kaynağı değiştir]
İsimleri ve diğer sıfatları sayı yönünden tamlayan, yerlerini işaret eden, özelliklerini belli belirsiz olarak bildiren sıfatlar ve soru şeklinde olan sıfatların tümüne birden belirtme sıfatları denir. Belirtme sıfatları varlıklara ait olmayan, "geçici" özelliklerini bildirirler.[2] Belirtme sıfatları dört gruba ayrılır:
7. Kıta isimleri: Avrasya, Asya, Avrupa, Afrika, Amerika, Antarktika, Avustralya.
8. Deniz, okyanus, göl, akar su, boğaz, geçit isimleri: Akdeniz, Karadeniz, Manş Denizi, Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu
Van Gölü, Hazar Denizi, Beyşehir Gölü, Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Seyhan, Fırat, Nil, İstanbul Boğazı, Panama Geçidi, Süveyş Kanalı
9. Dağ, tepe, ova, yayla isimleri: Elmadağ, Uludağ, Ağrı Dağı, Erciyes (dağı), Everest Tepesi, Çukurova, Konya Ovası
Konya Ovası, Van Gölü, Ağrı Dağı gibi her iki harfi de büyük yazılan özel isimlere dikkat edilirse, birinci kelimenin zaten il olarak mevcut olduğu; ikinci kelime eklenince oluşan ismin o ile ait ama yeni ve özel bir varlığı karşıladığı görülür. Hâlbuki Hürriyet gazetesi, Nil nehri, Ankara şehri, Fırat nehri, Erciyes dağı gibi örneklerde birinci kelime büyük, ikinci kelime de küçük harfle başlamaktadır. Bunun sebebi bu kelimelere eklenen ikinci kelimelerle yeni bir özel isim oluşturulmuş olmamasıdır. Hürriyet zaten bir gazete adı; Nil zaten bir nehir adı; Ankara zaten bir şehir adı; Erciyes zaten bir dağ adıdır.
Gezegen ve yıldız adları: Merih, Mars, Jüpiter, Venüs, Küçükayı
Dünya, güneş ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve coğrafya terimi) kullanılıyorsa özel isim olduğu için büyük; diğer anlamlarında (gerçek, mecaz, yan, eş, deyim vb.) kullanılıyorsa cins ismi olduğu için küçük harfle başlar:
Kitap, gazete, dergi, eser isimleri: Çalıkuşu (roman), Cumhuriyet (gazetesi), Milliyet (gazetesi); Varlık (dergisi), Türk Dili (dergisi); Resimli Türk Edebiyatı Tarihi
Hayvanlara takılan özel isimler: Tekir, Karabaş, Yumoş, Minnoş, Pamuk
2. CİNS İSİMLER:
Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir. Dilin temel kavramları cins (tür) isimleridir.
Örnek: taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, ev, çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza
Başlıca Cins İsimleri:
1. Vücudun bölümleri ve organ isimleri: baş, kol, el, ayak
2. Akrabalık isimleri: ana, baba, kardeş, dayı, hala, teyze
3. Araç, eşya isimleri: kaşık, makas, bardak, iplik, iğne
4. Hayvan ve bitki isimleri: kedi, kartal, fındık, ceviz, kiraz
5. Kavramlar: düşünce, hedef, zekâ, temenni
6. İş, meslek; meslek sahibi simleri: öğretmenlik, öğretmen, avukat, işçi, memur, profesyonel, futbolcu
7. Giyecek isimleri: ceket, ayakkabı, gömlek, eldiven
8. Yiyecek isimleri: elma, yemek, ekmek, biber
9. İçecek isimleri: su, meşrubat, gazoz
Sayı isimleri: on, beş yüz, bir
Renk isimleri: sarı, kıpkırmızı, mor
Nitelik isimleri: büyük, kocaman, dairesel
Zaman isimleri: ay, saat, dakika, yıl
Soru Kelimeleri: ne, kim, hangi
Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:
B. MADDELERİNE GÖRE İSİMLER
İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından herhangi biriyle algılanıp algılanamamasına göre ikiye ayrılırlar.
1. Somut İsim:
Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz, kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların isimleridir. Yani somut varlıkları karşılayan isimlere somut isimler denir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen, hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları karşılarlar.
2. Soyut İsim:
Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha, sezgiye, inanca bağlı olarak) inandığımız varlıkların isimleridir.
C. VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER
1. Tekil isim:
Tek varlığı belirten ve karşılayan, yapıca tekil olan (topluluk isimleri hariç) kelimelerdir. kendi, ben, çocuk, kalem, defter
Not: Tür adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı gibi; biçimce çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir bölümünü de anlatabilir. Bu durumda da tekil sayılırlar.
2. Çoğul isim:
Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran, çokluk eki almış isimlerdir. Cins isimlerinin çoğulu yapılır.
Not: Şekil yönüyle çoğul olmadığı, çokluk eki almadığı hâlde anlamca çoğul olan kelimeler vardır.
Bu cümlelerde seçmen, asker ve saç kelimeleri tekil oldukları hâlde anlamca çokluk bildirmektedirler. Bunlar, topluluk isimleri değildir.
Not: Bazı durumlarda özel isimlere de çoğul eki getirilir.
Çokluk eki -lar/ler eklendiği kelimeye şu anlamları katar:
a) Aile anlamı katar;-gil ekinin yerine kullanılır, yapım eki görevinde olduğu için ayrılmadan yazılır.
b) Benzerleri anlamı katar, kesme işaretiyle ayırarak yazılır:
c) Aynı ismi taşıyanları belirtir:
d) Abartma anlamı katar: Çalışmak için ta Almanyalara gitti.
e) Topluluk, soy kavramı bildirir: Osmanlılar, Türkler, Yunanlar, Adanalılar, Konyalılar
3. Topluluk İsmi:
Yapıca tekil, ancak anlam bakımından çoğul olan; aynı türe dahil birden çok varlığı anlatan isimlerdir. Teklerden oluşan topluluğu, çokluğu bildiren kelimelere denir.
Not: Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Bu durumda aynı topluluktan birden fazla olduğu ifade edilmiş olur. Ordular, ormanlar, sürüler.
Not: -°z ekinin de eklendiği sözcüğe topluluk anlamı kattığını ifade eden dil bilimciler de vardır:
D. YAPILARINA GÖRE İSİMLER
İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.
1. Basit İsim:
Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere basit isim denir. Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler. Türemiş ve birleşik kelimeler yaparken bunlara yapım ekleri getirilir.
Basit isimlerimizin çoğu tek hecelidir, ama bütün basit isimler tek heceli zannedilmemeli.
Basit isimler, daha küçük ve anlamlı parçalara ayrılamazlar. Meselâ kelebek kelimesini kel-ebek şeklinde ikiye ayırıp kel diye anlamlı bir kelime bulabiliriz gibi bir düşünce yanlıştır. Çünkü parça ile bütün arasında her zaman -az ya da çok- bir anlam ilgisi bulunmalıdır.
2. Türemiş isim:
İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak yeni isimlere denir.
İsimden türeyenler:
Yansımalardan türeyenler:
Fiilden türeyenler:
3. Birleşik İsim:
Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir.
Birleşik ismi oluşturan kelimeler arasına herhangi bir ek veya kelime giremez; girerse bu kelime grubu birleşik isim olmaktan çıkar, belirtili isim tamlaması veya başka bir kelime grubu olur.
Bu isimler anlam bakımından tam bir kalıplaşmaya uğradıkları için tek bir kelime olarak kabul edilir ve bu şekilde kullanılırlar.
Türkçede üç yolla birleşik isim yapılır:
a. Anlam kayması yoluyla:
Birincisi: Birleşik ismi oluşturan kelimelerin tamamı (genellikle iki kelimeden oluşurlar) anlam kaybına uğrar.
İkincisi: Kelimelerden sadece birincisi anlam kaybına uğrar:
Üçüncüsü: İkinci kelime anlamını kaybeder:
b. Ses kaynaşması yoluyla: cumartesi (cuma ertesi), pazartesi (pazar ertesi), kahvaltı (kahve altı), çörotu (çörek otu), peki (pek iyi)
c. Kelime sınıfı kayması yoluyla:
Ayrıca bakınız ⇒Birleşik Kelimelerin Yazılışı
Buraya kadar yapılan tasnife göre her kelimenin birden fazla özelliği vardır:
Örnekler:
İSİMLERDE KÜÇÜLTME
Bir varlığın, bir ismin küçüklüğü genel olarak, başına getirilen küçük, mini, ufak gibi sıfatlarla ifade edilir:Küçük köy, ufak el, mini kasa
Bazen bu sıfatların yerini Cİk, -Ceğİz ekleri tutar. Bu ekler isimlere küçültme anlamı katar.
Not: Bu ekler her zaman küçültme anlamı katmayabilir; acıma ve sevgi; zavallılık ve küçümseme anlamları da katabilir:
k sesi ile biten sıfatlara -Cİk eki getirildiğinde sıfatın sonundaki k düşer:
-cE, -İmsİ, -İmtrak ekleri de küçültme anlamı katar:
İSMİN HÂLLERİ:
İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklere isim hâl ekleri denir. İsimlerin bu ekleri alarak yüklendikleri görevlere ismin hâlleri denir.
1. Yalın Hâl (Nominatif):
Eki funduszeue.inforin hiçbir hâl eki almamış hâlleridir. Çoğul, iyelik ve bildirme eki almış olabilir. Bu durumda da yalın hâlde sayılırlar.
Yapım ekleri de ismin yalın durumunu değiştirmez:
Birleşik isimler de hâl eki almamışlarsa yalındırlar:
2. Belirtme (Yükleme) Hâli:
ı, -i, -u, -ü eklerini alan isimler bu duruma girer. Bu isimler genellikle belirtili nesne olur.
Not: Türkçede üç çeşit -i (-ı, -u, -ü) eki vardır. Bunları birbirine karıştırmamalıyız.
3. Yönelme Hâli:
-E ekiyle yapılır. Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir.
Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme, yaklaşma, ulaşma söz konusudur. Yönelme hâlindeki kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir. Dolaylı tümleç, yükleme sorulan neye, kime, nereye sorularının cevabıdır. Sinema-y-a git, ev-e dön
4. Bulunma Hâli:
-dE ekiyle yapılır. Eylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut kavramı bildirir. Genellikle kimde, nede, nerede sorularına cevap vererek dolaylı tümleç olur.
5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli:
-dEn ekiyle yapılır. Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; çıkma, ayrılma, uzaklaşma bildirir. İsmin ayrılma hâli, yani dolaylı tümleç, yükleme sorulan nereden, kimden, neden sorularının cevabıdır. okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi
-den ekini alan isimler bazen zarf tümleci olur.
-den eki, bazen yapım eki olarak kullanılır. Bu durumda ya sıfat ya da zarf görevi üstlenir.
-den eki bazen belirtili isim tamlamalarındaki tamlayan eki -ın, -in, -un, -ün ün yerini tutabilir.
-den ekini alan kelimelerle ikilemeler yapılabilir.
-den ekini alan kelimelerle üstünlük anlamı taşıyan sıfat öbekleri oluşturulabilir.
6. Eşitlik Hâli:
-CE ekiyle yapılır. Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır.
7. Vasıta Hâli:
ile edatı kullanılarak yapılır. i düşürülerek kullanılır. Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem olarak kullanılır.
8. İlgi Hâli (Tamlayan Hâli):
-(n)İn, -dEn ekleriyle yapılır ya da yalın hâldedir.
İSİM TAMLAMALARI
İki veya daha fazla ismin, yeni bir anlam meydana getirecek şekilde birlikte kullanılmasıyla oluşan söz gruplarına isim tamlaması denir. Ad takımı şeklinde de söylenebilir.
İsim tamlamalarında ilk isme tamlayan; ikinci isme tamlanan denir. Bu kural iki isimden oluşan tamlamalar için geçerlidir. İkiden fazla isimden oluşan tamlamalarda genellikle son isim tamlanan diğerleri tamlayan olur. Fakat bu kurala uymayanlar da vardır.
Bahçenin /duvarı.
Tamlayan Tamlanan
Bahçenin duvarının boyasının /rengi.
Tamlayan Tamlanan
Bizim okulun/tahta kapısı
Tamlayan Tamlanan
İsim tamlamalarının çeşitleri ve özellikleri şöyledir:
1-BELİRTİLİ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan -ın, -in, -un, -ün , tamlanan -ı, -i, -u, -ü eklerinden birini alır. Tamlayan sesli harfle biterse -n kaynaştırma harfi; tamlanan sesli harfle biterse -s kaynaştırma harfi kullanılır. Bahçe-n-in kapı-s-ı
NOT : * Su ve ne kelimeleri bu kurala uymaz. Örnek: Su-y-un tad-ı, ne-y-in tad-ı.
2-BELİRTİSİZ İSİM TAMLAMASI
* Tamlayan, tamlama eklerini almaz. Tamlanan -ı, -i, -u, -ü eklerini alır.
* Tamlayan somut veya soyut isim olabilir:
* Tamlanan somut, soyut isim veya isimleşmiş olabilir:
* Tamlayan çoğul eki alabilir:
* Kendi kelimesi, belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan olabilir. Bunun dışındaki zamirler belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan olmaz.: Kendi evi
* İsim-fiiller tamlanan olabilir:
* Bazı belirtisiz isim tamlamaları kendisinden sonra gelen ismi niteler ve sıfat görevi kazanabilir:
Bazı belirtisiz isim tamlamalarında tamlama eki günlük konuşmada düşebilir:
Bu durumun yazıda gösterilmesi yanlıştır. (Lokanta Bahar) veya (Bahar Lokanta) yanlıştır. Doğrusu (Bahar Lokantası) şeklinde olacaktır.
* Bu tamlamalarda mecazlı anlatım görülebilir: Laf salatası, ömür törpüsü
* Bazı belirtisiz isim tamlamaları kalıplaşarak birleşik kelime olmuştur: Kuşadası, hanımeli..
* Bazı belirtisiz isim tamlamalarının başına bir sıfat gelebilir: Kırmızı kadın ceketi
* Bazen belirtisiz isim tamlamalarında sıfatın başa gelmesi dil yanlışlığına yol açar: Devlet Eski Bakanı (Doğru) Eski Devlet Bakanı (Yanlış)
3. TAKISIZ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan ve tamlanan, tamlama eklerini almaz. Tamlayan, tamlananın hangi maddeden yapıldığını veya neye benzediğini bildirir. Takısız isim tamlamaları ile sıfat tamlamaları birbirine karıştırılmamalıdır.
Takısız İsim Tamlaması | Sıfat Tamlaması |
Tahta çanta | Güzel çanta |
Demir kapı | Büyük kapı |
Demir yumruk | Sert yumruk |
Badem göz | Siyah göz |
Çini vazo | süslü vazo |
Altın bilezik | Burgulu bilezik |
4. ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI
En azından üç isimden oluşan tamlamalara denir.
5. KARMA TAMLAMA
Zincirleme tamlamayı oluşturan kelimelerden en az biri sıfat görevinde kullanılıyorsa böyle tamlamalara karma tamlama denir. Karma tamlamalar, isim tamlamalarının tamlayanı ile tamlananı arasına bir sıfat girmesiyle oluşabildiği gibi, iki sıfat tamlamasının birleşmesiyle de oluşabilir.
Ayrıca bakınız ⇒
SÖZCÜK TÜRLERİ:
Fiilimsiler
a) İsim-fiiller (Ad-Eylem)
b) Sıfat-Fiiller (Ortaç)
c) Zarf-Fiiller (Bağ-Fiil, Ulaç)
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası