Emsile Bina Maksud Avamil Izhar Kafiye

İlk Dönem Osmanlı Medreseleri

Osmanlıların ilk döneminde medreseler, daha ziyade bizzat
sultanlar tarafından kurularak Bursa ve Edirne gibi başkentlik eden
büyük şehirler donatılmaya başlamış, İstanbul’un fethinden sonra
da bu faaliyetler en üst düzeyine ulaşmıştı. Bu ilk dönem Osmanlı
medreselerinde, dışarından gelen ilim adamlarının zihniyetleri ve
eğitim-öğretim gelenekleri tesirini göstermişti
İslâm dünyasının büyük bir bölümünde benimsenen eğitim öğretim
Düzeni Sünnî gelenek üzerine bina edilmişti. Osmanlı ilim
Adamlarının hemen tamamı aynı kaynaklardan beslenmişti.
Mâverâünnehir, Horasan, Mısır, Irak ve Suriye gibi bölgeler, özellikle
IX.-XV. yüzyıllar arasındaki dönemde önemli kültür merkezleri
durumunda idi. Osmanlı medreselerinde okutulan ders kitapları ve
hatta o dönem Müslüman âlimlerin üzerinde çalıştıkları eserlerin
büyük bir bölümü, Osmanlı medreselerinin ilk döneminde yazılmıştı.
Adı geçen bu ilim ve kültür merkezlerine, XVI. yüzyılın başlarına
kadar Osmanlı âlimleri de tahsil için gidiyorlardı

Medrese Düzeni
Osmanlı Devleti sınırları içindeki medreselerin hiyerarşisi,
Fatih Sultan Mehmed tarafından kurulan Sahn-ı Semân ile birlikte
yeniden düzenlendi. Medreseler genelde -Enderun mektebi hariç
tutulacak olursa- giderek yükselen hiyerarşik bir yapıya sahipti.
Buna göre, en alt seviyede kelâm alanıyla ilgili Hâşiye-i Tecrîd adlı
kitabın okutulduğu Tecrîd medreseleri bulunmakta idi. İkinci
sırada belâgata dair Miftâh adlı eserin okutulması nedeniyle bu adı
alan medreseler vardı. Miftâh medreselerinden sonra Kırklı
medreseler geliyordu. Kırklı medreselerin üzerinde ise Hariç Ellili
medreseler yer almaktaydı. Hariç medreseleri, umumiyetle Osmanlılardan
önceki Müslüman devlet yöneticileri, yani hükümdarlar,
onların oğulları, kızları veya devlet erkânı tarafından yapılmışlardı.
Osmanlı döneminde devlet adamları tarafından yaptırılan medreseler
de daha ziyade bu kategoriye dâhil edilmişti. Hariç Ellili medreselerin
hemen üstünde Dâhil Ellili medreseler bulunuyordu. Bunlar
Osmanlı padişahlarıyla şehzâdeler, valide sultanlar, hanım sultanlar
ve padişah kızları tarafından yaptırılmışlardı. XVI. yüzyıldan sonra,
devlet erkânı tarafından yaptırılan birçok medrese de Dâhil statüsünü
kazanacaktır. Her iki medrese arasındaki fark, ‘itibârî’ idi. Zira,
ulema nezdinde hükümdarlar tarafından yaptırılan medreselerde
ders vermek bir imtiyaz ve itibar göstergesiydi. Ayrıca bu medreseler,
ilmiye tariki içinde eğitim yolunun sonunu belirliyorlardı. Zira
buralardan kadılıklara geçilmekteydi3. Fatih külliyesi içinde statüsü
en yüksek olan medreseler ise Sahn-ı Semân medreseleri idi.
Bu medrese düzeni, XVI. yüzyılın ikinci yarısında Süleymaniye
medreselerinin yapılışıyla büyük ölçüde değişmiş ve genişletilmiştir.
Kanuni Sultan Süleyman (), ordunun tabip, cerrah ve
mühendis ihtiyacını karşılamak üzere bir tıp medresesi/dârüşşifa,
riyaziyat öğretimine mahsus dört tane medrese, ayrıca hadis alanında
üst düzeyde öğretim yapan bir de ihtisas medresesi (dârülhadis)
kurmuştur. Kanuni devrinde yapılan düzenlemeyle öğretim,
dâhil statülü medreselerden sonra iki kola ayrılmıştır. Birincisi
Sahn-ı Seman medreselerinde hukuk, ilâhiyat ve edebiyat dallarında
yapılan öğretim, ikincisi ise Süleymaniye medreselerinde riyaziyat ve
tıp alanlarında yapılan öğretimdir. Bunların üzerinde de “dârülhadis”
öğretimi vardı.
Ahmed Cevdet Paşa, XIX. yüzyılın sonlarına kadar varlığını
sürdürecek olan bu medrese düzenini şu sıralamayla verir: 1. İbtidâi
Hâriç / 2. Hareket-i Hâriç / 3. İbtidâ-i Dâhil / 4. Hareket-i Dâhil /
5. Mûsıla-i Sahn / 6. Sahn-ı Semân / 7. İbtidâ-i Altmışlı / 8. Hareket-
i Altmışlı / 9. Mûsıla-ı Süleymâniye / Süleymaniye /
Hâmis-i Süleymaniye / Dârülhadis4
Bu sıralamada kırklı ve daha küçük medreseler dikkate alınmamış
olmakla birlikte eğitim-öğretime devam ettikleri şüphesizdir.
Bu derecelendirme, İstanbul, Edirne, Bursa gibi büyük şehirlerdeki
medreseler için geçerliydi Bunu destekleyen

Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler
Osmanlı medreselerinde görülen dersler anahatlarıyla
şunlardan oluşuyordu: Arapça (sarf, nahiv, belâgat, vs.) / Tefsir /
Hadis / Fıkıh (İslâm Hukuku) / Kelâm ve Akaid / Mantık

1. Arapça ve Yardımcı Bilimler
İslâmî bilimlerin temel derslerine hazırlayıcı veya yardımcı olan
sarf, nahiv, belâgat, hesap, hendese gibi dersler temel eğitimi oluşturuyor
ve bunlar alındıktan sonra diğer derslerin eğitimi daha kolay
hale geliyordu.

a) Sarf (Etimoloji): Kelime türemeleri ve fiil çekimleri konularının
işlendiği bu derste okutulan kitaplardan en meşhur olanları
“Emsile”, “Binâ”, “Maksûd”, “İzzî” ve “Merah”dır.
“Emsile”: Yazarı bilinmeyen, ama medreselerde yüzlerce yıl
ezberletilen, üzerinde pek çok şerh yapılan temel gramer kitabıdır.
“Binâ”: Yazarı bilinmeyen ve kelimeden kelime türetmeye (tasrîf)
yarayan 35 kuralı anlatan bir eserdir. Medrese öğrencileri, yıllarca
bu kitaptaki kuralları ezberlemeye çalışırdı. “Maksûd”: Yazarı bilinmeyen
ve Arapça fiil çekim kurallarını anlatan bir ders kitabı idi. Pek
çokları arasında İmam Birgivî’nin şerhi meşhurdu. “İzzî”: İbrahim
bin Abdülvehhab ez-Zincânî’nin (öl) bu meşhur eserine birçok
şerh yapılmıştır. Dede Cengî Efendi (öl) tarafından hazırlanan
şerh medrese talebeleri arasında çok tutulurdu. “Merâh”: Ahmed bin
Ali bin Mesud’un bu eserine Kemalpaşazâde’nin yaptığı şerh “Felâh”
adını taşıyordu. Bursalı Ahmed Efendi’nin Merah Şerhi de talebeler
arasında gözde idi.

b) Nahiv (Formoloji): Arapçanın cümle yapısı ve kuruluşu
konularının anlatıldığı bu derste en yaygın olarak okutulan kitaplar
“Avâmil”, “İzhar”, “Kâfiye”dir. Ayrıca İbn Hişâm’ın “Mugni’l-Lebib” ve
“Kavaidü’l-İ‘rab”, İbn Mu‘tî’nin “ed-Dürretü’l-Elfiyye” adlı eserleriyle
“Molla Câmi” adıyla ünlenen “Kâfiye” şerhi de bulunuyordu.
“Avâmil”: Birgivî Muhammed Efendi’nin (öl) bu eseri,
Arapça gramerinde kelimelerin i‘rabı üzerinde durur. Baştan sona
kural ve örneklerle dolu olan bu 25 sayfalık kitabın birçok şerhi
yapılmıştır. “İzhâr”: Asıl adı “İzhâru’l-Esrâr fi’n-Nahv” olan bu kitap
da aynı kişiye aittir. Avâmil kitabındaki konuların derinlemesine
işlendiği bu kitap da kelimelerin i‘rabını inceler. “Kâfiye”: “İbn
Hâcib” adıyla tanınan Osman b. Ömer (öl) tarafından yazılan
bu eser nahiv konularını pek çok örneklerle anlatan üst düzey bir
eser idi. Bu esere “el-Fevâidü’z-Zıyâiyye fî Şerhi’l-Kâfiye” adıyla
yazılan, Molla Câmî (öl) tarafından hazırlandığı için de “Molla
Câmî” adıyla bilinen bu nahiv kitabını Kurt Muhammed Efendi
(öl) Türkçeye çevirmiştir. “Mugni’l-Lebîb”: “İbn Hişam” adıyla
bilinen ve Arapçanın inceliklerine hakkıyla vâkıf olan Abdullah b.
Yusuf’un (öl) Arapçadaki edatlar ve harflerle ilgili kitabıdır.
İznikli Vahyizâde Muhammed Efendi tarafından yapılan şerh çok
meşhur idi Aynı kişiye ait “Kavâidü’l-İ‘rab” adlı eser de Osmanlı
medreselerinde okutuluyordu. “Elfiye”: İbn Mâlik / İbn Melek diye
35
bilinen Muhammed b. Abdullah’a ait (öl) bin beyitlik bu ünlü
eser, nahiv kurallarını Kur’ân, hadisler ve meşhur Arap şiirlerinden
örneklerle anlatmaktadır.
c) Belâgat: Düzgün ve yerinde konuşma sanatının inceliklerini
ele alan belâgat, kendi içinde “Meânî”, “Beyân” ve “Bedî‘î” olarak üçe
ayrılır.
Medreselerde Seyyid Şerif, Sadeddin Taftazânî veya Şeyhülislâm
İbn Kemâl’e ait olup aynı adı taşıyan “Şerh-i Miftâh” adlı eserlerden
biri okunuyordu. Fatih zamanında akçe yevmiyeli medreselere,
bu kitabın adına izafeten “Miftah medreseleri” denilmişti.
“Mısbâh”: Seyyid Şerif Cürcânî’nin, Sekkâkî’nin “Miftâhu’l-Ulûm”
adlı eserine yaptığı şerh, Osmanlı müderrisleri tarafından birçok şerh
ve haşiyelerle zenginleştirilmiş ve medreselerde en çok okunan
kitaplardan biri olmuştur. “Mutavvel”: Sadeddin Taftazânî’nin (öl.
), Hatib Dımışkî’nin “Telhîsü’l-Miftâh” kitabına yazdığı “el-
Mutavvel ale’t-Telhîs” adlı bu şerh, Kur’ândaki ifadelerin eşsizliğini
anlatan önemli bir eserdir. Yine Taftazânî’nin “Muhtasar” ve
“Telhîs” (Telhîs fi’l-Belâga) eserleri Anadolu medreselerinde ders
kitabı olarak okutulmuştur.

2. Tefsir ve Tefsir Usûlü

a) Tefsir: Osmanlı medreselerinde bu alanda en çok okunan
eserler şunlardı: “Kadı Beydâvî”: Nasıruddin Abdullah b. Ömer
Beydâvî’nin (öl) “Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vil” adlı tefsiri,
“Kadı Beydâvî” veya “Kadı Tefsiri” adıyla biliniyordu. Şafiî bir âlim
yazmış olduğu bu eser sünnîler arasında da çok itibar görmüştü.
Râgıb’ın “Müfredât” ve Zemahşerî’nin “Keşşâf” adlı tefsirlerinden
yararlanılarak hazırlanmış bu eser, daha çok sadeliği ile medreselerde
şöhret bulmuştu. “Keşşâf”: Türk müfessir Cârullah Ebu’l-
Kâsım Muhammed ez-Zemahşerî’nin (öl) “el-Keşşâf an
Hakâiki’t-Tenzîl” adlı eserinin kısa adıdır. Zemahşerî’nin dirayet
tefsiri türünde hazırladığı bu eserde, gereksiz söz ve uzatmalardan
uzak durulmuş, hikâye ve İsrailiyata yer verilmemiş, edebi sanatlar
incelikle kullanılmıştır. Kitaba yapılan yüzlerce şerh ve haşiye
arasında Seyyid Şerif’in haşiyesi ünlenmişti. “Celâleyn Tefsiri”:
Celâleddin Mahallî tarafından başlatılan ve Celâleddin es-Suyûtî
tarafından tamamlandığı için “İki Celâl’in tefsiri” anlamındaki “Tefsiri
Celâleyn” adını alan bu eserin medreselerde okunmasına özen
gösterilirdi.

b) Tefsir Usulü: Kur’ân’ın doğru şekilde tefsir edilebilmesi için
uyulması gerekli kuralları inceleyen bir tefsir metodolojisi dersidir.
Bu alanda Bedreddin Muhammed ez-Zerkeşî (öl) tarafından
yazılan “el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân” adlı eserin tanınan adı“Burhan-ı Zerkeşî” idi. Celâleddin Suyûtî’nin (öl), “el-Burhan”
kitabını esas alarak hazırladığı “el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân” adlı eser
“İtkân” veya “Suyûtî” adıyla şöhret bulmuştu. Bu eser medreseliler
arasında ilkinden daha fazla yaygınlık kazanmıştı.

c) Kıraat ve Tecvid: Kur’ân’ın okunmasındaki farklı yorumlar
nedeniyle İslâm dünyasında ortaya çıkan yedi (daha sonraları bu
on’a çıkmıştır) kıraat ve tecvid bir bilim konusu olarak incelenmiştir.
Bu alanda medreselerde okutulan en önemli eserler arasında şunlar
zikredilebilir. “Cezeriyye”: İslâm tarihinin en büyük kıraat ustası
kabul edilen İbnü’l-Cezerî’nin (öl) en meşhur eseri “Kitabü’n-
Neşr fî’l-Kırâati’l-Aşr” idi. Bu eseri de “Tayyibetü’n-Neşr” adıyla
manzum hale getirdi “Şâtıbiyye”: Endülüslü Kasım-ı Şâtıbî’nin
(öl) “Kaside-i Lâmiyye”, “Hırzü’l-Emânî ve Vechü’l-Tehânî” adlı
manzum eserleri pek çok medrese öğrencisi tarafından ezberleniyordu.
“Karabaş Tecvidi”: Halveti şeyhi Ali Efendi’ye ait olmakla
birlikte Şeyh Abdurrahim Karabaşî’nin (öl) olduğu da rivayet
edilir. “Dürr-i Yetim”: İmam Birgivî’nin “Dürrü’l-Yetim fî İlmi’t-
Tecvîd” adlı bu eseri Türkçeye tercüme ve şerh edilmiştir.

3. Hadis ve Hadis Usulü

a) Hadis: Bu alanda okutulan kitaplar arasında en önemlisi
şüphesiz “Buhârî” idi. Daha çok üst düzey medreselerde okutulan
bu eser Ebu Abdullah Muhammed Buhârî’nin (öl) “el-Câmiu’s-
Sahîh” adını taşımakta olup Kur’ân’dan sonra İslâm’ın en önemli
kaynaklarından biri kabul edilmiştir. Kütüb-i Sitte’nin bu ilk eserinin
dışında diğer beş hadis kaynağı da -özellikle Müslim’in Sahîh’imedreselerde
okutulmuştu. Üzerinde ders görülen diğer önemli
kitaplar arasında şunları da zikretmek gerekir. “Mesâbîh”: İmam
Hüseyin b. Mesud Begavî’nin (öl) “Mesâbihu’s-Sünne” veya
“Mişkât” da denen “Mişkâtü’l-Mesâbih” adlı eseridir. Hadis alanındaki
temel öğretim kitabı idi. Buhârî ve Müslim’den alınmış
hadisi anlatıyordu. “Meşârık”: İmam Radıyüddin Hasan Sagânî’nin
(öl) yazdığı “Meşârıku’l-Envâri’n-Nebeviyye min Sıhâhi’l-
Ahbâri’l-Mustafaviyye” adlı eser orta düzeydeki medreselerde
okutulmakta idi. Bu eserin birçok şerhlerinin yanında en ünlüsü,
“İbn Melek” adıyla şöhret bulan İzzeddin Abdüllatif er-Rûmî’nin
(öl) “Mebâriku’l-Ezhâr fî Şerhi Meşâriki’l-Envâr” adlı eseri olup
medreselerde “İbn Melek” diye okutuluyordu. Medreselerde okutulan
diğer bir kitap Kadı İyâz’ın (öl) “Kitabu’ş-Şifa”sı olup “Kadı
İyâz” veya “Şifâ-i Şerîf” adlarıyla tanınmıştı.
b) Hadis Usulü: Bir anlamda hadis metodolojisi olan bu derste,
İbn Salah Şehrîzûrî’nin (öl) “Ulûmu Hadis” adlı eseri (İbn
Salâh Elfiyesi), İbn Hâcer Askalânî’nin “Nuhbetü’l-Fiker” adlı eseri
(Nuhbe), İbnü’l-Esîr’in (öl) “Câmiu’l-Usûl” adlı eserleri okutulanlar
arasındaydı.
Hadis alanında ayrıca okutulan bir başka eser de İmam
Nevevî’nin (öl) “Kitâbu’l-Erbaîn” adlı kitabıdır. Hadis ile birlikte
anılacak konulardan biri olan “sîret” üzerinde Şeyh Halebî’nin
“Sîretü’n-Nebeviyye”si ve “şemâîl” alanında da İmam Muhammed
Tirmizî’nin “Şemâil-i Şerif” adlı eserleri okutuluyordu. Şeyh Ali
Halebî’nin (öl) “İnsânü’l-Uyûn fî Sîreti’l-Emîni’l-Me’mûn” adlı
eseri “Siyer-i Halebî” veya sadece “Halebî” adıyla meşhur olmuştu.

4. Fıkıh ve Fıkıh Usulü
Bu başlık altında Fıkıh, Fıkıh Usulü ve Ferâiz adlarıyla dersler
okutuluyordu.

a) Fıkıh: Medreselerin hemen tamamında fıkıh dersi vardı. Helâl
ve haram hükümlerini kapsayan bir muhtevası olduğu için fıkıh, en
şerefli ve en üstün ilim dalı sayılıyordu. Bu alanda Osmanlı
medreselerinde okutulan temel kitaplar şunlardı:
“Hidâye”: Burhaneddin el-Merginânî (öl), Hanefi fıkhı
üzerine yazdığı “Bidâyetü’l-Mübtedî” adlı eserine, yine kendi kaleme
aldığı haşiyeye “Hidâye” adını vermişti. İçinde kullanılan hadislerin
sağlamlığı ile dikkati çeken kitap ve şerhleri yüzyıllarca Osmanlı
medreselerinde ileri düzeyde temel ders kitabı olarak okutuldu.
Muhammed Ekmeleddin el-Babertî’nin (öl) bu Hidaye’ye şerhi
olan “el-İnâye”si de medreselerde “Ekmel” adıyla okutulmuştu.
“Sadrüşşerîa”: Burhânü’ş-şerîa Mahmud (öl), kızının oğlu olan
ikinci Sadrüşşerîa Ubeydullah için, “Hidaye” kitabının bazı önemli
bölümlerini bir araya getirdiği “Vikâye” (Vikâye er-Rivâye fî Mesâili’l-
Hidâye) adlı bir eser hazırlamıştı. Torun da bu kitabı “Muhtasar-ı
Vikâye” veya “Nikâye” adıyla şerhetti ve bu şerh, “Sadrüşşerîa Şerhi”
adıyla yüzyıllarca medreselerde orta düzeydeki medreselerde ders
kitabı olarak okutuldu. “Dürrü’l-Muhtar”: Hanefi fıkıh kitabı olan
Tenvîru’l-Ebsar kitabına Alâüddin-i Haskefî (öl) tarafından “ed-
Dürrü’l-Muhtâr fî Şerhi Tenvîri’l-Ebsâr” adıyla yapılan şerhi bu adla
tanınmıştı. Bu şerhe İbn Abidin “Reddü’l-Muhtâr ale’d-Dürri’l-
Muhtâr” adıyla bir haşiye yazmış ve bu eser “İbn Abidin” adıyla
uzun süre okutulmuştu. “Dürer”: Molla Hüsrev’in (öl) Hanefi
fıkhına dair yazdığı “Dürerü’l-Hukkâm fî Şerhi Gureri’l-Ahkâm” adlı
eseri, kendisine ait “Gurer” adlı kitabının şerhidir. Bu kitap, uzun
süre şerhleriyle beraber medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur.
“Mültekâ” / “Halebî”: İbrahim b. Muhammed Halebî
38
(öl) tarafından “Mültekâ’l-Ebhûr” adıyla yazılan bu kitap ile
bunun şerhi olan “Mevkûfât” da fıkıh kitabı olarak okutulanlar
arasındaydı. “Kudûrî”: İmam Ebu’l-Hüseyn Ahmed el-Kudûrî’nin
(öl) “Muhtasaru’l-Kudûrî” adıyla bilinen bu kitabına birçok şerh
yapılmış ve ilk dönem medreselerde okutulmuştur.

b) Fıkıh Usulü: Fıkhın felsefesi ve metodolojisi türündeki bu
eserlerin en önemlileri arasında şunlar zikredilebilir: Sadruşşerîa
diye şöhret bulan Ubeydullah b. İshak el-Buharî’nin “Tenkîhu’l-Usûl
ve Tavzîhu’t-Tenkîh” adlı eseri Tenkîh ve Tavzih” adıyla
ünlenmiştir. Tenkih’in şerhi olan Tavzih, medreselerdeki temel fıkıh
usulü kitabı idi. Ayrıca Ebu’l-Berekât Hafizüddin en-Nesefî’nin
(öl) yazdığı “Menârü’l-Envâr” adlı kitabı “Menâr”, İbn Melek’in
(öl) bu esere yaptığı “Şerhu Menâri’l-Envâr” adlı eseri de “İbn
Melek” isimleriyle medreselerde asırlarca takip edilen ders kitabı
olmuştu. Molla Hüsrev’in (öl) Hanefî ve Şafiî fıkıh usullerini
birleştirerek hazırladığı ve Osmanlı medreselerinde uzun yıllar ders
kitabı olarak kabul edilen “Mir’ât”, üzerinde şerh ve haşiyeler
yapılan bir eserdir. Şerafeddin Ahmed (öl) tarafından yazılan
“Tenkîhu’l-Ahdâs fî Ref‘i’t-Teyemmümi’l-Ahdâs” adlı kitaba Taftazânî’nin
(öl) yaptığı “et-Telvîh fî Keşfi Hakâiki’t-Tenkîh” adlı
şerhtir. Medreselerde fıkıh usûlü dersinde okutulan bu çok önemli
kitap, kısaca “Telvîh” adıyla şöhret bulmuştu. Ayrıca Celâleddin
Ömer el-Habbâzî’nin (öl) “el-Mugni” adlı eseri de bu alanda
okutulmaktaydı.

c) Ferâiz: Miras hukuku ile ilgili konulardan bahseden eserler
arasında, Sirâcüddin Muhammed es-Secâvendî (öl)’nin yazdığı
“Ferâizü’s-Secâvendî” (Ferâiz-i Sirâciye) adlı eser ve şerhleri meşhur
idi. “Şerh-i Feraiz” diye bilinen Seyyid Şerif Cürcânî’nin şerhi
“Şerhu’s-Sirâciyye” adını taşıyordu ve yaygın olarak okutuluyordu.

5. Kelam ve Akâid
Osmanlı Devletinin yükseliş dönemi, kelâm konularının bir
hayli revaçta olduğu bir zaman dilimidir. Gazâlî ile İbni Rüşd
arasında tartışılan bazı kelam konuları Ali Tûsî, Hocazâde ve
Muslihiddin Mustafa gibi bilginlerce tekrar gündeme getirilmiştir. Bu
nedenle “Hâşiye-i Tecrîd” kitabı medreselerin en önemli ders kitabı
olarak kabul edilmişti. Okunan kitaplar arasında şunlar en
yaygınlarıydı:
“Tecrîdü’l-Kelâm”: Nasîruddin et-Tûsî (öl) tarafından
yazılan bu esere Şemseddin Mahmud el-İsfehânî’nin (öl) yaptığı
şerh -ki “Şerhu’t-Tecrîd” adını almıştı- bir hayli itibar kazanmıştı.
İşte bu esere Seyyid Şerif el-Cürcânî (öl) “Hâşiye-i Tecrîd”
adıyla bir eser yazmıştı. Öylesine ünlendi ki, bu eserin okutulduğu
39
medreseler “Hâşiye-i Tecrîd” adıyla anıldı ve kelâm alanında temel
ders kitabı niteliğini kazandı. “Şerh-i Mevâkıf”: Kadı Adududdin elÎcî’nin
(öl) telif ettiği “el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelâm” adlı esere -ki
Akâid-i Adudiyye de denilmekteydi- Seyyid Şerif Cürcânî tarafından
yazılan “Şerhu’l-Adudiye” adlı eser üst düzey medreselerde ders
kitabı olarak okutulmuştur. “Akâid-i Nesefî”: İmam Maturidî’nin
öğrencisi Ömer Nesefî’nin (öl) yazdığı bu Hanefî akaid kitabı ve
daha çok Sadeddin Teftâzânî tarafından bu esere yapılan şerh,
medreselerde yaygın olarak okutuluyordu. “Hayâlî”: “Şerh-i Hayalî”
olarak da bilinmektedir. “Akaid-i Nesefiye” şerhine, Fâtih devri
âlimlerinden “Hayâlî” adıyla ünlenen Şemseddin Ahmed b. Mûsâ
İznikî’nin (öl) yaptığı haşiye, yüzyıllarca önemli müderrisler ve
öğrencilerinin elinde ders kitabı olarak hizmet vermişti. “Tevâli‘u’l-
Envâr”: Kadı Beydâvî (öl) tarafından yazılan bu eserin tam adı
Tevâli‘u’l-Envâr min Metâli‘i’l-Enzâr’dır. Eser önce Şemseddin
Mahmud İsfehânî tarafından şerh edilmiş, daha sonra da bu şerhe
Cürcânî’nin yazdığı haşiye medreselerde çok tutulmuştu.

6. Mantık
Bu alanda medreselerde okutulan ders kitapları şunlardı:
“İsagoci”: Porphyrios’un “Eisagoge” adlı eserinden hareketle el-
Ebherî’nin (öl) bu alanda yazdığı ve 10 sayfayı geçmeyen “er-
Risâletü’l-Esiriyye fi’l-Mantık” adlı kitabının birçok şerh ve haşiyeleri
vardır. Molla Fenarî’nin (öl) İsagoci üzerine bir günde yazdığı
belirtilen ve kendi adıyla ünlenen “Fenârî” şerhinin de birçok şerhi
ve haşiyesi yapılmış ve Osmanlı medreselerinde uzun süre ders
kitabı olarak okutulmuştur. “Şerhu Metali‘”: Kadı Siraceddin
Mahmud el-Urmevî’nin (öl) “Metâli‘u’l-Envâr fi’l-Mantık” adlı
eserine pek çok şerh ve haşiye yapılmıştır. Osmanlı medreselerinde
okutulan Seyyid Şerif’in şerhi ve Kara Davud’un haşiyesi idi.
“Şerhu’ş-Şemsiyye”: Kazvinî (öl) tarafından mantığa dair Hoca
Şemseddin Muhammed için yazıldığından dolayı “Şemsiyye” adıyla
ünlenen kitaba yazılan şerhler arasında Seyyid Şerif Cürcânî ve
Taftazânî şerhleri en çok okunanlar arasındaydı
Bütün bu ders ve kitapların yanı sıra medreselerde, özellikle
yükseliş dönemlerinden itibaren hey’et (astronomi), hikmet (fizik),
hesap ve hendese ile tıp alanlarına dair değişik kitaplar da
okutulmaktaydı.

Manzum Ders Kitapları
Öte yandan, medreselerde okunan kitaplardan bir bölümünün
ezberlenmesi istendiği için İslâm dünyasında okutulan ders
kitaplarının birçoğu nazım haline getirilmişti. Bu tür manzum
eserlerden birkaç örnek verelim.
İbn Arabşah, meânî ve beyan ilimlerine dair beyitlik bir
eser olan “Mir’âtü’l-Âdâb”ı yazdı. Şemseddin Ukaylî (öl),
“Câmiu’s-Sagîr”i o kadar okuttu ki, sonunda nazım haline getirdi.
Balıkesirli Devletoğlu Yusuf (öl), “Vikaye”yi manzum olarak
Türkçeye tercüme etti. Divriğili Fahreddin Muhammed Efendi’nin
(öl) bir nahiv manzumesi vardı. İbrahim b. Süleyman Radıyüddin
(öl), fıkıh üzerine bir manzume yazdı. Özellikle nahiv
alanında “Kâfiye” ve “Elfiye” kitaplarının manzum olarak birçok şerh
ve haşiyesi görülmektedir.
Bu konularda öylesine ileri gidildi ki, Arapça ve Farsça lügatler
bile manzum olarak yazılmaya başlandı. Sözgelimi, Sümbülzâde
Vehbi’nin (öl) Farsça öğretmek için yazdığı manzum “Tuhfe-i
Vehbî” adlı lügat ile Arapça öğretmek için yazdığı manzum “Nuhbe-i
Vehbî” adlı eserler eğitim tarihimizde iz bırakmış eserler arasındadır.

Dersin adı , Eserin adı, Yazarı
Sarf Emsile Yazarı bilinmiyor

Sarf Binâ Yazarı bilinmiyor

Sarf Maksûd Yazarı bilinmiyor

Sarf İzzî İzzeddin Abdülvehhab monash.pwm
ez-Zincânî (ö)

Sarf Merâh Ahmed monash.pw monash.pw (ö.?)

Nahiv Avâmil Birgivî Muhammed Efendi
(ö)

Nahiv İzhâr (İzhâru’l-Esrâr fi’n-Nahv) Birgivî Muhammed Efendi
(ö)

Nahiv Kâfiye İbn Hâcib (Osman b.Ömer)
(ö)

Nahiv Mugni’l-Lebîb İbn Hişam (Abdullah b. Yusuf)
(ö)

Nahiv Elfiye İbn Mâlik / İbn Melek
(Muhammed monash.pwah) (ö)

Belagat Miftâhu’l-Ulûm Siracüddin es-Sekkâkî (ö)

Belagat Mutavvel Sa‘düddin Mesud b.Ömer et-
Taftazânî (ö)

Belagat Muhtasar Sa‘düddin Mesud b.Ömer et-
Taftazânî (ö)

Belagat Telhîs (Telhîs fi’l-Belâga) Sa‘düddin Mesud b.Ömer et-
Taftazânî (ö)

Mantık İsagûcî Mîr İsagûcî Esîruddin el-Ebherî
(ö)

Mantık Şemsiyye Kâtibî (Necmeddin Ömer el-
Kazvinî) (ö)

Kıraat /
Tecvid
Cezeriyye İbnü’l-Cezerî (ö)

Kıraat /
Tecvid
Şâtıbiyye Kasım b.Fîrruh eş-Şâtıbî (ö)

Kıraat /
Tecvid
Karabaş Tecvidi Ali Efendi (Halveti Şeyhi) /
Abdurrahim Karabaşî (ö)

Kıraat /
Tecvid
Dürr-i Yetim (Dürrü’l-Yetîm fî İlmi’t-
Tecvîd)
Birgivî Muhammed Efendi
(ö)

Tefsir Kadı Beydâvî (Envâru’t-Tenzîl ve
Esrâru’t-Te’vil)
Nasreddin Abdullah b.Ömer el-
Beydâvî (ö)

Tefsir
Keşşâf (el-Keşşâf an Hakâiki’t-
Tenzîl)
Cârullah Ebu’l-Kâsım
Muhammed b.Ömer ez-Zemahşerî
(ö)

Tefsir Celâleyn Tefsiri Celâleddin Mahallî (ö) –
Celâleddin es-Suyûtî (ö)

Tefsir
Usulü
Burhân-ı Zerkeşî (el-Burhân fî
Ulûmi’l-Kur’ân)
Bedreddin Muhammed ez-Zerkeşî
(ö)

Tefsir
Usulü
İtkân / Suyûtî (el-İtkân fî Ulûmi’l-
Kur’ân)
Celâleddin es-Suyûtî (ö)

Kelâm /
Akâid
Tecrîdü’l-Kelâm Nasîruddin et-Tûsî (ö)

Kelâm /
Akâid
Şerhu’t-Tecrîd Şemseddin Mahmud monash.pwah
el-İsfehânî (ö)

Kelâm /
Akâid
Hâşiye-i Tecrîd Seyyid Şerif el-Cürcânî (ö)

Kelâm /
Akâid
Şerhu Mevâkıf (Şerhu’l-Adudiyye) Seyyid Şerif el-Cürcânî (ö)

Kelâm /
Akâid
Şerhu Akâidi Adudiye Celâleddin ed-Devvânî (ö)

Kelâm /
Akâid
Akâid-i Nesefî Ömer monash.pwed en-Nesefî
(ö)

Kelâm /
Akâid
Şerh-i Hayâlî Hayâlî (Şemseddin Ahmed b.
Mûsâ el-İznikî) (ö)

Kelâm /
Akâid
Kelâm risalesi Müeyyedzâde Abdurrahman
Efendi (ö)

Kelâm /
Akâid
Tevâli‘u Envâr Kadı el-Beydâvî (ö)

Kelâm /
Akâid
İrşâd İbni Mukrî (ö)

Hadis Sahih-i Buhârî (el-Câmiu’s-Sahîh) Ebu Abdullah Muhammed el-
Buharî (ö)

Hadis İrşâdu’s-Sârî li-Şerhi Sahihil-Buhârî Şehabeddin el-Kastalânî (ö)

Hadis Mesâbîh (Mesâbihu’s-Sünne) /
Mişkât (Mişkâtü’l-Mesâbih)
İmam Hüseyin monash.pw el-Begavî
(ö)

Hadis Mefâtih Yakub Avfî (ö)

Hadis
Meşârık (Meşârıku’l-Envâri’n-
Nebeviyye min Sıhâhi’l-Ahbâri’l-
Mustafaviyye)
İmam Radıyüddin Hasan b.
Muhammed es-Sâgânî (ö)

Hadis İbn Melek (Mebâriku’l-Ezhâr fî Şerhi
Meşârikı’l-Envâr)
Tireli İzzeddin Abdüllatif er-Rûmî
(ö)

Hadis Kitabu’ş-Şifâ Kadı İyâz b.Mûsâ el-Yahsûbî
(ö)

Hadis Meşârıku’l-Envâr alâ Sıhâhı’l-Asâr Kadı İyâz b.Mûsâ el-Yahsûbî
(ö)

Hadis Kitâbu’l-Erbaîn İmam Muhyiddin en-Nevevî
(ö)

Hadis İnsânü’l-Uyûn fî Sîreti’l-Emîni’l-
Me’mûn
Şeyh Ali monash.pwm el-Halebî
(ö)

Hadis Şemâil-i Şerif İmam Muhammed et-Tirmizî
(ö)

Hadis Delâilü’n-Nübüvve Ebu Bekir el-Beyhakî (ö)

Hadis
Usulü
İbn Salah Elfiyesi (Ulûmu Hadis) İbn Salah eş-Şehrîzûrî (ö)

Hadis
Usulü
Nuhbe (Nuhbetü’l-Fiker) İbn Hâcer el-Askalânî (ö)

Hadis
Usulü
Câmiu’l-Usûl İbnü’l-Esîr (ö)

Fıkıh Bidâyetü’l-Mübtedî Burhaneddin el-Merginânî
(ö)

Fıkıh Hidâye Burhaneddin el-Merginânî
(ö)

Fıkıh Ekmel (el-İnâye) Bayburtlu (el-Babertî)
Muhammed Ekmeleddin (ö)

Fıkıh Vikâye (Vikâye er-Rivâye fî Mesâili’l-
Hidâye)
Ubeydullah monash.pwm el-Mahbubî
el-Hanefî (ö)

Fıkıh Sadrüşşerîa Şerhi / Nikâye
(Muhtasar-ı Vikâye)
Sadrüşşerîa es-sânî (ö)

Fıkıh ed-Dürrü’l-Muhtâr fî Şerhi Tenvîri’l-
Ebsâr
Alâüddin el-Haskefî (ö)

Fıkıh İbn Abidin (Reddü’l-Muhtâr ale’d-
Dürri’l-Muhtâr)
Seyyid Muhammed Emin b.Ömer
(ö)

Fıkıh Tenvîru’l-Ebsâr Şeyhulislâm Muhammed b.
Abdullah et-Timurtâşî (ö)

Fıkıh Dûreru’l-Hukkâm fî Şerh-i Gureri’l-
Ahkâm
Molla Hüsrev (ö)

Fıkıh Mültekâ / Halebî (Mültekâ’l-Ebhûr) İbrahim monash.pwed el-Halebî
(ö)

Fıkıh Mevkûfât Muhammed Mevkufâtî (ö)

Fıkıh
Kudûrî (Muhtasaru’l-Kudûrî) Ebu’l-Hüseyn Ahmed
monash.pwed el-Kudûrî el-
Bağdadî (ö)

Fıkıh Muhtasar İbn Hâcib (ö)

Fıkıh Muhtasar-ı Halil Halil b. İshak el-Cündî (ö)

Fıkıh Umde (Umdetü’l-Ahkâm) İbn Dakîkü’l-İyd (ö)

Fıkıh Minhâc İmam en-Nevevî (ö)

Fıkıh Mahallî Celâleddin el-Mahallî (ö)

Fıkıh Tenbîh Ebû İshak eş-Şirâzî’nin (ö)

Fıkıh Eşbâh ve’n-Nezâir İbn Nüceym el-Mısrî (ö)

Fıkıh Kenzü’d-Dekâîk Şerhi, Meraku'l-
Felâh
ez-Zeylâî (ö)

Fıkıh Muknî İbn Kudâme Muvaffaküddin el-
Makdisî (ö)

Fıkıh
Usulü
Takvîmü’l-Edille Ebû Zeyd ed-Debûsî (ö)

Fıkıh
Usulü
Usûlü Pezdevî el-Pezdevî (ö)

Fıkıh
Usulü
Tavzih ve Tenkih Sadrüşşerîa (ö)

Fıkıh
Usulü
Menâr (Menârü’l-Envâr) Ebu’l-Berekât Hafizüddin en-
Nesefî (ö)

Fıkıh
Usulü
İbn Melek (Şerhu Menâri’l-Envâr) İbn Melek (ö)

Fıkıh
Usulü
Şârihu’l-Menâr Abdülhalim Efendi (ö)

Fıkıh
Usulü
Mir’ât Molla Hüsrev (ö)

Fıkıh
Usulü
Mir’ât Hâşiyesi İzmirli Muhammed ibn Veli
Efendi (ö)

Fıkıh
Usulü
Tenkîhu’l-Usûl Sadrüşşerîa (ö)

Fıkıh
Usulü
Tenkîhu’l-Ahdâs fî Ref‘i’t-
Teyemmümi’l-Ahdâs
Şerafeddin Ahmed (ö)

Fıkıh
Usulü
et-Telvîh fî Keşfi Hakâiki’t-Tenkîh et-Teftâzânî (ö)

Fıkıh
Usulü
Cem‘u’l-Cevâmî Takiyüddin es-Subkî (ö)

Fıkıh
Usulü
el-Mugni Celâleddin Ömer el-Habbâzî’nin
(ö)

Ferâiz Ferâizü’s-Secâvendî (Ferâiz-i
Sirâciye/es-Sirâciye fî’l-Ferâiz)
Sirâcüddin Muhammed
monash.pw es-Secâvendî (ö)

Ferâiz Şerh-i Feraiz (Şerhu’s-Sirâciyye) Seyyid Şerif el-Cürcanî (ö

kaynak:
T.C.
ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ
FAKÜLTE DERGİSİ MAKALELERİ
(Cilt: 17, Sayı: 1,
s. )

A.K.Ü. Anadolu Dil-Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi

1. Medreselerin ders programını belirleyen etmenler

İslâm dünyasında çocuklara ve gençlere neler öğretilmesi gerektiği, medreseler kurulmadan ve islâmî bilimler tam olarak ortaya çıkmadan önce de tartışılmıştır. Halife Ömer ( )* çocuklara yüzme, ata binme, ok atma ve güzel şiir söylemenin öğretilmesini istiyordu. el-Haccac ( ) da yazıdan önce yüzme öğretilmesini istiyordu. Emevi halifesi Hişam ( ) ve Abbasi halifesi Harun Reşit de Kur’ân, şiir, ünlü savaşların hikayeleri ve konuşma sanatının öğretilmesini istiyorlardı.

İbni Sahnûn, el-Kâbisî, İbni Miskeveyh, el-Abderî, Farabî ve İbni Sina gibi düşünürler öğretilmesi gereken bilimleri sayıp bazılarını önem sırasına koyarken İbni Haldun ve Gazâlî gibi düşünürlerde artık bilimler sınıflandırması ortaya çıkıyordu.

İslâm dünyasında yaygın bir bilimler sınıflandırması anlayışı vardı. Buna göre, bilimler “ulûm-u aliye (alet ilimler) (veya “ulûm-u cüz’iyye”) ile “ulûm-u âliye” (yüksek bilimler) diye ikiye ayrılıyordu. Bu durumda sarf, nahiv, lûgat, hesap, hendese, mantık, b

Bu yaygın anlayışın dışında, bazı bilginlerin biraz farklı bilim sınıflandırmaları da vardı.

Farabî kendi çağındaki bilimleri sayan bir eser yazmıştır (“İhsâu’l-ulûm”). Burada bilimleri önce teorik ve pratik olarak ikiye ayırmakta; daha sonra da bunları beş kategori içinde incelemektedir: dil bilimleri, mantık bilimi, matematik (burada geometri, optik, astronomi, müzik, me

Ebu Abdullah Muhammed bin Yusuf Harezmî de “Mefâ-tihu’l-Ulûm” (Bilimlerin Anahtarları) adlı eserinde bilimleri iki grupta ele almıştır: 1) İslâm ve Arapça bilimleri: Burada Fıkıh, Kelâm, Nahiv, İdare, Şiir ve Aruz bilimleriyle Tarih bilimi vardır. 2) Yabancıların (Arapolmayanların) bilimi. Burada da Felsefe, Mantık, Tıp, Aritmetik, Geometri, Astronomi, Müzik, Mekanik ve Kimya bilimleri bulunmaktadır.

İbni Haldun bilimleri; yardımcı bilimler (Arapça, mantık, aritmetik gibi) ve aslî bilimler (tefsir, hadis, fıkıh, kelam gibi) olarak ikiye ayırıyordu. Gazâlî, din yönünden hangi bilimlerin öğrenilme-sinin daha gerekli ve farz olduğunu anlatabilmek için bilimleri sınıflandırıyordu. Gazâlî’de bilimler önce şer’î ve şer’î olmayan diye ikiye ayrılıyor; şer’î bilimler de kendi içinde dörde bölünüyordu: a) Asıl bilimler (Kur’ân, Sünnet, İcma), b) Furû bilimler (Fıkıh ve Ahlâk), c) Yardımcı (mukaddime) bilimler (Sarf, Nahiv, Yazı) ve d) Tamamlayıcı bilimler (Tefsir, Tecvid, Hadis). Şer’î olmayan bilimler ise üçe ayrılıyordu: a)Övülen bilimler (Tıp, Hesap, Ziraat, Terzilik, Siyaset), b) Yerilen bilimler (Kimya, Astroloji, Tılsım, Büyü gibi); 3) Mubah (uğraşılmasına izin verilebilir) bilimler (Şiir, Tarih gibi).

Osmanlılarda en meşhur olan bilimler sınıflandırması da Taşköprülüzâde’nin “Miftahu’s-Saade” adlı eserinde görülmektedir. Burada bilimler yedi ana bölüme ayrılmıştır: Yazı ile ilgili, Sözle ilgili (sarf, lugat, nahiv, belagat, tarih v.s.), Mantıkla ilgili bilimler, Felsefe (metafizik, ilâhiyat, fizik, tabiat bilimleri, a

Bu sınıflandırmalar içinde özellikle dinî bilimler merkezde olmak üzere, ona hazırlayıcı ve yardımcı bilimlerin öğretilmesi tavsiye ediliyordu

Vakfiyeler ve Kanunnâmeler

Bazı medrese vakfiyelerinde, belirtilen pekçok husus arasında orada okutulacak dersler hakkında şartlar konduğuna da rastlıyoruz.

Niğde’deki Karamanoğlu Ali Bey Medresesinin vakfiyesinde; burada şer’î ve edebî bilimlerin okutulacağı, fıkıh ve usul-ü fıkıhın yanısıra onbeş şer’î bilimin okutulacağı belirtiliyordu. Konya Kara-tay Medresesi vakfiyesinde, orada ders verecek müderrisin özellikleri sayılırken şeriat, hadis, tefsir, usul, furû’ ve hilaf bilimlerinde uzman olması isteniyordu ki, bu, orada okutulacak dersler hakkında bir fikir veriyordu. Sultan monash.pw’ın Edirne’de yaptırdığı Dârü’l-Hadîs’in Vakfiyesinde de “şu da şartımdır ki, müderris medresede katiyen felsefî ilimlerle iştigal etmeyecektir. Orada müderris ders günlerinde hadis ilmi ve onunla ilgili diğer dersleri öğretecek ve onun öğret-tiklerinden iadesi gerekenleri muîd tekrar edecektir”, deniyordu

Ayrıca vakfiyelerde müderrislerin mezhebinin belirlenmesi de verilecek dersleri gösteriyordu.

Fatih Külliyesinin vakfiyesinde dersler açıkça yazılmamakla beraber, müderrislerin vasıfları yazılırken “başlangıç ve giriş bilim-lerinde, aklî ve naklî bilimlerde benzeri az bulunan, tedris makamının ehliyetine sahip, ömrünü faydalı bilimleri tahsil etmeye vermiş” gibi ifadeler kullanılmaktadır. Ayrıca o devirde hazırlanan Kanûn-nâmelerde de hangi derecedeki medresede hangi derslerin okutulacağı yazılmaktadır. Cahit Baltacı’nın bu Kanûnnâmelerle bazı müderris-lerin özgeçmişlerinden yararlanarak hazırladığı yüzyıllarda Osmanlı medreselerinde okutulan dersler ve ders kitapları şöyledir: “Yirmili” ve daha yukarı medreselerde okuyabilmek için, öğrencinin, daha önceden temel gramer ve mantık derslerini almış olmaları gerekir. Bu derslerde; gramerin “Sarf” kısmında Emsile, Binâ, Maksud, ‘İzzî ve Merah; “Nahiv” kısmında ‘Avamil, İzhâr ve Kâfiye; Mantık kısmında Şerh-i Şemsiyye, Şerh-i Tevâli, Şerh-i Metali, Şerh-i İsagoci; Usul-ü Fıkıh kısmında da Telvih kitaplarını okuması gerekiyordu. Bu temeller üzerinde okutulan dersler arkadaki tabloda görülmektedir.

Süleymaniye Külliyesinin vakfiyesinde de Tefsir ve Dârül-hadis müderrislerinin vasıfları sayılırken okutması gereken kitaplar-dan bahsedilmektedir

Hadis nakilleri sırasında, bir kişiden duyulan veya yazılan hadislerin başkalarına nakil izni olarak ortaya çıkan icazetname, daha sonra medreselerde ve tekke-dergahlarda birer diploma yerine kullanılmaya başlanmıştır. Bazı icazetnamelerde, müderrisler kendi hocalar silsilesini uzun uzun saymışlardır.

İcazetler bazen belli dersler ve kitaplar hakkında oluyordu. Bazen müderrislerin kitaplarının bir köşesine, bazen de ayrı bir kitapçık veya belge şeklinde icazet düzenleniyordu.

Müderris, icazetini aldığı dersleri ve kitapları okuttuğu için, medreselerin ders programlarının belirlenmesinde akademik gelenek (ulemâ silsilesi) ve icazetler yol gösterici oluyordu.

Hüseyin Atay, “Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi” adlı eserinde, içinden medreselerde okutulan derslerin ve ders kitaplarının çıkartılabileceği bazı icazet örnekleri vermektedir.

Yukarıda sayılanlara ek olarak müderrislerin gerek başka âlimlerin yanında gerekse kendi kendilerini yetiştirirken inceledikleri, ezberledikleri kitaplar da eğitim-öğretim hizmetinde kullanılan eserler de eğitim kitapları sayılabilir. Mustafa Bilge, vakıf yönetimi tara-fından müderrislere verilen kitaplar listesinin de medresede okunacak veya değerlendirilecek kitaplar hakkında fikir verdiğini belirtmek-tedir

Değişik medrese kademelerinde okutulan dersler ve ders kitapları

2. Medreselerde okutulan dersler

Çok değişik şekilde sınıflandırmalar olmasına rağmen, biz medreselerde okutulan dersleri hazırlık dersleri, İslâmî bilimler, İslâmî bilimlere yardımcı dersler ve İslâmî sanatlar olarak sınıflandırdık. Elbette burada sayılan dersler ve ders kitapları her medresede okunmadığı gibi, bazı medreselerde burada sayılmayan ders konuları ve kitapları da okutulmuş olabilir. Bizim vermek istediğimiz, medreselerdeki programın ana hattıdır.

Ders kitabı olarak ilk başlarda bazı müderris ve âlimlerin orijinal kitapları okutulurken, daha sonra bu kitaplar üzerinde yapılan şerh, hâşiye, ta’likat, ihtisar, telhîs vs. şeklindeki çalışmalar okutulmaya başlanmıştır. Bu kavramlardan

• “şerh”, bir eserin ana metnini esas alarak bunun üzerinde açıklama ve genişletmeler yapma;
• “hâşiye”, bir eserin anlaşılamayan kavram ve konularını berraklaştırmak için kenarına veya altına açıklamalar ekleme;
• “ihtisâr”, bir kitaptaki bazı gereksiz ayrıntıların çıkartılarak sadeleştirilmesi (“muhtasar”);
• “ta’likât”, bir kitabın açıklanması gereken yerler için kenarına notlar koymak veya ayrı bir kitap yazmak;
• “telhîs” oldukça geniş olarak hazırlanan eserleri halkın veya öğrencinin daha iyi anlaması için özetlemek demekti. Bu çalışmalar kitap sayfaları üzerinde yapılabildiği gibi ayrı eserler halinde de hazırlanabiliyordu.

Aşağıda bazı ayrıntıları verilecek olan medrese ders programları ve kitapları belli bir sıra dahilinde tek tek okutulmuyordu. Ama önce sarf, burada yeterli bilgiye sahip olunca nahiv, burada temel kitapları bitirenler mantık ve burada yeterli eğitim alanlar da aka

İslâmî bilimlerin temel derslerine hazırlayıcı veya yardımcı olan Sarf, Nahiv, Belâgat, Hesap, Hendese gibi derslere “Muhtasarat” deniyordu. Ancak bunlarda temel eğitim alındıktan sonra diğer derslerin eğitimine başlanabiliyordu.

Kelime türemeleri ve fiil çekimleri konularını işleyen temel Arapça gramer biliminin adı. Sarf dersi içinde okutulan kitaplardan en meşhur olanları “Emsile”, “Binâ”, “Maksûd”, “İzzî”, “Merah” ve “Kâfiye”dir.

“Emsile”: Yazarı bilinmeyen, ama medreselerde yüzlerce yıldır ezberletilen, üzerinde yüzlerce şerh yapılmış temel gramer kitabı. Fiil ve isimlerin çekimlerini örneklerle açıklamaya çalışan küçük bir risale idi.

“Binâ”: Gene yazarı bilinmeyen ve kelimeden kelime türet-meye (“tasrîf”) yarayan 35 kuralı anlatan bir kitaptır. Kitap medreselerin başlangıç kitaplarındandı ve öğretim metodolojisi açısından oldukça zayıf bir kitap olduğu için, medrese öğrencileri yıllarca bu kuralları ezberlemeye çalışırdı. Halk arasında söylenegelen “Benim oğlum Binâ okur, Döner döner gene okur” deyişi de bu kitaba işaret etmektedir.

“Maksûd”: Gene yazarı bilinmeyen ve Arapça fiil çekim kurallarını anlatan bir ders kitabı idi. Yüzlerce şerhi arasında İmam Birgivî’nin şerhi meşhurdu.

“İzzî”: İzzeddin Abdülvahhab bin İbrahim ez-Zincânî’nin ( ) sarf, nahiv ve lügat konularını işleyen meşhur eseri. Birçok şerhi yapılmıştır. “İzzî Şerhi Sadettin Hâşiyesi”, Dede Cengî Efendi () tarafından hazırlanmış ve medrese talebeleri arasında çok tutulan bir eser idi..

“Merâh”: Ahmet monash.pw monash.pw’un sarf ve nahiv konuların-dan bahseden eseri. Buna Kemalpaşazâde’nin yaptığı şerh “Felâh” adını taşıyordu. Bursalı Ahmet Efendi’nin Merah Şerhi talebeler arasında meşhur idi.

Yahya Necmü’l-Eimme’nin “Takrîb“, İbni-i Hâcib’in “Şâfiye” (Seyyid Abdullah Çarperdî şerhi) adlı kitapları da sarf alanında bazı yerlerde okutulan kitaplardandı.

Arapça dilbilgisinin ikinci kademesi olan “cümle yapısı ve kuruluşu” ile ilgili konuların anlatıldığı bir derstir.

Nahiv dersinde en yaygın olarak okutulan kitaplar;

• Birgivî Muhammed Efendi’nin “Avâmil”, “İzhar” adlı kitapları,
• İbni Hâcib’in “Kâfiye” adlı kitabı,
• İbni Hişâm’ın “Mugni’l-Lebib” ve “Kavaidü’l-İ’rab” adlı eserleri,
• İbni Mu’tî’nin “ed-Dürretü’l-Elfiyye” adlı eseri,
• “Molla Câmi” diye bilinen “Kâfiye” şerhi,

ve bunların dışında “İsam”, “Abdülgafur”, “İmtihani’l-Ezkiya”, Cürcânî’nin “Avâmil”i, Zemahşerî’nin “Mufassal”ı, “Şerh-i Keşfü’l-Esrar”, “Dibâce” ve “Şerh-i Misbah” (“Dâvü’l-Misbah”ın şerhi) gibi kitaplardır. Nahiv kurallarının kolayca ezberlenmesi için, bu alandaki bazı kitaplar manzum hale getirilmiş veya manzum eserler yazılmıştır.

Avâmil: Aslen Balıkesirli olan, ama Birgi’de kendisi için yaptırılan büyük medresede uzun yıllar ders verdiği için “Birgivî” diye bilinen Muhammed Efendi’nin ( ) hazırladığı bir eserdir. “Avâmil”, âmiller demektir. Âmil, Arapça gramerde kelimelerin sonuna tesir eden edat gibi kelimeler, ismin halleridenen “cerr” harfleri; “için”, “gibi”, “-den beri”, “eğer”, “niçin” gibi kelimelerin kullanışları, temenni, ümit, mutlaklık, istisna, nedensellik v.s. gibi durumları bildiren harflerin kullanışları üzerinde durur. 25 sayfalık bu küçücük kitapçık genelde Arapça cümlelerde çok önemli olan kelime sonlarındaki değişmeler (i’rab) üzerinde durur. Baştan sona kural ve örneklerle dolu olan bu kitabın, öğrenciler tarafından daha iyi anlaşılması için birçok şerhleri yapılmıştır.

İzhâr: Asıl adı “”İzhâru’l-Esrâr fi’n-Nahv” (Nahivdeki Sırla-rın Açıklanması) olan bu kitap da Birgivî Muhammet Efendi’nindir. Genelde Avâmil kitabındaki konuların daha derinlemesine işlendiği bu kitap da kelime sonlarındaki değişiklikleri âmil, ma’mûl ve amel (i’rab) düzeni ile inceler.

Arapça gramer kurallarını anlatmak için yazılmış bu eserler de Arapça yazıldığı için, çeşitli isimlerle şerhedilmiş, “Mevhum-u İzhâr” adıyla Osmanlılar zamanında Türkçeye çevrilmiştir. Özellikle “Adalı” diye bilinen şerh, öğrenciler arasında yaygın olarak kullanı-lıyordu. Kitapların Arapça orijinalleri ve Türkçeleri günümüzde de yayınlanmıştır.

Kâfiye: Sarf ve nahiv ilimlerinde üstad olan ve “İbni Hâcib” unvanıyla tanınan Osman b. Ömer ( ) tarafından yazılmıştı (aynı yazarın “Fer’i” ve “Müdevvene” adlı nahiv kitapları da vardır). Nahiv alanında ileri düzeyde okutulan, sadece örneklerle öğretmeyi amaçla-mayıp konuların felsefesine de giren bir kitap idi. Muhammed Bahşî (veya Halebî) () tarafından “eş-Şâfiye fî Nazmi’l-Kâfiye” adıyla nazım haline getirilmişti. Aslında Kâfiye şerhi olan ve asıl adı “el-Fevâidü’z-Ziyâiyye fî Şerhi’l-Kâfiye” olduğu halde Molla Câmî () tarafından hazırlandığı için “Molla Câmî” adıyla bilinen nahiv kitabını da Kurt Muhammed Efendi () Türkçeye çevirmiştir. Vassaf Abdullah Efendi de “İrşâd-ı Ezkiyâ” adıyla man-zum olarak tercüme ve şerh etmiştir. “Şerhu Kâfiye” adıyla Alâaddin Ali Fenarî’nin () de bir eseri vardır.

“Mugni’l-Lebîb”: “İbni Hişam” diye bilinen ve Arapçanın incelikleri hakkında mükemmel bir bilgiye sahip olan Abdullah b. Yusuf’un () Arapçadaki edatlar ve harflerle ilgili kitabı idi. İznikli Vahyizâde Muhammed Efendi tarafından yapılan şerh çok meşhur idi (Arap âlimleri de buradan alıntı yapıyordu). İbni Hişam’ın nahve dair birbaşka kitabı olan “Kavaidü’l-İ’rab” da Osmanlı medreselerinde okutulan bir eser idi ve birçok hâşiyeleri vardı. Gene İbni Hişâm’ın bu alanda, İrâkî’nin “Tenkih”i üzerinde yaptığı şerh olan “Tavhîd” kitabı da bazı yerlerde okutuluyordu.

“Elfiye”: “İbni Mâlik” (“İbni Melek” dendiği de oluyordu) diye bilinen Muhammed b. Abdullah’ın () nahive dair bin beyitlik meşhur eseri. İbni Malik burada nahiv kurallarını açıklarken örneklerini Kur’ân, hadisler ve meşhur Arap şiirlerinden seçmiştir (Gene İbni Malik’in nahve dair üçbin beyitlik “el-Kâfiyetü’ş-Şâfiye” adlı bir eseri yanında “Teshil” gibi kitapları da vardır). Murâdî, İbni Nâzım gibi yüzlerce âlimin Elfiye Şerhleri vardır. İbni Mu’tî’nin ( ) nahve dair esas adı “ed-Dürretü’l-Elfiyye” olan bir eseri vardır.

“Şerh-i Mısbah”: Nasır monash.pwüsseyyid Matrızî () tarafından yazılan nahve dair “Mısbah” kitabının şerhidir.

“İmtihânü’l-Ezkiyâ”: Kadı Beydâvî’nın Kâfiye özeti olan “Lübâbü’l-Elbâb fî İlmi’l-İ’râb” adlı eserinin Birgivî Muhammet Efendi tarafından “İmtihâni’l-Ezkiya Şerhu’l-Lübbî mine’l-Nahv” adıyla şerhedilmiş halidir. Ayrıca bunun da birçok şerh ve hâşiyeleri vardır.

Bilim olarak düzgün ve yerinde konuşma sanatının kurallarını inceler. Kendi içinde Meânî, Beyân ve Bediî olarak üçe ayrılır. Esas amacı Kur’ân’ın ifade mucizesini ortaya koymak, İslâm dininin anlatımında konuşmacıları iyi yetiştirmek olan bu bilim, sık sık Arap edebiyatı ile de karışmıştır

Belâgatın

• “me’ânî” kısmında haber ve dilek kipleri, emir, yasaklama, soru, temenni, ünlem şeklindeki ifadeler, cümle içinde kelimelerin yeri, cümleleri birbirine bağlama veya uzun cümleleri ayırma, sözü uzatma ve kısaltma gibi konular;
• “beyân” kısmında teşbih (benzetme), kelimeleri mecazî anlamda kullanma teknikleri, kina

Belâgat alanında en yaygın olarak okutulan kitaplar “Muhtasar Meani”, “Mutavvel”, “İzâh”, “Miftah”, Telhis”, “İsâm” ve Seyyid Şerif’in “Miftah Şerhi”dir.

Belâgat bilimlerinde okunan kitapların temelini Siraceddin Sekkâkî’nin ( ) “

Medreselerde “Şerh-i Miftâh” olarak okutulan şerhler Seyyid Şerif’in, Sadettin Teftazânî’nin veya Şeyhülislâm İbni Kemâl’inkidir. Bu, müderrisin seçimine bağlı idi.

Fâtih zamanında akçe yevmiyeli medreselere, bu kademede okutulan kitabın adına izafeten “Miftah medreseleri” deniliyordu.

“Mısbah”: Sekkâkî’nin “Miftâhu’l-Ulûm” adlı eserine Seyyid Şerif Cürcânî tarafından yapılan şerh. Bu şerhe Osmanlı müderrisleri tarafından birçok şerh ve hâşiyeler hazırlanmış; eser, üzerinde yapılan çalışmalarla beraber Osmanlı medreselerinde en çok okunan kitaplar-dan biri olmuştur.

“Mutavvel”: Eserleri yüzyıllarca Anadolu medreselerinde ders kitabı olarak okutulan Sa’deddin Mes’ûd b. Ömer Teftazânî’nin (), Hatib Dımışkî’nin “Telhîsü’l-Miftâh” kitabına yazdığı şerh olan “el-Mutavvel ale’t-Telhîs” adlı eseri (Teftazânî’nin “el-Mutavvel ale’l-Miftâh” adlı eseri de var). Kur’ân’ın ifadelerinin güzelliğini en iyi açıklayan eser olarak bilinir. Bunun Seyyid Şerif Cürcânî ( ), Ebu’l-Kâsım el-Leysî es-Semerkandî () ve Siyâlkûtî () tarafından yapılan hâşiyeleri ve Hasan Çelebi ( ) tarafından yapılan şerhi de meşhurdur. Abdünnafi İzzet Efendi () tarafından tercüme edildi.

“Muhtasar”: Sa’deddin Mes’ûd b. Ömer Teftazânî’nin belâ-gat bilimine dair eseri. Bu da medreselerde yaygın olarak okutulu-yordu.

“Telhîs”: “Telhîs fi’l-Belaga”. Sa’dettin Teftazanî’nin Arap Edebiyatı konusundaki eseri. Kadı Celaleddin Kazvinî’nin de gene meani ve beyan üzerine “Telhîs”i vardır.

Mantık alanında medreselerde okutulan ders kitapları şun-lardı: “İsagoci”, “Kavli Ahmet”, “Fenarî”, “Kara Davut”, İsfehanî’nin “Şerh-i Tevâli”si, “Seyyid İmad”, “Tehzib”, Mirzacan Hâşiyeleri, “Kutbuddin”, “Şemsiye”. “Hüsam”, Şerhi’l-Usâm

“İsagûcî”: Porphyrios'un "Eisagoge" adlı eserinin İslâm dünyasında tanınmış şekli. Mîr İsagûcî Esîrüddin el-Ebherî’nin ( ) mantık üzerine yazdığı “er-Risâletü’l-Esiriyye fi’l-Mantık” adlı ve mantığın tüm konularını kapsayan, medreselerde okutulan sayfalık kitabı. Birçok şerh ve hâşiyeleri vardır. Molla Fenarî’nin “Şerh-i İsagoci”si “Fenarî” diye şöhret bulmuştur.

“Fenarî”: “Molla Fenarî” diye bilinen Mevlâna Şemsettin Fenarî’nin () İsagûcî üzerine bir günde yazdığı şerhtir. Genellikle kıyas konusunu işler. Bunun birçok şerhi ve hâşiyesi yapıldığı gibi, Osmanlı medreselerinde uzun süre ders kitabı olarak da okutulmuştur.

“Şerhu Metalî”: Selçuklu müderrisi Kadı Siraceddin Mahmut Urmevî’nin () “Metâliü’l-Envâr” adlı eserin şerhi. Bu esere Şemsettin İsfehanî ( ), Kadı Beydâvî, Seyyid Şerif Cürcânî, Şemsettin Sivasî (), Kutbuddin Muhammed Râzî ( ), Hacı Paşa ve Yanyalı Esat Efendi’nin şerhleri ile Kara Dâvûd monash.pw’in () hâşiyeleri meşhurdur. Bunun da hâşiyeleri vardır: “Hâşiye alâ Kara Davud min el-Mantık”. Osmanlı medreselerinde okutulan Seyyid Şerif’in şerhi ve Kara Davûd’un hâşiyesi idi.

“Şerhu’ş-Şemsiyye”: Nasrettin Tûsî devrinde yaşayan ve “Kâtibî” diye bilinen Necmeddin Ömer Kazvinî’nin ( ) mantığa dair yazdığı ve Hoca Şemsettin Muhammed için yazıldığından dolayı onun adı verilen, çok sistematik “Şemsiyye” adlı kitabın Mevlana Kutbüddin Şirâzî ( ) tarafından yapılan şerhi (bu kitap aynı zamanda “Kutbuddin” veya “Şerh-i Kutub” diye de biliniyordu). Bu konuda Seyyid Şerif Cürcânî ve Teftazânî şerhleri de meşhurdu. Mantığın “tasavvurat” ve “tasdikat” konularına ait olan esere Bursalı Ahmet Sıtkı Efendi’nin () Şerhi basılmıştır.

“Kavl-i Ahmet”: Fenârî’nin mantık kitabı. Ayrıca büyük Osmanlı âlimlerinden Taşköprüzâde Ahmet Efendi’nin ( ) mantığa dair “el-Câmi fî’l-Mantık” adlı eseri de olabilir.

“Hüseyniye”: Amasyalı Hüseyin Şah Çelebi ( ) tarafın-dan hazırlanan ve münazara adabından bahseden bir eser idi. Bunun hâşiyeleri de yaygındı.

Gene mantığa bağlı bir dal olarak gelişen âdâb (tartışma usulü) konusunda da Kara Hâşiye-i Mesud, Mîr Ebu’l-Feth gibi kitap-lar okutuluyordu.

Mantık alanında okutulan diğer kitaplara da “Seyyid İmad”, “Şerh-i Yusufiyye” (Kıyas konusunu işleyen manzum mantık), mantı-ğın ayrı ayrı konularında yazılmış “Tasavvurat”, “Tasdikat” ve “Tehzib” örnek verilebilir.

Arapçada kelime üzerinde med, kasr, hareke, sukûn, nokta ve irab bakımından olan değişikliğe “kıraât” denmektedir. Kur’ân’ın okunmasında yukarıdaki özellikler farklı farklı yorumlandığı için, Kur’ân’ın farklı kıraâtları ortaya çıkmıştır. İslâm dünyasında meşhur olan yedi kıraâtın (kıraât-ı seba) “imam”ları şunlardır:

1. Ebû Abdurrahman Nâfi’ monash.pwû Nuaym ()
2. Abdullah monash.pw el-Mekkî ()
3. Ebû Amr b. el-Alâ el-Basrî ( )
4. Abdullah b. Âmir ed-Dımaşkî ( )
5. Ebûbekr Âsım monash.pw’n-Necûd el-Kûfî ()
6. Ebû Ammâre Hamza monash.pw ez-Zeyyât el-Kûfî ( )
7. Ali monash.pw Ebû’l-Hasen el-Kısâî ( )

Bunlara daha sonra üç okunuş daha eklenerek meşhur okunuş biçimi 10’a çıkmıştır. Sonradan eklenen bu üç okunuşun imamları da şunlardı:

1. Halef monash.pwşam el-Bezzâr ()

2. Ebû Ca’fer Yezid monash.pw-Ka’ka el-Mahzûmî el-Medenî ()

3. Ebû Muhammed Ya’kub monash.pw el-Hadremî el-Basrî

Yukarıdaki on çeşit kıraâtın bugün 3 tanesi kullanılmakta; diğerleri bir bilim konusu olarak incelenmektedir. Yaygın kullanılan üç kıraâttan da Ebû Amr kıraatı Sudan’ın bir kısmında, Nâfî kıraâtı Mısır hariç Kuzey Afrika’da Âsım kıraâtı (Hafs rivayeti) ise İslâm dünyasının diğer kısımlarında kullanılmaktadır. Dolayısıyla bizim kültür çevremizde kıraât öğretiminde Âsım kıraatının Hafs rivayeti öğretilmekteydi.

Aşağıda anlatılanların dışında kıraat ve tecvîd alanında “Cezûlî”, “Ecrûmiyye”, “İbni Fâsih”, “Ca’berî”, “Rahbiye”, “Meyda-niye”, “Sünûsiyye” (Kuzey Afrika’da), Kilisli Abdullah Efendi’nin kıraat-ı seba ve aşere kitabı olan “Zübde” gibi kitaplar okutulu-yordu

“Cezeriyye”: Şamlı Şâfiî âlimi ve İslâm tarihinin en büyük kıraat ustası İbni Cezerî’nin () eseri. İbni Cezerî “kırâat-ı aşere”, “isnâ-i aşere” ve “selâs-ı aşere” konularında iyi bir eğitim almış, Şam ve Kahire’deki medreselerde kıraat müderrisliğinde bulunmuş ve kıraatüzerinde çoğu manzum birçok eser yazmıştır. En meşhur eseri “Kitabü’n-Neşr fî’l-Kırâati’l-Aşr” ve “Tayyibe” idi. Onun kitapları yüzyıllarca ezberlendi ve şerhedildi. Kurt Muhammed Efendi () tarafından Türkçeye çevrildi.

“Şâtıbiyye”: Endülüslü ama âlim ve bütün kıraat âlimlerinin hocası Kasım b. Fîrruh Şâtıbî’nin () eseri. Kıraat ustası İmam Cezerî’nin de hocası olan Şâtıbî’nin Kahire’de müderrislik yaparken yazdığı “Kaside-i Lâmiyye” ve “Hırzü’l-Emânî ve Vechü’l-Tehânî” adlı nazımlar, yedi kıraat üzerine yazılmış en meşhur eser idi. İslâmî bilimlere başlamak isteyenler, hemen hemen İslâm dünyasının her tarafında bu şiirleri ezberleyerek hocalarına arzediyorlardı. “Şâtıbiye” veya “Şâtbî” kıraat ilminin âdeta ana kitabı idi (Şâtıbî’nin “Kaside-i Râiyye”si de hem kıraat hem de belâgat alanında ezberlenen bir kitap idi). “Kaside-i Şâtıbiyye”, Manisalı Ahmet () tarafın-dan Türkçeye çevrilmişti.

“Karabaş Tecvidi”: Kastamonulu Şeyh Şaban-ı Veli silsilesinden Halveti Şeyhi Ali Efendi’nin eseri. Karabaş Risalesi’nin, Şeyh Abdurrahim Karabaşî’nin () olduğu da rivayet edilir. Risalenin çıkışı ’de Hamza Miskin adlı kişinin Türkçe “Tecvid-i Edaiye”si ile beraberdir.

“Dürr-i Yetim”: Birgivî Muhammed Efendi tarafından yazılan “Dürrü’l-Yetim fî İlmi’t-Tecvîd” adlı eser. Eskicizâde Ali Mehdî Efendi ( ) tarafından Türkçeye tercüme ve şerhedilmiştir .

Tefsir, Kur’ân-ı Kerim’in âyetlerini yorumlamak, özüne uy-gun olarak genişletmek ve müşkül yerlerini ve çok anlamlı kelime-lerini dine uygun olarak açıklamak demektir. Tefsir kendi içinde rivayet tefsirleri ve dirayet (akla ve görüşe dayalı) tefsirleri diye ikiye ayrılır. Ayrıca çeşitli mezheplere göre de farklı tefsirler vardır. Tefsir alanının tartışılmaz iki kitabı “Kadı Beydavi” ve “Keşşaf” idi. Bunun yanında Celâleyn ve Begavî tefsirlerini okutanlar da vardı.

“Kadı Beydâvî”: Şâfiî âlimi Nasrettin Abdullah b. Ömer Beydâvî ( )’nin “Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vil” adlı tefsiri, sünniler arasındaki en meşhur tefsirlerden biri idi ve “Kadı Beydâvî” veya “Kadı Tefsiri” adıyla biliniyordu. Râzî Tefsiri, Ragıb’ın “Müfredât” ve Zemahşerî’nin “Keşşaf” adlı tefsirlerinden yararlana-rak hazırlanmış, kısa ve öz ama akıcı bir üslupla yazıldığı için medreselerde yaygın olarak okutulmuştur. Bunun üzerine yapılan hâşiye ve talikler ’den fazladır.

“Keşşâf”: Türk tefsirci Cârullah Ebu’l-Kâsım Muhammet b.Ömer ez-Zemahşerî’nin () “el-Keşşâf an Hakâiki’t-Tenzîl” adlı eserinin kısa adıdır. Zemahşerî, kendisinden önceki rivayet tefsirleri yerine dirayet tefsiri türünde bu eserini yazmıştır. “Arapçayı Araplardan daha iyi bilen ve kullanan” bu âlim, gereksiz söz ve uzatmalardan uzak, hikâye ve İsrailiyata yer vermeyen, edebî sanatları incelikle kullanarak ve soru-cevap tarzında açıklamalar yaparak bu tefsirini hazırlamıştır. Kitabın yüzlerce şerh ve hâşiyesi yazılmıştır. Bunlar arasında Seyyit Şerif’in Hâşiyesi meşhur idi. Bu arada Hatipzâde, Hasan Çelebi, Alâeddin Ali Tûsî, Ali Kuşçu, Ebussuud İmâdî gibi bilginlerin yazdığı hâşiyeler de yaygın olarak kullanılmaktaydı.

“Celâleyn Tefsiri”: Celâleddin Mahallî tarafından başlatılan ve Celâleddin es-Suyûtî tarafından tamamlanan, iki “Celâl” tarafından bitirildiği için “Tefsir-i Celâleyn” denilen eser. Öğrenciler ve bilim adamları tarafından okunan, okutulan, sık sık müracaat edilen bir tefsir idi.

Usul-ü Tefsir, tefsir metodolojisidir. Kur’ân’ın doğru şekilde tefsir edilebilmesi için uyulması gerekli kuralları inceler. Medreselerde usûl dersleri çok önemli idi. “Usûlsüz vüsûl (kavuşma) olmaz” diye inanılıyordu. Usul-ü Tefsir alanında “Burhan Zerkeşî”, “İtkan” ve “Suyutî” adlarıyla tanınan kitaplar okutuluyordu.

“Burhan Zerkeşî”: Bedrettin Muhammet ez-Zerkeşî () tarafından yazılan “el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân” adlı eseri işaret etmektedir. 47 bölüm halinde Kur’ân bilimlerinin incelendiği eserdeki konulardan bazıları şunlardır: Ayetlerin iniş sebepleri, sûre başları ve sonları, mekkî ve medenî sûreler, Kur’ân’ın dili, toplanması ve saklanması, garip kelimeler, müteşabihler, okunuşları v.s.

“İtkan” veya “Suyûtî”: Celâlettin Suyûtî’nin ( ), “el-Burhan” kitabını esas alarak hazırladığı “el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân” adlı tefsir metodu kitabı. Bu kitap, “Burhan” kitabından çok daha fazla yayılmış ve medreselerde uzun yıllar okutulmuştur. 80 bölümlük bu büyük kitap, kendi alanında hem konu hem de kaynak olarak hiçbir eksiği bulunmayan bir kitaptır.

Kelâm, dinî inançları aklî deliller getirerek ispat etmeye, dinî konularda insan aklının ve ruhunun içine düşebileceği şüphelerden onları kurtarmaya çalışan bir bilim idi. Genelde Allah’ın zatı ile ilgili konularla ilgilendiği için, küfre düşmeden konuları tartıştırmak, şüphedekileri tam anlamıyla ikna etmek çok zor oluyordu. O nedenle her mü

Kelâm dersinde Allah’ın varlığını ispat, peygamberlik, imamet, mead (öldükten sonra tekrar dirilme), bilgi, araz, cisimlerin oluşumu, vücud, vücub, imkân, vahdet, çokluk, teklik, metafizik gibi konular işleniyor ve doğal olarak bu konularda birçok tartışmalar oluyordu. Osmanlı Devletinin yükselişi döneminde kelâm konularına büyük önem veriliyor, Gazâlî ile İbni Rüşd arasında bazı kelam konularında yapılan tartışmalar Ali Tûsî, Hocazâde

Kelâm derslerinde genellikle akâid kitapları okutuluyordu. “Akâid” (“akide”nin çoğulu), bir müslümanın inanç temellerini anlatmaktadır. İslâmiyetin varlık ve bilgi anlayışı; Allah’a, meleklere, Allah’ın kitaplarına, peygamberlerine ve kadere iman konuları; velâ-yet, keramet, mi’rac, hilafet, imamet, içtihat gibi konular işleniyordu.

Kelâm konusunda “Celâl”, “Halhalî”, “Hayalî”, “Seyâlkûtî” ve “Abdurrahman” (Müeyyedzâde Abdürrahman Efendi’nin () kelam risalesi) adlı kitaplar okutuluyordu.

Ayrıca Hızır Bey Çelebi’nin () “Kaside-i Nûniye”si de manzum olduğu için birçoklarınca ezberleniyordu. Bunun birçok hâşiye ve şerhi arasında Hızır Bey’in öğrencisi “Hayalî” tarafından yapılan şerhi meşhur idi. Sirâceddin Ali Ûşî’nin () gene “ehl-i sünnet ve’l-cemaat” akidesine göre yazdığı “Bedü’l-Emâlî” adlı Emâlî Kasidesi de en çok şerhedilen ve ezberlenen eserlerden biriydi.

“Tecrîd-i Kelâm”: Şia’nın İmamiye koluna mensup Nasred-din Tûsî ( ) tarafından yazılmıştı. Bu esere Şemsettin Mahmut monash.pwah İsfehânî’nin ( ) yaptığı şerh (“Şerhü’t-Tecrîd”), ve özellikle bu şerhe Seyyid Şerif Cürcânî’nin yaptığı “Hâşiye-i Tecrîd”denilen eser o kadar çok meşhur idi ki, Osmanlı medresele-rinden bu eserin okutulduğu kademeye “Hâşiye-i Tecrîd” medreseleri deniyordu. Kelâm konusunda okutulan temel ders kitabı bu idi. Bu hâşiyeye de gene birçok Osmanlı bilginleri açıklamalar getirmişlerdir.

“Şerh-i Mevakıf”: Kadı Adûdiddin İcî () tarafın-dan yazılan ve hemen her fenden bahseden “el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelâm” (“Akâid-i Adûdiye”) adlı bu kitabın Seyyid Şerif Cürcânî () tarafından yapılan Şerhi, “Şerhu’l-Adûdiye” adıyla medreselerin üst seviyelerinde yaygın olarak okutulmuştur. Altı bölümlü, aşağı yukarı sayfalık büyük bir eser idi. Bu esere, Celâleddin-i Devânî tarafından yapılan “Şerh-i Akâid-i Adûdiye” de meşhur idi. Bunun hâşiyeleri “Celâlî Hâşiyesi”, “Akâid-i Molla Celâl” veya sadece “Celâl” diye biliniyordu.

“Akâid-i Nesefî”: İmam Maturûdî’nin öğrencisi Ömer monash.pwed Nesefî ( ) tarafından yazılan Hanefî akaid kitabı. Metnin aslı ve özellikle Sa’dettin Teftâzânî tarafından yapı-lan şerhi, Osmanlı medreselerinde yaygın olarak okutuluyordu.

“Hayâlî” veya “Şerh-i Hayalî”: “Akaid-i Nesefiye” Şerhine, Fâtih devri âlimlerinden “Hayâlî” diye bilinen Şemsettin Ahmet b. Mûsâ İznikî’nin () yaptığı hâşiye, yüzyıllarca yüksek âlimler ve medrese öğrencilerinin elinde ders kitabı olarak dolaşmıştı. Ayrıca bunun da Kilisli Abdullah, Dede Cengî Efendi gibi, ana kitapları medrese öğrencilerinin ezberleyeceği şekilde düzenleyen eğitimciler-ce hâşiyeleri hazırlanmıştı.

“Tevâli’-i Envâr”: Kadı Beydâvî ( ) tarafından yazılan bu esere de -Nesefî’nin kitabında olduğu gibi- Şemsettin Mahmut İsfehânî’nin şerhi, bu şerhe Cürcânî’nin hâşiyesi çok meşhur idi ve medreselerde bu hâşiye okutuluyordu.

“İrşâd”: İbni Mukrî’nin () Şâfiî fıkhı üzerine yazdığı ve yüzyıllarca elden ele dolaşan, üzerinde birçok çalışmalar yapılan kitabı.

Kelam konusunda yukarıda sayılanlara ek olarak İmam Fahreddin Râzî’nin “Metâlih-i Aliyye”si, Sa’dettin Teftazânî’nin “Mekâsıdü’t-Tâlibîn” adlı eseri, “Tehzip” gibi kitaplar da okutulmakta idi.

Hadis, bir İslâmî bilim olarak Peygamberimiz Hz. Muhammed’in söz, hareket, onaylama, hoş görme ve görmeme durumları ile onun özelliklerini inceleyen eserleri işaret eder. “Hadîs” kelimesi genellikle, Peygamberimizin tavrını ve izlediği yolu gösteren “sünnet” kelimesi ile beraber kullanılmaktadır.

Peygamberimiz zamanında onun sözleri ve davranışları yazıya geçirilmemiş; hadislerin resmen yazılması Paygamberimizn vefatın-dan yüz yılı aşkın bir zaman geçtikten sonra başlamıştır. Ancak İslâmın kutsal kitabı Kur’ân-ı Kerîm’in gerçek hayatta birinci elden uygulanması olan Peygamberimizin söz ve davranışlarına, onun vefatından hemen sonra ihtiyaç duyulmuş ve yöneticiler birçok konularda ha

Hadis ve sünnet, âdeta Kur’ân’ın Peygamberimiz tarafından tefsiridir. Peygamberimizin söz ve uygulamaları müslümanlar için bir “örnek hayat” olduğundan, İslâm dünyasının her yanında hadis çalışmaları her zaman yüksek bir değerde tutulmuştur.

Hadis, kendi içinde birçok alt bilim dalını da içermektedir. Hadis tarihçileri yirmiye yakın hadis biliminden bahsetmektedirler. Bunlar, hadisleri bir zincir şeklinde nakleden kişilerin (hadis ricâli) doğru kişiler olup olmadıklarının araştırılması, uydurma hadislerle gerçek hadislerin ayrıştırılması, hadislerin gizli kusurlardan (illet) arındırılması, hadis öğrenme ve öğretme âdabı gibi konuları içermektedir.

Medreselerde hadis alanında “Usul-ü Hadis” diye de bir ders vardır. Burada hadis rivayetinin şartları, çeşitleri, hükümleri gibi konular üzerinde durulmaktadır.

Gene hadislerle ilgili bir başka medrese dersi de “Şemâil-i Şerîf”tir. Burada Peygamberimizin beden yapısı, günlük yaşayışı ince-lenmekte ve bu alanda yazılan eserlere

Emeviler dönemine kadar hadisler, birinci el (sahabe, peygamberimiz zamanında yaşayan arkadaşları) ve ikinci el (tâbiîn, sahabelerden dinleyenler) kaynaklarda genellikle ezber ve kısmen de yazılı olarak dağınık bir şekilde duruyordu. Hadislerin belli kitaplarda toplanması (cem, tedvin) daha sonra başladı. Toplama bittiktten sonra bunların belli ölçütlere göre sınıflandırılması yapılmaya başlandı. Bu çalışmalar sonunda, sünnî çevrelerde yaygın kabul gören altı temel hadis kitabı (

Hadis alanında okutulan kitaplar “Buharî”, “İbni Melek” ve “Mesabih” adlı kitaplar idi. Bunların yanında İmam Malik’in “Muvatta”sı, İmam-ı Suyûtî’nin “Câmiu’s-Sağir” ve “Câmiu’l-Kebîr” adlı kitapları, Nevevî’nin “Riyâzü’s-Salihîn” gibi kitapları da bazı kimseler tarafından çeşitli zamanlarda okutulmuştur.

“Mesâbîh”: İmam Hüseyin b. Mesut Begavî’nin ( ) “Mesabihu’s-Sünne” veya “Mişkat” da denen “Mişkati’l-Mesâbih” adlı eseridir. Hadis alanındaki temel öğretim kitabı idi. Buhârî ve Müslim’den alınmış hadisi anlatıyordu. Bunun Yakup Avfî ( ) tarafından “Mefâtih” adıyla şerhi, Yakup b. Seyyid Ali ( ) tarafından da hâşiyesi yapılmıştır.

“Meşarık”: İmam Radıyüddin Hasan b. Muhammed Sâgânî’nin () “Meşârıku’l-Envâru’n-Nebeviyye min Sıhâh-u’l-Ahbâri’l-Mustafaviyye” adlı kitabıdır. Medreselerde orta seviyede okutulan hadis kitabı idi. Buhârî ve Müslim başta olmak üzere kütüb-ü sitteden seçilen hadisi ihtiva ediyordu. Bu eserin Türk-İslâm dünyasında birçok şerhleri vardı; ama en meşhur şerh “İbni Melek” diye meşhur olmuş Tireli İzzettin Abdüllatif er-Rûmî’nin ( ) “Mübâriku’l-Ezhâr fî Şerhi Meşâriku’l-Envâr” adlı eseri idi ve medreselerde “İbni Melek” diye okutuluyordu.

Medreselerde Kadı İyâz(d) b. Mûsâ Yahsûbî’nin () “Kitabu’ş-Şifa”sı da yaygın olarak okutuluyordu

“Buhârî”: Medreselerde üst düzeyde okutulan hadis kitabı, tartışmasız “Sahih-i Buhârî” idi. Hadis araştırmalarında bir efsane olan ve yüzbinlerce hadisi ezberleyen Ebu Abdullah Muhammet Buhârî’nin () “el-Câmiu’s-Sahih” adlı eseri yüzlerce yıldan beri en çok okutulan ve üzerinde en çok çalışılan kitaplardan ve Kur’ân’dan sonra İslâm dininin en önemli dayanaklarından biri olmuştur. Medreselerimizde okutulan Buhârî şerhlerinin en meşhuru da Şahabettin el-Kastalânî’nin () “İrşâdu’s-Sârî li Şerh Sahihil-Buhârî” adlı çalışması idi.

Medreselerde hadisle ilgili diğer önemli bir ders olan “Usul-ü Hadis” dersinde hadis öğretiminin önemi ve şartları, hadis rivayet edenlerin özgeçmiş araştırmaları, muhaddisin özellikleri, hadis analizi, uydurma hadisler ve hadislerdeki teknik hataları tanıma, hadis çeşitleri (11 çeşit) gibi konular üzerinde durulmaktadır.

Bu alanda İbni Salah Şehrîzûrî’nin () “Ulûm-u Hadis” adlı kitabı (“İbni Salah Elfiyesi” diye bilinirdi), İbni Hâcer Askalânî’nin “Nuhbe” diye tanınan “Nuhbetü’l-Fiker” adlı eseri, “İbni Ferah Manzumesi” ve şerhleri, İbniu’l-Esîr’in () “Câmiu’l-Usûl” adlı eseri ve Buharî’nin hocalarından sayılan Abdullah “İbni Mübarek”in () eseri de okutulan ana kaynaklardandı.

Hadis alanında medreselerde okutulan bir başka eser Şâfiî âlimi İmam Muhyiddin Nevevî’nin () “Kitâbu’l-Erbeîn” adlı “Kırk Hadis” kitabıdır.

Gene medreselerde hadisin yan alanlarından “sîret” üzerinde Şeyh Halebî’nin “Sîret’n-Nebeviyye”si ve “şemâîl” alanında da İmam Muhammet Tirmizî’nin “Şemâil-i Şerif” adlı eserleri okutuluyordu. Şâfiî âlimi Şeyh Ali b. İbrahim Halebî’nin () “İnsânü’l-Uyûn fî Sîreti’l-Emîni’l-Me’mûn” adlı eseri “Siyer-i Halebî” veya sadece “Halebî” adıyla meşhur olmuştu. Üç ciltlik bu eser birçok kez şerhedildi ve defalarca Türkçeye çevrildi. Ebubekir Beyhekî’nin “Delâiü’n-Nübüvve” adlı eseri de bu alanda okutulan eserlerdendi.

İslâm eğitiminde üzerinde en çok çalışılan ve ezberlenen eserlerden biri olan İmam Busayrî’nin () “Kaside-i Bürde” (Hırka Kasidesi) adlı eserini de, genelde Peygamberimize övgülerle dolu olduğu için burada zikretmelidir.

a)Fıkıh: Genel olarak İslâm hukukuna “fıkıh” denilmektedir. Hem dinî ibadetler hem de sosyal hayatın aile, miras, ticaret v.s. gibi alanlarında (muamelât) verilecek hükümleri dinin ana kaynakları olan Kur’ân ve hadisin yanısıra kıyas ve icma yoluyla incelemeye çalışır. Bu kaynaklarda hukukî konuları inceleyen bilim “furu”diye de adlandırılıyordu. Bu kaynaklardan hüküm çıkarma tekniklerini de “usul-ü fıkıh” denilen bilim inceler.

Medreselerin büyük çoğunluğunda fıkıh dersi vardı. Fıkıh en şerefli ve en üstün bilim olarak görülüyordu; çünkü helâl ve haramın hükümlerinin verildiği bilimdi.

Fıkıh bilginleri yedi tabaka veya derece olarak sıralanıyordu:

Fıkıh alanında Osmanlı medreselerinde okutulan ana kitaplar şunlardı:

“Hidâye”: Burhanettin Merginânî’nin () Hanefi fıkhı üzerine yazdığı “Bidâyetü’l-Mübtedî” adlı eserine kendi yazdığı hâşiyeye “Hidâye” adını vermişti. Fıkıh âlimlerinin altıncı tabaka-sından bu büyük insan eş-Şeybânî’nin “el-Câmiu’s-Sagîr” ve Kudûrî’-nin “Muhtasar” adlı eserlerini bir araya getirerek “Bidâyetü’l-Mübtedî”yi meydana getirmişti. Hidaye kitabının 13 yılda ve hep oruç tutularak yazıldığı söylenir. İçinde kullanılan hadislerin sağlamlığı ile dikkati çeken kitap ve şerhleri yüzyıllarca Osmanlı medreselerinde ileri düzeyde temel ders kitabı olarak okutuldu ve İngilizceye, Rusçaya çevrildi. Bayburtlu (el-Babertî) Muhammed Ekmeleddin’in ( ) Hidaye şerhi olan “el-İnâye”si de medreselerde “Ekmel” adıyla okutuluyordu (Bayburtlu Ekmeleddin, Tûsî’nin “Tecrîdü’l-İtikâd”ını da şerhetmişti).

“Sadrüşşerîa”: İslâmî bilim çevrelerinde “Sadrüşşerîa” unva-nıyla bilinen iki âlim vardır. Birinci “Sadrüşşerîa” (Sadrüşşerîatü’l-evvel) Ubeydullah b. İbrahim el-Mahbubî’dir. Bunun oğlu, “Vikâye” kitabının yazarı, “Burhânüşşerîa” adıyla da meşhur olan Mahmut b. Ahmet b. Sadrüşşerîatü’l-evvel Ubeydullah b. İbrahim el-Mahbubî el-Hanefi’dir ( ). Bu âlim, kızının oğlu olan ikinci Sadrüşşerîa Ubeydullah monash.pw için, “Hidaye” kitabından önemli gördüğü yerleri alarak “Vikâye” (“Vikâye er-Rivâye fî Mesâili’l-Hidâye”) adlı kitabı hazırlamış; “Sadrüşşerîatü’s-sânî” denilen torun da bu kitabı “Muhtasar-ı Vikâye” veya “Nikâye” adıyla şerhetti. Bu şerh, “Sadrüşşerîa Şerhi” adıyla meşhur oldu ve yüzyıllarca medreselerde “Sadrüşşerîa” adıyla orta seviyede bir fıkıh kitabı olarak okutuldu. Bunun meşhur hâşiyeleri arasında Ahi Çelebi, Hasan Çelebi, Bayram-zâde Zekeriya Efendi ve İmam Birgivî hâşiyeleri bulunmaktadır. Ama özellikle Molla Sinaneddin Yusuf’un yazdığı hâşiye talebeler arasında çok tutulmakta idi.

“Dürrü’l-Muhtar “: Hanefi fıkıh kitabı olan »Tenvîru’-Ebsar kitabının şerhi. Alâüddin-i Haskefî ( ) tarafından “ed-Dürrü’l-Muhtâr fî Şerhi Tenvîrü’l-Ebsâr” adıyla şerhedilmiş. Bu şerhe İbni Abidin tarafından “Reddü’l-Muhtâr ale’d-Dürrü’l-Muhtâr” adıyla bir hâşiye yazılmıştı, ki bu hâşiye “İbni Abidin” adıyla medreselerde uzun süre okutulmuştu. Seyyid Ahmet Tahtavî tarafından “Hâşiye ale’d-Dürrü’l-Muhtar Şerhu Tenvîru’-Ebsar” adıyla 4 cilt olarak genişletilmiş. Bu hâşiye Ayntablı Abdürrahim Efendi tarafından Türkçeye çevrilmiş. Dürrü’l-Muhtar’ın bir hâşiyesi de İbrahim Halebî tarafından “Tuhfetu’l-Ahyâr ale’d-Dürrü’l-Muhtar” adıyla yapılmış. Molla Miskin Şerhi de vardır.

“Tenvîrü’l-Ebsâr”: Şeyhülislâm Muhammed b. Abdullah Timurtâşî ( ) tarafından Hanefi fıkhı üzerine yazılmıştı. “Dürrü’l-Muhtar”, “Reddü’l-Muhtâr” ve İbni Âbidin”in ana metnini oluşturuyordu. En meşhur şerhi » Dürr-ü Muhtar idi.

“İbni Abidin” : Asıl adı ”Reddü'l-Muhtar”dır. Hanefi fıkıh kitabıdır. “İbni Abidin” adıyla şöhret bulmuş Seyyid Muhammed Emin b. Ömer () tarafından “Dürrü’l-Muhtâr” kitabına yapılan beş ciltlik bir şerh idi. Hanefi fıkhı alanında o zamana kadar yazılmış fıkıh kitaplarının değerlendirdiği bir eser idi. Eser bugün bile Hanefi fıkhının temel kitabıdır.

“Dürer”: Osmanlı âlimlerinden Molla Hüsrev’in ( ) Hanefi fıkhına dair yazdığı “Dûreru’l-Hukkâm fî Şerh-i Ğureri’l-Ahkâm” adlı eseri. Kendisinin “Ğurer” adlı kitabına gene kendisinin yaptığı şerhtir. Bu hem Osmanlı hukukunun ana kaynaklarından biri olmuş hem de uzun yüzyıllar, şerhleriyle beraber Osmanlı medrese-lerinde ders kitabı olarak okutulmuştur.

“Mültekâ” veya “Halebî”: Arap memleketlerinde yetişen ama İstanbul’da ders veren İbrahim monash.pwet Halebî () tarafından “Mültekâ’l-Ebhûr” (Denizlerin Kavşağı) adıyla Hanefi fıkhı üzerine yazılan kitaptır. Osmanlı medreselerinde bu kitap ve özellikle Muhammet Mevkufâtî () tarafından yapılan şerhi (“Mevkûfât” diye biliniyordu) uzun süre temel fıkıh kitabı olarak okutuldu. Kitabın ana konuları tahâret, gusl ve teyemmüm, ezan, namaz, zekat, oruç, hacc, nikâh, boşama, zina, yemin, alış-veriş, riba, hırsızlık, yeme-içme, diyet, kısas, feraiz v.s. idi.

“Kudûrî”: İmam Ebu’l-Hüseyn Ahmet monash.pwet el-Kudûrî el-Bağdadî’nin () Hanefi fıkhına dair yazdığı “Muhta-saru’l-Kudûrî” adıyla tanınan kitabı. Bunun birçok şerhleri yapılmış ve eser Osmanlı medreselerinde -özellikle yüzyılda- “Kudûrî” adıyla okutulmuştur. Medreselerde “Muhtasar” adıyla Kudûrî’nin eserinin yanı sıra İbni Hâcib’in “Muhtasar”ı ve buna Halil b. İshak Cündî () tarafından yapılan şerh olan “Muhtasar-ı Halil” adlı fıkıh kitapları da okutulmaktaydı.

“Umde”: Şâfiî fakihi İbni Dakîkü’l-İyd () tarafın-dan yazılan “İhkâmü’l-Ahkâm” adlı eserin gene kendisi tarafından yapılan “Umdetü’l-Ahkâm” adlı şerhinin adı idi. İslâm dünyasında meşhur “Hâvî” kitabının muhtasarı olan “Umde” adlı bir kitap da vardır.

“Minhâc”: Özellikle yüzyılın bütün âlimlerce ezber-lenen ve üzerinde şerh ve hâşiye yazılan bir eserdir. Büyük Şâfiî âlimi Râfiî () tarafından yazılan “Muharrer” adlı eserin Şâfiî fıkıh bilgini Nevevî tarafından kısaltılmışı (muhtasarı) olan, Şâfiî fıkhının en büyük kitabı idi. Bu kitaba Celâleddin Mahallî () tarafından yapılan şerh de “Mahallî” adıyla medreselerde okutulu-yordu. İmam Beydâvî’nin de çokça okunan bir “Minhâc”ı vardı.

“Tenbîh”: Ebû İshak Şirâzî’nin () Şâfiî fıkhı üzerine hazırladığı, Şeyh Mervezî’nin taliki ile beraber şâfiîler arasında en çok okunan ders kitaplarından biri olmuştur. Fıkıh Usulü derslerinde de kullanıyordu.

“Eşbâh ve’n-Nezâir”: İbni Nüceym Mısrî’nin () Hanefi fıkhı kitabı. Osmanlı medreselerinde okutulan yedi bölümlük bu kitap, daha sonra Osmanlı şer’î hukukunun temel kitabı olan Mecelle’nin de esası olmuştur.

Zeylâî’nin ( ) “Kenzü’d-Dekâîk Şerhi”, “Merakü'l-Felâh”, İbni Kudâme Muvaffaküddin Makdisî’nin () Hanbelî fıkhı üzerine yazdığı “Muknî” adlı eseri, Nesefî’nin “Kâfî” ve “Vâfî” kitapları, Şafiî fıkhı üzerine “Nihayetü’l-muhtâc” kitapları da fıkıh alanında okutulmuş olan kitaplardandı.

b)Usûl-ü Fıkıh: İslâm Hukuk Felsefesi, İslâm Hukuk Meto-dolojisi diyebileceğimiz bu bilim dalı, İslâmî bilgi kaynaklarından şer’î hükümlerin nasıl çıkartılacağının genel kurallarını incele-mektedir. Fıkıh usulü alanının üç temel direği Ebû Zeyd ed-Debûsî ( )(“Takvîmu’l-Edille” adlı eseriyle), “Fahru’l-İslâm” el-Pezdevî ( )(bunun metni Abdülaziz Buharî tarafından “Keşfü’l-Esrâr” adıyla şerhedilmiş ve o meşhur olmuştur. Medreselerde “Usûl-ü Pezdevî” adıyla okutulmuştur) ve Şemsü’l-Eimme es-Serahsî () idiler.

“Tavzih” ve “Tenkih” Sadrüşşeria’nın usul-ü fıkıh kitaplarıdır ki, Tavzih, Tenkih’in şerhidir. Tavzih, medreselerdeki temel fıkıh usulü kitabı idi.

“Menâr” ve “İbni Melek”: Ebu’l-Berekât Hafizüddin en-Nesefî’nin ( ) Hanefi fıkıh usulü üzerine yazdığı “Menârü’l-Envâr” adlı kitabı. İbni Melek’in ( ) bu esere yaptığı şerh (“Şerhu Menâri’l-Envâr”) Osmanlı medreselerinde yüzlerce yıl ders kitabı olarak okutulmuş ve “İbni Melek” adıyla tanınmıştır. Birçok şârihi arasında Abdülhalim Efendi () de “Şârihu’l-Menâr” unvanıyla tanınıyordu.

“Mir’ât”: Molla Hüsrev’in ( ) Hanefî ve Şafiî fıkıh usullerini birleştirerek hazırladığı ve Osmanlı medreselerinde uzun yıllar ders kitabı olarak kabul edilen, üzerinde şerh ve hâşiyeler yapılan eseridir. “Mir’ât Hâşiyesi” tanınmış bir ders kitabı idi ve hâşiyeler arasında özellikle İzmirli Muhammed İbni Veli Efendi’ninki () matbu olduğu için yaygındı. .

“Telvîh”: İleri düzeyde Usul-ü Fıkıh kitabı. İmam Teftazânî’nin ( ), Sadrüşşerîa’nın “Tenkîhu’l-Usûl” adlı kitabına gene kendisi tarafından yapılan “Tavhîd” adlı şerhe yaptığı şerhtir. Eserde sık sık Sadrüşşerîa’nın eseri tenkid de edilmektedir. (Bazı

kaynaklar, bu eserin Şerafeddin Ahmet () tarafından yazılan “Tenkîh el-Ahdâs fî Ref’ el-Teyemmüm el-Ahdâs” adlı kitaba Teftâzânî’nin yaptığı “el-Telvîh fî Keşf Hakâik el-Tenkîh” adlı şerh olduğunu belirtiyorlar.) Bu şerh sonradan o kadar tutuldu ki, herkes bu şerh üzerine şerh ve hâşiyeler yazmaya başladılar.

“Cem’u’l-Cevâmî”: Takiyüddin Subkî’nin () Şâfiî fıkıh usulüne dair, yüzyıllarda çok okutulan ve ezberlenen bir kitabı. Çok ezberlenen bir kitap olduğu için İbni Recep et-Tûhî () tarafından şiirleştirilmiş.

Ayrıca Celâleddin Ömer el-Habbâzî’nin () “el-Mugni” adlı eseri, “Halebî”, “Hüsamî” gibi eserler de usul-ü fıkıh alanında okutulmaktaydı.

c)Ferâiz: Genelde miras meselesini işleyen bu bilimin içine giren konulardan bazıları şunlardı: ölenin borçlarının ödenmesi, vasiyyet, terekenin kimlere düşüp kimlere düşmediği, kimlere ne kadar miras düşeceği v.s. Genelde fıkıhın ana konularından biri olan Ferâiz, zaman içinde ayrı bir bilim dalı haline gelmiştir.

Bu alanda medreselerde Hanefî fıkıh âlimi Sirâceddin Muhammed monash.pw el-Secâvendî () tarafından yazılan “Ferâizü’s-Secâvendî” (veya “Ferâiz-i Sirâciye”, “es-Sirâciye fî’l-Ferâiz”) adlı eser ve şerhleri meşhur idi. “Şerh-i Feraiz” diye bilinen Seyyid Şerif Cürcanî’nin şerhi “Şerhu’s-Sirâciyye” adını taşıyordu ve yaygın olarak okutuluyordu. “Rubhiye” adlı feraiz manzumesi de meşhur idi ve birçok şerhleri yapılmıştı. Bu alanda okutulduğu belirlenen bir diğer kitap da “Nefhâtü’l-Kudsiye” idi.

Burada ders kitabı olarak Uluğ Bey, Mirim Çelebi, Usturlab ve Rubaiye gibi kitaplar okutuluyordu.

“Çağminî”: Câmii’l-Mahmûd monash.pwed el-Harezmî el-Çağminî’nin ( ) “el-Mülehhas fî’l-Hey’e” adlı eseri. Ulvî ve süflî varlıklardan bahseder. Kadızâde-i Rûmî’nin buna yaptığı şerh “Şerh-i Çağminî” adıyla okutulmaktaydı. Bu kitaba yapılan birçok şerh arasında “Molla Kara Sinan” denen Sinaneddin Yusuf’un şerhi, Fethullah Şirvânî () ile Yenişehirli Cârullah Veliyüddin Efendi’nin () hâşiyeleri de meşhurdu.

“Mirim Çelebi”: Tanınmış Osmanlı bilginlerinden Ali Kuşçu’nun yeğeni ve Kadızâde-i Rûmî’nin torunu olan ve “Mirim Çelebi” diye tanınan Mahmut b. Muhammed’in ( ) Uluğ Bey ve Ali Kuşçu bilgileri üzerine kurduğu eseri.

Hikmet alanında “Kadımir”, “Seyyid Mirzacan”, “Hikmetu’l-ayn” ve “Şerh-i Çağminî” kitapları okutuluyordu.

“Kadımir”: el-Ebherî’nin “Hidâyetü’l-Hikme” adlı eserinin Kadı Mîr Hüseyin monash.pw’inüddin el-Meybûdî el-Hüseynî () tarafından yapılan şerhi. Bu “Hidaye” üzerine Hocazâde Muslihiddin’in şerhi de meşhur idi. Mantık, tabiiyat ve ilâhiyat konularını işliyordu. Kitap farklı konulardan bahsettiği için bazen akaid kitapları arasında da sayılabiliyordu.

Hesap alanıdaki kitaplar “Lemâî”, “Behaddin” (“Risale-i Bahâiye”), “Ramazan b. Celî”, “Abdürrahim” ve “Necmeddin” adlarıyla tanınan kitaplardı.

“Behaddin”: Bağdadlı İmadeddin monash.pwah’ın “el-Fevâ-idü’l-Behaiyye” adlı eseri. ’da bunu Kemaleddin Hasan el-Farsî şerhetmiş ve “Esâsü’l-Kavâid fî Şerh-i Usûli’l-Fevâid” adını vermiştir.

Bu arada Kadızâde-i Rûmî’nin Fâtih Sultan Mehmet’e takdim ettiği “Muhammediye”, hendeseden allâme Şemsettin Semerkandî’nin ( ) “Eşkâlü’t-Te’sis” adlı eseri ve Kadızâde’nin buna yaptığı şerh de okutuluyordu.

Arap harflerinin yazım tekniklerinin öğretildiği dersler idi. “Aklâm-ı Sitte” denilen altı meşhur yazı kalıbı en çok kullanılanı idi: sülüs, nesih, muhakkak, reyhanî, tevkî, rik’a. Medreselerde hat dersi için ayrı bir müderrisin yaygın olarak görev yapmadığı açıktır. Bu ders daha ziyade tatil günlerinde özel hocalardan alınıyordu. Ama hat sanatına yetenekli ve merak

Tasavvuf

Tasavvufî konular genelde medreselerde değil tekke, zâviye, hankâh ve dergâhlarda veriliyordu. Ama gene de medreselerle tekkeler birbirinden çok kopuk değildi; dergâhlarda ilmin temeli olan temel medrese dersleri verilirken medreselerde müderris isterse aşağıda sayılacak tasavvufî eserlerden ders anlatılabiliyordu.

Medreselerde ve dergâhlarda ders konusu olan tasavvufî eserlerden en yaygın olarak kullanılanlar şunlardı: Muhyiddin-i Arabî’nin eserleri olan “Fütuhat-ı Mekkiye” ve “Füsusu’l-Hikem”, Nakşibendî-Halidî dergahlarında “Hatm-i Hacegan-ı Kebir”, “Mektubat-ı İmam Rabbanî”, “Ahmed-i Cüzeyrî Divanı”, “Reşehât”, “Muhammet Masum Efendi Mektubatı”, “Risale-i Nakşibendiyye”; Mevlevî dergâhlarında Mevlâna’nın “Mesnevi”si ve ayrıca “Avârifü’l-Meârif” ile “Kuşeyri Risalesi”

Medreselerde okunan kitaplardan birçoğu ezberleniyordu. İslâmî bilimler genellikle naklî bilimler olduğu için, bilginin olduğu gibi korunması ve daha sonraki kuşaklara bozulmadan aktarılması önemli idi. Bunun en sağlam yolu da kitapların eski âlimlerin yazdığı şekliyle aynen ezberlenmesi idi. Bir kitabı ezberlemenin en kolay yolu da, oradaki bilgileri nazım haline getirmekti.

Bu şekilde, İslâm dünyasında okutulan ders kitaplarının bir çoğu çeşitli dönemlerde çeşitli kişiler tarafından nazım haline getiril-mişti.

Manzum eserlerden bazılarına örnekler:

İbni Arabşah, meani ve beyan bilimlerine dair beyitlik bir eser olan “Mir’âtü’l-Âdâb”ı yazdı. Şemsettin Ukaylî (), “Câmiu’s-Sagîr”i o kadar okuttu ki, sonunda nazım haline getirdi. Balıkesirli Devletoğlu Yusuf ( ), “Vikaye”yi manzum olarak Türkçeye tercüme etti. Divrikli Fahreddin Muhammed Efendi’nin ( ) bir nahiv manzumesi vardı. İbrahim İbni Süleyman Radıyüddin ()

Özellikle nahiv alanında “Kâfiye” ve “Elfiye” kitaplarının manzum olarak birçok şerh ve hâşiyesi görülmektedir.

Germiyanlı Hüsamzâde İbrahim Efendi ( ) “Fıkh-ı Ekber” ve “Şâfiye”yi, Abdülkadir Feyyumî () beyan üzerine “Ferâidü’l-Belâga”yı, Tokatlı İshak İbni Hasan ( ) “Akaid”i, Hıbrî Ali Efendi ( ), Türkçe bir akaid olarak “Zuhru’l-Masîr”i, “İshak Hocası” Ahmet Efend

Bu konularda daha birçok örnek vermek mümkündür. Üstelik sadece belli konular üzerindeki ders kitapları değil Arapça ve Farsça lûgatlar bile manzum olarak yazılmaya başlandı. Bunlara örnek olarak şu şahıslar verilebilir: Fatih devri âlimlerinden Muhammed İbni Veli (Kâtibiyye), Kanûnî devri âlimlerinden Abdülcelil İbni Yusuf (Sekr-i Sâfî ve Seb’atü Ebhur), Muhammet Ali Dede (Gevher-i Manzum), Abdürrahim Efendi ( ) (Lûgat-ı Arabiyye) v.s. Sümbülzâde Ve

3. Medreselerin ıslahı döneminde ders programları

Osmanlı medreselerindeki eğitim hem disiplin hem de prog-ram bakımından zaman içinde bozuldu. İlk zamanlarda ilmiye mesle-ğindeki sıraya riayet, müderrislerin yükselmeleri ve her kademede okutacakları dersler bakımından bazı düzenlemeler yapıldı. Ancak bu tür çalışmaların etkin bir sonucu alınamadı.

Osmanlıların Batı tipinde ilk kurdukları okullarda uyguladık-ları programlarda klasik medrese programlarının etkisi vardı. Ancak zaman geçtikçe Batı örneğinde kurulan okullar program bakımından medrese örneğinden uzaklaşarak Avrupa okul programlarını uygula-maya başladılar. Medrese cephesinde ise, ıslahat programında klasik bir medrese ders programı biraz daha sistemli halde verilmektedir. Şeyh Ali Efendizâde Muhyiddin Efendi’nin ’de sunduğu programda da medrese dersleri ağırlıkta olmakla beraber Coğrafya, Hendese, Kimya gibi yeni derslerin teklif edildiği görül-mektedir. monash.pwşrûtiyet döneminde Hoca Muhyiddin, Eşrefefen-dizâde Şevketî gibi düşünürlerin önerdikleri programlarda klasik medrese derslerinden çok yeni dersler yer almaktaydı.

Medreselerin büyük ıslahat programı olan Dârü’l-Hilâfeti’l-Âliye Medreselerinin ders programları ise alabildiğine lise ders programlarına benzetilmişti. Burada Almanca, Fransızca, İngilizce, Rusça gibi yabancı diller, Kimya, Biyoloji, Fizik, Tarih, Coğrafya, Felsefe v.s. ile âdeta bir İmam-Hatip Lisesi programı yapılmış oluyordu. Dolayısıyla, -klasik değilse bile- ıslahat dönemi Osmanlı medreseleri, İmam-Hatip liseleri ile hâlâ yaşıyor denilebilir.