Iskenderin Vasiyeti

Kasumov ilgar Alikulu oglu1 E-mail: [email protected]

Koroglu Admin Etimologik Tamirlari UDC: 801.81-343.512.19

Anlatma.

Umumturk jifaiy halq edebiyatinin benzersiz incilerinden sayilgan "Manas'; "Alpamij" "Edige" "Dede Qorqut" kibi "Koroglu" destaninin da baj qaramannin adinin anlami bugungece muammalidir. Bir goq arajtiricilar tarafindan mezkur qaramanlarnin adlarinin tabiri muhtelif ve iddialidir. Baj qaramanlarnin adlarinin qiyin anlajilmasi, turlu manalarnen agiqlanmasi bu jah eserlerinin qadimiy devirlerde peyda oluvina delalet ete. Umumen, turk halqlarinin folklorjinasliginda faqat "Manas'; "Alpamij" "Dede Qorqut" "Korolu" "Edige" kibi salmaqli eposlarnin baj qaramanlarinin adlarinin anlami degil de, atta namli cenkaverlernin etrafinda cemlejken bir goq belli batirlarnin adlarnin manalari da gejit jekillerde izaatlana. Bu baqijtan "Koroglu" eposi diger eserlerge nisbeten daa da ciddiy meraq dogura. Bir goq koroglujinaslarnin galijmalarinda baj qaramannin adinin manasi muhtelif jekilde tabirlene. Maqalede belli folklorcilarnin ju yonelijteki bilgileri kozetile, olarga munasebet bildirile. Arajtirmada Koroglu adinin mana anlami talil oluna, onin etimologik tamirlarinen bagli fikir yursetile.

Anahtar sozler.

Koroglunin adi, baj qaraman, mana anlami, epos, turk folklori, etimologiya.

Turk halqlarinin folklor medeniyeti tarihinde namli yeri olgan, "Manas'; "Edige", "Alpamij", "Dede Qorqut" eposlarindaki kibi "Koroglu" destaninin da baj qaramannin adinin manasi tetqiqatglar tarafindan muhtelif anlamlarnen agiqlana. ilmiy galijmalarda ulu batirlarnin adlarinin mana anlamlarinen bagli oylar zengindir. Bir sira arajtiricilarnin baqijlari mifologik rivayetlerden peyda olgan tujunce ve taqribiy faraziyelerden, digerlerinin ise eski qaynaqlarga binaen ilmiy esaslardan ibarettir. Umumen alganda, mevcut, em de ziddiyetli bilgiler bu adlarnin aqiqiy ve daqiq mana anlamlarinin tolusinen ifadelenmesini yeterli derecede qanaatlendirmey. Folklorjinas B.M. Jirmunskiy muhtejem qirgiz eposinen bagli arajtirmalarinda epik qaramannin adinin eserdeki diger obrazlarga nisbeten daa erte zamanlarda peyda olganini beyan etip, bugungege Manas ve Semetey adlarinin daqiq manalarinin tam tolusinen belgilenmemesini tasdiqlay [17, s. 78]. §u nazar noqtasindan "Manas"qa nisbeten "Alpamij" ve "Koroglu" eposlarindaki baj qaramanlarnin adlarinin mana anlamlarinin tabirlenmesi daa da murekkep ve mujkuldir. ^unki bu eserlerde baj qaramanlar ekiadli ekenler; Hakim ==> Alpamij ve Rovjan ==> Koroglu. Ayni zamanda turk qaramanliq destanlarindaki efsaneviy batirlarnin osmurliklerindeki adlarinin turk menjeli olmamasi jubeli ve ayretlendiricidir.

"Koroglu" eposinda baj qaramannin adinin mana anlami bajqa turk halqlarinin folklor icadinda olgani kibi qirimtatar tetqiqatgilarnin da diqqat merkezindedir. Bu meselege munasebet bildirgen folklorjinas C.Bekirov hannin emrinen Koroglunin babasinin kozlerinin soqurlanmasi sebebinden halq tarafindan ona boyle adnin berilgenini galijmalarinda agiqlay [14, s. 45]. Alim N.Seytagyayev arajtirmalarinda tetqiqatgilar tarafindan Koroglu adinin manasinin esasen eki turlu izaati olganini beyan ete: "Garbiy versiyalarda Kor oglu adinin manasi soqurnin oglu olsa (bu ad sujetnin tuyumlevinden kelip giqa), jarqiy gruppaga ait eposlarda Goroglu adi qabir oglu manasina kele" [19, s. 26-28]. N.Appazova ise bilgilerinde eposnin Azerbaycan ve turkmen variantlarinda epik qaramannin adi bajta Rovjan, babasi soqurlajtirilgan son ona Koroglu lagabi berilgenini qayd ete. Ayni zamanda o, turk ve jarq halq agiz edebiyatlarinda Koroglu adinin soqur oglu ve mezar oglu kibi anlamlarga malik olmasinen qanaatlene [12, s. 112]. Soz kelimi, juni da qayd etmek kerek ki, umumturk menbalarina istinat etken akademik B.M. Jirmunskiy de oz tujuncelerinde epik qaramannin adinin manasini soqurnin oglu kibi anlata [17, s. 217].

Koroglu adinin tabirlenmesinde digerlerine nisbeten Azerbaycan ve turkmen tetqiqatgilarnin baqijlari daa da zengindir. Eposnin nejir etilgen Azerbaycan ve turkmen variantlarinda epik qaramannin balaliq ve yajliqtaki adi Rovjan, pijkinlik devrinde ise Korogludir. Demek mumkun ki, ekser folklorjinaslar farscadan turk tiline

1 Касумов Илгар Аликулу оглы, научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма, КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым)

kirsetilgen Rovjan sözüni yariqli (yariq), parlaq, aydin kibi iza eteler. Lakin Koroglu adinin manasini anlatqanda, fikirler bir-birine zit kele. Bir sira arajtiricilar epik qaramannin adlarinin biri-birinen bivasta bagli olganini qayd eteler ve Rovjan sözüne istinaten Koroglu adinin manasini agiqlamaga intilalar. Bu baqijtan prof. M.Seyidovnin [9] ve prof. S.P. Pirsultanlinin [7] ilmiy tecribeleri ayni bir aenkte seslene. Olar öz bilgilerinde Koroglu obrazinin mifologik semantikasinin yariqli, od ve kunejnen bagli olganini qayd etkenler. Tetqiqatgilarnin fikrince kor (gor) sözü yariqli - od - kunej kibi manalarni anlata. Prof. H.G. Korogli [18] ve folklorci M.N. Tehmasibnin [10] baqijlarina köre ise Koroglu sözünin manasi epik qaramannin mensüp olgan nesil, qabile, soy, tayfanen bagli lagapni ifadeley. Prof. A. Nebiyev eposnin özbek variatinda epik qaramannin qabirde dogganini közetip, Koroglu adinin manasi qabir oglu kibi tabirlenmesine qoltuta [5]. Epik qaramannin qabirde dünyaga köz agqanina istinat etken prof. F. Bayatnin baqijlarina köre ise Koroglu qaranliqni yariqlandirgan ve ya haotik alemden (epik variantta qabirden) kelgen bajqaca anlatsaq, ölüp-tirilgen tanri ogludir [3, s. 39]. Qayd etmek kerek ki, türk folklorjinasi C. Öztelli de öz bilgilerinde Koroglu sözündeki "kor" (gor) komponentinin parlaq, od kibi manalarga malik olmasinen qanaatlengen [6].

Türkmen menbalarinda epos qaramannin ösmürlikteki adina ciddiy munasebet bildirilmey, esasen Koroglu adinin etimologik tamirlari arajtirila, hususen de, "kor" sözünin mana anlamina diqqat ayirila. Prof. M. Kösayev türkmen qaynaqlarinda Koroglu adinin manasini türlü rivayetlerge esaslanip gejit baqijlarnen tabirlengenini galijmalarinda qayd ete. Mevcut olgan ikayetlernin birinde epik qaraman qobada dünyaga köz agqani igün Koroglu sözünin manasi qoba oglu kibi aydinlajtirila. Bajqa bir rivayette ise onin babasinin Hunhar jah tarafindan cezalanip qulaginin sagirlajtirilganina köre epik qaramannin adi Ker-oglu, yani sagir oglu kibi agiqlana. Diger ikayette de gadapli Hunhar jahnin emrinen epik qaramannin babasinin közleri soqurlajtirilgani igün onin adi Kör-oglu anlaminen anlatila. [15, s. 10]. §u yönelijteki arajtirmalarnin sirasinda folklorjinas A. Bekmuradovnin bilgileri daa da önemlidir. O, mezkür fikirlernin tamirsiz olganini qayd ete. Alim baqijlarini rivayetlerge degil de, ilmiy menbalarga istinaden esaslandira: "Bizim fikirimizge, qaramannin ilkin, em de aqiqiy adi Köroglu olgan. Amma bu ad körnin oglu manasinda degil de, tamam bajqa anlamni ifadeley. Mahmut Kajgarlinin sözlüginde "kör" sözünin batir, edermen (cesaretli) kibi manalarga malik olmasi qayd etilgen. Bu anlam epos qaramannin harakterine tolusinen uygunlaja. Fikrimizge, epos kelecekte Köroglu adinen nejir etilse, aqiqatqa tam münasip kele" [15, s. 29]. Folklorjinas B. Ahundov da M. Qajgarlinin "Divanü lüget-et-türk"ine istinaden qadimiy türk tilinde "kor" sözünin batir, edermen, qayduvsiz (qorqu bilmez) kibi manalarga malik olmasini arajtirmalarinda tasdiqlay. Alim ?agdaj türkmen atalar sözlerinde bu söznin öz eski manasini saqlap qalganini qayd ete. O, tüjüncelerini jifaiy halq edebiyatinin nümunelerinen isbatlay [13, s. 80].

Böyleliknen, bir sira tetqiqatglarnin ilmiy mulaazelerine ve hülaselerine köre Koroglu sözündeki kor (gor, kör) komponentinin manasi böyle anlamlarga maliktir;

K(G)oroglu (Kör-oglu) - soqurnin oglu manasinda.

K(G)oroglu - qabir oglu manasinda (qabirde dogganina köre).

Koroglu - qoba oglu manasinda (qobada dogganina köre).

Ker-oglu - sagir oglu manasinda (babasinin qulaqlari sagirlajtirilganina köre).

K(G)oroglu - od oglu manasinda (yariqli, aydin, künejli).

Köroglu - batir oglu manasinda (cesaretli ogul).

Belli türkmen folklorjinasi A. Bekmuradov galijmalarinda "Koroglu" eposinda baj qaramannin yaliniz bir adi olgan fikirinen qanaatlengen. §u yerde eki pek muim meselenin aydinlajtirilmasina ihtiyac duyula. Birincisi, "Koroglu" destaninin baj qaramani aqiqaten de ekiadli ekenmi? Ekincisi, qaramannin ösmürlik gaglarindaki Rovjan adi epik nümunede ne vaqit ve nasil peyda olgan? "Koroglu" eposinin nejir tarihini arajtirgan prof. i. Abbasli destannin Tifliste ilk kere dünya yüzü körgen nümunesini közetip (Ogruca köyü, aydut Urujan-Koroglunin qalesi, onin tarihi, Erivan Serdari aqqinda ikayeti, "Tiflis gazeti', 1830, № 68. (Деревня Огруджа, замок разбойника Урушана - Кероглы, его история, рассказ об эриванском Сардаре, "Тифлисские ведомости", 1830, № 68) bilgilerinde qayd ete: "Destannin zengin ve önemli nejir tarihi bar. Onin ilk nejri XIX yüzyilliqnin 30-nci senesine tesadüf ete. §u menbada destannin kügük bir epizodi berilgen, bu da daa goq malümat seciyeli rivayet - ikaet kibi diqqatni celp ete" [2, s. 4]. Demek, kölemine bagli olmadan esernin ilk nejrinde epik qaramannin adi Rovjan -Koroglu degil de, Urujan - Korogludir. Mündericesi bir goqlarina sirli olip qalgan nümunenin belgisiz sebeplerden bir daa nejir olunmamasi ve koroglujinaslarnin meragini özüne celp etmemesi taaciplidir.

Mezkür nümune eposnin baj qaramannin ösmürlik gaglarindaki adinin Rovjan degil de, Urujan jeklinde yaziluvina dair yekane misal degil. Bu adise kegken asirnin 30'nci seneleri Azerbaycanda "Koroglu"nin mühtelif ajiqlarnin nutqindan yazilip alingan variantlarinda da rastlana. Mina ju nazar noqtasindan folklorci A. §amilnin galijmalari hususiy meraq dogura: "1930'nci seneleri Azerbaycanda Ajiq Esednin nutqundan kagitqa kögürilgen

ve AMiA Folklor institutiniñ ilmiy arhivinde 71S (b) invertar qaydinen saqlanip qalgan bir variantta da qaramanniñ adi Rovjan, Rojan degil de, Urujan jeklinde yazilip alingan" [8, s. 128]. Söz kelimi, juni da qayd etmek kerek ki, Ajiq Esedniñ nutqundan yazilip alingan "Koroglu kim idi (Urujan)" serlevali meclisniñ qisqartilgan mündericesi B. Abdulla tarafindan Azerbaycan "Koroglu"siniñ eñ yañi versiyasina kirsetilip nejir ettirilgen [1, s. 460-461].

"Koroglu" eposiniñ qirimtatar varianti (193S'nci senesi Bakuda i. Çobanovnlñ nutqundan Y. Zekiniñ yazip algan versiya) da ju tüjüncelerle bagli arajtirmalarni terenlijtirmege önemli menbadir. Epik nümuneniñ bu variantinda da Korogluniñ yajliq çaglarindaki adi Ujandir. Metinde oniñ adi çejit türlü - Ujan, Aley Ujan, Aley oglu Ujan, Aleyujan ve Alöjan kibi yazilgan. Lâkin epos qaramanniñ adi bir kere bile olsun Rovjan jekilinde añilmagan. itiraf etmek kerek ki, epik nümune professional folklorjinaslar tarafindan yazilip alinmaganina köre qolyazmada çoqsayli imlâ hatalari rastlana. Eposniñ metninde bazi bir ariflerniñ, ju cümleden, "r" harifiniñ tüjüp qalmasini sezmek mümkün. Böyle ihtimal etmek mümkün ki, metin kâgitqa ^ürilgende ya söyleyici tarafindan baj qaramanniñ adi qisqa teláffüz olungan, ya da destanni toplagan bu elementke kerekli derecede emiyet bermeyip, oni dogru jekilde yazip almagan. Çu siradan jifaiy nutqta epik qaramanniñ adiniñ bazi deñijmelerge ograp (Urujan - Ujan), çejit jekillerde aytilmasi ve yazilmasi allari da istisna degil.

Biñ yilliq tarihi olgan "Koroglu" eposi asirlar boyu tabiiy transformasiyalarga, ayni zamanda, em de süniy jekilde deñijmelerge ogradi. Eserdeki süniy deñijme ve özümsimeler bazan tesadüfen, bazan ise eñqastan kerçeklejti. Çu cümleden, türk milliy tefekküriniñ tarihiy abidesi sayilgan "Koroglu"niñ Paris nushasi da süniy deñijmelerge maruz qaldi: "Qayd etilgeni kibi on üç meclisten (qoldan) ibaret olgan qolyazmaniñ ("Koroglu"niñ Paris nushasi) nasir qismi fars tilinde, jiirlerniñ epsi ise Azerbaycan türkcesindedir. Çiirlernm originallarinen yanaja olarniñ fars tiline satri tercimeleri berilgen. Böyle tebdil-tercime olungan halq romanlari tsiklinde siq-siq rastangan bir ananedir. Hususen, Azerbaycan destanlariniñ gürci ve ermenicege tebdil-tercimelerinde bu usuldan kenij qullandilar" [2, s. 8]. Nümunede epos qaramanniñ gençlik çaglarindaki adi Rovjan jeklinde yazilgan. On yil evelsi ilk nejrinde Urujan kibi añilgan epik qaramanniñ adi destanda Rovjan jeklinde tarihlejti. Bizce, "Urujan"niñ "Rovjan"ga deñijüvi de, tahminen ju devirden bajlay.

Arap ve fars tillerinde yazida "alif" arifinden gayri diger sozuq arifler sözniñ bajinda qullanilmay. Fikrimizce, ju sebepten de epos ajiqlarniñ nutqundan kâgitqa ^ürilgende "u" arifi tüjüp qalgan ve bu söz "rujan" kibi yazilip alingan. Son neticede ise Urujan - rujan - Rovjan jeklinde deñijmege ogragan. Oniñ adiy tesadefenmi, ya da enqastan yapilgani belli degil. "Koroglu"niñ Paris nushasi misilsiz nejirdir. Eposniñ bir çoq variantlari ju menbadan gidalandilar. Ayni zamanda bazi folklorcilar mezkür nejirde bir sira qusurlarniñ mevcutligini da qayd etkenler. Folklorjinas M.H. Tehmasib ju mevzudaki baqijlarini çalijmalarinda böyle ifadelegen: "A. Hodzkoniñ bu iji ne qadar qiymetli ve taqdirge lâyiq olsa da, bir sira nuqsanlardan uzaq degildir [10, s. 17]. Mindan gayri eserniñ metni kâgitqa ^ürilgende qolyazmada bir sira hatalarniñ peyda olganini oniñ toplayicilari da itiraf etkenler: "Bu nushani evelden soñuna qadar Mahmud han Dünbüli Dircuy topladi. Metn dogrudir, lâkin türkicesinde bir qaç hatalar yapilgandir. Ulu Mirze iskender junu qayd etse de, olarni dogrultmaga firsat olmadi" [2, s. 217].

Mana añlamlarina köre "Urujan" ve "Ravjan" sözleri biri-birinden farqlanalar. Qadimiy türk ananesine köre batirlarniñ adlari olarniñ birde-bir jahsiy keyfiyetlerini belgilegen alâmetnen, yigitniñ bajqalarindan farqlandirici hususiyetlernen bivasta bagli olmalidir. Bu nazar noqtasindan "yariq" añlaminen izaatlangan "Rovjan" sözü batirliq manasini ifadelemey. Bizce, epik qaramanniñ yajliq çaglarindaki adi (yaqut da cesaretliligini belgilegen lagabi) Rovjan degil de, Urujan (ur+uj+an, urujmaq, savajmaq, urujqan, kürejken, yani cenkâver yigit manasinda) olgan. Bu sözniñ mana añlami ulu batirniñ qorqu bilmez ve cesaretli harakterini tolusinen özünde aks ettire. Buni da mahsus qayd etmek kerek ki, türk halqlariniñ qaramanliq eposlarinda baj qaramanlarniñ adlari saf türk sözleridir. Çu baqijtan Korogluniñ yajliq çaglarindaki adiniñ (yaqut da lagabiniñ) Rovjan kibi añilmasi mantiqiy managa zit

Koroglu adiniñ asil manasi "kor" (gor, kör) sözünm añlaminen bivasta baglidir. Koroglujinaslar tarafindan oniñ çejit türlü tabiri bu söznm ulu keçmijine delâlet ete. Qadimiy türk qabileleriniñ aktiv söz ihtiyatinda qullanilgan bu söznm aqiqiy manasi azirda bir çoqlarina añlajilmay. §uña köre de oniñ açiqlanmasi müjkül ve iddialidir. Lâkin bu söz ekser türk halqlari meskenlejken mekânlarda bir cografiy termin kibi öz eski manasini bugüngece saqlap qalgan ve qipçaq tiller gruppasinda daa siq-siq rastlana. Zemaneviy qirimtatar tilinde "qora" (isar, or, çalmay(n), çeten, çit - rusçada ограда, изгородь) sözü bugünde-bugün qullanila [21, s. 127]. Azirda Qirimda, Azerbaycanda, Qazahistanda, Orta Asiyada, Rusiyede - qadimiy türk yurtlarinda söznm tamiri "qora"nen (kora, kor), ya da "kura"nen (кур, kür) ifadelengen cografiy adlar rastlana. Çair ve arajtirici O. Süleymenov bu söznm etimologiyasinen bagli oylarini böyle aydinlajtira: "Türk tillerinde "kura" sözü bar - divar, isar (zemaneviy tatar tilinde - kura, qazah tilinde - kora). X-XI asirlarga ait türk abideleri oniñ qadimiyligini isbatlay. Oniñ menjesi jeffaftir - söznm tamiri "kur" yani - qurmaq, yükseltmek; (kurgan - qale, quruv, bina; ju cümleden, kurma, kuran ve kurm sözleri de bu tamirdan peyda olgan)" [20, s. S4].

§uña istinaden "kor" s0züniñ añlami kur, qurmaq, yükseltmek (qurgan, qale, bina, quruv, qurma, quran, qurm) kibi manalarda aydinlaja. Bularnen bir sirada isar, or, çalmay(n), çeten, çit kibi manalarni añlatqan "qora" s0züniñ de ayni ju tamirdan peyda olgani ajkârlana. Demek, "kor" s0züniñ manasi qale añlamina uygun kele. Bizimizce, oña esaslanip Koroglu adiniñ manasini "qale oglu" kibi tabirlemek mümkün. Koroglu yani, qale oglu.

Eposniñ ekser variantlarinda Korogluniñ meskeni ve "deli yigitlerniñ" vatani Çamlibeldir. Efsaneviy qaramanniñ basilmaz qalesi de ju mekândadir. Koroglu ve oniñ batirlariniñ tillerde destan olgan cenkâverliginen bagli adiseler de esasen bu mekánniñ etrafinda cerân ete. Eserniñ qirimtatar versiyasinda Korogluniñ meskeni eki türlü, em Çamlibel, em de Kervan yolu kibi yazilgan: Epik qaramanniñ Çamlibelni özüne yurt salmasi tesadüfiy adise degil. Çamlibel oniñ babasiniñ cenkâverlik kejfi, Koroglu Qiratinen birlikte öse, birlikte yetkinleje, birlikte yigitleje, yaliñiz mindan soñ Çamlibelde yerlejip cesürliginen oña saiplik ete. Çamlibel gaddarlarga ve zenginlerge keçilmez siñir, basilmaz qale olip qala. Bu baqijtan babasiniñ ikmetli kelâmlari yaj yigitke öz devriniñ ayat dersi ve tecribe deryasidir: "...Oglum, sen bulari etseñ, sen anilarsañ canbaz, garipleri aciyici. Sen, oglum, öle xavi axilina tut ki, bu bagli garipler ju yaramaz mirzalariñ elinden bir kun xutulsunnar. Tek te, oglum, olara ög verme. Bu canbazligini da xaraniga xaldirma ... Oglum, men ölgen sora, sen burada otursañ bir tlim ökmek bulup saña yemege pek tar kelir. Meni saxlagan (kömmek) sora, koçersm, varirsiñ Kervan yolu yagasina. Xurarsañ çadirini, kelen kervani da basarsiñ, keçken kervani da basarsiñ. Öle yigarsiñ mali. Bazirganlar arjinnen ölçep bergende mali, sen mizraxnen ölçep alirsiñ. Xasapçi oglu Eyvazi da özüne xardaj alirsiñ. Ondan sora bilip yurseñiz dunya siziñ..." [4, s. 54-60].

Koroglu babasiniñ nasihatlarina sadiq qalip oniñ vasiyet ve arzularini yerine ketire. Batirniñ küreji faqat babasiniñ Temirhan padijadan intiqamini almaqnen soñuclanmay. Çamlibelde oturip kelip keçken kervanlarni basip ala, qoldaetken bayliqlarni fuqarelernen paylaja. Bu areketinen Koroglu adiy bir yolbasar, ya da talançi degil de, mazlumlarga hayirhaqliq köstergen ulu batir ve aqsizliqqa qarji barijmaz isânkâr olganini beyan ete. O, asirlardan berli mevcut olgan içtimaiy-siyasiy qurumga qarji çiqa, deliqanli yigitlerinen birlikte baylarga, pajalarga, sultanlarga amansiz olip, dünyaniñ adaletli nizamlanmasina, aq-uquqlarniñ tantanali galebesine tirija. Lâkin urujqan yigitniñ meslekdejlerinen birlikteki alicenapligi, cesaretliligi halq, em de cemiyet tarafindan "delilik" kibi qabul oluna. "Urujqan yigit" halq arasinda "deli Koroglu" kibi tanilsa da, alip bargan mubarezesini devam ettire. Yeñilmez batir dögüjlerden-dögüjlerge pijkinlejip, muzzaferiyetlerinen yigitlikniñ eñ yüksek zirvesine köterildi ve halq arasinda qoç Koroglu naminen jüretlendi. Oniñ jahsiy cenkâverlik keyfiyeti ve alâmeteri halqniñ afizasinda böyle manalarnen derecelenip tarihlejti:

Uru$(q)an yigit ===> Deli Koroglu ===> Qoç Koroglu

Demek, halq Koroglu dep aytqanda, mazlumlarni ve yoqsullarni qaygirgan, pajalarga, zalimlarga ve baylarga amansiz olgan, yeñilmez cenkâverni - qale ogluni tasavurlarinda canlandirganlar. Zanimizca, Korogluniñ adi da mantiqen bu manani ifadeley. Eposniñ onlarnen variantlariniñ mevzu ve gayesi de tillerde destan olgan bu qaramanliqni vasif etmekten ibarettir.

Hüláse, Korogluniñ adi ve oniñ ösmürligindeki lagabi türk menjelidir. Türk ve bajqa halqlarniñ folklor medeniyetinde çejit fonetik deñijmelerge ogratilgan epik qaramanniñ adi etimologik baqijtan faqat Koroglu jeklinde añlama maliktir. Bizim fikrimizce, eposniñ baj qaramaniniñ yaliñiz bir adi bar - Koroglu. Urujan sözü ise epik qaramanniñ gençligindeki ferdiy cenkâverilgini oniñ yajdajlarindan farqlandirgan keyfiyetlerine ijarettir, daa dogrusi, cesaretliliginen qazangan lagaptir.

Касумов Илгар Аликулу оглы.

Этимологические корни имени Короглу

Аннотация. В таких жемчужинах общетюркского устного народного творчества, как "Манас", "Алпамыш", "Эдиге", "Деде ^ркут", равно как и в дестане Тороплу" точное истолкование имён главных героев и до сегодяшнего дня является достаточно проблемным. Различные исследователи по-разному толкуют имена упомянутых героев, и толкования эти противоречивы. Трудности в понимании имён основных героев этих произведений, многосмысловое их отображение свидетельствуют в пользу того, что они появились в давние времена. Вообще говоря , в фольклористике тюркских народов истолкование не только имён главных героев крупнейших эпосов "Манас", "Алпамыш", "Деде ^ркут", "^роту', "Эдиге", но и их боевых побратимов, многих знаменитых богатырей представлено в самых разнообразных формах. В этой связи серьёзный интерес вызывает отношение эпоса Жорому" к другим произведениям того же жанра. Во многих

работах специалистов по данному эпосу значение имени главного героя истолковывается различным образом. В настоящей статье рассмотрены взгляды на данную проблему известных фольклористов и выражено наше отношение к их позиции. Анализируется семантика имени Короглу, обсуждаются его этимологические корни.

Ключевые слова: имя Короглу, главный герой, смысловое толкование, эпос, тюркский фольклор, этимология.

Kasumov ilgar Alikulu oglu.

Ethymological Roots оf Koroglu Name

Summary. In such pearls of the common Turkic folklore as "Manas", "Alpamysh", "Edige", "Dede Korkut", as well as in the "Koroglu" dastan, the exact interpretation of the names of the main characters is still quite problematic up to this day. Researchers interpret the names of the mentioned heroes in different ways, and these interpretations are sometimes contradictory. Difficulties in understanding the names of the main characters of these works, their multi-meaning display reflect in favor of the fact that they appeared in ancient times. Generally speaking, in the folklore of the Turkic peoples, the interpretation of not only the names of the protagonists of the largest eposes like "Manas", "Alpamysh", "Dede Korkut", "Koroglu", "Edige", but also their comrades-in-arms, many famous hero-knights is presented in a wide variety of forms. In this regard, the relationship of the "Koroglu" epic to other works of the same genre is of great interest. In many works of specialists in this epos, the meaning of the name of the protagonist is interpreted in various ways. This article discusses the views on this problem of well-known folklorists and expresses our attitude in regards to their opinions. The semantic interpretation of the name Koroglu is analyzed, its etymological roots are discussed.

Keywords: name Koroglu, protagonist, semantic interpretation, epos, Turkic folklore, etymology.

Edebiyat

1. Abbasli i. "Koroglu" dastani / i. Abbasli, B. Abdulla. - Baki: Lider. - 2005. - 552 s.

2. Abbasli i. "Koroglu" dastani, Paris nüsxssi / i. Abbasli. - Baki: §srq-Qsrb, - 2005. - 224 s.

3. Bayat F. Koroglu: Çamandan Ajika, Alpdan Erene / F. Bayat. - Ankara: Akçag, 2003. - 176 s.

4. Koroglu destani / tert. i. Kasumov. - Aqmescit: Qirimdevoquvpednejir, 2009. - 184 s.

5. Nsbiyev A. Azsrbaycan xalq sdsbiyyati / A. Nsbiyev. - Baki: Elm, 2006. - 648 s.

6. Öztelli C. Yeni bilgilerle Korglu / C. Öztelli // Türk folklor arajtirmalari. - 1969. - № 238. - S. 5277-5279.

7. Pirsultanli S. Azsrbaycan eposunun sfsans qaynaqlari / S. Pirsultanli // Baki: Azsrnsjr, 2002. - 163 s.

8. Seyidov M. Ali kiji vs Koroglu obrazlarinin prototiplsri haqqinda M. Seyidov // Azsrbaycan. - 1978. - № 3. -S. 184207.

9. Çamil A. Azsrbaycan jifahiy xalq sdsbiyyatina dair tsdqiqlsr / A. Çamil. - Baki, Nurlan, 2009, S. 122-129.

10. Tshmasib M. Azsrbaycan dastanlari. - Bej cildds. - IV cild. - M. Tshmasib. - Baki: Azsrb. EA nsjriyyati, 1969. - 386 s.

11. Tshmasib M. Azsrbaycan xalq dastanlari (orta ssrlsr) / M. Tshmasib. - Baki: Elm, 1972. - 142 s.

12. Аппазова Н. Кёр-огълу, Гор-оглы, Гуругли / Н. Аппазова // «Йылдыз». - 2010. - №2. - С.111-115.

13. Ахундов Б. Терогпы" епосунун кэбир мэсэлэлэри hакда / Б. Ахундов // Совет эдебияты. - 1956. - №8. - С. 80.

14. Бекиров Дж. Кърымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъы / Дж. Бекиров. - Таш.: Укъитувчи, 1988. - 278 с.

15. Говшудов А. "Героглы" Туркмeн халк епосы / А. Говшудов, М. К0сэев. - Ашгабат: Туркменистан нешрияты, 1980. - 252 с.

16. Жирмунский В. «Народный героический эпос». Сравнительно-исторические очерки / В. Жирмунский. - М.-Л.: Издат. Худож. Литературы, 1962. - 435 с.

17. Жирмунский В. Избранные труды. Тюркский героический эпос / В. Жирмунский. - Л. Наука, 1974. - 726 с.

18. Короглы Х. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана / Х. Короглы. - М.: Наука, 1983. - 336 с.

19. Сейтягъяев Н. Къырымда «Кёр огълу» дестаны ве онынъ янъы варианты / Н. Сейтягъяев // В сб. «Кёрогълу» дестаны. - Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир, 2009. - С. 26-45.

20. Сулейменов О. АЗ и Я / О. Сулейменов. - М.: Грифон М, 2005. - 272 с.

21. Усеинов С. Къырымтатарджа-русча лугъат / С. Усеинов. - Симферополь: Оджакъ, 2005. - 359 с.

НОВОСТИ, В КОТОРЫХ ВСТРЕЧАЕТСЯ ТЕРМИН «ANIT MEZAR»

ССЫЛКИ

« EDUCALINGO. Anıt mezar [онлайн]. Доступно на <https://educalingo.com/ru/dic-tr/anit-mezar>. Июн 2023 ».