Genel Rol Nedir

Sosyal rol, en genel anlamıyla, beklenen davranış olarak tanımlanmaktadır. Bununla birlikte rol kavramının içeriği birey toplum ilişkilerine yaklaşımlar doğrultusunda farklılıklar göstermekte ve yaklaşımların düşünsel temelleri doğrultusunda rol kavramına yüklenen anlam da değişmektedir. Rol kavramının sosyolojik çalışmalar içinde kullanımı; kültürel antropolog Ralph Linton’un (ö. ), kavramı davranışın dinamik yönü olarak tanımlamasından faydalanmakla başlamıştır. Kavram bu doğrultuda gelişerek bir grubun üyeleri arasında sosyal farklılık sağlayan, “beklenen davranış biçimi” anlamını almıştır. Sosyal farklılığı vurgulayan yönüyle rol, belirli bir sosyal konum veya statüye bağlı davranış hakkındaki beklentilerin toplamı olarak kabul edilmiştir. Ancak rol ve statü arasında bir ilişki olsa da statünün genellikle bir bireyin belirli bir andaki sosyal konumlanmasını gösterdiği için daha statik, rolün ise bir bireyin gerçekleştirmesi gereken farklı davranışlara atıfta bulunması nedeniyle daha dinamik olduğu kabul edilmektedir. Bu yaklaşım, rol kavramına ilişkin genel eğilimin çağdaş açıklamalarda sabit bir rol tanımlamasından ziyade bir etkileşim aracı olarak belirlendiği düşüncesi uyumluluk göstermektedir. Zaten beklenti ve rollerin toplum içinde oluştuğunun öne sürülmesi aslında davranışların deneyimlerle olan bağını da kabul etmeyi gerektirmektedir. Öte yandan rol kavramının bir grup insanı belirleyen bir kimliği nitelendirmekte olduğu da öne sürmektedir.

Sosyal role ilişkin böyle bir bakış açısı pozitivizm eleştirileriyle paralellik göstermektedir. Zira kavramın şekillenmesi, bilimsel bilgiye çağdaş yaklaşımda olduğu gibi sabit ve değişmez bir tanımlama içermemesi ile olmuştur. Zaten rol ve statü, rol ve davranış, rol ve kimlik gibi ilişkilere yöneltilen açıklamalar, kavramın modern çağdan itibaren bilimsel ve düşünsel yaklaşımlardan soyutlanabilir olmadığını ortaya koymaktadır.

Demek oluyor ki rol kavramının tanımı aslında bilimsel ve düşünsel yaklaşımların kendi aralarında gösterdiği farklılık çerçevesinde çeşitlilik göstermektedir. Çeşitliliğin somut örneklerini sosyolojik yaklaşımların role kattığı anlamlarla ortaya koymak, kavramın içeriğinin ve tanımının anlaşılır olmasını sağlayacaktır. Bu bağlamda role verilen anlam ve yapılan açıklamaların yapısal işlevselci ve sembolik etkileşimci görünümleri kavramın içeriğinin nasıl değiştiğini ortaya koymak açısından önemlidir. Bu değişim aynı zamanda sosyolojinin içindeki yapı ve eylemler üzerinden geliştirilen bakış açılarının yol açtığı iki ana damarın da bizzat rol kavramı üzerinden görülmesini kolaylaştırmaktadır. Yapı daha statik ve daha sabit toplumsal ilişkileri referans alırken eylem, kendi doğası gereği hareket ve değişime odaklanmak durumundadır.&#;

Yapısal işlevselciliğin önemli temsilcilerinden Parsons’a (ö. ) göre rol, bireylerin birbirlerine karşı belirli etkileşim bağlamlarıyla ilgili organize beklentileridir. Yine aynı yaklaşımın önemli öncülerinden olan Merton’a (ö. ) göre de bir bireyin diğer bireylere karşı gösterdiği “rol seti” hâlindeki bir dizi “beklenen davranışlar toplamı”dır.&#;

Bu hâliyle yapısal işlevselci bir bakış açısında rolün sosyal normlar tarafından kesin bir şekilde belirlenmiş olması nedeniyle birey, beklenen sosyal davranışlarını değiştirme konusunda çok az özgürlüğe sahip olmaktadır. Sosyal roller bir toplumun kültürünün sabit ve nispeten değişmeyen parçaları olarak görüldüğü için bireyler de kendi kültürlerindeki sosyal konumlara uygun olarak tanımlanmış olan rolleri büyük ölçüde tanımlandıkları şekilde yerine getiren aktörler olarak kabul edilmektedir.

Oysa sembolik etkileşimcilikle irtibatlı görüşler ortak bir mirasa vurgu yapsalar dahi, bu mirasın bireysel eylemin sabit belirleyicileri olarak değerlendirilmemesi gerektiğini savunmaktadırlar. Bu bağlamda bir etkileşimde bireylerin üzerinde anlaşmış oldukları eylemlerin sürekli olarak yeniden yorumlandığı ve rollerin de yeniden oluştuğu öne sürülmüştür. Bu çerçevede örneğin Erving Goffman’ın (ö. ) geliştirdiği dramaturjik model, bireylerin farklı sosyal bağlamlarda gerçekleştirdikleri etkileşimlerde oynadıkları farklı rollere odaklanarak davranış geliştirdiğini anlatmaktadır. Özetle sembolik etkileşimcilikte roller sosyal bağlamlara göre değişim göstermekte ve çeşitlenmektedir.

Yapısal işlevselci ve sembolik etkileşimci yaklaşımların farklılığı, role yüklenen anlamın nasıl değiştiğini açık olarak ortaya koymaktadır. Farklı kuramların rol kavramına yaklaşımları da farklı olmaktadır. Bu bağlamda, düşünsel yaklaşımların role ilişkin görüşleri dikkat çekerken radikal davranışçılar için beklenti kavramının “gereksiz” ve “kafa karıştırıcı” olacağı, psikanalistler için bilinçdışı belirleyicilerin davranış üzerindeki etkisinin önem taşıyacağı, Marksistler içinse daha çok ekonomik ve tarihsel zorunlulukların yaklaşımın temelini oluşturduğu söz konusudur.

Bu farklılıkların dışında rol kavramı ile ilgili olarak “rol gerginliği” ve “rol çatışması” kavramlarına da değinilmelidir. Bireyin, toplum içindeki statüsü ile şekillenen rolün gerekliliklerinin hepsinin karşılanmasında zorlanılması durumuna rol gerginliği, farklı rollerin üstlenilmesi sırasında oluşacak roller arası talep farklılığına ise rol çatışması denmektedir.

Ömer Say

Kaynakça

Biddle, Bruce J. Role Theory Expectations, Identities and Behaviors. New York, Academıc Press Inc.,

Brandle G. “Role.” The Concise Encyclopedia of Sociology içinde. Ed. G. Ritzer ve M.J. Ryan. West Sussex: Wiley Blackwell Publishing Ltd., ٢٠١١.

Giddens, Anthony, Mitchell, Duneier., Richard P. Appelbaum ve Deborah, Carr. Essentials of Sociology. Ed. Sasha Levitt. New York: W. W. Norton & Company, Inc., &#;

McIntyre, Lisa J. The Practical Skeptic: Core Concepts in Sociology. New York: McGraw-Hill Education,

Scott, John. “Role.” Sociology The Key Concepts içinde. Ed. J. Scott. London: Routledge Taylor and Francis Group, ٢٠٠٦.

Diğer insanların bizim hakkımızdaki düşüncelerini ve bize karşı tutum ve davranışlarını belirleyen şey çoğu zaman bizim içsel özelliklerimizden çok, statümüzdür. Statü, diğer insanların bireylerin toplum içindeki yerine verdikleri addır.

TOPLUMSAL STATÜ NEDİR?

Gündelik yaşamı bir tiyatro oyununa benzetirsek, her oyuncuya senaryoda bir yer verildiğini ve bu oyuncunun sahnede sergilemesi gereken davranışların da belirlendiği kabul edilebilir. Örneğin; baba, aşçı, genç, belediye başkanı, kurum müdürü vb. roller ve bu rollere uygun sahne davranışları vardır. İşte kişilerin varlığının parçası olan bu konumlara veya sıfatlara, sosyolojide genel olarak toplumsal statü denilmektedir.

Bir bireyin çocuk, erkek, kardeş, bölüm birincisi, doktor gibi çok sayıda statüsü olabilir. İnsanlar hem edinilmiş (verilmiş) statülere hem de kazanılmış statülere sahiptirler. Bireylerin statülerinin dayandığı kaynaklar servet, soy, cinsiyet, bireysel yetenek, eğitim düzeyi, görevin güçlüğü, sahip olunan iş ve önemi, yaş, medeni durum, gelir seviyesi, dinsel inanış vb. olabilir. Kadın ya da erkek olmak, bir millete ait olmak, soylu bir ailenin üyesi olmak gibi bazı statüler doğuştan gelir.

Yani erkek ya da kadın olmak, zengin ya da yoksul bir ailede doğmuş olmak ya da belirli bir ırkta doğmuş olmak gibi statüler, edinilmiş, yani doğuştan gelen statülerdir. İnsanların daha sonra kendi çabalarıyla ve bazen de şansla elde ettikleri statüler ise kazanılmış statülerdir (Coser, ).

Bu statüler ise bireyin çabası sonucu sonradan elde edilir: Meslek sahibi olmak, zengin olmak, anne olmak gibi. Öğretmen olmak, baba olmak ya da piyangoyu kazanıp zengin olmak, kazanılmış statülere örnektir. Geleneksel toplumlarda insanların toplumdaki yerlerini belirlemede doğuştan gelen statüler daha ön plandayken, günümüz modem toplumlarında kazanılmış statüler daha önemlidir.

TOPLUMSAL ROL NEDİR?

İster doğuştan isterse sonradan kazanılmış olsun her toplumsal statü bireyin sosyalleşme sürecinde öğrendiği birtakım davranışları da beraberinde getirir. Roller, her bireyi yaşamındaki diğer bireylere bağlayan davranışlara ilişkin toplumsal olarak tanımlanmış beklentilerdir. Başka bir deyişle toplum, her statüdeki insanın belirli bir şekilde davranmasını bekler ve bu davranış rol olarak adlandırılır. Sosyolojide statülerden beklenen davranışlara genel olarak toplumsal rol denir. Örneğin; bir doktordan öncelikli olarak beklenen rol, hastalarını muayene etmesidir.

Roller, toplumdaki statüye uygun hak ve ödevlerden meydana gelir. Bütün insanlar bir takım statülere (anne, öğretmen, sınıf annesi, komşu) sahip olur ve bunların hepsi kendi rolünü içinde taşır. Toplumsal yaşam, herkesin toplumsal rollerine uyması, yani kendinden beklenen ve önceden tahmin edilebilecek davranışları yerine getirmesi ile mümkün olur. İnsanların sahip oldukları statülere bağlı olarak çok sayıda rolü olabilir, örneğin bir birey erkek, baba, oğul, koca, doktor ve apartman yöneticisi rollerine sahip olabilir. Bireyin rollerinden biri ya da bazıları diğer rollerle uyuşmadığı zaman rol çatışması yaşanabilir. Örneğin polis olan baba, bir baskında suçluların arasında kendi çocuğunu gördüğünde rol çatışması yaşayacaktır. İyi bir baba gibi davranırsa iyi bir polis gibi davranmamış olacak, iyi bir polis gibi davranırsa iyi bir baba gibi davranmamış olacaktır (Coser, ).

Birey toplum ilişkisi çerçevesinde sosyolojinin ilgi alanına giren önemli konulardan biri de bireylerin toplumsal yapı içinde işgal etmiş oldukları konumlar ve bu konumlara bağlı olarak oynadıkları rollerdir.

Toplum son derece karmaşık sosyal ilişkiler üzerine kurulu olduğu için birey aynı anda birden fazla statü işgal eder ve dolayısıyla birden fazla rol oynar. Bu durum, bir kadının çocuğunun hem annesi hem de öğretmeni olması ya da bir edebiyat öğretmeninin yazarlık yapması gibi bazen rol çatışmalarına bazen de rol pekişmelerine neden olur. Birey birden fazla statüye sahip olmakla birlikte toplumsal hayatta öne çıkan bir statüsüyle tanımlanır. Sosyolojide bu statüye anahtar statü ve bu statünün gerektirdiği davranışa da anahtar rol denilir.

Bireyin sahip olduğu rolleri ile davranış biçimleri arasında güçlü bir bağ vardır. Her birey rolünün gerektirdiği biçimde davranır. Rol çatışması, bireyin yerine getirdiği rolleri arasındaki uyumsuzluktur. Rol pekişmesi, bireyin yerine getirdiği rollerin birbirini desteklemesidir.

TOPLUMSAL SAYGINLIK YA DA PRESTİJ NEDİR?

Gündelik hayatımız; toplumun çevremizde bulunan kimi insanlara ya da mesleklere daha fazla ilgiyle yaklaştığını gösteren deneyimlerle doludur. Örneğin, iyi giyimli biri yüksek bir statüye sahip olabileceği izlenimi verdiği için ona yöneltilen hitap biçimi diğer insanların hitap biçiminden farklı olur. Toplum her statüye aynı değeri yüklemez. Bu nedenle çocuklar genellikle doktor, mühendis, sanatçı, sporcu olmak isterler ya da böyle bir isteğe doğru toplum tarafından yönlendirilirler. İşte bireyin statülerine toplumun verdiği değere sosyolojide prestij adı verilir. Prestij kavramı toplumdan topluma ve aynı zamanda aynı toplumda zaman içerisinde değişebilen dinamik bir kavramdır. Örneğin eskiden devlet memurluğu prestijli meslek iken günümüzde bankacılık, medya gibi özel meslek alanlarının prestiji artmıştır. Statüden kaynaklanan prestijin yanı sıra bireyin toplumda oluşturduğu kişisel saygınlığına da prestij denir. Bu anlamda prestij, bireyin kişisel özellikleri ve davranışlarıyla toplumda oluşturduğu imaja bağlıdır.

Ayrıca lütfen bakınız:

Hazırlayan: Sosyolog Ömer Yıldırım