Ozon Tabakasının Delinmesinin Sonuçları Maddeler Halinde

ANKARA - Tevfik Durul

Dünyadaki canlı yaşamının korunması ve devamı için hayati öneme sahip ozon tabakasındaki delinme, şimdiye kadar yapılmış en başarılı çevre anlaşması olarak nitelendirilen Montreal Protokolü çerçevesinde alınan tedbirlerle giderek azalıyor. Ancak ABD'nin Paris İklim Anlaşması'ndan çekilmesiyle çevre sorunlarıyla ortak mücadeledeki kaygılar, uluslararası kamuoyunu meşgul etmeyi sürdürüyor.

BM'nin 19 Aralık 'de gerçekleştirdiği Oturumu'nda alınan karar doğrultusunda, ''Uluslararası Ozon Tabakasını Koruma Günü'' ilan edilen 16 Eylül, aynı zamanda Ozon Tabakasını İncelten Maddelere Karşı Montreal Protokolü'nün de imzalanma tarihi olarak biliniyor.

Yeryüzünden kilometre uzaklıkta, nispeten zenginleştirilmiş ozon moleküllerinden oluşan ozon tabakası (stratosfer), ultraviyole (UV) adı verilen ve insanlık için son derece zararlı olan ışınların yüzde 99'unu emme özelliğine sahip. Bu nedenle dünyadaki canlı yaşamının devamı için "koruyucu şemsiye" işlevini gören bu kırılgan tabakanın korunmasının hayati öneme sahip olduğu belirtiliyor.

İncelme, ilk 'de tespit edilmişti

California Üniversitesinden Sherwood Rowland ve Mario Molina tarafından hazırlanan tarihli bir araştırma makalesi, ozon tabakasının delinmekte olduğunu ortaya koyan ilk bilimsel verileri ortaya koymuştu. Söz konusu bilim insanları çalışmasında, ilerleyen yıllarda yaygın olarak buzdolaplarında, klimalarda ve aerosol sprey kutularında kullanılan kloroflorokarbonlar (CFC) adı verilen bir sentetik kimyasal sınıfının nasıl çalıştığını anlatmıştı.

Modern insanların hayatının ayrılmaz parçaları haline gelen "beyaz eşya" sınıfındaki bu elektronik aletlerin, insan yaşamı için kilit öneme sahip stratosferde delikler oluşmasına yol açtığını vurgulayan bilim insanları, daha ince bir ozon tabakasının güneşten daha fazla UV ışınının dünya yüzeyine ulaşmaya imkan tanıdığını belirtiyor. Bu da insanlarda cilt kanseri, katarakt, doğadaki hayvan ve bitki türlerinin geleceği açısından de sayısız problemlere neden teşkil ediyor.

yılında Antartika üzerindeki ozon deliğinin tespit edilmesi ile hükümetler, CFC'lerin ve bazı halonların üretimini ve tüketimini azaltacak katı önlemlere ihtiyaç olduğu yargısına varmışlardı.

"Dünyanın bilinen en başarılı çevre anlaşması"

Dünyayı güneşin zararlı ışınlarından koruyan ozon tabakasının tahrip edildiğinin belirlenmesi üzerine dünya ülkeleri, yılında imzalanan Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi'nden sonra, 'de Montreal'de bir araya gelerek, ''Ozon Tabakasını İncelten Maddelere Karşı Montreal Protokolü''nü imzaya açmışlardı.

Montreal Protokolü, dünya kamuoyu tarafından "dünyanın şimdiye kadar bildiği en başarılı uluslararası çevre anlaşması" olarak nitelendiriliyor.

BM, ozon tabakasının incelmesiyle mücadele için ülkenin imzaladığı Montreal Protokolü’nün ve onunla bağlantılı anlaşmaların imzalanması sonucu milyonlarca muhtemel cilt kanseri vakasının önüne geçildiğini belirtiyor.

Ozon tabakasının incelmesine yol açan maddeler, aynı zamanda sera etkisi yaptığından protokolün iklim değişikliği ile mücadeleye de önemli katkı sağladığı kaydediliyor.

Delik küçülüyor

Bilim insanları, Antarktika üzerinde ozon tabakasındaki deliğin küçülmeye başladığını belirtiyor.

Araştırmacılar, 'den 'ya kadar yapılan ölçümler sonucu Antarktika üzerinde ozon tabakasındaki deliğin 4 milyon kilometrekare (yaklaşık Hindistan kadar) küçüldüğünü tespit etmişti.

Ülkelerin bu sorunla mücadeledeki ortak duruşunu ve uygulamalardaki kararlılığını sürdürmesi halinde deliğin, yılına kadar tamamen kapanabileceği öngörülüyor.

Türkiye'nin uygulamadaki başarısı

Montreal Protokolü'ne 19 Aralık 'de taraf olan Türkiye'ye, BM Çevre Programı (UNEP) tarafından , ve yıllarında "Ozon Tabakasını Koruma Onur Madalyası" verilmişti. Geçen yıl Çin'in aldığı bu ödülün bu yılki adayları arasında uygulamadaki başarısıyla ön plana çıkan Türkiye de bulunuyor.

Ülkeler, koruma tedbirleri kapsamında soğutma ve iklimlendirme cihazlarında kullanılan "Klorodiflorometan" (HCFC) maddesinin kullanımına kısıtlamar getirirken, bu maddenin ithalatı, bu maddeyi içeren ürünlerin Montreal Protokolü kapsamında gelişmekte olan ülkelere ihraç edilmesine de kontrollü olarak izin veriyor.

Ayrıca Hidrokloroflorokarbon (HCFC) grubu gazların da kullanımını kademeli olarak sonlandırmak için yönetmeliklerinde düzenlemelere gidiyor.

Halon gazların kullanımı için ise küresel çapta ithalat yasakları ve kısıtlama tedbirlerine başvurulurken, iç piyasalarda zorunlu tüketim için islah faaliyetleri yürütülüyor.

Ozon tabakasını incelten maddelerin sonlandırılmasına gayret gösterilirken, verilen istisnalarla ülke ihtiyaçları ve ihracatın engellenmemesi de gözetiliyor.

ABD'nin Paris İklim Değişikliği Anlaşması'ndan çekilmesi

ABD Başkanı Donald Trump, 'te dönemin ABD Başkanı Barack Obama öncülüğünde 'den fazla ülkenin katılımıyla imzalanan Paris İklim Anlaşması'ndan ülkesini çekme kararını açıklamış, bu sürecin yılında tamamlanacağı belirtilmişti.

Anlaşmanın mevcut şartlarının ABD'nin ekonomik çıkarlarına uymadığını savunan Trump, Çin ve Rusya'dan örnekler vererek bazı düzenlemelerin yapılması durumunda ülkesinin anlaşmaya dönebileceğini kaydetmişti.

ABD'nin söz konusu anlaşmadan çekilmesi gibi gelişmeler, uluslararası kamuoyunun, ülkelerin çevre sorunları yönünde ortak sağduyusunu sorgulamasına yol açarken, Trump'ın ABD'de yaptığı gibi ülkelerin "kolaylıkla" anlaşmalardan geri çekilebilmesi, ileriye dönük çevre endişelerini güçlendiriyor.

Güneş’ten gelen morötesi ışınlar atmosferin üst katmanlarındaki oksijen moleküllerinin (O₂) parçalanmasına neden olur. Bu sürecin sonunda ortaya çıkan oksijen atomları ile oksijen moleküllerinin tepkimeye girmesiyle ozon (O₃) molekülleri sentezlenir:

O₂ + O → O₃

Ortaya çıkan ozon moleküllerinin bazıları morötesi ışığı soğurarak (ters tepkime ile) oksijen atomlarına ve oksijen moleküllerine parçalanırken bazıları ise oksijen atomları ile tepkimeye girerek oksijen moleküllerini oluşturur:

O₃ + O → 2 O₂

Atmosferin üst katmanlarında meydana gelen bu süreçler, Güneş’ten gelen morötesi ışınların ısıya dönüşmesine neden olur. Yüksek enerjili morötesi ışınlar, insanlar ve diğer canlıların sağlığını tehdit edebileceği için ozon tabakası çok önemlidir. Ancak günümüzde atmosfere karışan çeşitli maddeler ozon miktarının azalmasına neden oluyor ve bu durum ozon incelmesi olarak adlandırılıyor.

Ozonun parçalanmasına neden olan maddeler arasında hidroksil (OH^-), azotmonoksit (NO), klor (Cl) ve brom (Br) sayılabilir. Bu maddeler hem doğal süreçler sonucunda hem de insan faaliyetleri sonucunda atmosfere karışırlar. Ancak doğal süreçler zaten doğal dengenin bir parçası olduğu için atmosferdeki ozon miktarının azalmasının bir nedeni olarak görülmez.

İnsan faaliyetleri sonucunda atmosfere karışan ve ozon moleküllerinin parçalanmasına neden olan maddelerin başında kloroflorokarbonlar (CFC’ler) gelir. Bu moleküller kolaylıkla atmosferin üst katmalarına ulaştıktan sonra Güneş’ten gelen ışınlar tarafından parçalanır ve ozon moleküllerinin oksijen moleküllerine dönüşmesine neden olan maddeler ortaya çıkar. Örneğin CFCl₃ molekülünün parçalanmasıyla klor atomları ortaya çıkar:

CFCl₃ → Cl + CFCl₂

Bu klor atomlarıysa ozon moleküllerinin parçalanmasına neden olur:

Cl + O₃ → ClO + O₂

ClO + O₃ → Cl + 2 O₂

Bu iki tepkime sonucunda iki ozon molekülü üç oksijen molekülüne dönüşürken klor atomlarıysa harcanmaz. Dolayısıyla bir klor atomu tekrar tekrar tepkimeye girerek çok sayıda ozon molekülünün parçalanmasına neden olur. Üstelik bir klor atomunun yıllarca atmosferin üst katmanlarında kalması mümkündür.

Ozon tabakasının incelmesiyle yeryüzüne ulaşan morötesi ışık miktarı artar. Bu durumun en önemli sonuçlarından biri, bazı kanser türlerinin insanlarda daha sık görülmesidir. Ayrıca yeryüzüne ulaşan morötesi ışık miktarı arttıkça atmosferin alt katmanlarındaki ozon moleküllerinin miktarı da artar. Her ne kadar atmosferin üst katmanlarındaki ozon molekülleri morötesi ışınların yeryüzüne ulaşmasını engelleyen bir kalkan görevi görse de ozon moleküllerinin kendileri zararlıdır.