Evde Yapilacak Icatlar

Modern arıcılıkta kullanılan çeşitli seçeneklere odaklanırsanız, kovan türünü seçmek göz korkutucu bir görev gibi görünebilir. Ancak bu mutlaka böyle değil. Küçükten başlayın, bu derlemedeki çeşitli değişiklikleri okuyun ve bu bir seçim yapmanıza yardımcı olacaktır.

Arı evleri için genel şartlar

Hangi modeli seçerseniz seçin, genel gereksinimler bunlardan herhangi biri için aynı olacaktır. Ancak bu gereksinimler farklı şekillerde karşılanabilir.

Her türlü inşaat için genel şartlar:

• evrensel tasarım, arı ailesinin büyüklüğü ile genişleyebilmelidir;
• Kovanın içeriden temiz hava ve kuruluk sağlayan yüksek kaliteli havalandırmaya sahip olması gerekir;
• izolasyonu veya yapıldığı malzemelerden dolayı ısıyı iyi tutması arzu edilir;
• Kovan, hareket ettirilebilecek kadar hafif olmalıdır;
• faydalı ömür - en az 15 yıl;
• çerçeve duvarlara dayanmamalı; duvarla duvar arasındaki en uygun mesafe en az 7-8 mm'dir; çerçeve kalınlığı - 25 mm;
• üretimi için yumuşak tahtalardan yapılmış levhaların kullanımı: sedir, köknar, ladin, çam, kavak, söğüt, ıhlamur;
• ahşap düğümsüz olmalıdır;
• izin verilen ahşap nemi - en fazla% 15;
• köşeler su geçirmez tutkal ve tırnaklarla bağlanmıştır;
• Kovanın dış kısmı keten tohumu yağı ile astarlanmalı ve yağlı boya ile kaplanmalıdır.

Biliyor musunHimalaya ormanlarının derinliklerinde, dünyanın en büyük bal arısı, çiçek açan orman güllerinden halüsinojenik bal yapar.Bu bal o kadar değerli ki, Çin ve Nepal'deki halk zengin ve meraklı turistlere hasat ve satış yapmak için hayatlarını tehlikeye atıyor.

En ünlü tasarımlar

Bazı çok egzotik ve ilginç örnekler de dahil olmak üzere, kovanlardan seçim yapabileceğiniz birçok seçenek var. Ancak aktif olarak yalnızca yaklaşık 5 ana kovan türü kullanılmaktadır. Her birinin kendi avantajları ve dezavantajları vardır. Çoğu durumda olduğu gibi, arıcılar tam olarak tek kovan olarak kullandıkları kovanın tipini tavsiye ederler. Bu nedenle, her biri ile tanışmak gereksiz olmayacaktır.

Dadanov kovanı

Orijinal Dadan kovanı, 10½ × 18 inç (26, 7 × 45, 7 cm) ölçülerinde 10 karelik tek gövdeli bir dikey yapıdır. Quinby modelinden 11 kareye kopyalanır ve pratik karşılığıdır. Bu nedenle, Dadan, model Quinby Dadan'ı çağırdı. 1920'de, değiştirilmiş 12 şasili bir Dadan piyasaya sürüldü. Bu nedenle, şimdi arı kovanının cihazı için 10 ila 12 kare içeren çeşitli seçenekler bulabilirsiniz.

Böyle bir kovan geliştirme teknolojisinin benzersizliği, yatay bir bölümde bir kare olması gerçeğinden kaynaklanmaktadır. Ve içindeki sotoramki hem yatay hem de dikey olarak yerleştirilebilir. Bunu yapmak için, kıvrımlar dört duvara da yerleştirilir. Dadan kovanı yalıtımlı değildir, bu nedenle ilkbaharda, arı ailesinin hızlı gelişmesini sağlamak için özellikle kuzey bölgelerinde yalıtılması gerekir. Bunu yapmak için, yuva çerçevelerinin tavanına özel bir paspas döşenir ve yan duvarlar yalıtılır.

Kovanın bir parçası olarak:

• alt;
• letok ile gövde;
• çerçeveler için mağaza uzantısı;
• çatı pent;
• geliş kurulu;
• yuvalama çerçeveleri;
• mağaza çerçeveleri;
• Eklenti kartı.

Biliyor musunÇoğu üründen farklı olarak, bal zamanla bozulmaz.Eski Mısır mezarında bulunan ve yaklaşık 3.000 yıl önce tarihlenen bilinen en eski bal örneği tamamen yenilebilir olarak kabul edilir.

Alp

Kovan bağlamında da bir karedir. Tasarımın kurucusu Abbot Emil Varre, kovandaki dış mekan ilkesini korumanın özellikle önemli olduğunu belirtti. Doğal bir ortamda arılar için anlaşılabilir bir durumdur. İçi, vahşi arıların ağacın içinde oluşturduğu yapıya yakın olmalıdır.

Yapının boyutu, oyuğa daha yakın hale getirilmesi için azaltılır. Mevcut kutuların altına yeni kutular eklenir ve mevcut kutular yığında yukarı hareket eder. Çok ağırlık kaldırmada sorun yaşayanlar için uygundur.

Dikey çerçeveleri desteklemek için Varre, her kutunun üstünü kaplayan basit trimler kullandı. Bu nedenle, arılar inşaatlarını doğal şartlarda yürütürler - yukarıdan aşağıya. Yapının tepesinde paspas koymak için bir örtü bulunur. Arıların üretebileceği yoğuşmayı emerler. Ve aşırı sıcaklardan nem birikmesine neden olmamak için kışın çok önemlidir.

Bir kovandan ne kadar bal alabileceğinizi de öğrenin.

Kovanın özellikleri:

• iç kutu büyüklüğü 30 × 30 × 21, 5 cm;
• Kovanın yazın maksimum yüksekliği 1, 5 m'dir;
• dış boyamada en az 3 cm kalınlığa sahip duvarlar ve boyama öncesi kurutma yağı veya diğer astarların zorunlu olarak uygulanması;
• zemin öne doğru eğimli;
• 30 cm genişliğinde girişi olan 45 derecelik iniş tahtası; Kovandaki arılar bu tahtadan çıkar veya nektarla geri döner.

Kalın duvarlar, herhangi bir yoğuşmayla başa çıkabilecek tam girişli eğimli bir zemin, Delon's Alpine kovanını soğuk iklimler için daha uygun hale getirir. Soketin üst kısımda sıkı sızdırmazlığını engellemeyen veya kutunun yanlarındaki bazı yerlere baypas etmeyen çerçevelerin kullanılması da iyi bir tasarım özelliğidir.

• Arıcılar aşağıdaki tasarım avantajlarına dikkat çekti:
• içindeki aileler daha hızlı gelişir;
• nektar ve polen toplanması diğer sistemlerden 2-3 kat daha yüksektir;
• sadeliği nedeniyle, sistem arıcıya anlaşılabilir ve bakımı kolaydır;
• Kovan, çok daha az odun içerir ve Dadan kovanından biraz daha hafiftir;
• 16 kg'a kadar olan bal ile bile taşıması kolaydır;
• çerçevelerin küçültülmüş boyutu, bal toplama problemini zayıf bir rüşvet koşullarında çözmenizi sağlar;
• Polipropilen paspas kış ısınması için kullanılır ve bu sıcaklığı korumak için yeterlidir.

Biliyor musunArılar sadece gruplar halinde yaşarlar.Tahta arısı veya marangoz arısı yalnız bir böcek olup bal üretmez.Binlerce arı türünden sadece 7'si melezdir.

rue

Ruth veya Langstroth kovanı en ünlü yapıdır. Bu, 1852'de Rev. L. L. Langstrot tarafından icat edilen bütün kovanların dedesidir. Tabii ki, kovanın tasarımı son yıllarda bir miktar değişti. Arıcı için modüler, genişletilebilir ve kullanışlı hale geldi. Ana değişiklik uygun dikey olarak asılı bir çerçevedir. Tasarım aynı zamanda doğal bir ortamda bir arı için uygun bir alanı yansıtıyor.

Langstroth'un yeniliği, hareketli peteklerle açılan bir kovandı. Ancak Ruth'un katkısı, tasarımı çok gövdeli yapmasıdır. Ev sadece devrim niteliğinde değil, aynı zamanda büyük arı kovanlarında kullanım için de daha uygun hale geldi.

• Ruth kovanının avantajları veya özellikleri:
• arı doğal habitatına maksimum yakınlık - içi boş;
• evin uygun şekilde temizlenmesi - alt kısmı temiz bir yerle değiştirin;
• iyi aile gelişimi;
• balın uygun şekilde pompalanması;
• arı mevsimi ve mevsimine bağlı olarak yüksekliği ayarlanabilir;
• 3 derinlik kutusu mevcuttur: derin, orta ve sığ ve 10 veya 8 kare için 2 genişlik seçeneği.

Önemli!KovanLangstrota-Ruta'nınyapımıstandarttır ve bunun için birçok aksesuar ve bileşen üretilmektedir.Arı kolonileriniz için kolayca bir sistem monte edebilirsiniz.

Yapının büyüklüğü 40 × 46.2 × 24 cm, fotoğraf çerçeveleri 43 x 23 cm, Letkovye yuvaları 9 - 23 mm arasında ayarlanabilir. Tercih edilen Langstroth konfigürasyonu, tüm parçaların birbirinin yerine kullanılabildiği 8 çerçeveli, düşük ağırlıklı bir tasarımdır. Sığ kasalar genellikle kovanı genişletmek yerine besleyicileri veya diğer aksesuarları yerleştirmek için kullanılır. Bu, birkaç kovanlı küçük bir arı kovanı isteyenler için mükemmel bir seçenektir.

kaset

Ev arıcıları da, özellikle ülkemizde arıcılık uygulamasının çok uzun bir geleneğe sahip olması nedeniyle, ayakta durmamaktadır. Kaset tipi kovan Sorotkin kardeşler tarafından icat edildi. Sistem, ana bal bitkisi bozulduktan sonra bal toplamanın yerini değiştirirken arı kovanlarının taşınmasını kolaylaştırmak için tasarlanmıştır. Tasarım tekerlekler üzerinde modüler bir pavyondur. Herhangi bir boyutta olabilir ve herhangi bir araba ile taşınabilir. Yaklaşık 24 arı ailesinin bir binek vagonunun römorkuna sığabileceğine inanılıyor.

Arı kovanları 4 sıra halinde 2 sıra halinde birleştirilir, aralarında arılarla çalışma alanı vardır. Bölümler kaset çekmecelerinden oluşur. Her birinin kendi kapısı var. Çekmeceyi itmek için çubuklardan kılavuzlar vardır. Ön duvarın bir çentiği vardır ve kasanın altında bir harfli boşluk vardır.

Tasarımın şekli, ayrı ayrı çekmecelerden oluşan bir kabine benzer. Kaset kovanının boyutları, römorkun boyutuna bağlı olarak herhangi olabilir. Kaç tane aile yanında kalmanız gerektiğine bağlıdır. Kare sayısı da olabilir.

Temel tasarım gereksinimleri:

1. Bitişik kasetler veya çekmeceler arasında yaklaşık 10 mm boşluk olmalıdır. Boşluk daha büyükse, arılar burada petek oluşumuna başlar ve daha küçükse o zaman propolis ile kapatacaktır.
2. Her arı kolonisinin alanı ayrı olmalıdır.
3. Yapının duvarlarının kalınlığı 7 mm'den az değildir.

Önemli!Reçineli levhalardan kovan yapılması tavsiye edilmez.Reçine, balınıza özel bir tat verebilir.

• Doğru, bu tasarımın dezavantajları var:
• ailelerin yetersiz izolasyonu, enfeksiyonların hızla yayılmasına ve arıların ölümüne yol açar;
• rahim kalabalıkları da bir problemdir;
• Kovanlı bir römork oldukça hantal bir tasarıma sahiptir ve arı kovanları iyi yollardan uzağa yerleştirilir, bu nedenle kurulum yerinden taşırken bir sorun olabilir.

Olumlu yönleriyle arıcılar, güney bölgelerinde kovanların sabit şekilde yerleştirilmesi için bir kaset sistemi kullanmanın kolaylığına dikkat eder. Bakımları en aza indirgenmiştir ve fiziksel çaba gerektirmez. Ek olarak, ayrıca kemirgenlerden izole edilmelerine veya korunmalarına gerek yoktur. Bu boyutların yapımında, kemirgenler içgüdüsel olarak gitmekten korkarlar.

Ukraynalı şezlong

Biraz standart dışı, ancak yeterince kullanılan tasarım “Ukrayna kovanı tembelliği” dir. Şeklinde, bir göğsü andırır ve daraltılabilir parçaları yoktur. Kovan, 30 x 43, 5 cm ölçülerinde 22 yüksek çerçeve için tasarlanmıştır.

Tasarım Özellikleri:

• Yaz kovanın yanında bulunur;
• 2 arı kolonisini tutmak için uygundur (alanı bölmek için bir bölüm ekleyebilirsiniz);
• kovan boyu 83 × 44 × 60 cm;
• üst ve alt olukların uzunluğu 20 cm, yüksekliği 1.2 cm'dir.

İnşaat bakımı için yeterince basit. Arı kovanı şezlongları, arı yetiştiriciliğinde yer alan arıcılar için uygundur.

• Tasarım kusurları arasında arıcılar not:
• hantal;
• ulaşımın sakıncası;
• kış mevsiminde soğuk mevsimde karmaşık hava değişimi;
• soketin uygunsuz konumu (dikey).

Multicase arı kovanı kovanı

Çok katlı, bezfaltsovy kovanı Langstroth kovanı için eşanlamlı bir isimdir. Tasarım birkaç durum, bal için mağaza uzantıları, bir kapak, kış için yalıtım için bir çatı örtüsü, bir taban, bir ayırma ızgarası ve bir standdan oluşur. Tasarım, arılar için evi doğal ortamlarına olabildiğince yaklaştırmak fikrine dayanıyor - içi boş. 5-6 veya 3 vakadan oluşabilir ve uzantıları saklayabilir. Her durumda, 43 × 23 cm boyutunda 10 fotoğraf çerçevesi yerleştirilir.

• Çok gövdeli, balya olmayan kovanın avantajları:
• kolay montaj;
• elemanların değişebilirliği;
• Kovan standart boyutlara sahip olduğundan mağazalarda geniş bir ürün yelpazesine sahiptir.

Bu tasarım, büyük bir arı kovanı ve büyük bir bal koleksiyonu için tasarlandığından yeni başlayanlar için önerilmez. Ek olarak, bu tür yapıların bal ile taşınması biraz zor olabilir.

Biliyor musunM & Ms şeker reklam şirketi, “Çikolata renklidir” dedi.Ancak Alsas'ın kuzeydoğu bölgesindeki arıcılar bu konuda hemfikir değil.Sonuçta, arıları, bir biyogaz tesisinden tatlı atık toplayan, tatlı üreticisi olan Agrivalor'dan gelen mavi ve yeşil bal üretir.

Kovanın özellikleri:

• iç boyut 45 × 37, 5 × 25 cm;
• tüm duvarlarda bulunan kıvrımlar, çerçeveleri yatay veya dikey olarak monte etmenizi sağlar;
• yanlarda aktarma için girintiler vardır;
• duvar kalınlığı - 35 mm.

Kendini kanıtlamak nasıl

Kovanları kendi elinizle yapabileceğinizi düşünüyorsanız, buna katılmamak zor. Nitekim, kaliteli malzemelerin mevcudiyeti ve ihtiyaç duyduğunuz boyutların bilgisi sayesinde, arılarınız için evler yapabileceksiniz. Ancak emin değilseniz, kağıttan bir model çıkarmaya çalışın veya bir çizim çizin ve olası işçilik maliyetlerini hesaplayın. Aynı zamanda, arıların kovanda kalmasının uygun olacağını ve en az güçlükle bal toplamanız gerektiğini unutmayın.

İhtiyacınız olan malzeme ve araçlar

İş için ihtiyacınız olacak:

• odun kesmek için tezgah;
• tahtaları planlamak için araç;
• bir planya;
• ölçme ve markalama aracı (seviye, şerit metre);
• delme delikleri için matkap;
• küçük 5/8-inç tırnaklar;
• ahşap;
• ahşap tutkalı;
• kurutma yağı;
• harici bir kaplama uygulamak için boya.

Birçok yeni inşaat malzemesinin ortaya çıkmasına rağmen, arıcılar ahşap kullanırlar. Arılar kendileri için daha doğaldırlar. Yeni malzemeler arasında, yabancı üreticiler genişletilmiş polistiren önermektedir. Bu malzemeden yapılmış evler kış için son derece sıcak ve rahat. Ancak sağlam bir rüzgar olması gerekir çünkü güçlü rüzgarlar bu hafif yapıları bozabilir.

Önemli!Yumuşak ağaç türlerinden bir arı kovanı tahtası kullanın.Atmosferik yağışa ve nemden deformasyona karşı duyarlı olmalarından dolayı kontrplak veya sunta kullanılması uygun değildir.

Boyutlar, çizimler ve diyagramlar

Dadan kovanını temel alın. İlk önce bir dava açmalısın. Bu dibi olmayan bir duvar konstrüksiyonudur. Çerçeveyi barındıracak. İç ölçüsü 45 × 45 × 34 cm, panelin kalınlığı ise 3.7 cm, kasa 10 yuva veya 20 dergi çerçevesi barındırabilir. Soket çerçevesi peteklerin oluşumu için tasarlanmıştır.

Yuvalama çerçevesinin boyutları (uzunluk x genişlik x kalınlık):

• alt çubuk 41.5 × 2.0 × 1.0 cm;
• yan şeritler 22 × 3.7 üst genişlik × 2.5 alt genişlik × 1.0 cm;
• üst çubuk 47.0 × 2.5 × 2.0 cm;
• üst çubuğun omuzları - kalınlığı 1.0, derinlik 2.75 cm.

Ayrıca zanaat yapmaya ihtiyacınız olacak:

• menteşe levhası;
• mağaza genişletme - aileyi artırmak için gereklidir;
• yalıtımı sabitlemek için tavan kapağı; 53.5 x 50.5 x 9 cm ebadında, tahta kalınlığı 1.5 cm;
• 47.8 × 8 1 cm ölçülerindeki levhalardan monte edilen tavan;
• bir çatı (tek perde, üçgen veya düz olabilir); çemberleme yüksekliği 10.5 cm, yan duvar uzunluğu 58.5 cm, uç - 53.5 cm; tahta kalınlığı 1.5 cm;
• kovanın alanını bölmek için bir yerleştirme kartı; ebat 45 × 32 cm;
• yapının geri çekilebilir veya sabit derin dibi; boyut 54 × 48 cm;
• bal için kesit çerçeveleri.

Biliyor musunBir tatlı kaşığı bal almak için en az sekiz arıya ihtiyacın var.

Adım adım talimatlar

Bir kovan oluşturmak iki ana işlemden oluşur: parçaların hazırlanması ve yapının montajı. Ayrıca yalnızca yapıyı sonlandırmak ve birleştirmek için kalan hazır kereste satın alabilirsiniz.

İşe yönelik malzeme kuru ve çalışmaya hazır olmalıdır. Aksi takdirde, boyutu tam olarak koruyamazsınız ve kuruduktan sonra bitmiş yapının deformasyonları meydana gelir. Kusursuz ve düğümsüz odunları seçin. Parça başına 2 parçadan fazla olmayacaksa, çapı 30 mm'den fazla olan budaklara izin verilir. İzin verilen ahşap nemi seviyesi -% 15.

Üretim talimatı:

1. Bütün malzemeleri al. Ucuz malzemeler satın almanın yalnızca kovanın kullanım ömrünü kısaltmayacağını, aynı zamanda arılara (ve bala) zarar verebileceğini unutmayın.
2. İşlenmemiş ahşap kullanın - genellikle çam veya sedir.
3. Kutuların hiçbiri bir tabana sahip değildir, bu nedenle yan duvarları oluşturmak için yeterli odun almanız yeterlidir.
4. Çerçeveler ve dış kaplama gibi bazı bileşenlerin üretilmesi kolay değildir ve bunları daha iyi satın alabilirsiniz.
5. Çantayı açın, uzatma, tavan, altta saklayın.

Video: Kovan gövdesi yapma

konut

Muhafaza, yan duvarlardan oluşan çerçevelerin yerleştirilmesi için dikdörtgen bir yapıdır. İçinde üst veya alt olabilen bir çentik açmanız gerekir. Alt için ön duvar, alt eleman ile kesişme noktasına 1, 5 cm ulaşmamalı, üst çentik, üst kenardan 25 mm 7 cm çapında dairesel bir deliktir.

Biliyor musunПчёлы контролируют прозрачность мёда, размахивая крыльями в точках вентиляции в улье с различной скоростью, чтобы контролировать испарение воды.

Çatı

Крыша может быть односкатной, двускатной или плоской. Уклон возможен из-за того, что передняя деталь обвязки по высоте превышает заднюю. Покрыть улей можно рубероидом, оцинкованным железом или другим материалом.

Внизу под крышкой размещается подкрышник, который представляет собой дощатый прямоугольник без дна. В нём размещают утепляющие маты, кормушки и поилки. При транспортировке улья в подкрышнике размещается металлическая сетка, которая помогает воздухообмену. Сам потолок монтируют из отдельных досок. Их собирают с помощью планок. Потолок будет уложен над верхними брусками соторамок.

alt

Возьмите предпочитаемую древесину и создайте прямоугольное основание размером 54×48 см. Вы можете собрать его из нескольких досок. Убедитесь, что толщина доски не менее 2, 5–3 см. Затем возьмите 3 планки и прибейте их с 3 сторон. С 4-й стороны сделайте выступ, чтобы можно было прикреплять прилётную доску. Если днище не выдвижное, то его прибивают к корпусу. Но если оно движется, то нужно установить полозья, чтобы можно было его перемещать относительно корпуса.

Biliyor musunПчёлы умеют герметизировать улей самостоятельно. Для этого они создают прополис. Эта смола является природным герметиком, который защищает их домик от вредных микроорганизмов и обладает противоварратозными свойствами.

Как правильно разместить улей на пасеке?

Место для установки необходимо подготовить осенью или весной. Подберите участок возле места с цветущими медоносами. Пчёлы могут преодолевать большие расстояния, но всё же, так вы будете точно знать, что мёд у вас будет. Пчёлам могут мешать люди, машины. Поэтому ульи размещают вдали от трасс и мест скопления людей.

Каждый домик нужно выставить на специальную подставку. Обязательно разверните его так, чтобы леток размещался в юго-западном направлении. Летки должны быть расположены параллельно друг другу. Это исключает стычки между соседствующими семьями.

Желательно, чтобы ульи были частично скрыты в тени деревьев. Так они будут меньше перегреваться и пчёлам не понадобиться тратить энергию на охлаждение жилища. Если деревьев поблизости нет, посадите у ульев кукурузу или подсолнух. Эти высокорослые растения прикроют пасеку, когда наступит наиболее жаркий период.

Если есть возможность, то устанавливайте ульи там же, где они располагались в предыдущем сезоне. Пчёлы хорошо запоминают дорогу и расположение медоносов. Им не нужно будет проводить разведку местности и осваивать территорию заново. Ульи можно размещать рядами или группами по нескольку штук.

В заключение можно добавить, что, выбирая стандартные типы ульев, вы можете рассчитывать на то, что всегда сможете купить к ним дополнительные элементы. Но зато самодельные отличаются улучшенными конструкционными решениями. И это основное преимущество создания домика для пчёл своими руками. Кроме того, такой домик может оказаться дешевле, чем приобретённый.

История и Современность

УДК 930.2:397

Kirim'm ilk Türk kavimleri Gunnlar (hunnular)

(yarimadadaki yerle§imi, tarihi ve sanat örnekleri) ismet Zaatov

(Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi, Marcani adina

Tarih Enstitüsü)

Özet. bu makalede ilk Türk asilli kavimi olan Hunlar'in (gunnlar, hunnular) Kirim yarimadasinda ve Kuzey Karadeniz'de liderlik yaptiklari zaman ve tekrar Batidan geriye Doguya ilerledikleri dönemi hakkinda olan Bizans ve Roma yazarlarinin eserlerinden bilgiler ele alinmi§tir. Bu yazili kaynaklara esaslanarak Hunnularin Kirim yarimadasinda yerle§im alanlari tespit edilmi§, onlarin ya§am bifimleri ve sanat örnekleri incelenmi§tir. Ayrica Kirim yarimadasinda bulunmu? Hunnulara ait olan kuymculuk ve el sanatlarin eserlerin fok yüksek seviyede yaratilmi§ oldugunu kayd edilmektedir.

Anahtar kelimeler: Kirim, Kirim yarimadasi, Hunnu, Gunnlar, Bizans kaynalkari, Rus - Sovyet kaynaklari, sanat, arkeoloji.

Me§hur Rus - Sovyet dogubilimcisi ve tarihfisi Lev Gumilyov'un fikirleri ve tarih yorumlarina göre, Gunnlarin ecdadlari Hunnular, sayilari az olan bir kavim olarak M. Ö. V. yy. bugünkü Mogolistan topraklarinda te§ekkül etmi§lerdi. M. Ö. III. yy. Dogudan Syanbiler, Batidan Sogollar (£in kaynaklarinda Yüeyci'ler) taraflarindan sürekli uygulanan baski altindaki zaman iferisinde, Hunnular ^in'nin tarihinde «Kralliklar sava§i» adi ile bilinen £in'lilerin yedi kralliginin kendi aralarinda ba§lattiklari büyük sava§larina taraftar olarak katildiklari bir krallik maglübiyete ugrami§ti. Bunun sonucunda Hunnularin ilk §anyüyleri (kaganlari), Hunnularin devleti Güneyinde bulunan

?ok verimli topraklari £in'lilerin ellerine ge?ince, ayni zamanda Dogudaki ve Batidaki kom§u devletlerine de hara? ödemeye zorunda kalmi§lardi. £inliler o zamanlarda kimseden esir almiyorlardi. Dogu Iran dillerinin birisinde konu§an Sogdlilarin ellerinde uzun zaman esir kalan Hunnularin Mode (Türk?e - Mete, £ince - Moadun) isimli §ahzadeleri, M.Ö. 209 senesinde Hunnularin kaganlari (§anyüyü) olarak ilan edilmi§ti. Mode §anyüy Sogdlilar ile anla§ma yaptiktan sonra, Hunnular haraci sadece Dogudaki Dun-Hu'lara ödemeye zorunda kalmi§lardi. Ayni zamanda Hunnular yeniden £ine kar§i sava§ a?arak, £in'nin Han sülalesi (dinastiya) kurucusu Lü Ban isimindeki imparatoru kendilerine esir almi§lardi. M.Ö. 198. senesinde Mode §anyüy ve Lü Ban imparator arasinda yapilan anla§maya göre Hunnu devleti ve £in imparatorlugu arasinda «Bari§ ve akrabalik anla§masi" imzalanmi§ti.

Hunnularin devletine kom§u olan gö?ebe halklar ile ticaret monopolisi £in devleti'nin elinde olmasina ragmen, £in'lilerin Hunnulara kar§i uyguladigi ticaret siyasetlerinde kendilerin menfaatlarina devamli uyabilecek ?ikarlari pe§inde ko§tuklari sebebinden yaptiklari davrani§lar sürekli Hunnularin ve £in'nin aralarinda sava§in ba§latilmasina yol a?mi§lardi. iki yüz yildan ?ok Hunnular ve £inliler arasiinda devam eden mücadele döneminde £in'nin nüfusu 50 milyon ve Hunnularin nüfusu 300 bin insan olmasina ragmen, iki devlet arasindaki sava§larda harbi e§itlik muhafazasi sürdürülmekteydi. Nihayet M. S. 93. senesinde Hu nnularin növbetteki §anyüyü £inlilerle ?ok uzun zaman süren agir ve kanli muharebeler neticesinde yenilgeye ugradiktan sonra Bati'ya ka?arak kaybolmu§tu. Bu maglübiyet neticesinde Hunnularin Kuzey kolunun bir kismi Güney Sibiriya bozkirlarina dagilmi§ti, ikinci kismi £ine verilmi§ti, «azgü?lüler» adlariyla bilinen kisimlari Orta Asiya'nin Yedi Suv, bugünki Kazakistan'nin Almati §ehirinin civarlarindaki bir bölgeye yerle§mi§lerdi. Hunnularin Kuzey kolunun bir kisimi Batiya dogru gö? yolculugunu devam ederken, Güney Sibiriya ve bugünkü Kuzey Kazakistan topraklarini a§arak M. S. 150. yillarinda idil (Volga) nehrinin kiyilarina ula§arak o bölgeye yerle§mi§ti.

Kuzey kolu Hunnulari Batiya dogru fevkülade uzun, agir ve ?e§itli ?ati§malarla ve tehlikelerle dolu gö? yolculugunu yaptiklarindan dolayi idil kiyilarinda yerle§en Hunnularin nüfusu ?ok sayida kadin nüfusunun kaybina ugrami§ti ve kendi ya§amlarini devam ettirebilmek i?in, Hunnu asilli kadinlarinin eksikligini o bölgede kendilerine yeni kom§u olan Sarmatlara ve Alanlara kar§i saldirilar uygulayip gidermi§lerdi. Bu durum oradaki Hunnularin arasinda yakla§ik iki yüz sene sürmü§tü.

Avrupa yazarlari arasinda Hunnular hakkinda ilk bilgilerini bize Roma imparatoru Adriannin (117-138 ss.) zamanda§i, Yunan asilli §air Dionisiy

Perieget kendinin "Yeryüzü tanitimi..." adli §iirlerinde vermi§ti. §air, Hunnularin bir kisiminin o dönemde Hazar Denizin batisinda bulunduklarini bildiriyordu. §iirinde Hazar Denizin Batisinda Unnlar (Hunnular) adindaki kavimlerinin ya§adiklari hakkinda bahsediyordu [19; 20, s. 13]. Demek ki, £inlilere maglübiyetlerinden sonra Hunnular £in'nin Kuzey sinirlarindan Hazar Denizinin Batisina kadar en fazla 30-40 sene i?erisinde ula§abilmi§lerdi.

Eski £ag dönemin me§hur tarih?isi Ptolemeyos, Hunnularin ikinci yüzyilinda Idil nehrinin kiyilari ve Güney Ural daglarinin aralarindaki alanda bulunduklarini, zaman i?ersinde Vogul (Mansi) gibi ve ba§ka Ugor uyruklu kabileleri ile akrabala§arak bu kez Gunnlar ismi ile bilinen yeni bir etnosu yarattiklarini bahsetmi§ti. Ondan sonra Gunlarin kavimleri oralardan Batiya dogru gö?lerini devam ederek Alman asilli Bastarnlarin, Iran asilli Alanlarin ve Sarmatlarin aralarinda, Dnepr ve Don nehirlerinin Batisinda ya§adiklarindan bahs ediyordu. Bundan önce Gunnlar idil nehrini a§arak, Don nehrinin boylarinda yerle§en ilk önce Alanlari yenilgeye ugrattiklari, sonra ise Gotlara (Ostrogotlara ve Vizigotlara) saldirdiklari bilinmektedir.

Yine de, o dönemin Roma tarih?isi Ammian Marcelinnin verdigi bilgilere göre 370. seneye yakin dönemde Gunnlar Tanait (Tanais - Don nehri) Alanlarini feth ettiklerinden sonra, 370. yilin ba§inda Dnepr (Ozü) nehrinin boylarinda yerle§en Ostrogotlarin krali Germanarih'nin devleti Gunnlar tarafindan yikildiktan sonra [7, s. 236-243; 8, s. 45; 31, s. 24, 25] Azak Denizinin Kuzey Kavkasya tarafindaki kiyilarina ge?tiler. Sonra, bazi ara§tirmacilarin dü§üncelerine göre, §u dönemde Gunnlarin bir kismi Kavkasya kiyisindan Keri? (Bosporus Kimmerios) bogazinin üzerinden Kirim yarimadasinin kiyisina ge?erek Bosporus adini ta§iyan devletinin ahalisini olu§turan Hellinistik - Sarmat etnik toplulugunun kanini dökmeden Kirim yarimadasinin i? bölgelerine yol aldiklarini ögrenmekteyiz [13, s. 32, 36; 32, s. 54, 55]. Ba§ka ara§tirmacilarin fikirlerince, Gunnlar Bosporus devletine saldirip yiktiktan sonra [11, s. 255; 43, s. 81-88; 46, s. 7] Kirim'in Herakleya yarimadasinda yerle§en Hersones polisine de büyük hasar getirdiklerinden de bahs edilmektedir [18, s. 479].

Bizans müellifleri bir rivayete esaslanayarak, Gunnlarin Azak denizinin Keri? (Bosporus Kimeriyos) bogazinin sularinin birle§tigi yerinde ceylani avladiklarinda, veya bir inegi kovaladiklarinda Kafkasya tarafindan Keri? bogazinin kar§i Kirim tarafina ge?tiklerinden bahs etmektedirler. Rus ara§tirmacilari Y. A. Kulakovskiy [32, s. 54], A. A. Vasilyev [13, s. 33-36] ve V. D. Blavatskiy'nin [11, s. 252, 253] ?ali§malarinda, yukarida yer alan Gunnlarin av efsanesi Gunnlarin Kavkasya kiyisindan Kirim kiyisina ge?i§leri 370. yillarinin ba§larinda ger?ekle§tiginden söz edilmektedir. VI. asrin Bizans

Tarih?isi Kayserili Prokopiusun (Prokopius Caesarensis) kendi kayitlarinda, Gunnlarin Kirim'in Keri? yarimadasinda yerle§en Bosporus devletini kendi hükümleri altina ge?irdikten sonra, Kirim yarimadasinin Bosporus ve Hersones'in aralarindaki topraklara yerle§tiklerini ifade etmektedir [39, s. 26-28]. Sovyet - Rus kaynaklarinda Gunnlarin idil - Don - Kirim hareketi yalniz Gunnlarin a§iri seviyedeki barbar olduklari gösterilmekteydi: "Kuzey Karadeniz bölgedeki bari§ ve sulh i?erisinde devam eden ya§am Gunnlarin saldirisiyla durdurulmi§ti. 375. yilinda Gunn ordulari Don nehirini ge?tiler ve Balamar adindaki ba§buglarin komutanligi altinda Gotlarin ordusunu yenerek "Germanarih'in devletini yiktilar". Gunnlarin saldirisi tüm Dogu Avrupada korkun? izler birakmi§ti. Bölgede tek bir yerle§im yeri kalmami§ti. Her§ey soyulmu§tu ve yakilmi§ti [30, s. 311]. Yine de Prpokopius'dan yarim asirdan sonra icat eden VI. yüzyilin Bizans tarih?isi iorda'nin (Jordanes) malümatlarina göre Kirim Got ve Gunnlar tarafindan imha edilmi§, ama Bosporu'sun yikilmasi hakkinda hi?bir söz bile edilmemi§tir [29]. ilk evrede Kirim'daki Gotlar Gunnlarin himayesinde kendi egemenliklerini devam edebilmekteydi. Gotlarin krali Germanarih'in yerine gelen Amal Vinitariy sülale mirasi olarak elde eden kiraliyet sahibinin haklarini ta§iya biliyordu ve bir kral gibi davranmakataydi. Mesela Vinitariy Gunnlara tabi olmasina ragmen ?ok rahat ve serbest §eklinde Gotlara Kuzeyden kom§u olan Antlar adinda proto balt-slav topluluguna saldiri hazirliklarini yaptigi, Antlara kar§i sava§ a?abildigi ve rex (otokrat) pozisyonunu saklamakta oldugu dilinmektedir. Ama Vinitariyden sonra iktidara gelen Gotlarin (Ostrogotlarin) kirallari tek ba§ina serbest hareket edemiyorlardi, karar alamiyorlardi. Üzerilerinden sürekli gözetim olu§turuluyordu ve yapabileceklerini Gunlarin hudunlari tasdiklandiktan sonra (quamus Hunnorum consilio) yapabiliyorlardi ve kendilerin statüsleri rex ünvanindan regülüs ünvanina dü§mü§tü [29, s. 250].

Yine Prokopiusun kayidlarina daha detayli bakarsak, Kirim yarimadasinda 375. yilinda Gunnlarin eline Bosporus'un di§inda yarimadanin Bosporus'dan ba§layarak Hersones'e kadar tüm Kirim'in Güney sahilindeki ve Kirim daglarinin Kuzeyindeki bozkir topraklari ge?mi§ti. Prokopiusun bu ifadesi tesadufen kaydedilmedigini Prokopius'un bir ba§ka "Romalilarin Perslerle Sava§larin Tarihi" kitabindan da ögrenebiliyoruz [38, s. 31]. Bosporus Gunnlarin ellerinde a§agi - yükari 200 sene, 375. yilindan Bizans imparatoru I. iustinianus (490-565) hükümünde kaldigini Prokopiusun bir ba§ka "De aedificiis" ("in§aatlar Hakkinda") ?ali§masindan ögrenmekteyiz.

Gunnlarin yarimadadaki yerle§im yerleri, tarihi yazili kaynaklarda yer almakta, Kirim topraklarinda ilk Türk kavimlerinin yerle§imleri hakkinda

yukarida adlari geçen müelliflerin eserleriyle ispatlanmaktadir. Tabii ki son zamanlarinda Rusiye Bilimler Akademisinin Arkeoloji ve Etnografi Enstitüsü, Almanyanin Mainz ve Harvard Tip Okulunun Genetik Departmaninin Uluslararasi Gurubu araçtirmacilari tarafindan kanitlanan ve Uluslararasi "Nature Communication" (ISO 4) dergisinde yayimlanan Iskitler isimini taçiyan gôçebe toplulugunun büyük kisminin Türk asilli olduklari fikirlerini göz önümüze alirsak, Türk kavimlerinin Kirim yarimadasinda yerleçme tarihi M.Ö. VII. yüzyila aittir. Ama Kirim'in Iskitlerle bagli olma konusu önümüzdeki ayri çaliçmalarda ele alinacaktir.

Gunnlarin Türk olduklarindan bahs edenYeni Çag dönemin ilk araçtirmacilari arasinda XVIII. yy. ortalarina ait eserleriyle taninmiç Fransiz dogubilimcisi Jozef de Gin (Joseph de Guignes) kendi hipotezini savunmaktaydi [51; 49]. Jozef de Gin fikirini, kendi etnolingvistik araçtirmalarinda Alman alimi Otto Menhen-Helfen bey efendi de (Otto J. Maenchen-Helfen) desteklemiçti [54]. Ingiliz alimi Piter Hizer (Peter Heather) Gunnlarini Avrupaya istila eden ilk Türk kavimlerin birleçmesini savunuyordu [50, s. 5].

Macar türkologu Gyüla Nemet'in (Gyula Nemeth) ve Türk araçtirmacisi Kemal Cemal'in Gunn ve Türk dillerindeki baçlik, ad ve isim benzerlikleri incelemelerinde, hem Gunn ve hem de Türk kavimlerindeki yönetim sistemlerinin benzediklerini ifade ederek Jozef de Gin versiyonunu ispat etmekteydiler. Çagdaç Dogu Türkistanli araçtirmaci Turgun Almaz Çin'in Sinzyan Özerk Bölgesinde yaçayan Uygurlar ve Gunnlar arasinda bir bag oldugunu hakkinda bahs etmektedir [47].

Gunnlarin Türk asilligini ispat eden bilgiler Çin'in Vey imparatorlugunun «Vey §u» sülalesinin tarihi kitabinda, bir sira Sogd kaynaklarinda [48] ve Kayserili Prokopiusun ifadelerinde rast geldigini ve çok miktarda bulundugunu kayd ederek Hu, Hunnu ve Avrupa Gunnlarin aralarinda etnonimik paralelleri kurabilir ve Hunnular ile Gunnlar arasinda çikan baglanti problemleri etnolingvistik yöntem ve metotlarla 9özülebilecegini bahsedebiliriz.

Avrupa Gunnlarin devleti yükseli§inin zirvesi Atilla hükümdarligi döneminde yaçanmiçti. O zamanlarda Gunnlar Galliya'ya kadar gidebilmiçlerdi. 453. senesi "kavimler savaçi" adiyla bilinen muharebedeki maglübiyetleriden sonra Gunnlar oradan Doguya çekilmeye baçlamiçlardi. Atilla kendi siradaki dügünü esnasinda hastalaniyor (bir baçka versiyonuna göre zihirleniyor) ve çiddetli bogaz kanamasindan dolayi vefat ediyor. Atilladan kalan yetmiç çocugu arasindan Gunn kabilelerin çogunlugu merhumun büyük oglu Ellak'i desteklemiçlerdi, ama Gunnlar kabile ittifaginin bir baçka grubun üyeleri ve onlarla birlikte Alman asilli olan Gepid ve Ostgot (Ostrogot) kabileleri

Ellak'in hükümdarligina kesin kar§i fikmi§lardi. Bir seneden fazla süren uzla§mamazliktan sonra, Nedao (slavca Nedava) nehrinin kiyilarinda uzla§amami§ boylar arasinda fikan sava§ sonucunda Ellak helak olmu§ ve Gunnlarin fogu Doguya geri fekilmeye ba§lami§lardi.

Kanaatimizce Gunnlarin Kirim yarimadasina yerle§me hareketinin ikinci dalgasi bu bahs ettigimiz Nedava olaylarindan sonra gerfekle§mi§ti. Bu dü§ünceyi ispatlayan Kayserili Prokopiusnun bildirgelerine göre, Gunnlarin Atilla hükümdarinin vefatindan sonra, merhumun ogullarindan birisi Utigur kendi adamlariyla Gunnlarini tekrar Azak Denizin kiyilarina getiriyor ve bu sirada Kirim yarimadasinin Kuzeydeki giri§i olan Perekop (Or) berzahindan Avrupa'dan Kirim'a dönü§ eden Gunnlar Kirim yarimadasindan gelen Tetraksit Gotlar kavmi ile kar§i kar§iya geldikleri zaman iferisinde, Gunnlar Tetraksit Gotlariyla ittifak sözle§mesini kabül ediyorlar. Bu olaydan sonra, Kirim'i terk eden Tetraksit Gotlar Azak Denizin Dogu kiyilarinda yerle§iyorlar. Prokopius bu olayi Alman asilli olan Vandallar kavimlerinin Libya'ya (429 senesi) ve ayni Alman asilli olan Vizi-Gotlar kavimlerinin ispanya'ya yerle§tiklerinden sonra oldugunu haber veriyor [39, s. 385-388]. Ama fagda§ ara§timacilarin fogu kendi fali§malarinda, Utigur yönetimindeki Gunnlarin Tetraksit Gotlarla Kirim yarimadasinin Perekop (Or) berzahinda kar§ila§malarini Atilla'nin olümünden ve devleti dagildigindan sonra yer aldigini savunuyorlar [8, s. 86; 13, s. 68, 69; 32, s. 55; 46, s. 9].

Kirim yarimadasinda Gunnlar kendilerin gefinimleri ifin Kirim bozkirlarini ve Güney sahilin en iyi ve verimli topraklarini zapt ediyorlardi. Sovyet tarihfisi T. N. Visotskaya'nin yazdiklarina göre Gunnlarin baskilarindan dolayi ve kovalama siyasetlerinin neticesinde Kirim'daki Gef iskitler devletinin ahalisinin torunlari (iskitler ve Sarmatlar) IV. - V. yy. Kirim yarimadasinin daglik bölgelerine siginmi§lardi [16]. Rus - Sovyet arkeologu E. V. Veymar'in bildirgelerine göre Kirim'in iskit-Sarmatlari kendilerine Gunnlar tarafindan uygunlami§ baskilardan dolayi yarimadada Bulganak, Alma ve Kafa nehirlerin boylarindaki eski yerle§im yerlerinden Kirim daglarinin Birinci ve Ikinci siralarinin arasina siginmaya zorunda kalmi§lardi [14, s. 26]. Sovyet tarihfisi A. L. Yakobson'un ifadelerine göre, Gunnlar, Kirim yarimadasinda kalan Got kavminin kalintilarini, Kirim daglarinin Güney Bati bölgelerine kovalami§lardi [46, s. 9].

Kirim yarimadasinda Gunnlarin hegemonya devri, Avrupa'nin ba§ka bölgelerine baktigimiz zaman, bizim kanaatimizce daha uzun dönem sürdügünü söyleyebilir ve 370. yillarin ba§larindan ta VI. yy. ikinci yarisina kadar devam ettigini dü§ünmekteyiz. Misal olarak 463. senesinde idil boylarinda yerle§mi§

olan Gunnlar, yine Dogudan buralara gö? eden ba§ka bir Türk kavimlerini temsil eden Saragurlarin ordusu tarafindan yenilmi§lerdi [19].

Kirim topraginda bulunan Gunnlardan kalma maddiyet-özdeklik kültürünü temsil eden eserlerin sayisinin az olmasinin sebeplerinden biri Gunnlarin Kirim yarimadasinda ya§ama devirlerinin tarihi hesaba göre ?ok uzun sürmeme§tir. ikincisi ise Gunnlarin defn edildikleri kabirlerin ?ogu bozuk ve daginik halde bulunduklaridir. Gunnlarin kendi §ehirlerin olmamasi sebebinden Gunnlarin toplu §eklinde gömülen büyük mezarliklarida olmami§tir, gömütlerin üzerinde yapilan toprak obalarinin (kurgan) birbirinden ?ok uzak mesafe arasinda, teker teker ve ?ok kü?ük yapilmasina ragmen, ve bundan dolayi di§ardan ?ok zor farkedildikleri i?in, ara§tirmalar süresinde ?ok zor bulunduklarini da bahsettigimiz problemlerin sirasina katabiliriz. Andigimiz problemlerden dolayi Gunnlarin defin yerlerinin ara§tirmalarinin planli §ekilde yapilmamasindan dolayi, Gunnlara ait olan gömütlere daha sik tesadüfen rastgeldigi ve arkeoloji uzmanlari olmayan siradan birileri tarafindan bulunduklari ve uzmanlar tarafindan ara§tirilmami§ olduklarini kaydedebiliriz. Ü?üncüsü Gunnlarin kendi aralarinda ölenlerin ate§e verdikleridir. inan?larina göre ölenlerin canlari ve ruhlari ate§ ile birlikte gök üzerine daha ?abuk ula§abiliceklerini dü§ünüyorlardi. Bizim fikrimize göre bu gelenek sonradan Gunnlarin Avrupa'da Alman asilli kavimleri arasinda ya§adiklari zaman Gunn toplulugun i?erisinde yayilmi§tir. Ölenlerin naa§lariyla birlikte kilicini, yayini, sagdagini, hatta kullarini da ate§e veriyorlardi.

Kirim'da Gunnlarin devrine ait olan gömüt sayisi bahsettigimiz problemlerden dolayi maalesef ?ok fazla degildir, ama yarimadanin a§agi-yukari tüm bozkir ve bazi Güney bölgelerinde de bulunmaktadirlar. Gömütler Kirim'in Dogusunda Keri? yarimadasinda, Azak Denizi Kara Deniz ile birle§tiren Keri? bogazin kiyisina yakin yerde yerle§en Marfovka köyünde [33, s. 48], Kirim yarimadasinin cografik merkezinde yerle§en Krasnogvardeysk (Kurman Kemel?i) bölgesinin eski Kalinin adli sovhozda [17, s.186], Kirim'in Kuzey-Dogusundaki Nijnegorskiy bölgesinin izobilnoye köyünde [45, s.16], Kirim'in Bati kiyisindaki Belausda (Belavuz) [21, s. 52], Kirim'in cografik orta noktasinda yerle§en eski Oktyabrsk bölgesinin £ikarenko (Yeni Kip?ak) köyünde [9, s. 243], Kirim'in Güney-Dogusunda, Feodosya (Kefe) §ehrinin civarlarindaki Köklük dagin eteginde yerle§mi§lerdir [56, s. 195]. Bir ka? seneden sonra, ayni yerde uzmanlar tarafindan Gunnlara ait oldugu tespit edilen "polikrom üslübüne'' ait olan daha iki gömüt bulunmu§tu [17, s. 195; 26, s. 64]. Bunun haricinde Kirim'in Güney sahilindeki Hersones'te (antik Hersonesin kalintilari bugünkü Sevastopol §ehrinin bölgesinde bulunmaktadir - I. Z.) ve Kirim yarimadasinin Dogu kiyisindaki Bosporus (?agda§ Keri?)

topraklarinda Gunnlarin devrine ait olan nomadlarin gömütleri ve iskitlerin Kirim'da baçkentleri olan iskit Neapolis'in (çagdaç Simferopol) topraginda Gunnlara ait olan tunc (bronz) madeninden yapilmiç kazan bulunmuçtu [1, s. 388]. Araçtirmacilarin çogu bahsettgimiz gömütlerin Gunnlara ait oldugunu kanirtlamaktadir [21 s. 61; 9, s. 245; 26, s. 45-47; 25, s. 53-70; 5, s. 115; 4, s. 21-22; 3, s. 193, 194; 2, s. 67, 68; 53, s. 745, 748]. 1925-1926 senelerinde Kirim'in Dogusunda Keriç yarimadasinda yerleçen Marfovka köyü civarlarinda topraktan oluçturulan kurgan (oba) içerisinde Gunnlara ait kabrin içinden taç levhalarla birlikte kafatasiyla Bati tarafina dogru yatirilmiç halde bulunan insan iskeleti, iskeletin kafatasi arkasinda altin detaylariyla kombine çekilinde yapilmiç olan diadem (kadin taci) ve mavi damlalar ile süslenmi§ olan camdan yapilma bardak ve iskeletin ayaklari yaninda plaka çerçeveli orta boyütlarinda altin toka ve bronz madeninden yapilmiç ayna parçalari (fragmanlari) bulunmuçlardi [32, s. 45, 46; 40, s. 90]. Kabir içinden çikarilmiç toprak altlarinda silindrik borucuklarla lehimlenmiç altin kakmali çamiz salkim küpeleri, almandin ile süslenmi§ kiliç üstü, kirmizi akikler ile süslenmi§ dört kö§eli safiha levha, safiha levhalarin fragmanlari, iki adet kirmizi akik ile süslenmi§ kemer ücü, safiha levhali çerçeveli toka, onsekiz adet ince, dört kö§eli ve oval çekilinde yapilmiç plakaciklar da bulunmuçtu [26, s. 46, 47; 4, s.1-8; 3, s. 10-12].

1957 senesi Kirim'in Feodosya (Kefe) civarlarindaki Köklük bayirin etegindeki toprak kurganinda bulunmuç Gunnlara ait gömütden iki tane trapez çeklinde yapilmiç altin at takimi koçumun salkimi, üç tane haç çeklinde ve iki tane dört kö§eli at takiminin kemer plakaciklari ve kemer ucu çikarilmiçti [17, s. 195].

Kirim yarimadasinin merkezindeki Kalinin sovhozun tarlasindaki kurgan içinde Gunnlara ait kirilmiç bir gömüt bulunmuçtu. Gömütten insan kafatasinin fragmanlari ve bir kaç tane at di§i, altin pullu süslemeli at egeri ucusu kaplamasinin fragmanlari, dokuz adet dört kö§e, bir adet haç çekilli ve iki adet yüvarlak kesilmiç olan at takimin kemer kaplamalari, iki adet trapez çekilinde süslemeler, iki adet içi bo§ olan altin borudan yapilmiç gerdanlik parçasi, plakacik, üç adet kemer ucu, kiliç kini kaplamanin detaylari kehrebardan yapilma kiliç sapi ucu, bir çalimli ve iki çalimli demir kiliçlarin parçalari, eçkenar dörtgen çeklinde yapilmiç ^ kanatli ok uclari, kesitli çok fasetali çerçeveli bronz madeninden yapilan toka, iki adet yuvarlak toka ve yarimküre çeklinde dökülen kazan çikarilmiçti [17, s. 189-194].

Gunnlara ait olan daha bir gömüt Kirim'in Kuzey Dogusunda Izobilnoye köyünün civarindaki kurganin üst obasinda bulunmuçtu. Kabrinin dibinde insan kafatasi ile Dogu tarafina dogru elleri ve ayaklari gövde boyunca düz

uzatilmi§ §eklinde mürahik iskeleti bulunmaktaydi. Gömütte boyun kemikleri üzerinde pembe renkli pastadan yapilmi§ boncuklar, sol omuzun yaninda bronz madeninden yapilmi§ ayna fragmanlari ve demirden yapilmi§ bifak, gögüs kafesin sag tarafinda fok paslanmi§ pembe renkli cam ta§lari ile süslenmi§ olan bronzdan madalyon, legen kemiklerinde IV yy. ikinci yarisi - V yy. ait olan yuvarlak gümü§ toka [2, s. 28], bronz toka, bronz salkim ile yüzük, legen kemiklerinin solunda pulluk süsleme ile dekorasyon yapilmi§ alti adet delikli altin yapraktan yapilmi§ trapez §eklinde levha, ayak tabanlarinin yaninda hayvan kemikleri bulunmaktayd [45, s. 16, 17].

Kirim yarimadasinin merkez noktasinda yerle§en £ikarenko köyünün civarindaki ta§ ocagindan ta§ fikarma fali§malarin devaminda Gunnlara ait olan bir gömüt toprak üzerinde dagitilmi§ olan insan kemikleri yaninda bulunmu§tu. Gömütte iki altin toka, dörtkö§e toka yüzü, iki tane düz ve iki tane kakmali kemer ucu, demir kamanin kirintilari, tek sapli beyaz balfiktan dönen fomlek tezgahinda yapilmi§ olan, pembe renginde cila ile cilalanmi§ olan testi, kahverengi kirmizi famurdan yapilmi§ olan amfora, demir balta kirintisi [9, s. 243-244], armut §eklinde yapilmi§ afik ye§il renkli cam testisi bulunmu§tu [9, s. 245].

Kirim'in Batisindaki Tarhankut yarimadasinda Belyaus (Bel Avuz) antik §ehrinin harabelerinin yeralti makberesin dibinde kazilmi§ olan kabrin ifinde gömülmü§, göfebe mongoloid tipi erkek focugunun kafatasi Kuzey tarafina dogru yatirilmi§ iskelet bulunmu§tu. Ayak ve el kemikleri gövde boyu düz olarak uzatilmi§, sol §akak kemigi yaninda altin küpe, kuyruk sokumu kemiginde dörtkö§e §eklinde masif gümü§ kemer toka§i, sag diz kapaginin yaninda altin kaplamali at figürü, sol diz kapaginin yaninda masif kemer toka ve demir kemer tokasi, sag incik kemigi üzerinde iki tane gümu§ fivi, sol ayak tabani yaninda gümü§ toka ve demir ok ucu, kabrin Güney-Bati kö§esinde sag taban ve sag kalfa kemiklerinin yaninda iki adet demir ve bir adet bronz levhalardan yapilma at takimi fangi, altin kaplamali gümü§ toka yüzü, gümü§ fivi, iki tane gümü§ tokasi, gümü§ kemer ucu, dört tane gümü§ at takimi tokalari, altin folyo ile kapli iki adet gümü§ kemer ucu ve demir gem fikarilmi§ti [21, s. 52-60].

Yukarida kaydedilmi§ ve Gunnlara ait olan gömütlerin iferisinde bulunmu? avadanliklar IV. yüzyilin sonu [17, s. 195-196] veya V. yüzyilin ba§i [21, s. 60], veya V. yüzyili ile tarihlendirilmi§tir [9, s. 245]. Bu gömütlerin kronolojik tarihlendirmeleri Roma ve Bizans müelliflerinin yazilarinda Gunnlarin Kuzey Karadeniz kiyilarina yerle§me tarihleri hakkinda kayitlar ile denk gelmektedir [7, s. 236-243; 35; 22, s. 306-307; 28, s. 283; 39; 11, s. 7-10; 29, s. 123-127; 37, s. 675-698].

Be§inci yüzyilda Kuzey Karadeniz bozkirlarinda göfebe hayatlarini sürdüren Gunnlarin ittifaklarina ait olan Türk kavimlerinin isimlerini,

V. yüzyilin Roma imparatorlugunun tarihfisi olan Priskus kendi yazilarinda Akatsirlar diye adlandirmi§ti [37, s. 823]. Bu sirada Bizansli tarihfi Iordan

VI. yüzyilin ortalarinda Hersones civarlarindaki Kirim daglarin eteklerinde o zamanlarda Altsiagirler adlariyla bilinen Gunnlara ait olan bir kabilenin göfebe hayat sürdürdügünü kaydetmekteydi [29, s. 72]. Kayserili Prokopius yukarida bahs edildigi gibi Tuna nehirinin Orta boylarindan Doguya fekilen Gunnlarin Utrigurlar kabilesini Kirim yarimadasindaki Hersones'in ve Bosporus'un aralarindaki fok geni§ alan kapsayan topraklarda yerle§tiklerini kaydetmisti [39, s. 286-287]. VI. yüzyilda milletlerin Buyük Gof dönemi tamamlanmi§ti. Eski Roma dagilmaktaydi ve yerine Yeni Roma - Konstantinopolis Bizans fagi yakla§maktaydi. Daha önce Gunnlarin ellerinde kalan Kirim'daki Bosporus devletle§mesi de Bizanslilarin himayesine gefmi§ti. Bizans kendisi oldugu gibi maddi, dini ve kültürel gücüyle "barbarlar dünyasiyla" baglarinin güflendirilmesinin arayi§inda idi. Hatta Bizans imparatoru Birinci iustinianus (527-565) döneminde Kirim'in Kerif yarimadasi sahasinda kendi göfebe hayatlarini sürdüren Gunnlarin ba§kani Grod Konstantinopolise giderek iustinianus tarafindan vaftiz olunmu§tu. imparatordan fok sayida hediye kabul ederek bizanslara kendi Gunn ehalisinin arasinda hiristiyanligin yayilmasini devam edecegine söz vererek Grod Kirim'a dönmü§tü. Ama Grod tarafindan yapilan bu hareket Grod'un kavmi tarafindan iyi kabul edilmemi§ti. Gunnlar kendilerine Grod tarafindan eski dinlerini hiristiyanlik dinine degi§tirme teklifine cevablari olarak Grod'un kafasini kesmi§lerdi ve Grod'un agabeyi Mugelin komutanliginin altinda Kerif ve Taman (Kafkas tarafinda) yarimadalarindaki tüm Bizanslara ait olan kalelerini yok etmi§lerdi. Bu olaylardan sonra Gunnlarin kaderi 570. senelerinde Kuzey Karadeniz kiyilarinda peyda olan Türk asilli Türkütler adiyla taninan kavimlerin kaderleriyle ortak olmu§tu.

Gunnlar tarafindan yaratilan kültür ve sanatlari, daha önce Avrasya'nin ve Merkez Asya'nin geni§ bozkirlarinda geli§mi§ olan Iskitlerin (Saklarin), Sarmatlarin, Alanlarin, Yüyeycilerin, Gotlarin kültürlerinin fizgilerini ta§imaktaydi. Kendileri £in imparatorlugunun Kuzey hudutlarindaki topraklarindan ayrilip geldiklerinden itibaren, kendi kültürünün temeline yüzlerce sene zaman alan Batiya dogru yolculuklari devaminda Gunnlara rastgelen fe§itli kavimlerin kültürleri, Gunnlarin kültürlerine sinen fizgilerin zengilikleri, o devrin §artlari altinda olu§mu§ yeni Gunnlar adiyla kendilerini tanitan göfebe halklarnin maneviyat ve ruhiyat ilerlemesinin neticesidir.

Gunnlar devletinin ilerlemesinin zirvesine ula§tiklari zaman devaminda,

tüm Gunnlara ait olan cografyada demir üretimi, dokumacilik ve ilkel dokuma tezgahlari, agaf i§lenilmesi, fomlekfilik, Gunnlara has olan polikrom üslübündeki kuyumculuk ve ba§ka hünerlerin yayilimi ve geli§imi ya§anmaktaydi. Yünden kuma§ dokuma imalati kendilerine ait iken, ipek kuma§lari ise finden ithal ediliyordu. Gunnlarin devamli kaldiklari yerlerde tahkim edilmi§ kasabalar in§aat edilmeye ba§lanmi§ti. Bunlari ispat eden Roma tarihfisi Priskus Attila'nin Panonyadaki Karargahin yeri oldugu ko§unu ziyaret ettiginde Gunnlarin hükümdari, onun yakinlari, komutanlari fevkülade güzel i§lenmi§, rendelenmi§ ve desenli oymalar ile süslenmi§ olan ah§ap evlerde ya§adiklarindan ve Attila'nin e§i Kreka'nin yuvarlak (otag) §ekilinde in§aat edilmi§ olan evin dö§emesinde (ayni yuvarlak rendelenmi§ tomruklardan yapilmi§ olan evlerini Hakas Türkleri (Soyonlar) hala kullanmaktadirlar -i.Z.) desenli kefe halilarin kullanildigindan bahsetmektedir. Ayni müellif Gunnlarda sözlü yaraticilik kabul edilen §iir ve §arki okuma etkinlikleri geli§en sanatlarinin kanitlarindandi. Misal ifin eserde kendi karargahina dönen Attila'yi, karargahin giri§in önündeki meydaninda bir kaf tane sira olu§turan, fok sayida, uzun beyaz elbiselere giyinmi§ ve fok uzun beyaz ba§ ortüler ile ortülmü? kizlar "Iskit" (Gunn) §arkilarini soyleyerek kar§iladiklarindan ve elfilerin sihhatlari ifin verilen ak§am yemeginden sonra Gunnlarin §airleri §iir, §arkicilari §arki okuduklari hakkinda zikretmektedir.

Gunnlarin ta§lar üzerinde biraktiklari resim ve petroglifler arasinda en fazla oküz, karaca ve akku§ resimlerine rastlanmaktadirlar. Oküz - güfü ve iktidari, karaca - kutlugu ve refahi, akku§ ise ev ocaginin korucusunu simgelemektedir. Bu sirada Gunnlarin süsleme - uygulama sanatinin istisna eseri olarak birinci yüzyila ait olan Mogolistan'nin Noin - VI. arkeolojik kazilarinda bulunmu? olan kefe halisi fragmanini gösterebiliriz. Halinin üzerinde büyük ustalikla aplike tarziyla iki karacanin aralarindaki mücadeleleri sahnesi naki§lanmi§tir.

Gunnlarin devrine ait olan süs mamüllerinin buluntulari, esasinda polikrom tarzinda üretilmi§ altin, gümü§, altin kaplamali gümü§ bezeklerini akik, kirmizi akik, yakut, almandin gibi degerli ta§lar ile ve fe§itli renklerde cam parfalari ile süslendirme yöntemini sanat tarihfileri Gunnlarin kültürleri ile baglamaktadirlar. Priskusun yazdiklarindan ba§layarak ta "Nibelunglar hakkinda §arki" adli efsanedeki bildirgelere varincaya kadar tarihi bilgilerde Gunnlarin kullandigi kiymetli giysiler ve süs cevherleri hakkinda muhakkak söz yürütülmektedir. Gunnlar kendi yerel kuyumcularin ürettigi süsleme e§yalari ile birlikte Sasanilerin Iran, Orta Asya, £in ve Bizans'tan istisal edilmi§ kuyumculukta kullandiklari alet ve e§yalari kullanmi§lardir. Gunnlarin elbise ve giysi süsleme yöntemleri ilk önce altindan, gümü§ten, altin kaplamali

gümü§den yapilmi§ levhalarin, fe§itli tokalarin, tutturmaliklarin, dögmelerin, kopfalarin, fengelli ignelerin, fivilerin kullanimi ile bagliydi.

Normalde Gunnlarin giyim ku§amlarinin §ikligi ve debdebelligini gösteren üslüb olarak Gunnlarin kullandigi elbiselerini, eyerlerini, at takilarini, fanak fömleklerini, silahlarini, gerdanliklarini, kadinlarin ve hukümdarlarin diademlerini (taflarini) süslendirmek ifin fe§itli kalinlikta ve büyüklükte altin, altin kaplama gümü§, gümü§ ve bronz (tunc) levhalarin kullanim üslübü kabul edilmektedir. Düz sahik, altin, altin kaplamali gümü§ ve gümü§ levhalarin üzerinde tek taraf basmali olan, esasinda balik ve ku§ motifleri balik pullari ve ku§ tüyleri §eklinde fe§itli renkli degerli ta§lardan yapilmi§ olan bezeklemeler: dortko§e ve yuvarlak §eklinde, ama bahsettigimiz gibi her zaman lokmalar §eklinde renkli ta§lar ve renkli cam parfalari ile süslemi§ at takilari, tokalari ayni süsleme uslübü grubuna girmektedirler. Andigimiz degerli madenlerden yapilmi§ levhalara ta§larin eklenilmesi iki tarzda yapilmaktaydi. ilk önce ta§lar oyma ve delme yöntemi ile hazirlanmi§ ve birbirinden ayri yerlerde bulunan yuvaciklara oturtuluyordu. Ikincisinde levhanin üzerine tutturulmu? dörtkö§e §ekline getirilmi§ ve tel ile ayirilmi§ bölmelere oturtulurmu? ve bu tarzin ismi sanat tarihfileri tarafindan bölmeli tarz olarak adlandirilmi§ti. Bahsettigimiz kakma i§i tarzi Gunnlara Batidan gelmedigini ve tam tersi bu tarzin uslüp fesitliligi Gunnlar tarafindan Avrupa'ya Dogudan (Cin, Orta Asya ve Iran'dan) getirildigini vurgulayabiliriz [45, s. 249; 24, s. 75, 88].

Gunnlar devirinin kültürünü nitelendiren daha bir eser vardir. O eser Gunnlarin me§hur olan ve bronz madeninden yapilan kazanidir. Belli bir sayida asker birliklerini ve büyük toylara (dügünlere) katilan insanlarini sicak yemek yeme ihtiyaflarini kar§ilamak ifin yapilan büyük hacimli bronz kazanlarin kesik mahrut §eklinde, iferisinden bo§ olan tek ayak üzerine konulan oval §iklinde yapilmi§ olan kazanlarin agiz kenarlarin birbirine kar§i olan taraflarda, iki tane yariyuvarlak oyma ve döküm kabartma ile süslenmi§ bir sap (kol) takiliyordu.

Gunnlarin devirlerine ait olan seramik e§yalarin fesiti de fok tarz fe§itini kapsamaktaydi. Bunlarin arasinda yerel kavanoz §iklinideki fanak fömlek yaninda amfora §ekilinde sapli testiler, agaftan yapilmi§ olan yarisferik §iklindeki fanaklarin seramik taklitleri ve gümü§leme uygulanan fanak fömlekleri yer aliyordu.

Gunnlarin esasta geometrik §ekilli desenlerini ta§iyan süslemeleri de fok fe§itli ve fok zengin idiler. Bahsettigimiz desenlerin arasinda Gunnlarin en popüler motifleri - birbirine parallel olan iki düz fizginin arasinda zikzak §ekilinde fizilmi§ olan bir irmagin aki§idir [10]. Bizim dü§üncemize göre Gunnlarin inanf felsefelerinde - insan hayatin aki§ini simgelemekteydi.

Gunnlarin hukümdarlari karargahlarinin yerle§me yeri Tuna nehrinin Orta boylarindaki ülkelerin kuyumculari Gunnlar devletinin üst kademe ehalisinin sipari§larini hallederek 11 - 12 santim uzunluga gelen altin ile kaplanmi§, kirmizi akikler ve yakutlar ile süslenmi§ masif iki tane levhadan ibaret blüz fibulalarini üretmekteydiler [12, s. 76-91]. Gunnlarin üst duzeyin kullandigi fibulalarin, eski fibulalara göre oranlarinin deyi§tigini kaydedebiliriz. Önceden eskilerde e§kenar dörtgen §ekilindeki fibulalarin levhalari artik daha da uzatilmi§ti. Bahsettigimiz fibulalar Kirim'da Gunnlarin devirlerine ait olan Bosporus - Keri? yeralti makberelerinde bulunmu§lardi [6, s. 44]. Ayni §ehirde Gunnlarin devirlerine ait olan ba§ka bir yeralti makberesinde bulunmu§, IV. yüzyilin sonu - V. yüzyilin ilk yarisina ait olan gömütden Gunnlara has olan polikrom tarzda yapilmi§ bezeklemeler ile birlikte Gunnlar dönemin tipik süs e§yasi kabul edilen ?ifte levhali gümü§ fibulalari ile birlikte bronzdan yapilan 2,0 - 2,3 santim ?apinda ucu bir?ok yüzler bulunan dökme küpeler bulunmu§tu [23, s. 428].

Kuzey Karadeniz ve Kirim bozkirlarinda bulunmu§ olan arkeolojik eserlerin hronolojik zamanlama - betimleme yöntemi Rus arkeolog I. P. Zasetskaya'ya aittir [27, s. 111-131]. Kendi metodunu arkeolojik uygulamalarinda kullanan Zasetskaya o döneme ait diademler (ta?lar), koltlar (gerdan takilari), kolyelere (ferrahiler) göre Gunnlar devletinin gö?ebe Türk birle§imlerine ait oldugunu ispat edebilmi§ti [27, s. 50-75]. V. yüzyilin ilk yarisinin son senelerinde, Agustos böcegi §ekilli tutturmaliklar Gunnlarin ittifagina giren tüm gö?ebe halklar arasinda yayilmi§ti [41, s. 60].

Kirimin Kuzey sinirlarinda yerle§en Novo-Filippovka köyünde bulunulmu? Gunnlarin devrine ait bir bakir ustasinin gömütünün bulundugu yerde büyük olasilikta Gunnlarin kuyumculuk ve bakircilik merkezlerinden birisinin ayni yerde yerle§tigi tespit edilmi§tir. Gömütden ?ikarilan buluntularin arasinda bakir kül?eler, kesik bakir par?alari, dövülmü? bakir tedarikleri, döküm i?in iritilmeye hazirlanmi§ bakir ?anak ?ömlek fragmanlari, demircilik aletleri, kazan yapimi i?in demirden yapilmi§ olan saplar, bakir yongalar, demir borusu, ta§tan yapilmi§ olan örs, ok ve ayna gibi arkeolojik eserler ke§fedilmi§ti [34, s. 74-81].

1930. yillarinda ayni bölgeye ait olan Kizilyar hendeginde yarisi bozuk halde bulunmu? olan Gunnlar devrine ait olan bir gömütün i?erisinde yirmi adet büyük miktarda kehrebardan boncuk, ha? §eklinde yapilan ve üzerinde ?ok sayida akik ve yakut ta§lari ile süslenmi§ olan masif altin yüzük, gri renkli bogazi oyma desen ile süslenmi§ seramik ?anak ?ömlek par?alari ke§fedilmi§ti [34, s. 79]. Ayni hendekte 1948 senesinde sürdürülmü? olan in§aat ?ali§malari sirasinda kefedilen gömütün i?inden altin ta? (diadem), otuz ü? adet elbise uzerine dikilen altin plak, eyer ka§i, per?inle§mi§ bakir kazani, at takisi, ayna,

dizgin detaylari ve ü? yüzlü ok ucu bulunmu§tu [36, s. 58]. Gunnlara ait oldugu bezekleme i?in kullanilan levha ve plak süslenmelerinde Gunn ustalarin zerre (zern) ve kuyum (skan) dekorun tekniginin imitasyonu ile yapilmi§ kaliplarin yaygin kullanima sahip olduklarini kaydedebiliriz [2, s. 58].

Kirim yarimadasinda yerle§en Gunnlar ayakkabilarin ayak üzerinde sabitle§mesi i?in kullandiklari gümü§ ve bronzdan yapilan kemer tokalarini ve kemer uflarini ayakkabilarinin bezeklemesinin i?inde kullaniyorlardi [42, s. 134,135]. 463 senesinde idil kenarlarinda yerle§en Gunnlarin Dogudan gelen Saragurlara kar§i yaptiklari sava§ sonucunda maglübiyete ugradiklarindan sonra Orta Asya'dan ve Güney Sibiriya'dan hareket eden Türk asilli Ogur, On Ogur ve Sari Ogur Türk boylari Cayik (Ural) ve idil (Volga) nehirlerini a§ayarak Kuzey Kafkasya, Kuzey Karadeniz, Azakdeniz ve Kirim bozkirlarinda Gunnlarin hakimiyetlerine son vererek, Gunnlarin ittifagindan kopan etnik kalintilari olan Türk asilli kavimleri olan Kutrigurlar, Utigurlar, Alkatsirlerler ve Altsagirler ile birle§erek Bulgar (Protobulgar) üst kimliginin altinda yeni bir etnik birle§im sürecinden ge?erek tarihte Bulgar ismiyle tanilan bir Türk toplulugunu olu§turdular [52, s. 25]. Kirim yarimadasinda Türk tarihi, Türk kültürü, Türk sanatinin kuruculari ve esas^ilari olan Gunnlarin ismi Kirim daglarinin Güneyinde Riba?ye kasabasinin (bu kasabanin eski Türk adi Tuvak olarak bilinmektedir) civarlarinda bulunan Hun adli gölünün isminde sakli olma ihtimalinin oldugunu dü§ünmekteyiz.

REFERENCES

1. Aybabin A. I. Pogrebeniya kochevnicheskoy znati v Krymu kontsa 4-6 vv. [Burials of the nomadic nobility in the Crimea at the end of the 4th-6th centuries]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria]. Vol. 3. Simferopol', 1993. 432 c.

2. Aybabin A.I. Khronologiya mogil'nikov Kryma pozdnerimskogo i rannesrednevekovogo vremeni [Chronology of the burial grounds of the Crimea late Roman and early medieval times]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria]. Vol. 1. Simferopol', 1990. 272 s.

3. Aybabin A.I. Etnicheskaya prinadlezhnost' mogil'nikov Kryma 4 - pervoy poloviny 7 vv. n. e. [Ethnicity of the burial grounds of the Crimea 4 - the first half of the 7th cc. AD]. Materialy k etnicheskoy istorii Kryma [Materials for the ethnic history of the Crimea]. Kiev, Naukova dumka. 1987.

4. Ambroz A.K. Vostochnoevropeyskie i sredneaziatskie stepi 5 - pervoy poloviny 7 vv. [Eastern European and Central Asian Steppes 5 - the first half of the 7th century] Arkheologiya SSSR. Stepi Evrazii v epokhu srednevekov'ya

[Archeology of the USSR. The Steppes of Eurasia in the Middle Ages]. Moscow, Nauka, 1984.

5. Ambroz A.K. Problemy rannesrednevekovoy khronologii Vostochnoy Evropy [The problems of the early medieval chronology of Eastern Europe]. Sovetskaya Arkheologiya [Soviet Archeology]. 1971. № 3.

6. Ambroz A.K. Yugozapadnyy Krym. Mogil'niki 4-7 vv [Southwestern Crimea. Cemeteries of the 4th-7th centuries]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria]. Vol. 4. Simferopol', 1994. S. 592.

7. Ammian Martselin. Istoriya [History]. Russ. Ed.: Yu. Kulakovskiy, A. Soni. Kiev. 1906-1908. Vol. 1-3.

8. Artamonov M.I. Istoriya khazar [History of the Khazars]. Leningrad, Izdatel'stvo Gosudarstvennogo Ermitazha, 1962. 523 s.

9. Baranov I. A. Pogrebenie 5 v. n. e. v Severo-Vostochnom Krymu [Burial 5th century AD in the North-Eastern Crimea]. Sovetskaya Arkheologiya [Soviet Archeology]. 1973. № 3.

10. Bernshtam A. N. Ocherk istorii gunnov [Essay on the history of the Huns]. Leningrad, 1951. 256 s.

11. Blavatskiy V. D. Antichnaya arkheologiya i istoriya [Ancient archeology and history]. Moskva, Nauka, 1985. 279 s.

12. Bogdanova N.A. Mogil'nik pervykh vekov nashey ery u s. Zavetnoe [The burial ground of the first centuries of our era near the village of Zavetnoye]. Arkheologicheskie issledovaniya na yuge Vostochnoy Evropy [Archaeological research in the south of Eastern Europe]. Moscow, 1989.

13. Vasil'ev A.A. Goty v Krymu [Goths in the Crimea]. IRAIMK [News of the Russian Academy of the History of Material Culture]. Petrograd, 1921. no. 1. S. 1-80.

14. Veymarn E.V. Ot kogo mogli zashchishchat' gotov v Krymu «dlinnye steny» Prokopiya [Whom could defend the "long walls" of Prokopy ready in the Crimea]. Antichnye traditsii, i vizantiyskie realii [Antique traditions, and Byzantine realities]. Sverdlovsk, 1980. S. 19-33.

15. Vlasov V.P. Gunny. Drevnee zoloto Kryma [Huns. Ancient gold of the Crimea]. Arkheologiya, Istoriya, Etnografiya [Archeology, History, Ethnography]. Simferopol', 2008.

16. Vysotskaya T.N. Pozdnie skify v Yugo-Zapadnom Krymu [Later Scythians in the South-Western Crimea]. Kiev, Naukova dumka, 1972. 192 s.

17. Vysotskaya T.N., Cherepanova E. N. Nakhodki iz pogrebeniy 4-5 vv. v Krymu [Finds from burials of 4-5 centuries in Crimea]. Sovetskaya Arkheologiya [Soviet Archeology]. 1966, no. 3.

18. Gaydukevich V.F. Bosporskoe tsarstvo [Bospor Kingdom]. Moscow -Leningrad, 1949. 622 s.

19. Gumilev L.N. Khunnu. Sredinnaya Aziya i drevnie vremena [Hunnu. Middle Asia and ancient times]. Moscow, 1960.

20. Gumilev L. N. Ot Rusi do Rossii. Chast'pervaya. Kievskaya derzhava.

Slavyane i ikh sosedi. Khunny i gunny [From Rus' to Russia. The Kiev state. Slavs and their neighbors. Hunnu and Huns]. Moscow, Ayris-press, 2003. 318 s.

21. Dashevskaya O.D. Pogrebenie gunnskogo vremeni v Chernomorskom rayone Kryma [Burial of the Hunnish time in the Chernomorsk region of the Crimea]. MIA, 1969. no. 169.

22. Ermiy Sozomen. Tserkovnaya istoriya [Church history]. Russ. Ed.: V.V. Latyshev. Vestnik drevney istorii [Herald of Ancient History]. 1948. № 4.

23. Zasetskaya I.P. Datirovka i proiskhozhdenie pal'chatykh fibul Bosporskogo nekropolya rannesrednevekovogo perioda [Dating and the origin of finger brooches of the Bosporus necropolis of the early medieval period]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria]. Vol. 4. Simferopol', 1994. 592 s.

24. Zasetskaya I.P. Zolotye ukrasheniya gunnskoy epokhi [Golden jewelry of Hunnic era]. Leningrad, 1975. 79 s.

25. Zasetskaya I.P. O khronologii i kul'turnoy prinadlezhnosti pamyatnikov Yuzhnorusskikh stepey i Kazakhstana gunnskoy epokhi [On the chronology and cultural affiliation of monuments of the South Russian steppes and Kazakhstan of the Hunnic era]. Sovetskaya Arkheologiya [Soviet Archeology], 1978, no. 1.

26. Zasetskaya I.P. Polikhromnye izdeliya gunnskogo vremeni iz pogrebeniy Nizhnego Povolzh'ya [Polychrome products of the Hunnish time from the burials of the Lower Volga region]. ASGE [Archaeological collection of the State Hermitage]. 1968, no.10.

27. Zasetskaya I.P. Kul'tura kochevnikov yuzhnorusskikh stepey v gunnskuyu epokhu (konets 4-5 vv. n.e.) [Culture of nomads of the South Russian steppes in the Hunnic era (4th-5th centuries AD)]. Saint-Petersburg, 1994.

28. Zosim. Novaya istoriya [New history]. Russ. Ed.: V. V. Latyshev. Vestnik drevney istorii [Herald of Ancient History], 1948, no. 4.

29. Iordan. Oproiskhozhdenii i deyanii gotov [The origin and deeds of Gots]. Russ. Ed.: E. Ch. Skrzhinskoy. Moscow, 1960.

30. Istoriya SSSR s drevneyshikh vremen do nashikh dney [History of the USSR from ancient times to the present day]. Vol. 1. Moscow, Izdatel'stvo «Nauka», 1966.

31. Kulakovskiy Yu. Alany po svedeniyam klassicheskikh i vizantiyskikh pisateley [Alans according to classical and Byzantine writers]. Kiev, 1899. 72 s.

32. Kulakovskiy Yu. Proshloe Tavridy [The Past of Tavrida]. Kiev, 1914. 156 s.

33. Marti Yu.Yu. Sto let Kerchenskogo muzeya [One hundred years of the Kerch Museum]. Kerch', 1926.

34. Mikhaylov B.D. Pokhovannya midnika guns'kogo chasu v Pivnichnomu Priazov'i: Arkheologiya [Burial of a copper-smithing of the Hun period in the Northern Azov coast: Archeology]. Kiiv, 1977, no. 24, pp. 74-82.

35. Pavel Oroziy. Istoriya protiv yazychnikov [History against the Pagans]. Ed.: G. Zorgenfreya. Vestnik drevney istorii [Herald of Ancient History]. 1948. no. 4.

36. Peshanov V.F. Melitopol'skaya diadema [Diadem from Melitopol]. Kratkie soobshcheniya Instituta arkheologii Akademii Nauk Ukrainskoy SSR [Brief reports of the Institute of Archeology of the Academy of Sciences of the Ukrainian SSR]. Kiev, 1961, vol. 11, pp. 70-74.

37. Prisk Paniyskiy. Gotskaya istoriya [Gothic history]. Russ. ed.: V.V. Latyshev. Vestnik drevney istorii [Herald of Ancient History], no. 4, 1948, pp. 675-698.

38. Prokopiy. Istoriya voyn rimlyan s persami [The history of the wars of the Romans with the Persians]. Russ. ed.: S. Yu. Destunis. Zapiski istoriko-filologicheskogo fakul'teta Sankt-Peterburgskogo universiteta [Notes of the History and Philology Faculty of the St. Petersburg University]. Part 1, 1876. S. 31.

39. Prokopiy iz Kesarii. Voyna s gotami [War with the Goths]. Russ. ed.: S.P. Kondrat'eva, Z.V. Udal'tsova. Moscow, 1950. 516 s.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

40. Sorokina N.P. O steklyannykh sosudakh s kaplyami sinego stekla iz Prichernomor'ya [On glass vessels with drops of blue glass from the Black Sea region]. Sovetskaya Arkheologiya [Soviet Archeology], 1971, no. 4.

41. Khayredinova E.A. Zhenskiy kostyum varvarov Yugo-Zapadnogo Kryma v 5 - pervoy polovine 6 vv. [Women's suit of barbarians of the SouthWestern Crimea in the V - first half of the VI centuries]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria], vol. 9. Simferopol', 2002. 640 s.

42. Khayredinova E. A. Obuvnye nabory 5-7 vv. iz Yugo-Zapadnogo Kryma [Footwear sets of 5-7th centuries from the South-Western Crimea]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria], vol. 10, Simferopol', 2003. 704 s.

43. Shelov D.B. Volgo-Donskie stepi v gunnskoe vremya [The Volga-Don steppes in the Hunnish time]. Voprosy drevney i srednevekovoy arkheologii Vostochnoy Evropy [Questions of ancient and medieval archeology of Eastern Europe]. Moscow, Nauka, 1978. P. 81-88.

44. Yurochkin V.Yu. Pogrebenie kochevnika gunnskogo vremeni v kurgane u sela Izobil'nogo v Krymu [Burial of a nomad Hunnish time in a barrow near the Izobilnoe village in the the Crimea]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria]. Vol. 3. Simferopol', 1993. 432 s.

45. Yurochkin V.Yu. Pogrebenie kochevnika gunnskogo vremeni u sela Izobil'noe v Krymu [Burial of nomad Hunnish time near Izobilnoe village in the Crimea]. Tezisy dokladov nauchnoy konferentsii «Problemy istorii Kryma» [Abstracts of the scientific conference "Problems of the history of the Crimea"]. Simferopol', 1991.

46. Yakobson A.L. Srednevekovyy Krym [Medieval Crimea]. Moscow -Leningrad, 1964. 232 p.

47. Europe: The Origins of the Huns. Based on conversations with Kemal Cemal. The History Files. Turkey, 2002.

48. Filtheim Ft. Geshichte der Hunnen bd. Berlin, 1959.

49. Guignes J. Histoire generale, des Huns, Des Turcs, des Mongoles, et des autres Tartares occidentan'u (1756-1758).

50. Heather Peter. The Huns and the End of Roman Empire in Western Europe. The English Historical Review, Vol. 110, no. 435. February 1995, p. 5.

51. Howorth H. H. History of the Mongols (1876-1880). 6-th Congress of Orientalistes. Leiden, 1883. 177-195 pp.

52. Karatay Osman. Kafkasya Bulgarlari Tarihi. Karaçay - Balkarlar - Tarih, Toplum, Kültür Ankara, Karam Yayinlari, 2003. S. 18-45.

53. Kazanski M. Huns. Ensyclopedia Universales. Paris. 1989-1990.

54. Maenchen - Helfen Otto. The World of the Huns: Studies in Their History and Culture. University of California Press. 1973.

55. Pritsak O. Hun. Der Volksname Hsinngnu. Caj. Bd. V. №1. 1960.

56. Werner I. Beitrage zur Archaologie des Attila-reiches. Münhen, 1959.

Yazar hakkinda: ismet Ablatifoviç Zaatov - sanat bilimi doktoru. Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi, §. Marcani adina Tarih Enstitüsü Kirim ilmi merkezinin deneyimli bilimsel araçtirmacisi (420111, sok. Baturin, 7, Kazan, Rusya Federasyonu); [email protected]

The first Turks of the Crimea - Huns

(the area of distribution and evidence of their

material culture and art on the peninsula)

Ismet Zaatov

(Sh. Mardjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences)

Abstract. The article gives testimonies, mostly of Byzantine and Roman authors, who lived and worked during and close to the historical time standards by the time of advance to the East and hegemony in the Crimea and in the Northern Black Sea region of the Huns. On the basis of information from these authors' reports,in this article an attempt is made to localize the Huns in the Crimea, their observations on everyday life and elements of the Hun culture. The results of archaeological research by modern researchers formed the basis for an attempt to show the geography of Hunnish burials on the Crimean peninsula and the high level of jewelry art of nomads of the Huns.

Keywords: Crimea, the Crimean peninsula, Byzantium, Huns, Hunnu, Byzantine sources, Russian and Soviet researchers, archeology, jewelry art.

About the author: Ismet Ablyatifovich Zaatov - Cand. Sci. (History of Arts), leading researcher of the Crimean Scientific Center of Sh. Mardjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences (420111, 7, Baturin St., Kazan, Russian Federation); [email protected]

Первые тюрки Крыма - гунны

(ареал расселения, свидетельства и места

распространения материальной культуры и искусства гуннов на полуострове).

Исмет Заатов

(Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ)

Аннотация. В статье приведены свидетельства византийских и римских авторов времен продвижения на Восток и гегемонии в Крыму и в Северном Причерноморье гуннов (хунну). На основе этих сообщений в данной публикации предпринята попытка локализации гуннов в Крыму, приведены наблюдения за их бытом и элементами культуры. Также отмечается высокий уровнь развития ювелирного искусства у гуннов.

Ключевые слова: Крым, Крымский полуостров, Византия, гунны, хунну, византийские источники, российские и советские исследователи, археология, ювелирное искусство.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Айбабин А. И. Погребения кочевнической знати в Крыму конца 1У-У1 вв. // МАИЭТ. Выпуск 3. Симферополь, 1993. 432 с.

2. Айбабин А. И. Хронология могильников Крыма позднеримского и раннесредневекового времени // МАИЭТ. Выпуск 1. Симферополь, 1990. 272 с.

3. Айбабин А. И. Этническая принадлежность могильников Крыма IV -первой половины VII вв. н. э. Материалы к этнической истории Крыма. Киев : Наукова думка. 1987.

4. Амброз А. К. Восточноевропейские и среднеазиатские степи V - первой

половины VII вв. // Археология СССР. Степи Евразии в эпоху Средневековья. Москва : Наука, 1984.

5. Амброз А. К. Проблемы раннесредневековой хронологии Восточной Европы // Советская Археология. 1971. № 3.

6. Амброз А. К. Юго-западный Крым. Могильники ^—УП вв. // МАИЭТ. Выпуск 4. Симферополь, 1994. С. 592.

7. Аммиан Марцелин. История / перевод Ю. Кулаковского и А. Сони. Киев. 1906-1908. Выпуск 1-3.

8. Артамонов М. И. История хазар. Ленинград : Издательство Государственного Эрмитажа, 1962. 523 с.

9. Баранов И. А. Погребение V в. н. э. в Северо-восточном Крыму // Советская Археология. 1973. № 3.

10. Бернштам А. Н. Очерк истории гуннов. Ленинград, 1951. 256 с.

11. Блаватский В. Д. Античная археология и история. Москва : Наука, 1985. 279 с.

12. Богданова Н. А. Могильник первых веков нашей эры у с. Заветного. Археологические исследования на юге Восточной Европы // Труды ГИМ : Москва, 1989.

13. Васильев А. А. Готы в Крыму// ИРАИМК. Петроград, 1921. Ч. 1. С. 1-80.

14. Веймарн Е. В. От кого могли защищать готов в Крыму «длинные стены» Прокопия // Античные традиции и византийские реалии. Свердловск, 1980. С. 19-33.

15. Власов В. П. Гунны. Древнее золото Крыма // Археология, История, Этнография. Симферополь, 2008.

16. Высотская Т. Н. Поздние скифы в Юго-западном Крыму. Киев : Наукова думка. 1972. 192 с.

17. Высотская Т. Н., Черепанова Е. Н. Находки из погребений ^^ вв. в Крыму // Советская Археология. 1966. № 3.

18. Гайдукевич В. Ф. Боспорское царство. Москва - Ленинград, 1949. 622 с.

19. Гумилёв Л. Н. Хунну. Срединная Азия и древние времена. Москва, 1960.

20. Гумилёв Л. Н. От Руси до России. Часть первая. Киевская держава. Славяне и их соседи. Хунны и гунны. Москва : Айрис-пресс, 2003. 318 с.

21. Дашевская О. Д. Погребение гуннского времени в Черноморском районе Крыма // МИА, 1969. № 169.

22. Ермий Созомен. Церковная история / перевод В. В. Латышева // Вестник древней истории. 1948. № 4.

23. Засецкая И. П. Датировка и происхождение пальчатых фибул Боспорского некрополя раннесредневекового периода // МАИЭТ. Выпуск 4. Симферополь, 1994. 592 с.

24. Засецкая И. П. Золотые украшения гуннской эпохи. Ленинград, 1975. 79 с.

25. Засецкая И. П. О хронологии и культурной принадлежности памятников южнорусских степей и Казахстана гуннской эпохи // Советская Археология. 1978. № 1.

26. Засецкая И. П. Полихромные изделия гуннского времени из погребений Нижнего Поволжья // АСГЭ. 1968. № 10.

27. Засецкая И. П. Культура кочевников южнорусских степей в гуннскую эпоху (конец 1У-У вв. н. э.). СПб., 1994.

28. Зосим. Новая история / Перевод В. В. Латышева // Вестник древней истории. 1948. № 4.

29. Иордан. О происхождении и деянии готов / перевод и комментарии Е. Ч. Скржинской. Москва, 1960.

30. История СССР с древнейших времен до наших дней. Серия 1. Том 1. Москва : Издательство Наука, 1966.

31. Кулаковский Ю. Аланы по сведениям классических и византийских писателей. Киев : Университет Св. Владимира, 1899. 72 с.

32. Кулаковский Ю. Прошлое Тавриды. Киев, 1914. 156 с.

33. Марти Ю. Ю. Сто лет Керченского музея. Керчь, 1926.

34. Михайлов Б. Д. Поховання м1дника гунського часу в Швшчному Приазов'1 // Археолопя. Кшв, 1977. Випуск 24. С. 74-82.

35. Павел Орозий. История против язычников / перевод Г. Зоргенфрея // Вестник древней истории (ВДИ). 1948. № 4.

36. Пешанов В. Ф. Мелитопольская диадема // Краткие сообщения Института археологии Академии наук Украинской ССР. Киев, 1961. Выпуск 11. С. 70-74.

37. Приск Панийский. Готская история / перевод В. В. Латышева // Вестник древней истории, № 4. 1948. С. 675-698.

38. Прокопий. История войн римлян с персами / перевод С. Ю. Дестуниса // Записки историко-филологического факультета Санкт-Петербургского университета. Часть 1, 1876. С. 31.

39. Прокопий из Кесарии. Война с готами / перевод С. П. Кондратьева, комментарии З. В. Удальцовой. Москва, 1950. 516 с.

40. Сорокина Н. П. О стеклянных сосудах с каплями синего стекла из Причерноморья // Советская Археология. 1971. № 4.

41. Хайрединова Э. А. Женский костюм варваров Юго-западного Крыма в V - первой половине VI вв. // МАИЭТ. Выпуск 9. Симферополь, 2002. 640 с.

42. Хайрединова Э. А. Обувные наборы V-VII вв. из Юго-западного Крыма // МАИЭТ. Выпуск 10. Симферополь, 2003. 704 с.

43. Шелов Д. Б. Волго-донские степи в гуннское время // Вопросы древней и средневековой археологии Восточной Европы. Москва : Наука, 1978. С. 81-88.

44. Юрочкин В. Ю. Погребение кочевника гуннского времени в кургане у села Изобильного в Крыму // МАИЭТ. Выпуск 3. Симферополь, 1993. 432 с.

45. Юрочкин В. Ю. Погребение кочевника гуннского времени у с. Изобильного в Крыму // Тезисы докладов научной конференции « Проблемы истории Крыма». Симферополь, 1991.

46. Якобсон А. Л. Средневековый Крым. Москва - Ленинград, 1964. 232 с.

47. Europe: The Origins of the Huns. Based on conversations with Kemal Cemal. The History Files.Turkey, 2002.

48. Filtheim Ft. Geshichte der Hunnen bd. Berlin, 1959.

49. Guignes J. Histoire generale, des Huns, Des Turcs, des Mongoles, et des autres Tartares occidentan'u (1756-1758).

50. Heather Peter. The Huns and the End of Roman Empire in Western Europe. The English Historical Review, Vol. 110. № 435. February 1995, p. 5.

51. Howorth H. H. History of the Mongols (1876-1880). 6-th Congress of Orientalistes. Leiden, 1883. 177-195 pp.

52. Karatay Osman. Kafkasya Bulgarlari Tarihi. Karaçay - Balkarlar - Tarih, Toplum, KültürAnkara: Karam Yayinlari, 2003. S. 18-45.

53. Kazanski M. Huns. Ensyclopedia Universales. Paris. 1989-1990.

54. Maenchen - Helfen Otto. The World of he Huns: Studies in Their History and Culture. University of California Press. 1973.

55. Pritsak O. Hun. Der Volksname Hsinngnu. Caj. Bd. V. №1. 1960.

56. Werner I. Beitrage zur Archaologie des Attila-reiches. Münhen, 1959.

Сведения об авторе: Исмет Аблятифович Заатов - канд. искусствоведения, ведущий научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7, Казань, Российская Федерация); [email protected]