Tarihte Bilinen Ilk Yazılı Anayasa

Hukuk dediğimiz kavram modern düşüncenin bir ürünüdür. Güçlünün güçsüze zulmetmesinin önündeki en önemli engeldir. Yüzlerce yıl öncesine baktığımız zaman hukuk sistemini dini kuralların ve krallar tarafından verilen kararların belirlediğini görürüz. Ancak bunun Magna Carta isimli bir istisnası var. Tam adıyla Magna Carta Libertatum, yüzyılda İngiltere’de imzalanmış ve ilk yazılı anayasa olarak kabul edilen hukuki bir belgedir. 

Magna Carta bir özgürlük bildirisi gibi görünse bile aslında halkı değil, baronları koruyordu. Yine de her şeye hükmeden tek bir güçlü kralın olması düşüncesini ortadan kaldırmış ve ilkel de olsa bir hukuki sistem oluşturmuştur. Bu hukuki sistemin yaratılma süreci ise İngiltere için oldukça kanlı olmuştur. Gelin tam adıyla Magna Carta Libertatum nedir, maddeleri nelerdir, önemi nedir gibi merak edilen soruları tüm detaylarıyla inceleyelim.

Temelden başlayalım, Magna Carta nedir?

Magna Carta ya da tam adıyla Magna Carta Libertatum, Latince Büyük Özgürlükler Sözleşmesi anlamına gelir. Dönemin İngiltere kralı ile feodal beyler olan baronlar arasında yüzyılda imzalanmıştır. Kralın yetkilerini kısıtlayarak baronlara bazı haklar vermiştir. Kral ile papa arasındaki ilişki de düzenlenmiştir. Tarihin ilk yazılı anayasası olarak bilinir ve bugünün hukuk sisteminin temellerini attığı düşünülür. 

Magna Carta imzalanmadan önce yaşanan karışıklıklar:

Aslında her şey yılında İngiltere’nin I. William tarafından işgal edilmesiyle başladı. Baronlar ve İngiliz kilisesi ile kraliyet arasında anlaşmazlıklar vardı. yılında tahta çıkan I. Henry, Magna Carta’nın atası olarak bilinen Özgürlükler Bildirgesi adı bir metin yayımladı. Bu metinde kral, kiliseye ve baronlara pek çok taviz vermişti.

yılında tahta çıkan Kral John, Fransa’yı işgal etmek gibi hayallere kapılmıştı. Bir taraftan da Haçlı Seferleri’ne katkı sağlaması gerekiyordu. Bu nedenle vergileri arttırdıkça arttırdı. Kilise ile arasını iyi tutmaya çalışıyor olsa da vergileri veren asıl kişiler olan baronlarla anlaşmazlıklar yaşıyordu. En sonunda baronlar ayaklandı.

Baronların önlenemez isyanı: Magna Carta ne zaman imzalandı?

Fransa ile 30 yıldır süren savaşlardan ve ağır vergilerden bıkan baronlar, en sonunda yılında isyan ettiler. Onlara göre Kral John, atası tarafından ilan edilen Özgürlükle Bildirgesi’ne uygun davranmıyordu. 6 ay boyunca süren görüşmeler sonrası 10 Haziran günü kral zorla Londra Mahkemesi’ne getirildi ve kendisi ikna edildi.

15 Haziran günü Thames Nehri kıyısında baronlar ve kral arasında Magna Carta Libertatum metni imzalandı. 19 Haziran günü tüm baronlar yeniden bağlılık yemini ettiler. 15 Temmuz günü belgenin resmi bir kaydı oluşturuldu. Oluşturulan bu kayıt ilk Magna Carta Libertatum versiyonudur. İlktir çünkü daha sonra tekrar tekrar değiştirilecektir.

Baronlara kralı değiştirme hakkı veren Magna Carta’nın özellikleri:

Magna Carta Libertatum ile kral ilk kez haklarından feragat etmiştir. Ancak her iki taraf da birbirine güvenmiyordu. Bunu maddeden anlıyoruz. maddeye göre baronların kralı değiştirme hakkı vardı. Kral John, papanın da desteğiyle çaktırmadan maddeyi kaldırdı. Baronların bunu fark etmesi fazla uzun sürmedi.

Baronların kararı kesindi, Kral John gidecek ve yerine Fransa prensi Louis gelecekti. Tarihe I. Baronlar Savaşı olarak geçen büyük bir iç çatışma başladı. Magna Carta’nın getirdiği huzur ortamı yalnızca 3 ay sürmüştü. İngiltere’nin doğusunda kaçtığı kale baronlar tarafından kuşatılan Kral John, 19 Ekim günü hayatını kaybetti. 

John’un yerine geçen oğlu III. Henry, kral destekçileri ile birlikte yılında baronlara karşı bir zafer kazanmayı başardı. Magna Carta Libertatum yeniden düzenlendi ve 42 maddelik bir metne dönüştürüldü. yılında yeniden düzenlendi. ve yüzyıllar arasında Magna Carta Libertatum metninin yaklaşık 45 kez değiştirildiği düşünülüyor. Son hali ise yılında kral VI. Henry tarafından onaylanmıştır.

Magna Carta’nın önemli sonuçları:

Tekrar, tekrar ve tekrar defalarca kez düzenlenen Magna Carta Libertatum’un şüphesiz en önemli sonucu artık kralın mutlak güç olmamasını sağlamasıdır. Magna Carta ile birlikte artık kral, baronlardan oluşan bir parlamento ile karar vermeye başlamıştır. Kral artık mutlak güç olmadığı için kilisenin gücü de azalmıştır. Yani Magna Carta Libertatum ile biraz da olsa demokrasi gelmiştir. 

Magna Carta’nın önemli maddeleri:

Magna Carta Libertatum defalarca kez düzenlendiği için maddelerde de değişiklikler yapılmıştır. Ancak bugün modern İngiliz hukuku tarafından tanınan versiyonu, tarihli versiyondur. En önemli madde, 1. madde olan İngiliz kilisenin özgürlüğüdür. Diğer önemli bir madde, 9. madde olan Londra şehrine bir nevi özerklik statüsü veren özgürlüklerdir. Şüphesiz Magna Carta Libertatum’u bugünkü hukukun temeli haline getiren madde ise şu şekilde;

“Hiçbir özgür insan kendi benzerleri tarafından ülke kanunlarına göre yasal bir şekilde yargılanıp hüküm giymeden tutuklanmayacak, hapsedilmeyecek, mal ve mülkünden yoksun bırakılmayacak, kanun dışı ilan edilmeyecek, sürgün edilmeyecek veya hangi şekilde olursa olsun zarara uğratılmayacaktır.”

Sonuç: Magna Carta’nın önemi nedir?

Bugün Büyük Britanya Krallığı’nda ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığı’nda yazılı bir anayasa yoktur. Parlamento ve mahkemeler tarafından alınan kararlar İngiliz hukukunu şekillendirmektedir. Ancak yüzlerce yıl boyunca defalarca kez değiştirilen Magna Carta Libertatum o kadar iyi bir temel atmıştır ki alınan hiçbir karar temel kurallarla çelişmemektedir.

Amerika Birleşik Devletleri anayasası da Magna Carta Libertatum etkisi ile hazırlanmıştır. İngiliz sömürgeleri olan Avustralya, Yeni Zelanda, Kanada, eski Güney Afrika Birliği ve Zimbabve gibi ülkelerin de anayasasının temeli Magna Carta Libertatum’a dayanmaktadır. Ancak yılından sonra 1., 9., ve maddeler dışındakiler bu anayasalardan çıkarılmıştır. 

Özetlemek gerekirse; Magna Carta Libertatum, zalim bir hükümdar olma ihtimalini tamamen ortadan kaldırmıştır. Gariptir, BBC yılında bir anket yaptı. Bu ankete göre İngilizlerin  yüzde 45’i yani neredeyse yarısı bırakın Magna Carta’nın önemini onun ne olduğunu bile bilmiyorlardı. Belki yıllar içinde öğrenmişlerdir.

Günümüz hukuk sisteminin temellerini atan ve ilk yazılı anayasa olarak kabul edilen tam adıyla Magna Carta Libertatum nedir, özellikleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtlayarak önemli maddelerinden bahsettik. Konu hakkındaki düşüncelerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz. 

Emoji İle Tepki Ver

7

Dünyanın en eski yazılı anayasası bundan 14 asır evvel Medine’de hazırlanmıştır. Aynı zamanda demokratik bir anayasadır.

Manga Carta Libertatum (Büyük Hürriyet Fermanı), İngiltere’de senesinde kral ile asiller arasında yapılan bir anlaşmasının neticesinde ortaya çıktı. Bununla kral, muhakemesiz ceza verilmeyeceğini ve asillerin tasvibini almadan vergi koymayacağını deklare ediyor; asiller de sadakat sözü veriyordu. Dünyanın en eski anayasası kabul edilir ve bugün de yürürlüktedir. Halbuki bundan asırlar önce, Hazret-i Peygamber’in Medineliler ile yaptığı anlaşma, dünyanın en eski yazılı demokratik anayasasıdır. Gerçi Aristo’nun Atina’nın son zamanlarında yazdığı Atina Anayasası diye bir kitabı vardır ama bu bir tarih kitabıdır. Hindistan, Çin gibi antik devletlerde idarecilere nasihat vermek üzere yazılmış kitaplar da anayasa sayılamaz.

Hakkı veren alabilir

Modern anayasalarda, devletin şekli ve idare usulleri ile temel hak ve hürriyetler vazgeçilmez unsurlar olarak yer alır. Bu manada bir anayasa, İslâm tarihinde bahis mevzuu değildir. Çünki İslâm hukuku, devletin şeklini ve idare usullerinin düzenlenmesini zaman ve zeminin ihtiyaçlarına havale etmiştir. Temel hak ve hürriyetler de bizzat Kur’an ve Sünnet’te teminat altına alınmıştır. Bunların, Allah tarafından insanlara verildiği kabul edilir. Hiçbir makam veya kişi bunları bahşetmeye salâhiyetli değildir. Temel hak ve hürriyetler, eğer beşerî düzenlemelere mevzu olsaydı, istenildiğinde de kısıtlanması, hatta kaldırılması mümkün olurdu. Çünki bir hakkı tanıyan, o hakkı geri almaya da ehildir. Bu sebeple İslâm hukuku bunları beşerî tasarruflara bırakmamış; bizzat düzenlemiştir. Bunun dışında İslâm hukukunun bütün hükümleri haddizatında birer anayasa esasıdır. Yönetenler, bu esaslara aykırı hareket edemezler.

İslâm hukuku, yazılı anayasa esasını benimsememiş ve devlet idaresinde yaygın geleneklere değer atfetmiştir. İngiltere’de de böyledir. İngiltere’nin yazılı bir anayasası yoktur. Ancak rejim asırlardır en ufak bir kriz yaşamadan sürmektedir. Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda ve İsrail’de de yazılı anayasa bulunmaz. Marifet anayasada değil, sistemin sağlamlığındadır.

Biz Medine halkı!

Hazret-i Peygamber'in Medine'ye hicretinden sonra buradaki gayrımüslim Araplarla ve Yahudilerle yapmış olduğu 47 maddelik anlaşma, Medine Anayasası diye anılır. Medineli Müslümanlar hac için Mekke’ye geldiklerinde Akabe’de Hazret-i Peygamber ile görüşmüş, burada kendisine biat ederek Medine’ye çağırmışlardı. O tarihte Medine’de Müslümanlar, müşrikler ve Arapça konuşan Yahudiler bir arada yaşamaktaydı. Hıristiyan ve başka din mensubu yoktu. Araplarla Yahudiler arasında çok eskiye dayanan bir husumet olduğu gibi, Araplar arasında da kabilecilikten kaynaklanan düşmanlıklar vardı. Hazret-i Peygamber’in gelişi ile bu ihtilaflar tatlıya bağlandı. Tarihin en büyük devletlerinden birisinin temeli atılmış oldu.

Anayasa, Bedir Harbi’nden az evvel Enes isminde bir zâtın evinde hazırlandı. İbni İshak, İbni Hişam, Ebu Ubeyd gibi ilk devir tarihçileri anayasa metnini veriyorlar.  Bu esnada Medine’de banliyöleriyle takriben on bin kişilik bir nüfus vardı. Bunun bin beşyüzü Müslüman idi. Hicret esnasında Medine şehir devleti değildi. Kabile hayatı yaşanıyordu. Hazrecliler, aralarından Abdullah bin Übeyy’i hükümdar seçmiş ve şehre kabul etmek üzereydi. Bu şahıs, hicreti hükümdarlığına engel gördüğü için Hazret-i Peygamber ve Müslümanlara düşman oldu. Halkının reaksiyonunu çekmemek için Müslüman göründü. İlk yıllarda kendilerinden çok söz ettiren münafıkların da reisi oldu.

Bu anayasa ile Medine halkının hukukî statüsü düzenlendi. En mühimi Hazret-i Peygamber’in bu yeni kurulan ve üç unsurdan meydana gelen devletin reisi olduğu ilan edildi. Her unsur, O’nu hâkim tanıdı. Merkezî bir idare kuruldu. Bütün unsurlardan müşterek bir ordu oluşturuldu. Suç işlendiğinde tatbik edilecek kısas ve diyet cezaları tayin edildi. Hükümetin hak ve vazifeleri sayıldı. Böylece İslâmiyette keyfî bir idarenin kabul edilmediği gösterilmiş oldu. Kureyşliler müşterek düşmandır ve bunlara yardım edilmeyecektir. Anayasa yapıldıktan hemen sonra, Medine halkı vadilerde dağınık şekilde yaşadığından, yeni kurulan devletin sınırları bizzat Hazret-i Peygamber tarafından belirlendi. Hazret-i Peygamber, şehrin o zamanki ismi olan Yesrib’i, fesat manasına geldiği için değiştirdi; el-Medinetü’l-Münevvere (Aydınlık şehir) adını verdi.

Kısa ömürlü, uzun tesirli bir anayasa

Tarihî ve siyasî şartların çok çabuk değişmesi sebebiyle kısa bir müddet yürürlükte kalmıştır. Anayasayı ilk ihlal eden Beni Kaynuka Yahudileri oldu. Münafıkların reisi Abdullah bin Übey ile gizlice anlaşarak Müslümanlara komplo kuran bu kabileyi Hazret-i Peygamber Medine’den sürdü. Sonra Beni Nadîr, ardından da Hendek Harbi’nde düşmana yardımcı olarak Beni Kureyza hıyanet etti. Böylece Medine’nin Yahudi vatandaşı kalmadı. Arap müşrikleri de zaten Müslüman olmuştu.

Bununla beraber, dünya anayasa hukuku tarihinde bilinen ilk yazılı anayasa olmak itibariyle müstesna bir yer tutar. Ayrıca din veya ırka değil, halka dayanan anayasaların ilk örneğidir. Daha Ortaçağ’da üniversel prensipleri dile getirdiği için, zamanımız anayasalarının çoğundan daha ileride seviyededir. Nitekim 1,2 ve maddesinde şöyle geçer: “Bu anayasayı hazırlayanlar, sair insanlardan ayrı bir ümmet (halk topluluğu) teşkil eder. Ancak Yahudilerin dinleri kendilerine, Müslümanların dinleri de kendilerinedir.” Halkın anayasanın hazırlanmasına bizzat katılması, vatandaşlık fikir ve anlayışının temelidir. Osmanlılar da bu sistemi örnek almıştır.