Analojiayrıca benzeşim ve temsil olarak da bilinen bir akıl yürütme yoludur. Analoji, aklın, bazı nesnelerin birbirine benzeyen özelliklerinden yola çıkarak özelden özele doğru izlediği yoldur.
Bir akıl yürütme yolu olarak, iki şey arasındaki benzerliğe dayanan analoji, bu iki şeyden birisi hakkında varılan hükmün ve ulaşılan yargının, diğeri hakkında da geçerli olması anlamına gelir. Bu durumda, bir nesne ya da olay hakkında ileri sürülen bir yargı, ona benzeyen başka bir nesne ya da olay için de geçerlidir.
Analoji Örneği
Dünya kendi ekseni etrafında döner ve Dünya’da gece ve gündüz oluşur.
Mars da kendi ekseni etrafında döner.
O hâlde Mars’ta da gece ve gündüz oluşur.
Bu örnekte yapılan akıl yürütme, analojidir. Bu örnekte olduğu gibi, iki durum arasındaki benzerlik ilişkisinden yeni bir yargıya varılmıştır. Benzerlik, iki gezegenin de kendi etrafında döndüğüdür. Sonuç ise Dünya’da gece ve gündüz oluştuğuna göre Mars’ta da gece ve gündüzün oluşacağıdır.
Keplerf Dünya&#;ya en çok benzeyen, Dünya ile arasında analoji kurulabilecek gezegenlerden birisidir.
Analojide iki şey arasında benzerlik kurulur. İki farklı şey arasında kurulan benzerlikte, bu iki şeyden birisinin doğruluğundan diğerinin de doğru olabileceği sonucunu çıkarmak durumu vardır. Burada öncül ve sonuç arasında zorunlu bir ilişki yoktur. Sadece ilk önerme, ikinci önermeyi desteklemektedir.
Analoji Örneği
Brokoli yeşil bir sebzedir ve sağlığa yararlıdır.
Ispanak yeşil bir sebzedir.
O hâlde ıspanak da sağlığa yararlıdır.
Analoji, İslam hukukunda da kullanılmaktadır. İslam hukukunda analojiye “kıyas-ı fıkhî” denir. Fıkıhta çok sık başvurulan bir akıl yürütme yoludur. Bu bağlamda İslam mantıkçıları, analojinin dört temel unsurunun bulunduğunu söylemektedirler. Bunlar:
Benzetilen (Asıl unsur değil, ikinci dereceden bir unsurdur)
Kendisine benzetilen (Asıl unsurdur)
İki şey arasındaki ortak anlam.
Benzetme ya da teşbih. Buna ayrıca “hüküm” de denir.
Bu dört unsuru, yukarıda verdiğimiz örnek temelinde göstermemiz gerekirse şöyle bir sonuç ortaya çıkacaktır:
Mars gezegeni, bu örnekteki benzetilen unsurdur. Mars, Dünya ile benzerliğine binaen yorumlanmıştır.
Dünya, kendisine benzetilen unsurdur. Mars gezegeni, Dünya gezegenine benzetilmiştir.
Bu gezegenlerin kendi eksenleri etrafındaki dönüş hareketi, iki şey arasındaki ortak anlamdır.
Gecenin ve gündüzün oluşması, hüküm, yani benzetmedir.
ANALOJİ NEDİR? FARKLI ANALOJİ TANIMLARI
İki ya da daha çok çift terimleri ikişer ikişer birleştiren ilişkinin özdeşliği; özellikle: matematik oranlar.
(Aynı anlamda, ama somut olarak) Aralarında aynı bağıntı bulunan terimler dizgesi.
İki oranın benzerliği, eşitliği.
Birbirine benzeşen organların ilişkisi. (Ör. insanda kolun kuşun kanadına benzer oluşu.)
Genel görünüşünde birbirine benzemeyen ve aynı kavram altına konamayan şeyler arasında az ya da çok uzaktan benzerlik. Birçok belirtilerde uygunluk.
Benzerliği bilgi ilkesi ve kaynağı olarak kullanma. (Örnek: Benzerliklere dayanarak çıkarım yapmak.)
ANALOJİ BAĞIMSIZ BİR AKIL YÜRÜTME BİÇİMİ MİDİR?
Analojinin tek başına yeterli bir akıl yürütme yolu olup olmadığı tartışmaya açık bir konudur. Analoji ile yapılan bir akıl yürütmede hem tümdengelimin hem de tümevarımın bulunduğu iddia edilmektedir. Yani bu iddiaya göre akıl, iki türlü hareket etmektedir. Birincisi, birbirine benzeyen iki şeyin aynı yapıda olduğudur. Bu tümevarıma örnektir. Örneğimizde, Dünya’nın ve Mars’ın kendi ekseni etrafındaki hareketi bizi tümevarımsal bir akıl yürütme ile sonuca götürmektedir.
İkincisi ise farz edilen durumdan zorunlu bir sonuç çıkarmaktır. Bu da dedüktif, yani tümdengelimsel bir akıl yürütme ile gerçekleşir. Mars’ta da gece ve gündüz oluştuğu hükmü, Mars’ın kendi ekseni etrafındaki dönüşüne bağlıdır. O hâlde, Mars’ta da gece ve gündüz vardır hükmü, zihinde yapılan şöyle bir gizli kıyasla elde edilir:
Kendi ekseni etrafında dönen gezegende gece ve gündüz oluşur.
Mars kendi ekseni etrafında dönen bir gezegendir.
O hâlde Mars’ta gece gündüz oluşur.
Bu da demektir ki analoji, tümevarıma dayanan bir tümdengelimdir. Fakat bu varsayımsal bir tümgengelimdir. Çünkü burada dayanılan genel fikir bir varsayımdır. Bu sebeple, analoji ile verilen hüküm daima olumsal olarak kalır ve zorunluluğu gerektirmez.
VİDEO ANLATIM: ANALOJİ NEDİR?
Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 3. Sınıf “Klasik Mantık” ve“ Modern Mantık” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM)
Tweetle
Analoji
Analoji; iki farklı şey arasındaki benzerlik veya benzerliklerden hareket edilerek birincisi için dile getirilenlerin diğeri için de söz konusu olduğunu ifade etmektir (çıkarım). Astronomi, antropoloji, psikoloji gibi daha çok benzetmeler yoluyla sonuca gitmek zorunda kalınan bilgi dallarında kullanılan bir problem çözme/sonuca ulaşma yöntemidir. Ulaşılan sonuçlar, gözlem ve deneyle kanıtlanmadıkça ihtimaliyet düzeyinde kalır.
Analojide benzetme ilişkinin muhakeme edilmesini gerektiren analoji türüdür. Basit bir dille açıklamak gerekirse "a:b=c:d" ifadesinde belirtilen (kuş:tüy=köpek:?) ilişkinin kurulmasını gerektirir. Yapısal teoride benzerliğin kurulması benzerliğin anlaşılmasını sağlayan kurallarla ilgilidir. Temsil edilen bilginin sözdizimi kuralları bu kurallara bağlıdır. Soyutlanmış yüklemler yerine, üst düzey ilişkilerin kullanılarak yapıldığı planlamalar tercih edilir. Pragmatik teori ise analojiyi, amacı doğrultusunda ele alır. Amaç bilinmeyenin bilinenler ile benzeştirme yoluyla anlaşılır kılınmasıdır.
Pragmatik teoride ana etken bir kaynaktan hedefe doğru planlanırken bilginin amacı anlaşılır olmasıdır. Analoji farklı planlamalar gerektirebilir. Bu nedenle kaynak analogtan hedef analoga transfer edilen şeyin ne olduğu çeşitli faktörlerle belirlenir.[1]
Örneğin deprem oluşumu yaydaki gerilimin boşalması ile şu şekilde anlatılır;
Hedef kavramının tanıtılması (deprem)
Benzer kavramın incelenmesi (ok ve yay)
Hedef ve benzer kavram ile ilgili açıklayıcı tanımlamanın yapılması (toprak ve ip)
Benzerliğin ayrıntısının çıkarılması (enerji)
Sonucun çıkarılması (toprakta oluşan gerilim enerjisi
Bir şeyin doğruluğunu başka bir veya daha fazla şeye dayanarak ileri sürerek akıl yürütmektir. Tümdengelim akıl yürütmelerde genel ilkelerden hareket ederek olaylar hakkında tek tek yargıya ulaşmaya çalışırız. Bu akıl yürütme biçiminde genelden özele gideriz.
Sonucun doğru olması için öncüllerin doğru olması gerekir ancak çıkan sonuç yine de doğru olmayabilir. Fakat doğru öncüllerden hareket edilirse tümdengelimin sonucu da doğru olarak vermesi kaçınılmazdır. Tümevarım bizi başlangıç ilkelerine götüren akıl yürütme biçimidir. Tümdengelim ise bu başlangıç ilkelerinden başlayan akıl yürütme biçimidir. Dayandığı kaynak ne kadar doğruysa o kadar geçerli bir akıl yürütmedir. Tümdengelim akıl yürütme biçiminde sonuç öncülleri aşmaz yani yeni bir şey öğrenmez yeni bir buluş yapmayız.
Tümdengelim Formülü; Tüm A&#;lar B&#;dir. X bir A&#;dır. O halde X bir B&#;dir.
Geçerli Tümdengelim Örnekleri; “Bütün balıklar denizde yaşar. Çupra bir balıktır. O halde çupra denizde yaşar.” “Bütün sporcular antreman yapar. Ali bir sporcudur. O halde Ali’de antreman yapıyor” “Mantık bilenler doğru düşünür. Şeyma doğru düşünemiyor. Demek ki Şeyma mantık bilmiyor. “Bütün insanlar ölümlüdür. Sokrates bir insandır. O halde Sokrates ölümlüdür”
Geçersiz Tümdengelim örneği; &#;Karadenizliler mavi gözlüdür. Nazım Hikmet mavi gözlüydü. O halde Nazım Hikmet Karadenizlidir.&#;
TÜMEVARIM AKIL YÜRÜTME
(ENDÜKSİYON-İNDÜKTİF AKIL YÜRÜTME)
Tümevarım, özelden genele parçalardan bütüne doğru yapılan bir akıl yürütme biçimidir. Bu akıl yürütmeler zorunlu olarak geçerli değildirler. Olma olasılığı doğru veya geçerli akıl yürütmeleridir. Ayrıca bu akıl yürütme biçiminde yeni ve bilinmeyen sonuçlara ulaşabiliriz. Bu nedenle deneysel bilimler, olaylardan yasalara götüren bir yöntem olan tümevarım yöntemini kullanırlar.
“Tanıdığım yüzden fazla yakın Rus arkadaşım var ve hepsi tembel insanlar. Bütün Ruslar tembeldir” örneği zayıf bir tümevarım örneğidir. Çünkü bütün Rusları tanıması gerekirdi. Bu nedenle bu zayıf bir tümevarım çıkarımıdır. Diyelim ki bütün Rusları inceledik ve gerçekten bütün Ruslar tembel insanlar. Bu durumda doğru bir tümevarım akıl yürütme yapmış oluruz ancak zorunlu ya da geçerli bir akıl yürütme olmaz çünkü bütün Rusları incelediğimizden emin olamayız ve bundan emin olsak bile her gün binlerce yeni Rus doğmaktadır. Tümevarım çıkarımımızın yanlışlanma ihtimali her an vardır. Yani sonuç doğru olabilir ama yine de zorunluluk taşımaz.
Tümevarım varsayımsal bir genellemedir. Sonucun doğruluğu hiçbir zaman kesin değildir. Tümevarım akıl yürütme yönteminde öncüllerin doğruluğunu kabul etsek bile sonucun doğruluğunu kabul etmeyebiliriz. Yani bütün öncüller doğru olsa bile sonuç yanlış olabilir. Ancak yanlış olmayadabilir.
Güçlü Tümevarım Örnekleri; “Ali henüz bir haftalık bebektir, o halde Ali henüz emekleyemez” &#;Kapalı bir torba olduğunu düşünelim ve bu torbada otuz adet rakam var (tombala oyunu gibi) torbaya elimizi attık torbaya karıştırdık çektik 3 rakamı çıktı tekrar çektik yine 3 çıktı tekrar çektik yine 3 çıktı torbadan çektiğimiz rakam ve çekmeye devam ettik Yirminci çekişimizde de 3 rakamı çıktı 30 rakamında 3 olduğunu düşünürüz bu güçlü bir tümevarım örneğidir&#;
Zayıf Tümevarım Örnekleri; &#;İnsanlar piyango biletini çok defa büyük ikramiye çıkarmış Nimet Abla’dan almak isterler bu zayıf bir tümevarımlı akıl yürütme örneğidir&#; &#;Mehmet Adanalıdır. Adanalı insanlar kavgayı sever. O halde Mehmet kavgayı sever.”
ANALOJİ
(BENZETİŞ AKIL YÜRÜTME)
Ortak bir veya birden fazla özellikten yola çıkılarak A için verilen yargıyı B için de vermek. Benzerliklere bakarak sonuca varmak. Bilinmeyen bir olgunun bilinen bir olguyla açıklanması.
Analoji formülü; A ve B&#;de, X özelliği bulunur A&#;da ayrıca Y özelliği bulunur O halde B&#;de de Y özelliği bulunur.
Analoji Örnekleri; ‘Aslan Mican geliyor” dediğimizde Mican ve Aslan arasında analoji yaparız yani Mican’ın cesur, güçlü, dayanıklı biri olduğunu söylemek isteriz. ‘Melek gibi bir kadındı’ dediğimizde Melek ile o kadın arasında analoji yaparız. Kadının masum, temiz ve iyiniyetli olduğunu söylemek isteriz. “Sinem klasik müzik seviyor. Tuğçe’de klasik müzik seviyor. Sinem dövme yaptırmayı seviyor. Tuğçe’de dövme yaptırmayı seviyor. Sinem resim yapmayı seviyor. Tuğçe’nin de resim yapmayı seviyor olma ihtimali yüksek diye düşünürüz” “NASA bunu çok yapar. Yaşadığımız Dünyada ki canlılığın su sayesinde var olduğu bilinen bir gerçektir. Gezegenin filanca noktasında yeni bir gezegen bulundu ve bu gezegende de su var. O halde bu gezegende de canlı yaşam vardır çıkarımı.” “Ormandasınız acıktınız yiyecek bir şey arıyorsunuz. Pazardaki salataya benzer bir meyve gördünüz boyutuna bakarız koklarız bizi rahatsız edecek bir durumu yoksa salata ya da ona benzer bir meyve olduğunu düşünüp yeriz.”
HEPTENGİTMELİ AKIL YÜRÜTME
(ABDÜKTİF AKIL YÜRÜTME)
Heptengitmeli akıl yürütmede öncül önermelerinin tümünün doğru olması durumunu en iyi açıklayan önermeye sonuç önermesi olarak ulaşılmaya çalışılır. Tümevarımlı akıl yürütmedeki gibi öncüller ne kadar doğru olursa olsun sonucun doğru olduğuna kesin olarak emin olamayız.
Abdüktif Akıl Yürütme Örnekleri; “Sabah uykumuzdan uyandık dışarıdan su sesi geliyor ve penceremize de su damlaları düşüyor. Bu durumda büyük ihtimalle yağmur yağdığını düşünürüz ama bu başka bir durumda olabilir. Yine de bu en akla yakın düşüncedir” “Daha önce insanın ayak basmadığını bildiğimiz bir adaya inceleme yapmak için gittik ancak ancak adanın kumsalında insan ayak izine benzer ayak izleri gördük. Burada biri veya birilerinin bulunmuş ya da bulunmakta olduğunu düşünürüz. Ancak bu ayak izleri başka şekilde de oluşmuş olabilir”
Dikkat etmeniz gereken bir başka nokta; Tümdengelim ve Tümevarım&#;ın iki ayrı karaktere sahip olduğudur. Analoji ve Heptengitmeli akıl yürütmeleri, Tümevarım&#;ın kardeşleri gibi düşünebiliriz. Konuyu yeterince anlayamadığınızı düşünüyorsanız aşağıda detaylı videolu anlatım mevcuttur. Ayrıca bu konuyla ilintili olarak aşağıdaki konuları da okuyabilirsiniz.
Analoji nedir? Benzeşim ne demek? Analoji t&#;rleri ve &#;rnekleri
Haberin Devamı
Verilen örnekte analoji yapılmıştır. İki durum arasında bulunan benzerlik sebebi ile ikisi ile de ilgili aynı yargıya varılmıştır. Bu iki gezegen arasında bulunan benzerlik ikisinin de kendi ekseni etrafında dönmesidir. Sonucunda Dünya kendi ekseni etrafında döndüğü zaman gece ve gündüz oluşuyor ise Marsta da aynı şey oluyordur sonucuna varılmıştır.
Benzeşim Ne Demek?
Analoji iki şey arasında benzeşim kurmaktadır. İki şey arasında bulunan benzerlik sebebi ile biri hakkındaki doğru bir bilginin diğeri için de doğru olduğu sonucuna varılmaktadır. Bu çıkarımda öncül ile sonuç arasında zorunlu olan bir ilişki bulunmaz. Burada sadece ilk önermenin ikinci önermeyi desteklediği bir durum vardır.
Bu duruma şu şekilde bir örnek verebiliriz. Ispanak yeşil sebzelerden biridir ve sağlık açısından oldukça faydalıdır. Brokoli de yeşil sebze grubundadır. Bu durumda brokoli de sağlığa yararlı bir sebzedir.
İslam hukukunda da Analojiye yer verilmektedir. İslam hukukunda analojiye kıyas-ı fıkhi ismi verilmektedir. Bu akıl yürütme durumu fıkıhta oldukça sık kullanılmaktadır. İslam mantıkçılarına göre ise analojinin 4 farklı temeli bulunur;
Benzetilen nesne (bu asıl unsur değil ikincil olan unsur olarak karşımıza çıkar.)
Haberin Devamı
Kendisine benzetilen nesne (Buradaki asıl unsur budur.)
İki şey arasında bulunan ortak durum
Teşbih veya benzetme durumu. Buna hüküm ismi de verilebilir.
Bu unsurlar göz önüne alındığı zaman aşağıdaki şekilde örneklendirme yapabiliriz;
Dünya ve Mars örneğindeki Mars gezegeni benzetilen unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Mars Dünya ile olan benzerliği göz önünde bulundurularak yorum yapılmıştır.
Dünya ise bu örnekte kendisine benzetilendir. Mars, Dünya'ya benzetilmiştir.
Gezegenlerin ikisinin de kendi etrafında dönüyor olması aralarındaki ortak anlamdır.
Gece ve gündüz oluşumu ise hüküm yani benzetme şeklinde karşımıza çıkar.
Analoji Türleri ve Örnekleri
Haberin Devamı
Analoji iki farklı durumun benzetmesi olarak karşımıza çıkar. Mesela aslan gibi çocuk dendiğinde çocuğun güçlü ve kuvvetli yanlarının aslana benzetildiğini anlarız. Bu örnekte aslan ile çocuk arasında bir analoji yapılmaktadır. İkisinin de özellikleri birbirine benzetilmektedir.
Sudan çıkmış balık ifadesinde kişinin rahatsız ve şaşkın olduğu vurgulanır. Bu özellikler balığa benzetilerek analoji yapılmaktadır.
Tilki gibi kurnaz çocuk ifadesinde çocuğun kurnazlığı tilkiye benzetilerek bir analoji yapılmıştır.
Analojinin tek başına bir akıl yürütme olup olmadığı ile alakalı olarak bazı tartışmalar vardır. Analoji yapılıp akıl yürütme yapıldığı zaman bunun bir tümevarımının bir de tümdengelimin olduğu söylenmektedir. Buna göre akılın iki şekilde hareket ettiği söylenmektedir.
Haberin Devamı
Tümevarıma göre birbirine benzerlik gösteren iki şeyin aynı yapıda bulunur. Tümdengelim de ise sonuçtan bir zorunlu çıkarım yapılmaktadır.
