1. Rusçada kelime yapısı.
Rus dilbilimi kelimeyi 5 parçaya ayırıyor.
1)En önemli olan, sözcüğün asıl anlamını taşıyan kısım köktür. Türkçeden farklı olarak rusçada bazı köklerde harf(ünlü ya da ünsüz)değişebilir. Tarih bölümünde yazdığım ünsüz yumuşatması süreci yüzünden kökün son “К”, “Г”, “Ц”, “Ч”, “З”, “Ж” harfleri çokça bir birinin yerini alabiliyorlar(sözcük türemesinde, çekinmesinde filan). Mesela:
СНЕГ(kar) – СНЕЖНЫЙ(karlı).
2)Kökün önüne gelen parça - önek. Rusçada belli önekler vardır, onlar sözcüklere ek bir renk verebilir veya anlamını tam değiştirebilirler. Mesela:
ШЁЛ – yürüyordu, ПРИ-ШЁЛ – geldi, НА-ШЁЛ – buldu; ХОРОШИЙ – iyi, НЕХОРОШИЙ – kötü, iyi olmayan. Türkçeden bir örnek: sosyal – asosyal.
3)Kökten sonra sonekolur. Rusçada çok sonek vardır, onlar yeni kelime türemesi ve konuşanın konuşulana dair davranışı göstermesi için kullanılır. Örnek: Mesela, РАБОТА – iş, РАБОТНИК – çalışan, işçi, ЛЕНА – kız ismi, ЛЕНКА – aynı isim, ama küçümseme ekiyle, ЛЕНОЧКА – aynı isim, ama bu şekli şevkat, sevgi ve ilgi göstermek için kullanılır.
4)Sonekten sonra bitim(çoğunlukla son 1-2 harf) var. Bitim, sözcük cekinmesinde değişen kısım. Rusçada coğul eki yoktur, sözcüğün çoğul ya da tekil şekline gelmesini bitim sağlar. O yüzden bitim çoğul şeklinde halden hale surekli değişir. Ünsüzle bitime “sıfır bitim” derler.
5)Bitim hariç bütün sözcük parçaları temeli oluşturuyor; temel – çekinmede değişmeyen sözcük kısmı.
3.Çoğul kuralları.
Rus dilinde çoğul kuralları oldukça zordur. Türkçedeki –lar/-ler gibi tek çoğul eki yoktur. Çoğul şeklinde sözcüğün bitimi değişir. Bu değişime göre bütün sözcükleri 2 gruba bölebiliriz (cinsiyete bağımsız olarak):
1 grup – “–Ы”/“-И” bitimleri alır (eril ve dişil sözcüklerin çoğu).
2 grup – “-А”/“-Я” bitimleri alır (küçük bir grup eril ve nötr cins sözcük).
1 GRUP.
1)“–Ы” bitimi sert ünsüzler sonra gelir(erilde):
КОМПЬЮ’ТЕР(bilgisayar) – КОМПЬЮ’ТЕРЫ(bilgisayarlar)
ШКАФ(dolap) – ШКАФЫ’(dolaplar)
ДИВА’Н(kanepe) – ДИВА’НЫ(kanepeler)
2)dişil için “–Ы” bitimi “A” yerine gelir:
ЖЕ’НЩИНА(kadın) – ЖЕ’НЩИНЫ(kadınlar)
СЕСТРА’(kız kardeş)– СЁ’СТРЫ(kız kardeşler)
МАШИ’НА(araba) – МАШИ’НЫ(arabalar)
3)“-И” bitimi, “Ь”, “Й”, “Я” bitimleri yerine gelir:
ДЕНЬ(gün) – ДНИ(günler)
НОЧЬ(gece) – НО’ЧИ(geceler)
СЛОВА’РЬ(sözlük) – СЛОВАРИ’(sözlükler)
ГОСТЬ(misafir) – ГО’СТИ(misafirler)
МУЗЕ’Й(müze) – МУЗЕ’И(müzeler)
НЕДЕ’ЛЯ(hafta) – НЕДЕ’ЛИ(haftalar)
ФАМИ’ЛИЯ(soyadı) – ФАМИ’ЛИИ(soyadları)
(tek istisna “УЧИ’ТЕЛЬ”(öğretmen) sözcüğü, çoğulda “УЧИТЕЛЯ’” oluyor)
4)istisna olarak “Г”, “К”, “Х”, “Ж”, “Ч”, “Ш”, “Щ” harflerinden sonra “-И” gelir.
КНИ’ГА(kitap) – КНИ’ГИ(kitaplar)
ВРАГ(düşman) – ВРАГИ’(düşmanlar)
КО’ШКА(kedi) – КО’ШКИ(kediler)
НОЖ(bıçak) – НОЖИ’(bıçaklar)
ЛЫ’ЖА(kayağın bir tanesi) – ЛЫ’ЖИ(kayak)
ВРАЧ(doktor) – ВРАЧИ’(doktorlar)
ТОВА’РИЩ(arkadaş) – ТОВА’РИЩИ(arkadaşlar)
ДА’ЧА(yazlık) – ДА’ЧИ(yazlıklar)
УЧЕ’БНИК(ders kitabı) – УЧЕ’БНИКИ(ders kitapları)
НОСО’К(çorabın teki) – НОСКИ’(çorap)
Dikkat edin ki “-EK” ve “-OK” küçültme ekleriyle biten sözcüklerin sonuna bir bitim (yani ünlü harf) gelince ekteki “E” ve “O” harfleri düşer, mesela, “листо’чек” – “листо’чки”(küçük yaprak), “цвето’к”-“цветки’”(çiçek) ; ama bu kural sadece ekler için geçerli, bu harfler kökün parçası olduğu zaman asla düşmez.
2 GRUP.
1)Bu grupta olan “A” ile biten eril sözcükler daha az, ama onlar oldukça sık kullanılıyor. Rus dilinde eril çoğul şekli için “A” ve “Ы/И” ile bitim rekabet ederler, ve sözcükleri bitimine göre bir birinden ayırmak için bir kural yoktur. “A” harfi ile bitim sert ünsüzden sonra gelir:
ГО’РОД – ГОРОДА’(şehir) ПО’ЕЗД – ПОЕЗДА’ (tren)
СНЕГ – СНЕГА’(kar) ДОМ – ДОМА’ (ev)
ВЕ’ЧЕР – ВЕЧЕРА’ (akşam) ЛЕС – ЛЕСА’ (orman)
ЦВЕТ – ЦВЕТА’(renk) ПА’СПОРТ – ПАСПОРТА’ (pasaport)
О’СТРОВ – ОСТРОВА’(ada) БЕ’РЕГ – БЕРЕГА’ (kıyı)
2)nötr cins sözcüklerde “O” yerine “A” gelir:
СЛО’ВО – СЛОВА’ (söz) ОКНО’ – О’КНА (pencere)
ЛИЦО’ – ЛИ’ЦА (yüz) ПИСЬМО’ – ПИ’СЬМА (mektup)
3)nötr cins sözcüklerde “E”(“Ё”) yerine “Я” gelir:
ПО’ЛЕ – ПОЛЯ’ (tarla)
ЗДА’НИЕ – ЗДА’НИЯ (bina)
РУЖЬЁ’ – РУ’ЖЬЯ (tüfek)
ÖZEL OLAYLAR:
1)“МЯ” ile biten nötr cins isimler “МЕНА” bitimi alırlar.
И’МЯ – ИМЕНА’ (isim)
ВРЕ’МЯ – ВРЕМЕНА’ (zaman)
2)“НИН” ile biten millet ve mezhep mensupları adlandıran eril sözcükler sonuna, “НИН” yerine “НЕ” bitimi alırlar.
МУСУЛЬМА’НИН – МУСУЛЬМА’НЕ (Müslüman)
ХРИСТИА’НИН – ХРИСТИА’НЕ (Hıristiyan)
АРМЯНИ’Н – АРМЯ’НЕ (ermeni)
ЕГИПТЯ’НИН – ЕГИПТЯ’НЕ (mısırlı)
РОССИЯ’НИН – РОССИЯ’НЕ
ГРАЖДАНИ’Н – ГРА’ЖДАНЕ
İstisna burada “ЦЫГА’Н”(Çingene) sözcüğü – çoğul “ЦЫГА’НЕ”. Sadece “H” ile biten millet isimleri normal “Ы” bitimi alıyorlar: ГРУЗИ’Н – ГРУЗИ’НЫ(Gürcü) .
3)“-ОНОК”/ “-ЁНОК” ile biten hayvan yavruları isimleri: “-ОНОК” yerine “-АТА”, “-ЁНОК” yerine “-ЯТА” gelir:
МЕДВЕЖОНОК – МЕДВЕЖАТА(ayı yavrusu, “МЕДВЕДЬ” - ayı sözcüğünden türeme)
КОТЁНОК – КОТЯТА(kedi yavrusu)
4)çoğul şekli özel olan sözcükler:
ДРУГ – ДРУЗЬЯ (dost) СТУЛ – СТУЛЬЯ (sandalye)
ДЕРЕВО – ДЕРЕВЬЯ (ağaç) ЛИСТ – ЛИСТЬЯ (yaprak)
БРАТ – БРАТЬЯ (kardeş) СЫН – СЫНОВЬЯ (oğul)
РЕБЁНОК – ДЕТИ (çocuk) ЧЕЛОВЕК – ЛЮДИ (insan, adam)
СОСЕД – СОСЕДИ (komşu) ЯБЛОКО – ЯБЛОКИ (elma)
ГОСПОДИН – ГОСПОДА (efendi) УХО – УШИ (kulak)
4. Sıfat. Sıfatlar ve zamirler uyumu kuralı.
Rusçada “sıfat + isim” yapısında sıfat her zaman isimden öncedir. Sıfatın ve ismin bir birine bağlı olduğunu göstermek için onları aynı cinsiyet, hal ve sayı kullanıyorlar (uyum kuralı). Sıfatın yalın halinde sayı ve cins olarak 4 şekli var: eril tekil, dişil tekil, nötr cins tekil ve çoğul. Sözlüklerde sıfatın eril biçimi verilir. Eril şeklinin görebileceğiniz bitimleri:
“-ОЙ” БОЛЬШОЙ - büyük,
“–ЫЙ” НОВЫЙ - yeni,
“–ИЙ” ХОРОШИЙ – iyi.
Eril sıfat direkt eril olan isme eklenebilir:
БОЛЬШОЙ(eril) + ДОМ(eril) = БОЛЬШОЙ ДОМ (büyük ev);
ХОРОШИЙ ЧЕЛОВЕК – iyi insan.
Dişil biçimi oluşturmak için eril bitimini “-АЯ” bitimine değiştirmek lazım.
НОВЫЙ – НОВАЯ(yeni)
İstisna: “-НИЙ” ile biten sıfatlarda “-ИЙ” bitimini “-ЯЯ” bitimi ile değiştirmek lazım.
СИНИЙ – СИНЯЯ(mavi)
ПОСЛЕДНИЙ – ПОСЛЕДНЯЯ(son)
Dişil sıfat dişil isimle beraber kullanılır.
НОВАЯ УЧИТЕЛЬНИЦА – yeni öğretmen(kadın)
СИНЯЯ МАШИНА – mavi araba
Orta cins sıfat: “-ОЕ”, “–ЕЕ”, “–ЬЕ” ile sona erer.
Çoğul sıfat: “-ИЕ”, “-ЫЕ” ile sona erer.
Sıfat bitimlerinin eril, dişil, orta cins ve çoğul biçimlerinde birbirine uyumu.
Eril biçimi | Dişil biçimi | Orta cins biçimi | Çoğul biçimi |
-ЫЙ новый | -АЯ новая | -ОЕ новое | -ЫЕ новые |
-НИЙ синий | -НЯЯ синяя | -НЕЕ синее | -НИЕ синие |
-КИЙ высокий | -КАЯ высокая | -КОЕ высокое | -КИЕ высокие |
-ОЙ большой | -АЯ большая | -ОЕ большое | -ЫЕ/-ИЕ большие* |
-ИЙ** лисий | -ЬЯ лисья | -ЬЕ лисье | -ЬИ лисьи |
*)“Ш”den sonra “Ы” telaffuz edilir, ama yazılmaz, “И” yazılır.
**)hayvan, kuş filan isimlerinden türenmiş sahipleme sıfatları için.
Örnekler: Красивый – güzel(eril için), красивая – güzel(dişil için), красивое – güzel(orta cins için), красивые – güzel(çoğul için).
Старый кот – eski(yaşlı) kedi
Старая тетрадь – eski defter
Старое пальто – eski palto
Старые люди – yaşlı adamlar
Sıfat cümlede fiilin yerine geliyorsa gene özneye cinsiyet ve sayı olarak uymak zorundadır.
Она красивая. O (kadın) güzeldir.
Он красивый. O (erkek) güzeldir.
Oно новое. O (orta cins bir eşya, mesela, palto) yenidir.
Моя жена красивая. Benim karım güzeldir.
Ты хороший. Sen iyisin (erkeğe).
Ты хорошая. Sen iyisin (kadına).
Вы хорошие дети. Siz iyi çocuklarsınız (çoğul)
Вы красивая. Siz güzelsiniz (saygı ile tek kadına, o yüzden tekil).
Вы хороший врач. Siz iyi bir doktorsunuz (kadına da erkeğe de olabilir, çünkü “врач” hem eril hem dişil olabilir).
Мы умные. Biz akıllıyız.
Они умные. Onlar akıllıdırlar.
Моё новое пальто – benim yeni paltom.(Bu biçim cümlelerde önce zamir, sonra sıfat gelir.)
Sıfatın soru sözcüğü “КАКОЙ” (КАКАЯ, КАКОЕ, КАКИE) – nasıl? ne? ne gibi?
Mesela: Какой он человек? – Nasıl bir adamdır?
Это какая улица? – Bu ne sokak?
Какая книга? Синяя книга. – Nasıl bir kitap? Mavi kitap.
Rusçada bütün renkler isimleri sıfattır. Örneğin: синий (цвет) – mavi (rengi).
Her sıfat gibi çekim yapar.
Sıfatın önüne olumsuz edatı “НЕ” gelebilir. Sıfat anlamını tersine değiştiriyor. Bir ad önünde çoğu zaman edat ve sıfat bitişik yazılır. Ama karşı koyma olayı varsa (mesela sıfattan sonra “A” edatı bulunur), ayrı yazılır.
Некрасивая девушка - güzel olmyan kız
Эта книга не старая, а новая.Bu kitap eski değil, yenidir.
Я не старый. Yaşlı değilim (gencim gibisinden).
5. Adların genetif (tamlayan) hali.
Aşağıdaki tabloda genetif halinin (tekilde) şekillerinin oluşması görebilirsiniz.
Çekim | harf değişimleri | örnekler | istisnalar |
1 | 1)“A” ile biten eril ve dişil sözcükler: “A” yerine“Ы” gelir | Ма’ма – ма’мы Сестра’– сестры’ Па’па – па’пы Ле’на – Ле’ны | Ната’ша – Ната’ши (“Ш”, “Щ”,“Ч”den sonra“И” yazılır) |
2)“Я” ile biten eril ve dişil sözcükler: “Я” yerine “И” gelir | Дя’дя – дя’ди Тё’тя – тё’ти Ка’тя – Ка’ти | ||
3)“KA” ile biten dişil sözcükler: “A” yerine “И” gelir | Ко’шка – ко’шки Соба’ка – соба’ки | ||
2 | 1)ünsüzle biten eril ve “O” ile biten orta cins sözcükler: sonuna/“O” yerine “A” gelir | Дом – до’ма Муж – му’жа Окно’ – окна’ Стекло’– стекла’ | |
2)“E” ile biten orta cins ve “Ь”ile biten eril sözcükler: “E”/“Ь” yerine “Я” gelir | Мо’ре – мо’ря По’ле – по’ля Конь – коня’ День – дня | ||
3)“ИE” ile biten orta cins sözcükler: “ИE” yerine “ИЯ” gelir | Зда’ние – зда’ния Созна’ние – созна’ния | ||
4)“МЯ”ile biten orta cins sözcükler: “МЯ” yerine “МЕНИ” gelir | Вре’мя – вре’мени Пле’мя – пле’мени | ||
3 | 1)“Ь” ile biten dişil sözcükler: “Ь” yerine “И” gelir | Мышь – мы’ши Ночь – но’чи | Мать – ма’тери Дочь – до’чери |
Rusçada hiç çekimlenmeyen (yani halden hale değişmeyen) sözcükler var. Mesela: пальто – palto, кофе – kahve, шоссе – şöse, – çoğunlukla dile girmiş yabancı sözcükler. “a” ya da “я” ile bitmeyen kadın isimleri ve yabancı kökenli kadın soyadları da çekimlenmez, mesela, Маргарет, Айше, Айгюль, Илькай gibi isimleri ve Кайя, Смит, Руденко, Павлович gibi kadın soyadları her halinde değişmez, ama Fatma gibi isim değişir.
6.Kişi zamirlerinin ve sıfatların genetif hali.
Kişi zamirleri:
Я – меня
Ты – тебя
Мы – нас
Вы – вас
Она – её/неё
Он, оно – его/него
Они – их/них
Kişi zamirinin genetif hali ve iyelik zamirleri karıştırmayın (türkçede onlar aynı); zamirin genetif hali birçok yapılarda kullanılır. 3.şahıs zamirlerin, önünde bir öntakı varsa, başına “H” harfi geliyor, öntakı yoksa, ünlü ile başlayan biçimleri kullanılıyor.
Sıfatları:
şekil | son harflerin değişimi | örnek, yalın halı | örnek, genetif hali |
çoğul, dişil, eril ve orta cins | -ЫЙ/-ОЕ -ОГО -АЯ -ОЙ -ЫЕ -ЫХ | новый новое новая новые | нового новой новых |
-НИЙ/-НЕЕ -НЕГО -НЯЯ -НЕЙ -НИЕ -НИХ | синий синее синяя синие | синего синей синих | |
-КИЙ/-КОЕ -КОГО -КАЯ -КОЙ -КИЕ -КИХ | высокий высокое высокая высокие | высокого высокой высоких | |
-ОЙ/-ОЕ -ОГО -АЯ -ОЙ -ЫЕ/-ИЕ -ЫХ/-ИХ | голубой голубое голубая голубые большие | голубого голубой голубых больших | |
Sahipleme zamirleri | -ИЙ/-ЬЕ -ЬЕГО -ЬЯ -ЬЕЙ -ЬИ -ЬИХ | лисий лисье лисья лисьи | лисьего лисьей лисьих |
Not. Orta cins ve eril’in “ГО” bitimi “va” olarak okunur. Mesela: высокого – vıso’kava, синего – si’niva, нового – no’vava. “-ОЙ” ile erilde bitenler(örnek – голубо’й, большо’й) hariç bütün bu bitimleri vurgusuz. Çekimlenmede vurgu değişmez.
İyelik zamirlerinin genetif hali.
İyelik zamirleri genetif halinde olan isim ile bağlı iken kendisi genetif haline geçer. Bitimleri sıfatlarınki ile aynı tip. Okunuş özellikleri de aynı:
Sonunda “ГО” vurgu altında “vo” olarak, vurgusuz “va” olarak okunur, mesela, моего – maivo’, твоего – tvaivo’, нашего – na’şiva, вашего – va’şiva.
Yalın hali | Eril, orta cins | Dişil | Çoğul |
Я | Мой/моё – моего’ | Моя – мое’й | Мои – мои’х |
Ты | Твой/твоё – твоего’ | Твоя – твое’й | Твои – твои’х |
Мы | Наш/наше – на’шего | Наша – на’шей | Наши – на’ших |
Вы | Ваш/ваше – ва’шего | Ваша – ва’шей | Ваши – ва’ших |
Он, оно | Его’ | Его | Его |
Она | Её’ | Её | Её |
Они | Их | Их | Их |
7. “У МЕНЯ ЕСТЬ…/У МЕНЯ НЕТ…” (benim bir şeyim var/yok) yapısı.
“ЕСТЬ” rusçada “var”demektir. Aynı zamanda bu “БЫТЬ”(olmak, varolmak) fiilin şimdiki zamanı. (İkinci anlamı – “yemek” fiilin mastarı.) “НЕТ” hayır ya da yok demektir. “Yok” anlamında halk bazen “НЕ’ТУ” şeklini kullanır (akademik dilinde olmaz).
“УМЕНЯ” bende, üstümde, benim demektir. “МЕНЯ” - “Я” zamirinden genetif hali. “У” bir öntakı, yanında, üstünde anlamı taşır.
Rusçada “benim bir şeyim var” (ya da yok) söylemek için bu yapı kullanılır:
“У” + sahibin adı + ЕСТЬ + eşyanın/kişinin adı
(genetif halinde) (yalın halinde)
“У” + sahibin adı + НЕТ + eşyanın/kişinin adı
(genetif halinde) (genetif halinde)
Örnekler:
У меня есть кошка. – Benim kedim var.
У меня есть сын. – Oğlum var.
У нас есть дом. – Evimiz var.
У Кати есть сестра. – Katya’nın kızkardeşi var.
У меня здесь нет тетради. – Burda defterim yok.
У Ахмеда нет детей. – Ahmed’in çocukları yok.
У вас есть книга? Нет, у меня нет книги. -Kitabınız var mı? Hayır, kitabım yok.
У меня дома есть стол. – Evde masam var.
У меня на работе нет компьютера. – İş yerimde bilgisayar(ım) yok.
Adlara sıfat ya da zamir gelebilir, ve ad genetif halinde ise onlar da genetif halinde oluyor.
Моя сестра – у моей сестры
Красивая девушка – у красивой девушки
У моей сестры есть муж. – Benim kızkardeşimin kocası var.
У Кати нет красного пальто. – Katya’nın kırmızı paltosu yok.
У моего брата нет черной кошки дома. – Kardeşimin evimde siyah kedi(si) yok.
Aynı yapı, burda ya da orda bir şeyin olup olmadığını söylemek için kullanılır.
Здесь есть магазин. – Burda bir mağaza var.
Там нет магазина. – Orda mağaza yok.
Ахмеда здесь нет. - Ahmet burda yok.(ya da sadece “Ахмеда нет” – Ahmed yok, burda isim kesinlikle genetif halinde kalıyor.)
8. “Fatma’nın kardeşi” yapısı.
Türkçede belırtili ad tamlamasını kuran sözcüklerin ikisi de bir ek alıyor. Rusçada ancak onlardan biri değişir(tamlayıcı olan), diğeri(tamlanan) çoğul bitimi almaktan başka hiç bir türlü değişmez. Tanlayıcı genetif halinde olur, yanında bir öntakı yok. Cümlede önce tamlanan, sonra tamlayıcı gelir(türkçenin tersine). Örnekler:
Брат Фатьмы – Fatma’nın kardeşi
Друг Ахмеда – Ahmed’in arkadaşı.
Tamlananın önüne bir zamir ya da bir sıfat gelebilir. O zaman bu zamir veya sıfat genetif halinde olur. Mesela:
Мой брат – моего брата (kardeşimin)
Твоя сестра – твоей сестры (kızkardeşinin)
Брат моей мамы – annemin kardeşi
Муж моей сестры – kız kardeşimin kocası
Сын моего друга – arkadaşımın oğlu
Ахмед – учитель наших детей. – Ahmet çocuklarımızın öğretmenidir.
Чайан – муж моей подруги. – Çayan kız arkadaşımın kocası.
Это жена моего брата. – Bu kardeşimin karısı.
9. İyelik takimi ile bağları aynı tip olan cümleler.
Bu gibi cümlelerde iyelik takımı ile aynı bağlar tipi var. “Öğretmen” yerinde bulunan kelime değişmez, “tarih” ise genetif halinde olur. Örnekler:
История - tarih
Учитель истории – tarih öğretmeni (okulda)
Математика - matematik
Преподаватель математики – matematik öğretmeni
Русский (турецкий) язык – rus (türk) dili
Учительница русского (турецкого) языка – rus (türk) dili öğretmeni
Bağları aynı tip olan cümlecikler:
Студент университета – üniversite öğrencisi
Водитель автобуса – otobüs şoförü
Преподаватель университета – üniversite çğretmeni
Факультет университета – üniversitenin fakültesi
Студент нашего университета üniversitemizin öğrencisi
Наш преподаватель истории – bizim tarih öğretmeni
10.“МЕНЯ ЗОВУТ” yapısı.
Bu yapı, tanışırkem adı söylemek için lazım. Rusçada “benim adım...” yani “моё имя...” gibi bir yapı hemen hemen kullanılmıyor, onun yerine “меня зовут...” yani “bana...(olarak) sesleniyorlar” yapısı var. Burda “меня” sözcüğü belirtme halinde 1.şahıs kişi zamiri (“я”)(kişi zamirleri için belirtme ve genetif hali şekilleri aynı). “Зовут” – “seslenmek” fiilinin şimdiki zamani 3.şahıs çoğul. Türkçeye bu yapı “benim adım” olarak çevrilebilir.
Как тебя зовут? Adın ne?
Меня зовут Айше. Benim adım Ayşe.
Его зовут Мурат. Onun (erkeğin) adı Murat.
Её зовут Катя. Onun (kızın) adı Katya.
Как его зовут? – Мурат. Onun adı nedir? – Murat.
JofEL/TDD Issue/Sayı Issue/Sayı 14, 13, Volume/Cilt Volume/Cilt 9, 8, Winter/ Summer/Kış Yaz2019 2018 ISSN:: 2148 ISSN 2148--130X TUАндрей VAN Д.FIКаксин LE Бурыкин А. А. Guest МарияEditors Д. Чертыкова Д. Чертыкова Древнейшие тюркские заимствования в тунгусо- тунгусо- маньчжурских языках как источник нового материала по Vildan Koçoğlu Gündoğdu алтаистике и сравнительно- сравнительно-исторической тюркологии Aziyana Bayır- Bayır-ool Данилова Н. И. Изучение грамматического строя якутского языка в функционально- функционально-семантическом аспекте Петров А. А. Phonetics Долганский олганский язык • О. М М.. Саая Серээдар Н.Ч. Morphology Характеризующие модели элементарных • Э. К. Аннай простых предложений и их парадигмы Тыва дылдыг кижи • E. E. Özbek в тувинском языке бо турган делегейде • İ. Tosun үнүштерниң--даа үнүштерниң Цыбенова Ч. С. Lexicology Функционирование тувинского языка дылын өттүнүп • Ч. Х. Баавыл в различных коммуникативных сферах • Б. Ч. Ооржак шыдаар, малдарның- малдарның- Чертыкова М. Д. • Б. Бадарч даа дылын өттүнүп Принципы классификации глаголов со значением Dialectology шыдаар, психической деятельности в хакасском аңнарның- аңнарның- языке • Е. М. Куулар Шарина С. И. даа дылын өттүнүп • Г. Хийс Причастия и деепричастия в эвенскомшыдаар языке дижир. (на примере ламунхинского говора) Монгуш Кенин- Кенин-Лопсан • Ж. М. Юша Literature Photo Photo©©Слепцов Спиридон Спиридонович Л. С.Design •Cover Мижит© SüerEker They say that people SüerEker&Aslı &Aslı Aytaç EthnographyHistoryCulture EthnographyHistoryCulture who speak Tuvan Tuvan • П. С. Серен language can speak • Г. Золбаяр the language of plants Countries and Portraits and animals in this • V. K. Gündoğdu world Book Review Mongush Kenin Kenin--Lopsan • I. Aydın • M. Duranlı Photo © Чечен Салчак Cover Design © Süer Eker Ülkü Çelik Şavk & Süer Eker E - D e r g i / E - J o u r n a l : h t t p : / / w w w. d e r g i p a r k . g o v. t r / t d d Webmaster: Tolga Çakmak TDD/JofEL Kış /Winter 2019/14 • Tehlikedeki Diller Dergisi/Journal of Endangered Languages TEHLİKEDEKİ DİLLER DERGİSİ-TÜRK DİLLERİ (TDD) JOURNAL OF ENDANGERED LANGUAGES- TURKIC LANGUAGES (JOFEL) Cilt/Volume 9, Sayı/Issue 14, Winter/Kış Yılda iki kez yayımlanan, az konuşurlu Türk toplulukları ve komşu/akraba topluluklarla ilgili dilbilim, toplumdilbilim, antropoloji ve kültüroloji yazılarına açık uluslararası hakemli elektronik dergi. Dergimize gönderilen makalelerin özgün ve yayımlanmamış olduğunu garanti etmek yazarların sorumluluğundadır. An international peer-reviewed and bi-annual e-journal publishing linguistic, sociolinguistic, anthropological and culturological studies on the lesser spoken languages of the Turkic and related communities. It is the authors' responsibility to ensure that submitted manuscripts are original and unpublished. Yayım Dilleri/Publishing Languages Türkçe, İngilizce (Rusça, Türk dilleri)/Turkish, English (Russian, Turkic languages) İletişim/Contact www.tehlikedekidiller.com •.www.dergipark.gov.tr/tdd Yayım Kurulu/Editorial Board Ülkü ÇELİK ŞAVK, Hacettepe Üniversitesi, Emekli Öğretim Üyesi • Süer EKER, Başkent Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü • Marcel ERDAL, Goethe Üniversitesi, İngilizce Editörü Aydan IRGATOĞLU, Başkent Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, İngilizce Mütercim Tercümanlık Programı Yayın Kurulu Yardımcıları Tolga ÇAKMAK, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, Türkiye • Nur Sena TAŞÇI, Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Türkiye İngilizce Editör Yardımcısı Betül Hazal DİNÇER, Başkent Üniversitesi İngilizce Mütercim Tercümanlık Bölümü. Danışma Kurulu/Advisory Board Ali ASKER • Ingeborg BALDAUF • Çiğdem BALIM • Yuliya BLETSKA • Aziyana BAYIR-OOL • Daniel CHATHAM • Mariya D. Çertıkova • Han Woo CHOI • Magripa ESKEYEVA • Éva Á. CSATÓ JOHANSON • Juliboy ELTAZAROV • Jale GARİBOVA • Arienne DWYER • K. David HARRISON • Henryk JANKOWSKİ • Lars JOHANSON • Birsel KARAKOÇ • Hülya KASAPOĞLU ÇENGEL • Bayarma KHABTAGAEVA • Andrey D. KAKSIN • German KİM • Hyo-Joung KIM • Éva KİNCSES-NAGY • Fatih KİRİŞÇİOĞLU •+Sergey KLYAŞTORNIY • Dmitriy MİHAYLOVİÇ NASİLOV+ • Irina NEVSKAYA • Ajana OZONOVA • Marzanna POMORSKA • Valentin IVANOVİÇ RASSADİN+ • Elisabetta RAGAGNIN • Gulgaysha SAGİDOLDA • Semih TEZCAN • Abdurishid YAKUP • Gülsüm KİLLİ YILMAZ Sayfa Tasarımı/Mizanpaj/Page Design Süer EKER Kapak Tasarım/Cover Design Süer EKER Kapak Fotoğrafı/Cover Photograph © Чечен Салчак Kapak Fotoğrafı Adı / Cover Photograph Name Shaman Logo Tasarım/ Logo Design Emre ALK Webmaster Tolga ÇAKMAK © Her hakkı saklıdır/ Copyright 2012 - 20 19 T DD/ JofEL Bu dergideki yazılardan kaynak göstermek koşuluyla yararlanılabilir. Any of the published articles made use in this journal should be cited. М. ЮША. ФОЛЬКЛОР И ОБРЯД ТУВИНЦЕВ КИТАЯ В НАЧАЛЕ 145-146 XXI ВЕКА. СТРУКТУРА. СЕМАНТИКА. ПРАГМАТИКА XXI. YÜZYILIN BAŞINDA TUVALARIN FOLKLOR VE TÖRENLERİ. YAPI. SEMANTİK. UYGULAMALAR MA AND PH D THESIS İ. İPEK, A.GÜNEŞ & M. CAN AKAR & T. TAŞOVA TÜRKİYE’DE TUVACA ÜZERİNE YAPILAN YÜKSEK LİSANS VE 151-165 & B. KARAAĞAÇ DOKTORA TEZLERİ MA AND PH D THESIS ON TUVAN LANGUAGE IN TURKEY IV TDD/JofEL Kış /Winter 2019/14 • Tehlikedeki Diller Dergisi/Journal of Endangered Languages V TDD/JofEL Kış /Winter 2019/14 • Tehlikedeki Diller Dergisi/Journal of Endangered Languages GUEST EDITORS KONUK YAYIMCILAR Vildan Koçoğlu Gündoğdu Азияна Байыр-Оол Төрээн дылың, төрээн чонуң, төрээн чуртуң – ожууңнуң үш ыдык дажы ол-дур, оглум. А.Даржай Ana dilin, Milletin, Ana vatanın Ocağının üç kutsal taşı budur, oğlum. A. Darjay VI TDD/JofEL Kış /Winter 2019/14 • Tehlikedeki Diller Dergisi/Journal of Endangered Languages PRESENTATION 1 SUNUŞ With globalization, spread of popular culture and many other factors, it becomes more significant to record the language and culture of groups with less-spoken languages considering that the great part of the spoken languages around the world tend to become lost and even get lost in the very near future. This issue of The Journal of Endangered Languages was aimed to meet the readers as the Tuvan Issue. Most of the articles in this issue belong to the scholars who continue to their academic works in The Tyva (Tuva) Republic and Mongolia and are also the speakers of this dialect, tıva ~ tıva kiji. In this issue, besides the standard Tuvan language spoken in The Tyva Republic, the data related to Tuvan dialects and culture having a few speakers in China and Mongolia is presented. Therefore, with the research and articles about the language, literature and culture of Tuvans living in the three big areas; Russia, Mongolia and China, the issue becomes more attractive. The variety of the subjects in the articles should also be noted that it extends from grammar to lexicology and dialectology; literature to ethnography, and to history and folklore. Bayarsayhan Badarç, Hiys Gansuh and Zolbayar Gagaa from Sengel Tuvas present their research on Tuvans living in Mongolia with their articles. B. Badarç took his place in this issue with a study comparing certain vocabulary elements in “reindeer breeders”Tsaatan’s language known as iviji tıvalar as Duhalar in the literature, living in Hövsgöl region in Mongolia with the Toju and TereHöl dialects of Tuvan and Tofa. H. Gansuh’s article presents Sengel Tuvan’s language with a general view and with the features reflecting the characteristics of the dialect, together with short bibliographic information. And Z. Gagaa appears with his study about Uryanhay, which is a significant ethnonym, from the historical past to today. Evaluating in which time period, source and for which ethnical group this etnonym was used, the author also gives information about the origins of it and presents his own etymology study. Another article belongs to Elena Mandan-oolovna Kuular, who has recently focused on new attempts to classify the Tuvan dialects and contributes a lot to the dialect studies in Tuvan. In her article, E. Kuular mentions the research on Tuvan dialects, the classification of them and their current situation. Oyumaa Maadır-oolova Saaya’s article is about certain phonetic features based on a broad dialect material and the developments of a phonetic feature which turns into a part of standard Tuvan language in time. Ellada Kan-oolovna Annay conducted a semantic analysis studying the particles expressing amiableness and diminutives in Tuvan morphology through the examples. Another article in this issue is on the semantics of the names of the pots 1 Translation into English by Betül Hazal Dinçer, Başkent University Faculty of Science and Letters, Program of Translation and Interpretation (English) VII TDD/JofEL Kış /Winter 2019/14 • Tehlikedeki Diller Dergisi/Journal of Endangered Languages and pans borrowed from Russian, which is also based on information gathered through field study and written by Çayana Hayaaevna Baavıl and Baylak Çaş-oolovna Oorjak. Janna Möngeyevna Yuşa, who focuses on Chinese Tuvans with her studies, mentions the sociolinguistics situation of Tuvans in China in her article. She elaborately shows the language preferences of Tuvans living in a multi-lingual environment, the attempts of them to protect their own language and the effect of the language environment they live in. Another article is about the use of ‘the belt’ which is an important garment for Mongolian Tuvans in Seren for the daily life of the people and about in which rituals it is used traditionally. Ludmila Salçakovna Mijit, taking a special poem type in the Tuvan literature, compares the stylistic features of a type called ojuk dajı “hearthstone” with the similar examples in the old Turkish inscriptions and puts emphasis on its different points from Japanese poem type haiku despite the resemblance in their forms. The article taking place in the chapter of countries and portraits belongs to Vildan Koçoğlu Gündoğdu. She presents a criticism of three books about Mongolian Tuvans published as a series by Polina Sergeyeyna who does important field studies on Tuvan dialectology and Tuvan folklore by collecting them in a book. Another study about the Tuvan morphology is written by Emin Erdem Özbek. This article examines the dimensions of lexicalization and grammaticalization of the words with the function of adverb and postposition made with the fixed form of the famous verbal adverb particle. Another article is about the verbal adjective structure of –GI deg in Tuvan which is a part his doctoral dissertation by İlker Tosun. The author also gives information about the appearance of this structure in the historical and modern periods of Turkish and attempts to show the functions of it with the examples both in the verbal adjective and the verb inflection in the future tense. As for the last part of this issue, it is reserved for publication evaluation. The first article of this chapter belongs to Işıl Aydın Özkan. I. A. Özkan introduces us the book Kuzey ve Güneydoğu Sibirya Türklerinin Dil Durumu, “The Language Situation of North and Southerneast Siberia Turks” published in 2010 by Gülsüm Killi Yılmaz who did important contributions to the Siberia studies in Turkey. The second article of publication evaluation written by Muvaffak Duranlı is the introduction of Folklor Obryad Tuvintsev Kitaya V Naçale XXI Veka: Struktura. Semantika. Pragmatika, “Folklores and Ceremonies of Tuvas at the Early 21st Century: Structure, Semantics and Pragmatics” which was published last year by Janna Möngeyevna Yuşa. Dear readers, we present “Tuvan Issue” to your attention, which includes articles about Tuvan, Tuvans and Tuvan language elaborately giving importance on the diversity of the subject variety. We thank one by one to all the scholars contributed with their articles to this issue. We thank to Sena TAŞÇI who worked selflessly and sincerely during the publication period of the issue for her efforts. And we also present our thanks to dear editors of the journal, Prof. Dr. Süer EKER and Prof. Dr. Ülkü ÇELİK ŞAVK who give great importance on the research in this field by focusing their studies on The Endangered Languages and enable these studies to meet with the readers, and who are not unconcerned about the loss of languages and cultures. VIII TDD/JofEL Kış /Winter 2019/14 • Tehlikedeki Diller Dergisi/Journal of Endangered Languages Günümüzde, küreselleşme, popüler kültürün yaygınlaşması ve pek çok etkiyle, dünya üzerinde konuşulan dillerin büyük bir kısmının çok yakın bir gelecekte kaybolmaya yüz tutacağı hatta kaybolacağı bilgisinden hareketle, az konuşurlu toplulukların dilleri ve kültürlerinin kayıt altına alınmasının önemi artmaktadır. Tehlikedeki Diller Dergisi'nin bu sayısının Tuva Sayısı olarak okuyucularla buluşması amaçlanmıştır. Bu sayıda yer alan yazıların çoğu Tuva Cumhuriyeti ve Moğolistan'da akademik çalışmalarına devam eden ve kendileri de bu lehçenin bir konuşuru, tıva ~ tıva kiji, olan bilim insanlarına aittir. Bu sayıda, Tuva Cumhuriyeti'nde konuşulan standart Tuvacanın yanı sıra, Çin ve Moğolistan'da az konuşura sahip Tuva ağızlarına ve kültürüne ait veriler sunulmuştur. Dolayısıyla bu üç büyük sahada, Rusya, Moğolistan ve Çin'de yaşayan Tuvaların dili, edebiyatı ve kültürüyle ilgili araştırma ve inceleme yazılarını barındıran bu sayı, ilgi çekici nitelik kazanmıştır. Makalelerde dilbilgisinden, leksikoloji ve diyalektolojiye, edebiyattan etnografya, tarih ve halk bilimine kadar uzanan konu dağılımının çeşitliliği ise ayrıca belirtilmelidir. Sengel Tuvalarından Bayarsayhan Badarç, Hiys Gansuh ve Zolbayar Gagaa, makaleleriyle Moğolistan'da yaşayan Tuvalar üzerine incelemelerini sunmuşlardır. B. Badarç, Moğolistan'ın Hövsgöl aymağında yaşayan, literatürde Duhalar olarak bilinen iviji tıvalar "ren geyiği yetiştiricileri" Tsaatanların dilindeki bazı söz varlığı unsurlarının, Tuvacanın Toju, Tere-Höl ağzı ve Tofaca ile karşılaştırıldığı bir çalışma ile dergide yer almıştır. H. Gansuh'un makalesi, Sengel Tuvaları üzerine kısa bibliyografik bilgilerle birlikte, Sengel Tuvalarının dilini genel bakış açısıyla ele alan ve bu ağzın karakteristiğini yansıtan hususiyetleri sunan bir yazıdır. Z. Gagaa ise bu sayıda, tarihî dönemlerden günümüze önemli bir etnonim olan Uryanhay adıyla ilgili incelemesiyle yer almaktadır. Bu etnonimin hangi dönemlerde, hangi kaynaklarda ve hangi etnik grup için kullanıldığını değerlendiren yazar, ayrıca bu etnonimin kökeniyle ilgili bilgilere de değinmiş ve kendi etimoloji denemesini dikkatlere sunmuştur. Bir diğer yazı, Tuva'da ağız çalışmalarına önemli katkılar sunan ve son zamanlarda çalışmalarını Tuva ağızlarının tasnifi konusunda yeni girişimlere yoğunlaştıran Elena Mandan-oolovna Kuular'a aittir. E. Kuular, makalesinde Tuva ağız araştırmaları, ağızların tasnifi, günümüzdeki durumla ilgili bilgilere yer vermiştir. Oyumaa Maadır-oolovna Saaya'nın makalesi, geniş bir ağız malzemesine dayandırılarak bazı fonetik hususiyetleri ele alan ve başlangıçta bir ağzın fonetik özelliği iken zamanla standart Tuvacanın bir parçası hâline gelen gelişimler üzerinedir. Ellada Kan-oolovna Annay, Tuvaca şekil bilgisinde yer alan küçültme ve sevimlilik ifade eden ekleri örnekler üzerinde inceleyerek anlam analizi yapmıştır. Bu sayıda yer alan bir diğer yazı, Çayana Hayaaevna Baavıl ve Baylak Çaş-oolovna Oorjak'ın birlikte kaleme aldıkları, yine alan araştırmasıyla elde edilen bilgilere dayalı, Rusçadan alıntılanan kap-kaçak adlarının semantiği üzerinedir. Çalışmalarını Çin Tuvaları üzerinde yoğunlaştıran Janna Möngeyevna Yuşa'nın makalesi, Çin'deki Tuvaların sosyolinguistik durumları ile ilgilidir. Çok dilli bir çevrede yaşayan Tuvaların dil tercihleri, kendi dillerini koruma çabaları, içinde bulundukları dil çevresinin etkileri gibi konuları ayrıntılı bir şekilde dikkatlere sunmuştur. IX TDD/JofEL Kış /Winter 2019/14 • Tehlikedeki Diller Dergisi/Journal of Endangered Languages Bir başka yazı, Polina Sergeyevna Seren'in Moğol Tuvaları arasında önemli bir giyim olan 'kuşak'ın, halkın gündelik yaşamında ve geleneksel boyutta hangi ritüellerde kullanıldığı ile ilgili makalesidir. Tuva edebiyatında özel bir şiir türünü elen alan Ludmila Salçakovna Mijit, ojuk dajı “ocak taşı” adıyla anılan bir türün stilistik özelliklerini, eski Türk yazıtlarındaki benzer örneklerle karşılaştırarak sunmuş, şekil olarak benzese de Japon şiir türü haikudan farklı noktaları üzerinde durmuştur. Ülkeler ve portreler bölümünde yer alan yazı Vildan Koçoğlu Gündoğdu’ya aittir. Tuva diyalektolojisi ve Tuva folkloru üzerine önemli alan araştırmaları yapan ve bunları kitaplaştıran Polina Sergeyevna Seren ve onun Moğol Tuvaları üzerine bir seri hâlinde çıkarmış olduğu üç kitabını kritik ederek okuyucuların ilgisine sunmuştur. Tuvacanın morfolojisine dair bir başka araştırma ise Emin Erdem Özbek tarafından kaleme alınmıştır. Bu yazı, ünlü zarf-fiil ekinin kalıplaşmasıyla oluşan zarf ve edat görevli sözcükleri sözlükselleşme ve gramerleşme boyutlarıyla işleyen bir çalışmadır. Bir başka makale, İlker Tosun’un doktora tezinden üretmiş olduğu Tuvacada -GI deg sıfat-fiil yapısıyla ilgilidir. Yazar, bu yapının, Türkçenin tarihî ve çağdaş dönemlerindeki görünümüne de yer vermiş, örneklendirmeyle hem sıfat-fiil hem de gelecek zaman fiil çekimindeki fonksiyonunu göstermeye çalışmıştır. Bu sayının son bölümü ise yayın değerlendirmeye ayrılmıştır. Bu bölümün ilk yazısı Işıl Aydın Özkan’a aittir. I. A. Özkan, Türkiye’de Sibirya çalışmalarında önemli hizmetleri bulunan Gülsüm Killi Yılmaz’ın 2010 yılında yayımlamış olduğu Kuzey ve Güneydoğu Sibirya Türklerinin Dil Durumu başlıklı kitabını tanıtmıştır. İkinci yayın değerlendirme yazısı ise Muvaffak Duranlı tarafından kaleme alınan, geçtiğimiz yıl yayımlanan Janna Möngeyevna Yuşa’ın Folklor Obryad Tuvintsev Kitaya V Naçale XXI Veka: Struktura. Semantika. Pragmatika, “XXI. Yüzyılın Başında Tuvaların Folklor ve Törenleri. Yapı. Semantik. Uygulamalar” adlı eserinin tanıtmasıdır. Değerli okurlar, Tuva, Tuvalar ve Tuvaca ile ilgili yazıları barındıran, konu çeşitliliğinin zenginliğine özen gösterilmiş bu sayıyı, “Tuva Sayısı”nı sizlerin dikkatinize sunuyoruz. Makaleleriyle bu sayıya katkıda bulunan değerli bilim adamlarına tek tek teşekkür ediyoruz. Dergiyi yayınlama sürecinde özveriyle çalışan ve gönülden emek veren Sena TAŞÇI'ya, emeği için teşekkür ediyoruz. Çalışmalarını Tehlikedeki Diller üzerine yoğunlaştırarak, bu konudaki araştırmalara büyük değer veren ve bunların okuyucularla buluşmasını sağlayan; dillerin, kültürlerin kaybolmasına kayıtsız kalmayan derginin kıymetli editörleri Prof. Dr. Süer EKER ve Prof. Dr. Ülkü ÇELİK ŞAVK'a teşekkürlerimizi sunuyoruz. X TDD/JofEL Kış /Winter 2019/14 • Tehlikedeki Diller Dergisi/Journal of Endangered Languages XI
130946 130947 130948 130949 130950
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası