Balık Kuyruğu Falda

НОВОСТИ, В КОТОРЫХ ВСТРЕЧАЕТСЯ ТЕРМИН «ETEĞI BELINDE»

ССЫЛКИ

« EDUCALINGO. Eteği belinde [онлайн]. Доступно на <funduszeue.info>. Июн ».

Когда-то в далёком прошлом существовал единый тюркский праязык, на котором разговаривали общие предки всех современных тюркских народов. Затем прошло некоторое время, и начался распад древнетюркской общности, то есть отдельные древнетюркские племена стали постепенно покидать территорию прародины. В дальнейшем, покинувшие прародину тюркские племена, обретя для своего существования новую территорию, при этом в некоторых случаях смешавшись с аборигенным населением, стали со временем создавать новые тюркские языки. Таким образом, появлялись новые тюркские языки, которые отличались от древнетюркского языка, но были понятны соседним тюркским народам. Так родилась ареальная тюркская лексика, то есть лексика, которая известна не всем современным тюркским народам, а только отдельным тюркским группам, проживающим на определённой смежной территории. Например, ареальная поволжская тюркская лекика, характерная для народов, проживающих в Поволжском регионе (татарский и башкирский языки) или ареальная сибирская тюркская лексика, лексика тюркских народов, проживающих в Сибирском регионе (якутский, алтайский, шорский, тувинский, тофаларский и хакасский язык Необходимо отметить, что в лексике тюрков Сибири (якуты, алтайцы, тувинцы, тофалары, хакасы, шорцы) есть слова, которые отсутствуют в древних тюркских письменных языках, а также в языках тюркских народов, живущих западнее Сибири. Эта лексика, видимо, появилась у тюрков Сибири после того, как их тюркские предки переселились на новые земли. И уже живя в Сибири предки современных тюркских народов, вынуждены были осваивать ранее неизвестные им новые формы деятельности (таёжная охота, рыболовство, собирательство кедровых шишек и ягод) и давать названия понятиям, связанным с их новым бытом в условиях тайги или же заимствовать эти слова у аборигенов Сибири. Кедр, лиственницу, пихту, черемшу и другую таёжную растительность предки сибирских тюрков узнали значительно позже, тогда, когда продвинулись в места, где росли эти растения, но не росли на их исторической прародине. Известный российский тюрколог Дмитриева Л. В. писала: "Получившие общетюркские обозначения растения и их части, вероятно, входили в ту ботаническую среду, которая окружала древних тюрков на их прародине или в районах с преобладанием деревьев. А именно березы, яблони, винограда. дыни, тыквы, злаковых трав, и где могли произрастать просо, пшеница, ячмень. Общая часть тюркской фитонимии складывалась по общим для всех тюркских языков и ряда других языковых групп, исторически близких тюркской закономерностям". Тюркским народам Сибири не известны растения, которые никогда не росли в Сибири ( виноград, груша, дыня, тыква, просо, яблоко, клен, дуб, вяз, ясень). Нам удалось выявить, что названия 22 растений (береза, виноград, вяз, груша, дыня, ежевика, ива, камыш, карагана, клевер, липа, лох, лук, можжевельник, просо, пшеница, тамариск, тыква, чеснок, яблоко, ясень, ячмень), отмеченные в словаре Махмуда Кашгари (XI век), являются общетюркскими и известны большинству тюркским народам. Еще 16 растений имеют ареальные тюркские названия (боярышник, дуб, ель, калина, клён, осина, рис, рожь, рябина, терн, тополь, хмель, черёмуха, сосна). При этом, из перечисленных выше 38 растений 15 (виноград, груша, дыня, тыква, рис, яблоко, липа, лох, клен, дуб, клевер, вяз, тамарикс, чеснок, ясень) не растут в Сибири (Саяно-Алтайский регион). А местные названия 9 рассмотренных нами таёжных растений известны только южносибирским тюркским народам Сибири (кроме якутов). Известный российский лингвист funduszeue.infoин почти всю таёжную растительную терминологию, известную тюркским народам Сибири, назвал словами «неизвестного происхождения». При этом лингвисты отмечают, что тюркские народы Сибири название боярышника, заимствовали у монголов, а лиственницы и ели- у самодийцев. В результате сравнительного анализа общетюркской фаунистической и флористической лесики 24 древних и современных тюркских языков, было выявлено, что все названия домашних животных: ат (лошадь), айгыр (жеребец), буга (бык), окюз (вол), инек (корова), деве (верблюд), гоч (баран), гойун (овца), теке (козёл), кечи (коза), ешшек (осёл), гатыр (мул), ит (собака) и др., а также названия основных культурных растений, таких как бугда (пшеница), арпа (ячмень), дары (просо), бурчаг (горох), алма (яблоко), узюм (виноград), говун (дыня), сарымсаг (чеснок) и др., образованы на основе исконно тюркских слов. Это является бесспорным доказательством того, что древние тюрки ещё находясь на территории исторической прародины (Южный Кавказ, VII-V тыс. до н.э.), сами одомашнили вышеуказанных животных и культурные растения и дали им соответствующие названия, исходя из словарного запаса своего языка. Основные выводы: -исторической прародиной древних тюрков является Южный Кавказ. Древние тюрки в 6 тыс. до н.э., освоив отгонное скотоводство, в течение последующих 2 тысячелетий не покидали свою прародину – юго-западное побережье Каспия. Затем, когда тюркская общность численно возросла, часть из них, в поисках новых пастбищ двинулись в северном направлении вдоль западного побережья Каспия. В конце III тыс. до н.э. в их жизни, произошёл резкий поворот, который был связан с приручением лошади и изобретением железа. Имея опыт приручения диких животных, древние тюрки в ближайшее время смогли доместицировать дикую лошадь - тарпан. И вскоре, с освоением ими производства железа наступил период более интенсивного освоения Евразийской степи, которая до этого практически не была заселена. В ближайшее тысячелетие вся Евразийская Степь от Дуная до Енисея была заселена степными скотоводами. Дальнейшая судьба древних тюрков - степных скотоводов хорошо иллюстрируется многочисленным археологическим материалом (древнетюркские курганы); -гипотеза о том, что Алтай или Ордос являются прародиной всех современных тюркских народов, и что именно здесь сформировался первоначально язык древних тюрков, ошибочна и не может быть принята.

История и Современность

УДК

Kirim'm ilk Türk kavimleri Gunnlar (hunnular)

(yarimadadaki yerle§imi, tarihi ve sanat örnekleri) ismet Zaatov

(Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi, Marcani adina

Tarih Enstitüsü)

Özet. bu makalede ilk Türk asilli kavimi olan Hunlar'in (gunnlar, hunnular) Kirim yarimadasinda ve Kuzey Karadeniz'de liderlik yaptiklari zaman ve tekrar Batidan geriye Doguya ilerledikleri dönemi hakkinda olan Bizans ve Roma yazarlarinin eserlerinden bilgiler ele alinmi§tir. Bu yazili kaynaklara esaslanarak Hunnularin Kirim yarimadasinda yerle§im alanlari tespit edilmi§, onlarin ya§am bifimleri ve sanat örnekleri incelenmi§tir. Ayrica Kirim yarimadasinda bulunmu? Hunnulara ait olan kuymculuk ve el sanatlarin eserlerin fok yüksek seviyede yaratilmi§ oldugunu kayd edilmektedir.

Anahtar kelimeler: Kirim, Kirim yarimadasi, Hunnu, Gunnlar, Bizans kaynalkari, Rus - Sovyet kaynaklari, sanat, arkeoloji.

Me§hur Rus - Sovyet dogubilimcisi ve tarihfisi Lev Gumilyov'un fikirleri ve tarih yorumlarina göre, Gunnlarin ecdadlari Hunnular, sayilari az olan bir kavim olarak M. Ö. V. yy. bugünkü Mogolistan topraklarinda te§ekkül etmi§lerdi. M. Ö. III. yy. Dogudan Syanbiler, Batidan Sogollar (£in kaynaklarinda Yüeyci'ler) taraflarindan sürekli uygulanan baski altindaki zaman iferisinde, Hunnular ^in'nin tarihinde «Kralliklar sava§i» adi ile bilinen £in'lilerin yedi kralliginin kendi aralarinda ba§lattiklari büyük sava§larina taraftar olarak katildiklari bir krallik maglübiyete ugrami§ti. Bunun sonucunda Hunnularin ilk §anyüyleri (kaganlari), Hunnularin devleti Güneyinde bulunan

?ok verimli topraklari £in'lilerin ellerine ge?ince, ayni zamanda Dogudaki ve Batidaki kom§u devletlerine de hara? ödemeye zorunda kalmi§lardi. £inliler o zamanlarda kimseden esir almiyorlardi. Dogu Iran dillerinin birisinde konu§an Sogdlilarin ellerinde uzun zaman esir kalan Hunnularin Mode (Türk?e - Mete, £ince - Moadun) isimli §ahzadeleri, M.Ö. senesinde Hunnularin kaganlari (§anyüyü) olarak ilan edilmi§ti. Mode §anyüy Sogdlilar ile anla§ma yaptiktan sonra, Hunnular haraci sadece Dogudaki Dun-Hu'lara ödemeye zorunda kalmi§lardi. Ayni zamanda Hunnular yeniden £ine kar§i sava§ a?arak, £in'nin Han sülalesi (dinastiya) kurucusu Lü Ban isimindeki imparatoru kendilerine esir almi§lardi. M.Ö. senesinde Mode §anyüy ve Lü Ban imparator arasinda yapilan anla§maya göre Hunnu devleti ve £in imparatorlugu arasinda «Bari§ ve akrabalik anla§masi" imzalanmi§ti.

Hunnularin devletine kom§u olan gö?ebe halklar ile ticaret monopolisi £in devleti'nin elinde olmasina ragmen, £in'lilerin Hunnulara kar§i uyguladigi ticaret siyasetlerinde kendilerin menfaatlarina devamli uyabilecek ?ikarlari pe§inde ko§tuklari sebebinden yaptiklari davrani§lar sürekli Hunnularin ve £in'nin aralarinda sava§in ba§latilmasina yol a?mi§lardi. iki yüz yildan ?ok Hunnular ve £inliler arasiinda devam eden mücadele döneminde £in'nin nüfusu 50 milyon ve Hunnularin nüfusu bin insan olmasina ragmen, iki devlet arasindaki sava§larda harbi e§itlik muhafazasi sürdürülmekteydi. Nihayet M. S. senesinde Hu nnularin növbetteki §anyüyü £inlilerle ?ok uzun zaman süren agir ve kanli muharebeler neticesinde yenilgeye ugradiktan sonra Bati'ya ka?arak kaybolmu§tu. Bu maglübiyet neticesinde Hunnularin Kuzey kolunun bir kismi Güney Sibiriya bozkirlarina dagilmi§ti, ikinci kismi £ine verilmi§ti, «azgü?lüler» adlariyla bilinen kisimlari Orta Asiya'nin Yedi Suv, bugünki Kazakistan'nin Almati §ehirinin civarlarindaki bir bölgeye yerle§mi§lerdi. Hunnularin Kuzey kolunun bir kisimi Batiya dogru gö? yolculugunu devam ederken, Güney Sibiriya ve bugünkü Kuzey Kazakistan topraklarini a§arak M. S. yillarinda idil (Volga) nehrinin kiyilarina ula§arak o bölgeye yerle§mi§ti.

Kuzey kolu Hunnulari Batiya dogru fevkülade uzun, agir ve ?e§itli ?ati§malarla ve tehlikelerle dolu gö? yolculugunu yaptiklarindan dolayi idil kiyilarinda yerle§en Hunnularin nüfusu ?ok sayida kadin nüfusunun kaybina ugrami§ti ve kendi ya§amlarini devam ettirebilmek i?in, Hunnu asilli kadinlarinin eksikligini o bölgede kendilerine yeni kom§u olan Sarmatlara ve Alanlara kar§i saldirilar uygulayip gidermi§lerdi. Bu durum oradaki Hunnularin arasinda yakla§ik iki yüz sene sürmü§tü.

Avrupa yazarlari arasinda Hunnular hakkinda ilk bilgilerini bize Roma imparatoru Adriannin ( ss.) zamanda§i, Yunan asilli §air Dionisiy

Perieget kendinin "Yeryüzü tanitimi" adli §iirlerinde vermi§ti. §air, Hunnularin bir kisiminin o dönemde Hazar Denizin batisinda bulunduklarini bildiriyordu. §iirinde Hazar Denizin Batisinda Unnlar (Hunnular) adindaki kavimlerinin ya§adiklari hakkinda bahsediyordu [19; 20, s. 13]. Demek ki, £inlilere maglübiyetlerinden sonra Hunnular £in'nin Kuzey sinirlarindan Hazar Denizinin Batisina kadar en fazla sene i?erisinde ula§abilmi§lerdi.

Eski £ag dönemin me§hur tarih?isi Ptolemeyos, Hunnularin ikinci yüzyilinda Idil nehrinin kiyilari ve Güney Ural daglarinin aralarindaki alanda bulunduklarini, zaman i?ersinde Vogul (Mansi) gibi ve ba§ka Ugor uyruklu kabileleri ile akrabala§arak bu kez Gunnlar ismi ile bilinen yeni bir etnosu yarattiklarini bahsetmi§ti. Ondan sonra Gunlarin kavimleri oralardan Batiya dogru gö?lerini devam ederek Alman asilli Bastarnlarin, Iran asilli Alanlarin ve Sarmatlarin aralarinda, Dnepr ve Don nehirlerinin Batisinda ya§adiklarindan bahs ediyordu. Bundan önce Gunnlar idil nehrini a§arak, Don nehrinin boylarinda yerle§en ilk önce Alanlari yenilgeye ugrattiklari, sonra ise Gotlara (Ostrogotlara ve Vizigotlara) saldirdiklari bilinmektedir.

Yine de, o dönemin Roma tarih?isi Ammian Marcelinnin verdigi bilgilere göre seneye yakin dönemde Gunnlar Tanait (Tanais - Don nehri) Alanlarini feth ettiklerinden sonra, yilin ba§inda Dnepr (Ozü) nehrinin boylarinda yerle§en Ostrogotlarin krali Germanarih'nin devleti Gunnlar tarafindan yikildiktan sonra [7, s. ; 8, s. 45; 31, s. 24, 25] Azak Denizinin Kuzey Kavkasya tarafindaki kiyilarina ge?tiler. Sonra, bazi ara§tirmacilarin dü§üncelerine göre, §u dönemde Gunnlarin bir kismi Kavkasya kiyisindan Keri? (Bosporus Kimmerios) bogazinin üzerinden Kirim yarimadasinin kiyisina ge?erek Bosporus adini ta§iyan devletinin ahalisini olu§turan Hellinistik - Sarmat etnik toplulugunun kanini dökmeden Kirim yarimadasinin i? bölgelerine yol aldiklarini ögrenmekteyiz [13, s. 32, 36; 32, s. 54, 55]. Ba§ka ara§tirmacilarin fikirlerince, Gunnlar Bosporus devletine saldirip yiktiktan sonra [11, s. ; 43, s. ; 46, s. 7] Kirim'in Herakleya yarimadasinda yerle§en Hersones polisine de büyük hasar getirdiklerinden de bahs edilmektedir [18, s. ].

Bizans müellifleri bir rivayete esaslanayarak, Gunnlarin Azak denizinin Keri? (Bosporus Kimeriyos) bogazinin sularinin birle§tigi yerinde ceylani avladiklarinda, veya bir inegi kovaladiklarinda Kafkasya tarafindan Keri? bogazinin kar§i Kirim tarafina ge?tiklerinden bahs etmektedirler. Rus ara§tirmacilari Y. A. Kulakovskiy [32, s. 54], A. A. Vasilyev [13, s. ] ve V. D. Blavatskiy'nin [11, s. , ] ?ali§malarinda, yukarida yer alan Gunnlarin av efsanesi Gunnlarin Kavkasya kiyisindan Kirim kiyisina ge?i§leri yillarinin ba§larinda ger?ekle§tiginden söz edilmektedir. VI. asrin Bizans

Tarih?isi Kayserili Prokopiusun (Prokopius Caesarensis) kendi kayitlarinda, Gunnlarin Kirim'in Keri? yarimadasinda yerle§en Bosporus devletini kendi hükümleri altina ge?irdikten sonra, Kirim yarimadasinin Bosporus ve Hersones'in aralarindaki topraklara yerle§tiklerini ifade etmektedir [39, s. ]. Sovyet - Rus kaynaklarinda Gunnlarin idil - Don - Kirim hareketi yalniz Gunnlarin a§iri seviyedeki barbar olduklari gösterilmekteydi: "Kuzey Karadeniz bölgedeki bari§ ve sulh i?erisinde devam eden ya§am Gunnlarin saldirisiyla durdurulmi§ti. yilinda Gunn ordulari Don nehirini ge?tiler ve Balamar adindaki ba§buglarin komutanligi altinda Gotlarin ordusunu yenerek "Germanarih'in devletini yiktilar". Gunnlarin saldirisi tüm Dogu Avrupada korkun? izler birakmi§ti. Bölgede tek bir yerle§im yeri kalmami§ti. Her§ey soyulmu§tu ve yakilmi§ti [30, s. ]. Yine de Prpokopius'dan yarim asirdan sonra icat eden VI. yüzyilin Bizans tarih?isi iorda'nin (Jordanes) malümatlarina göre Kirim Got ve Gunnlar tarafindan imha edilmi§, ama Bosporu'sun yikilmasi hakkinda hi?bir söz bile edilmemi§tir [29]. ilk evrede Kirim'daki Gotlar Gunnlarin himayesinde kendi egemenliklerini devam edebilmekteydi. Gotlarin krali Germanarih'in yerine gelen Amal Vinitariy sülale mirasi olarak elde eden kiraliyet sahibinin haklarini ta§iya biliyordu ve bir kral gibi davranmakataydi. Mesela Vinitariy Gunnlara tabi olmasina ragmen ?ok rahat ve serbest §eklinde Gotlara Kuzeyden kom§u olan Antlar adinda proto balt-slav topluluguna saldiri hazirliklarini yaptigi, Antlara kar§i sava§ a?abildigi ve rex (otokrat) pozisyonunu saklamakta oldugu dilinmektedir. Ama Vinitariyden sonra iktidara gelen Gotlarin (Ostrogotlarin) kirallari tek ba§ina serbest hareket edemiyorlardi, karar alamiyorlardi. Üzerilerinden sürekli gözetim olu§turuluyordu ve yapabileceklerini Gunlarin hudunlari tasdiklandiktan sonra (quamus Hunnorum consilio) yapabiliyorlardi ve kendilerin statüsleri rex ünvanindan regülüs ünvanina dü§mü§tü [29, s. ].

Yine Prokopiusun kayidlarina daha detayli bakarsak, Kirim yarimadasinda yilinda Gunnlarin eline Bosporus'un di§inda yarimadanin Bosporus'dan ba§layarak Hersones'e kadar tüm Kirim'in Güney sahilindeki ve Kirim daglarinin Kuzeyindeki bozkir topraklari ge?mi§ti. Prokopiusun bu ifadesi tesadufen kaydedilmedigini Prokopius'un bir ba§ka "Romalilarin Perslerle Sava§larin Tarihi" kitabindan da ögrenebiliyoruz [38, s. 31]. Bosporus Gunnlarin ellerinde a§agi - yükari sene, yilindan Bizans imparatoru I. iustinianus () hükümünde kaldigini Prokopiusun bir ba§ka "De aedificiis" ("in§aatlar Hakkinda") ?ali§masindan ögrenmekteyiz.

Gunnlarin yarimadadaki yerle§im yerleri, tarihi yazili kaynaklarda yer almakta, Kirim topraklarinda ilk Türk kavimlerinin yerle§imleri hakkinda

yukarida adlari geçen müelliflerin eserleriyle ispatlanmaktadir. Tabii ki son zamanlarinda Rusiye Bilimler Akademisinin Arkeoloji ve Etnografi Enstitüsü, Almanyanin Mainz ve Harvard Tip Okulunun Genetik Departmaninin Uluslararasi Gurubu araçtirmacilari tarafindan kanitlanan ve Uluslararasi "Nature Communication" (ISO 4) dergisinde yayimlanan Iskitler isimini taçiyan gôçebe toplulugunun büyük kisminin Türk asilli olduklari fikirlerini göz önümüze alirsak, Türk kavimlerinin Kirim yarimadasinda yerleçme tarihi M.Ö. VII. yüzyila aittir. Ama Kirim'in Iskitlerle bagli olma konusu önümüzdeki ayri çaliçmalarda ele alinacaktir.

Gunnlarin Türk olduklarindan bahs edenYeni Çag dönemin ilk araçtirmacilari arasinda XVIII. yy. ortalarina ait eserleriyle taninmiç Fransiz dogubilimcisi Jozef de Gin (Joseph de Guignes) kendi hipotezini savunmaktaydi [51; 49]. Jozef de Gin fikirini, kendi etnolingvistik araçtirmalarinda Alman alimi Otto Menhen-Helfen bey efendi de (Otto J. Maenchen-Helfen) desteklemiçti [54]. Ingiliz alimi Piter Hizer (Peter Heather) Gunnlarini Avrupaya istila eden ilk Türk kavimlerin birleçmesini savunuyordu [50, s. 5].

Macar türkologu Gyüla Nemet'in (Gyula Nemeth) ve Türk araçtirmacisi Kemal Cemal'in Gunn ve Türk dillerindeki baçlik, ad ve isim benzerlikleri incelemelerinde, hem Gunn ve hem de Türk kavimlerindeki yönetim sistemlerinin benzediklerini ifade ederek Jozef de Gin versiyonunu ispat etmekteydiler. Çagdaç Dogu Türkistanli araçtirmaci Turgun Almaz Çin'in Sinzyan Özerk Bölgesinde yaçayan Uygurlar ve Gunnlar arasinda bir bag oldugunu hakkinda bahs etmektedir [47].

Gunnlarin Türk asilligini ispat eden bilgiler Çin'in Vey imparatorlugunun «Vey §u» sülalesinin tarihi kitabinda, bir sira Sogd kaynaklarinda [48] ve Kayserili Prokopiusun ifadelerinde rast geldigini ve çok miktarda bulundugunu kayd ederek Hu, Hunnu ve Avrupa Gunnlarin aralarinda etnonimik paralelleri kurabilir ve Hunnular ile Gunnlar arasinda çikan baglanti problemleri etnolingvistik yöntem ve metotlarla 9özülebilecegini bahsedebiliriz.

Avrupa Gunnlarin devleti yükseli§inin zirvesi Atilla hükümdarligi döneminde yaçanmiçti. O zamanlarda Gunnlar Galliya'ya kadar gidebilmiçlerdi. senesi "kavimler savaçi" adiyla bilinen muharebedeki maglübiyetleriden sonra Gunnlar oradan Doguya çekilmeye baçlamiçlardi. Atilla kendi siradaki dügünü esnasinda hastalaniyor (bir baçka versiyonuna göre zihirleniyor) ve çiddetli bogaz kanamasindan dolayi vefat ediyor. Atilladan kalan yetmiç çocugu arasindan Gunn kabilelerin çogunlugu merhumun büyük oglu Ellak'i desteklemiçlerdi, ama Gunnlar kabile ittifaginin bir baçka grubun üyeleri ve onlarla birlikte Alman asilli olan Gepid ve Ostgot (Ostrogot) kabileleri

Ellak'in hükümdarligina kesin kar§i fikmi§lardi. Bir seneden fazla süren uzla§mamazliktan sonra, Nedao (slavca Nedava) nehrinin kiyilarinda uzla§amami§ boylar arasinda fikan sava§ sonucunda Ellak helak olmu§ ve Gunnlarin fogu Doguya geri fekilmeye ba§lami§lardi.

Kanaatimizce Gunnlarin Kirim yarimadasina yerle§me hareketinin ikinci dalgasi bu bahs ettigimiz Nedava olaylarindan sonra gerfekle§mi§ti. Bu dü§ünceyi ispatlayan Kayserili Prokopiusnun bildirgelerine göre, Gunnlarin Atilla hükümdarinin vefatindan sonra, merhumun ogullarindan birisi Utigur kendi adamlariyla Gunnlarini tekrar Azak Denizin kiyilarina getiriyor ve bu sirada Kirim yarimadasinin Kuzeydeki giri§i olan Perekop (Or) berzahindan Avrupa'dan Kirim'a dönü§ eden Gunnlar Kirim yarimadasindan gelen Tetraksit Gotlar kavmi ile kar§i kar§iya geldikleri zaman iferisinde, Gunnlar Tetraksit Gotlariyla ittifak sözle§mesini kabül ediyorlar. Bu olaydan sonra, Kirim'i terk eden Tetraksit Gotlar Azak Denizin Dogu kiyilarinda yerle§iyorlar. Prokopius bu olayi Alman asilli olan Vandallar kavimlerinin Libya'ya ( senesi) ve ayni Alman asilli olan Vizi-Gotlar kavimlerinin ispanya'ya yerle§tiklerinden sonra oldugunu haber veriyor [39, s. ]. Ama fagda§ ara§timacilarin fogu kendi fali§malarinda, Utigur yönetimindeki Gunnlarin Tetraksit Gotlarla Kirim yarimadasinin Perekop (Or) berzahinda kar§ila§malarini Atilla'nin olümünden ve devleti dagildigindan sonra yer aldigini savunuyorlar [8, s. 86; 13, s. 68, 69; 32, s. 55; 46, s. 9].

Kirim yarimadasinda Gunnlar kendilerin gefinimleri ifin Kirim bozkirlarini ve Güney sahilin en iyi ve verimli topraklarini zapt ediyorlardi. Sovyet tarihfisi T. N. Visotskaya'nin yazdiklarina göre Gunnlarin baskilarindan dolayi ve kovalama siyasetlerinin neticesinde Kirim'daki Gef iskitler devletinin ahalisinin torunlari (iskitler ve Sarmatlar) IV. - V. yy. Kirim yarimadasinin daglik bölgelerine siginmi§lardi [16]. Rus - Sovyet arkeologu E. V. Veymar'in bildirgelerine göre Kirim'in iskit-Sarmatlari kendilerine Gunnlar tarafindan uygunlami§ baskilardan dolayi yarimadada Bulganak, Alma ve Kafa nehirlerin boylarindaki eski yerle§im yerlerinden Kirim daglarinin Birinci ve Ikinci siralarinin arasina siginmaya zorunda kalmi§lardi [14, s. 26]. Sovyet tarihfisi A. L. Yakobson'un ifadelerine göre, Gunnlar, Kirim yarimadasinda kalan Got kavminin kalintilarini, Kirim daglarinin Güney Bati bölgelerine kovalami§lardi [46, s. 9].

Kirim yarimadasinda Gunnlarin hegemonya devri, Avrupa'nin ba§ka bölgelerine baktigimiz zaman, bizim kanaatimizce daha uzun dönem sürdügünü söyleyebilir ve yillarin ba§larindan ta VI. yy. ikinci yarisina kadar devam ettigini dü§ünmekteyiz. Misal olarak senesinde idil boylarinda yerle§mi§

olan Gunnlar, yine Dogudan buralara gö? eden ba§ka bir Türk kavimlerini temsil eden Saragurlarin ordusu tarafindan yenilmi§lerdi [19].

Kirim topraginda bulunan Gunnlardan kalma maddiyet-özdeklik kültürünü temsil eden eserlerin sayisinin az olmasinin sebeplerinden biri Gunnlarin Kirim yarimadasinda ya§ama devirlerinin tarihi hesaba göre ?ok uzun sürmeme§tir. ikincisi ise Gunnlarin defn edildikleri kabirlerin ?ogu bozuk ve daginik halde bulunduklaridir. Gunnlarin kendi §ehirlerin olmamasi sebebinden Gunnlarin toplu §eklinde gömülen büyük mezarliklarida olmami§tir, gömütlerin üzerinde yapilan toprak obalarinin (kurgan) birbirinden ?ok uzak mesafe arasinda, teker teker ve ?ok kü?ük yapilmasina ragmen, ve bundan dolayi di§ardan ?ok zor farkedildikleri i?in, ara§tirmalar süresinde ?ok zor bulunduklarini da bahsettigimiz problemlerin sirasina katabiliriz. Andigimiz problemlerden dolayi Gunnlarin defin yerlerinin ara§tirmalarinin planli §ekilde yapilmamasindan dolayi, Gunnlara ait olan gömütlere daha sik tesadüfen rastgeldigi ve arkeoloji uzmanlari olmayan siradan birileri tarafindan bulunduklari ve uzmanlar tarafindan ara§tirilmami§ olduklarini kaydedebiliriz. Ü?üncüsü Gunnlarin kendi aralarinda ölenlerin ate§e verdikleridir. inan?larina göre ölenlerin canlari ve ruhlari ate§ ile birlikte gök üzerine daha ?abuk ula§abiliceklerini dü§ünüyorlardi. Bizim fikrimize göre bu gelenek sonradan Gunnlarin Avrupa'da Alman asilli kavimleri arasinda ya§adiklari zaman Gunn toplulugun i?erisinde yayilmi§tir. Ölenlerin naa§lariyla birlikte kilicini, yayini, sagdagini, hatta kullarini da ate§e veriyorlardi.

Kirim'da Gunnlarin devrine ait olan gömüt sayisi bahsettigimiz problemlerden dolayi maalesef ?ok fazla degildir, ama yarimadanin a§agi-yukari tüm bozkir ve bazi Güney bölgelerinde de bulunmaktadirlar. Gömütler Kirim'in Dogusunda Keri? yarimadasinda, Azak Denizi Kara Deniz ile birle§tiren Keri? bogazin kiyisina yakin yerde yerle§en Marfovka köyünde [33, s. 48], Kirim yarimadasinin cografik merkezinde yerle§en Krasnogvardeysk (Kurman Kemel?i) bölgesinin eski Kalinin adli sovhozda [17, s], Kirim'in Kuzey-Dogusundaki Nijnegorskiy bölgesinin izobilnoye köyünde [45, s], Kirim'in Bati kiyisindaki Belausda (Belavuz) [21, s. 52], Kirim'in cografik orta noktasinda yerle§en eski Oktyabrsk bölgesinin £ikarenko (Yeni Kip?ak) köyünde [9, s. ], Kirim'in Güney-Dogusunda, Feodosya (Kefe) §ehrinin civarlarindaki Köklük dagin eteginde yerle§mi§lerdir [56, s. ]. Bir ka? seneden sonra, ayni yerde uzmanlar tarafindan Gunnlara ait oldugu tespit edilen "polikrom üslübüne'' ait olan daha iki gömüt bulunmu§tu [17, s. ; 26, s. 64]. Bunun haricinde Kirim'in Güney sahilindeki Hersones'te (antik Hersonesin kalintilari bugünkü Sevastopol §ehrinin bölgesinde bulunmaktadir - I. Z.) ve Kirim yarimadasinin Dogu kiyisindaki Bosporus (?agda§ Keri?)

topraklarinda Gunnlarin devrine ait olan nomadlarin gömütleri ve iskitlerin Kirim'da baçkentleri olan iskit Neapolis'in (çagdaç Simferopol) topraginda Gunnlara ait olan tunc (bronz) madeninden yapilmiç kazan bulunmuçtu [1, s. ]. Araçtirmacilarin çogu bahsettgimiz gömütlerin Gunnlara ait oldugunu kanirtlamaktadir [21 s. 61; 9, s. ; 26, s. ; 25, s. ; 5, s. ; 4, s. ; 3, s. , ; 2, s. 67, 68; 53, s. , ]. senelerinde Kirim'in Dogusunda Keriç yarimadasinda yerleçen Marfovka köyü civarlarinda topraktan oluçturulan kurgan (oba) içerisinde Gunnlara ait kabrin içinden taç levhalarla birlikte kafatasiyla Bati tarafina dogru yatirilmiç halde bulunan insan iskeleti, iskeletin kafatasi arkasinda altin detaylariyla kombine çekilinde yapilmiç olan diadem (kadin taci) ve mavi damlalar ile süslenmi§ olan camdan yapilma bardak ve iskeletin ayaklari yaninda plaka çerçeveli orta boyütlarinda altin toka ve bronz madeninden yapilmiç ayna parçalari (fragmanlari) bulunmuçlardi [32, s. 45, 46; 40, s. 90]. Kabir içinden çikarilmiç toprak altlarinda silindrik borucuklarla lehimlenmiç altin kakmali çamiz salkim küpeleri, almandin ile süslenmi§ kiliç üstü, kirmizi akikler ile süslenmi§ dört kö§eli safiha levha, safiha levhalarin fragmanlari, iki adet kirmizi akik ile süslenmi§ kemer ücü, safiha levhali çerçeveli toka, onsekiz adet ince, dört kö§eli ve oval çekilinde yapilmiç plakaciklar da bulunmuçtu [26, s. 46, 47; 4, s; 3, s. ].

senesi Kirim'in Feodosya (Kefe) civarlarindaki Köklük bayirin etegindeki toprak kurganinda bulunmuç Gunnlara ait gömütden iki tane trapez çeklinde yapilmiç altin at takimi koçumun salkimi, üç tane haç çeklinde ve iki tane dört kö§eli at takiminin kemer plakaciklari ve kemer ucu çikarilmiçti [17, s. ].

Kirim yarimadasinin merkezindeki Kalinin sovhozun tarlasindaki kurgan içinde Gunnlara ait kirilmiç bir gömüt bulunmuçtu. Gömütten insan kafatasinin fragmanlari ve bir kaç tane at di§i, altin pullu süslemeli at egeri ucusu kaplamasinin fragmanlari, dokuz adet dört kö§e, bir adet haç çekilli ve iki adet yüvarlak kesilmiç olan at takimin kemer kaplamalari, iki adet trapez çekilinde süslemeler, iki adet içi bo§ olan altin borudan yapilmiç gerdanlik parçasi, plakacik, üç adet kemer ucu, kiliç kini kaplamanin detaylari kehrebardan yapilma kiliç sapi ucu, bir çalimli ve iki çalimli demir kiliçlarin parçalari, eçkenar dörtgen çeklinde yapilmiç ^ kanatli ok uclari, kesitli çok fasetali çerçeveli bronz madeninden yapilan toka, iki adet yuvarlak toka ve yarimküre çeklinde dökülen kazan çikarilmiçti [17, s. ].

Gunnlara ait olan daha bir gömüt Kirim'in Kuzey Dogusunda Izobilnoye köyünün civarindaki kurganin üst obasinda bulunmuçtu. Kabrinin dibinde insan kafatasi ile Dogu tarafina dogru elleri ve ayaklari gövde boyunca düz

uzatilmi§ §eklinde mürahik iskeleti bulunmaktaydi. Gömütte boyun kemikleri üzerinde pembe renkli pastadan yapilmi§ boncuklar, sol omuzun yaninda bronz madeninden yapilmi§ ayna fragmanlari ve demirden yapilmi§ bifak, gögüs kafesin sag tarafinda fok paslanmi§ pembe renkli cam ta§lari ile süslenmi§ olan bronzdan madalyon, legen kemiklerinde IV yy. ikinci yarisi - V yy. ait olan yuvarlak gümü§ toka [2, s. 28], bronz toka, bronz salkim ile yüzük, legen kemiklerinin solunda pulluk süsleme ile dekorasyon yapilmi§ alti adet delikli altin yapraktan yapilmi§ trapez §eklinde levha, ayak tabanlarinin yaninda hayvan kemikleri bulunmaktayd [45, s. 16, 17].

Kirim yarimadasinin merkez noktasinda yerle§en £ikarenko köyünün civarindaki ta§ ocagindan ta§ fikarma fali§malarin devaminda Gunnlara ait olan bir gömüt toprak üzerinde dagitilmi§ olan insan kemikleri yaninda bulunmu§tu. Gömütte iki altin toka, dörtkö§e toka yüzü, iki tane düz ve iki tane kakmali kemer ucu, demir kamanin kirintilari, tek sapli beyaz balfiktan dönen fomlek tezgahinda yapilmi§ olan, pembe renginde cila ile cilalanmi§ olan testi, kahverengi kirmizi famurdan yapilmi§ olan amfora, demir balta kirintisi [9, s. ], armut §eklinde yapilmi§ afik ye§il renkli cam testisi bulunmu§tu [9, s. ].

Kirim'in Batisindaki Tarhankut yarimadasinda Belyaus (Bel Avuz) antik §ehrinin harabelerinin yeralti makberesin dibinde kazilmi§ olan kabrin ifinde gömülmü§, göfebe mongoloid tipi erkek focugunun kafatasi Kuzey tarafina dogru yatirilmi§ iskelet bulunmu§tu. Ayak ve el kemikleri gövde boyu düz olarak uzatilmi§, sol §akak kemigi yaninda altin küpe, kuyruk sokumu kemiginde dörtkö§e §eklinde masif gümü§ kemer toka§i, sag diz kapaginin yaninda altin kaplamali at figürü, sol diz kapaginin yaninda masif kemer toka ve demir kemer tokasi, sag incik kemigi üzerinde iki tane gümu§ fivi, sol ayak tabani yaninda gümü§ toka ve demir ok ucu, kabrin Güney-Bati kö§esinde sag taban ve sag kalfa kemiklerinin yaninda iki adet demir ve bir adet bronz levhalardan yapilma at takimi fangi, altin kaplamali gümü§ toka yüzü, gümü§ fivi, iki tane gümü§ tokasi, gümü§ kemer ucu, dört tane gümü§ at takimi tokalari, altin folyo ile kapli iki adet gümü§ kemer ucu ve demir gem fikarilmi§ti [21, s. ].

Yukarida kaydedilmi§ ve Gunnlara ait olan gömütlerin iferisinde bulunmu? avadanliklar IV. yüzyilin sonu [17, s. ] veya V. yüzyilin ba§i [21, s. 60], veya V. yüzyili ile tarihlendirilmi§tir [9, s. ]. Bu gömütlerin kronolojik tarihlendirmeleri Roma ve Bizans müelliflerinin yazilarinda Gunnlarin Kuzey Karadeniz kiyilarina yerle§me tarihleri hakkinda kayitlar ile denk gelmektedir [7, s. ; 35; 22, s. ; 28, s. ; 39; 11, s. ; 29, s. ; 37, s. ].

Be§inci yüzyilda Kuzey Karadeniz bozkirlarinda göfebe hayatlarini sürdüren Gunnlarin ittifaklarina ait olan Türk kavimlerinin isimlerini,

V. yüzyilin Roma imparatorlugunun tarihfisi olan Priskus kendi yazilarinda Akatsirlar diye adlandirmi§ti [37, s. ]. Bu sirada Bizansli tarihfi Iordan

VI. yüzyilin ortalarinda Hersones civarlarindaki Kirim daglarin eteklerinde o zamanlarda Altsiagirler adlariyla bilinen Gunnlara ait olan bir kabilenin göfebe hayat sürdürdügünü kaydetmekteydi [29, s. 72]. Kayserili Prokopius yukarida bahs edildigi gibi Tuna nehirinin Orta boylarindan Doguya fekilen Gunnlarin Utrigurlar kabilesini Kirim yarimadasindaki Hersones'in ve Bosporus'un aralarindaki fok geni§ alan kapsayan topraklarda yerle§tiklerini kaydetmisti [39, s. ]. VI. yüzyilda milletlerin Buyük Gof dönemi tamamlanmi§ti. Eski Roma dagilmaktaydi ve yerine Yeni Roma - Konstantinopolis Bizans fagi yakla§maktaydi. Daha önce Gunnlarin ellerinde kalan Kirim'daki Bosporus devletle§mesi de Bizanslilarin himayesine gefmi§ti. Bizans kendisi oldugu gibi maddi, dini ve kültürel gücüyle "barbarlar dünyasiyla" baglarinin güflendirilmesinin arayi§inda idi. Hatta Bizans imparatoru Birinci iustinianus () döneminde Kirim'in Kerif yarimadasi sahasinda kendi göfebe hayatlarini sürdüren Gunnlarin ba§kani Grod Konstantinopolise giderek iustinianus tarafindan vaftiz olunmu§tu. imparatordan fok sayida hediye kabul ederek bizanslara kendi Gunn ehalisinin arasinda hiristiyanligin yayilmasini devam edecegine söz vererek Grod Kirim'a dönmü§tü. Ama Grod tarafindan yapilan bu hareket Grod'un kavmi tarafindan iyi kabul edilmemi§ti. Gunnlar kendilerine Grod tarafindan eski dinlerini hiristiyanlik dinine degi§tirme teklifine cevablari olarak Grod'un kafasini kesmi§lerdi ve Grod'un agabeyi Mugelin komutanliginin altinda Kerif ve Taman (Kafkas tarafinda) yarimadalarindaki tüm Bizanslara ait olan kalelerini yok etmi§lerdi. Bu olaylardan sonra Gunnlarin kaderi senelerinde Kuzey Karadeniz kiyilarinda peyda olan Türk asilli Türkütler adiyla taninan kavimlerin kaderleriyle ortak olmu§tu.

Gunnlar tarafindan yaratilan kültür ve sanatlari, daha önce Avrasya'nin ve Merkez Asya'nin geni§ bozkirlarinda geli§mi§ olan Iskitlerin (Saklarin), Sarmatlarin, Alanlarin, Yüyeycilerin, Gotlarin kültürlerinin fizgilerini ta§imaktaydi. Kendileri £in imparatorlugunun Kuzey hudutlarindaki topraklarindan ayrilip geldiklerinden itibaren, kendi kültürünün temeline yüzlerce sene zaman alan Batiya dogru yolculuklari devaminda Gunnlara rastgelen fe§itli kavimlerin kültürleri, Gunnlarin kültürlerine sinen fizgilerin zengilikleri, o devrin §artlari altinda olu§mu§ yeni Gunnlar adiyla kendilerini tanitan göfebe halklarnin maneviyat ve ruhiyat ilerlemesinin neticesidir.

Gunnlar devletinin ilerlemesinin zirvesine ula§tiklari zaman devaminda,

tüm Gunnlara ait olan cografyada demir üretimi, dokumacilik ve ilkel dokuma tezgahlari, agaf i§lenilmesi, fomlekfilik, Gunnlara has olan polikrom üslübündeki kuyumculuk ve ba§ka hünerlerin yayilimi ve geli§imi ya§anmaktaydi. Yünden kuma§ dokuma imalati kendilerine ait iken, ipek kuma§lari ise finden ithal ediliyordu. Gunnlarin devamli kaldiklari yerlerde tahkim edilmi§ kasabalar in§aat edilmeye ba§lanmi§ti. Bunlari ispat eden Roma tarihfisi Priskus Attila'nin Panonyadaki Karargahin yeri oldugu ko§unu ziyaret ettiginde Gunnlarin hükümdari, onun yakinlari, komutanlari fevkülade güzel i§lenmi§, rendelenmi§ ve desenli oymalar ile süslenmi§ olan ah§ap evlerde ya§adiklarindan ve Attila'nin e§i Kreka'nin yuvarlak (otag) §ekilinde in§aat edilmi§ olan evin dö§emesinde (ayni yuvarlak rendelenmi§ tomruklardan yapilmi§ olan evlerini Hakas Türkleri (Soyonlar) hala kullanmaktadirlar -i.Z.) desenli kefe halilarin kullanildigindan bahsetmektedir. Ayni müellif Gunnlarda sözlü yaraticilik kabul edilen §iir ve §arki okuma etkinlikleri geli§en sanatlarinin kanitlarindandi. Misal ifin eserde kendi karargahina dönen Attila'yi, karargahin giri§in önündeki meydaninda bir kaf tane sira olu§turan, fok sayida, uzun beyaz elbiselere giyinmi§ ve fok uzun beyaz ba§ ortüler ile ortülmü? kizlar "Iskit" (Gunn) §arkilarini soyleyerek kar§iladiklarindan ve elfilerin sihhatlari ifin verilen ak§am yemeginden sonra Gunnlarin §airleri §iir, §arkicilari §arki okuduklari hakkinda zikretmektedir.

Gunnlarin ta§lar üzerinde biraktiklari resim ve petroglifler arasinda en fazla oküz, karaca ve akku§ resimlerine rastlanmaktadirlar. Oküz - güfü ve iktidari, karaca - kutlugu ve refahi, akku§ ise ev ocaginin korucusunu simgelemektedir. Bu sirada Gunnlarin süsleme - uygulama sanatinin istisna eseri olarak birinci yüzyila ait olan Mogolistan'nin Noin - VI. arkeolojik kazilarinda bulunmu? olan kefe halisi fragmanini gösterebiliriz. Halinin üzerinde büyük ustalikla aplike tarziyla iki karacanin aralarindaki mücadeleleri sahnesi naki§lanmi§tir.

Gunnlarin devrine ait olan süs mamüllerinin buluntulari, esasinda polikrom tarzinda üretilmi§ altin, gümü§, altin kaplamali gümü§ bezeklerini akik, kirmizi akik, yakut, almandin gibi degerli ta§lar ile ve fe§itli renklerde cam parfalari ile süslendirme yöntemini sanat tarihfileri Gunnlarin kültürleri ile baglamaktadirlar. Priskusun yazdiklarindan ba§layarak ta "Nibelunglar hakkinda §arki" adli efsanedeki bildirgelere varincaya kadar tarihi bilgilerde Gunnlarin kullandigi kiymetli giysiler ve süs cevherleri hakkinda muhakkak söz yürütülmektedir. Gunnlar kendi yerel kuyumcularin ürettigi süsleme e§yalari ile birlikte Sasanilerin Iran, Orta Asya, £in ve Bizans'tan istisal edilmi§ kuyumculukta kullandiklari alet ve e§yalari kullanmi§lardir. Gunnlarin elbise ve giysi süsleme yöntemleri ilk önce altindan, gümü§ten, altin kaplamali

gümü§den yapilmi§ levhalarin, fe§itli tokalarin, tutturmaliklarin, dögmelerin, kopfalarin, fengelli ignelerin, fivilerin kullanimi ile bagliydi.

Normalde Gunnlarin giyim ku§amlarinin §ikligi ve debdebelligini gösteren üslüb olarak Gunnlarin kullandigi elbiselerini, eyerlerini, at takilarini, fanak fömleklerini, silahlarini, gerdanliklarini, kadinlarin ve hukümdarlarin diademlerini (taflarini) süslendirmek ifin fe§itli kalinlikta ve büyüklükte altin, altin kaplama gümü§, gümü§ ve bronz (tunc) levhalarin kullanim üslübü kabul edilmektedir. Düz sahik, altin, altin kaplamali gümü§ ve gümü§ levhalarin üzerinde tek taraf basmali olan, esasinda balik ve ku§ motifleri balik pullari ve ku§ tüyleri §eklinde fe§itli renkli degerli ta§lardan yapilmi§ olan bezeklemeler: dortko§e ve yuvarlak §eklinde, ama bahsettigimiz gibi her zaman lokmalar §eklinde renkli ta§lar ve renkli cam parfalari ile süslemi§ at takilari, tokalari ayni süsleme uslübü grubuna girmektedirler. Andigimiz degerli madenlerden yapilmi§ levhalara ta§larin eklenilmesi iki tarzda yapilmaktaydi. ilk önce ta§lar oyma ve delme yöntemi ile hazirlanmi§ ve birbirinden ayri yerlerde bulunan yuvaciklara oturtuluyordu. Ikincisinde levhanin üzerine tutturulmu? dörtkö§e §ekline getirilmi§ ve tel ile ayirilmi§ bölmelere oturtulurmu? ve bu tarzin ismi sanat tarihfileri tarafindan bölmeli tarz olarak adlandirilmi§ti. Bahsettigimiz kakma i§i tarzi Gunnlara Batidan gelmedigini ve tam tersi bu tarzin uslüp fesitliligi Gunnlar tarafindan Avrupa'ya Dogudan (Cin, Orta Asya ve Iran'dan) getirildigini vurgulayabiliriz [45, s. ; 24, s. 75, 88].

Gunnlar devirinin kültürünü nitelendiren daha bir eser vardir. O eser Gunnlarin me§hur olan ve bronz madeninden yapilan kazanidir. Belli bir sayida asker birliklerini ve büyük toylara (dügünlere) katilan insanlarini sicak yemek yeme ihtiyaflarini kar§ilamak ifin yapilan büyük hacimli bronz kazanlarin kesik mahrut §eklinde, iferisinden bo§ olan tek ayak üzerine konulan oval §iklinde yapilmi§ olan kazanlarin agiz kenarlarin birbirine kar§i olan taraflarda, iki tane yariyuvarlak oyma ve döküm kabartma ile süslenmi§ bir sap (kol) takiliyordu.

Gunnlarin devirlerine ait olan seramik e§yalarin fesiti de fok tarz fe§itini kapsamaktaydi. Bunlarin arasinda yerel kavanoz §iklinideki fanak fömlek yaninda amfora §ekilinde sapli testiler, agaftan yapilmi§ olan yarisferik §iklindeki fanaklarin seramik taklitleri ve gümü§leme uygulanan fanak fömlekleri yer aliyordu.

Gunnlarin esasta geometrik §ekilli desenlerini ta§iyan süslemeleri de fok fe§itli ve fok zengin idiler. Bahsettigimiz desenlerin arasinda Gunnlarin en popüler motifleri - birbirine parallel olan iki düz fizginin arasinda zikzak §ekilinde fizilmi§ olan bir irmagin aki§idir [10]. Bizim dü§üncemize göre Gunnlarin inanf felsefelerinde - insan hayatin aki§ini simgelemekteydi.

Gunnlarin hukümdarlari karargahlarinin yerle§me yeri Tuna nehrinin Orta boylarindaki ülkelerin kuyumculari Gunnlar devletinin üst kademe ehalisinin sipari§larini hallederek 11 - 12 santim uzunluga gelen altin ile kaplanmi§, kirmizi akikler ve yakutlar ile süslenmi§ masif iki tane levhadan ibaret blüz fibulalarini üretmekteydiler [12, s. ]. Gunnlarin üst duzeyin kullandigi fibulalarin, eski fibulalara göre oranlarinin deyi§tigini kaydedebiliriz. Önceden eskilerde e§kenar dörtgen §ekilindeki fibulalarin levhalari artik daha da uzatilmi§ti. Bahsettigimiz fibulalar Kirim'da Gunnlarin devirlerine ait olan Bosporus - Keri? yeralti makberelerinde bulunmu§lardi [6, s. 44]. Ayni §ehirde Gunnlarin devirlerine ait olan ba§ka bir yeralti makberesinde bulunmu§, IV. yüzyilin sonu - V. yüzyilin ilk yarisina ait olan gömütden Gunnlara has olan polikrom tarzda yapilmi§ bezeklemeler ile birlikte Gunnlar dönemin tipik süs e§yasi kabul edilen ?ifte levhali gümü§ fibulalari ile birlikte bronzdan yapilan 2,0 - 2,3 santim ?apinda ucu bir?ok yüzler bulunan dökme küpeler bulunmu§tu [23, s. ].

Kuzey Karadeniz ve Kirim bozkirlarinda bulunmu§ olan arkeolojik eserlerin hronolojik zamanlama - betimleme yöntemi Rus arkeolog I. P. Zasetskaya'ya aittir [27, s. ]. Kendi metodunu arkeolojik uygulamalarinda kullanan Zasetskaya o döneme ait diademler (ta?lar), koltlar (gerdan takilari), kolyelere (ferrahiler) göre Gunnlar devletinin gö?ebe Türk birle§imlerine ait oldugunu ispat edebilmi§ti [27, s. ]. V. yüzyilin ilk yarisinin son senelerinde, Agustos böcegi §ekilli tutturmaliklar Gunnlarin ittifagina giren tüm gö?ebe halklar arasinda yayilmi§ti [41, s. 60].

Kirimin Kuzey sinirlarinda yerle§en Novo-Filippovka köyünde bulunulmu? Gunnlarin devrine ait bir bakir ustasinin gömütünün bulundugu yerde büyük olasilikta Gunnlarin kuyumculuk ve bakircilik merkezlerinden birisinin ayni yerde yerle§tigi tespit edilmi§tir. Gömütden ?ikarilan buluntularin arasinda bakir kül?eler, kesik bakir par?alari, dövülmü? bakir tedarikleri, döküm i?in iritilmeye hazirlanmi§ bakir ?anak ?ömlek fragmanlari, demircilik aletleri, kazan yapimi i?in demirden yapilmi§ olan saplar, bakir yongalar, demir borusu, ta§tan yapilmi§ olan örs, ok ve ayna gibi arkeolojik eserler ke§fedilmi§ti [34, s. ].

yillarinda ayni bölgeye ait olan Kizilyar hendeginde yarisi bozuk halde bulunmu? olan Gunnlar devrine ait olan bir gömütün i?erisinde yirmi adet büyük miktarda kehrebardan boncuk, ha? §eklinde yapilan ve üzerinde ?ok sayida akik ve yakut ta§lari ile süslenmi§ olan masif altin yüzük, gri renkli bogazi oyma desen ile süslenmi§ seramik ?anak ?ömlek par?alari ke§fedilmi§ti [34, s. 79]. Ayni hendekte senesinde sürdürülmü? olan in§aat ?ali§malari sirasinda kefedilen gömütün i?inden altin ta? (diadem), otuz ü? adet elbise uzerine dikilen altin plak, eyer ka§i, per?inle§mi§ bakir kazani, at takisi, ayna,

dizgin detaylari ve ü? yüzlü ok ucu bulunmu§tu [36, s. 58]. Gunnlara ait oldugu bezekleme i?in kullanilan levha ve plak süslenmelerinde Gunn ustalarin zerre (zern) ve kuyum (skan) dekorun tekniginin imitasyonu ile yapilmi§ kaliplarin yaygin kullanima sahip olduklarini kaydedebiliriz [2, s. 58].

Kirim yarimadasinda yerle§en Gunnlar ayakkabilarin ayak üzerinde sabitle§mesi i?in kullandiklari gümü§ ve bronzdan yapilan kemer tokalarini ve kemer uflarini ayakkabilarinin bezeklemesinin i?inde kullaniyorlardi [42, s. ,]. senesinde idil kenarlarinda yerle§en Gunnlarin Dogudan gelen Saragurlara kar§i yaptiklari sava§ sonucunda maglübiyete ugradiklarindan sonra Orta Asya'dan ve Güney Sibiriya'dan hareket eden Türk asilli Ogur, On Ogur ve Sari Ogur Türk boylari Cayik (Ural) ve idil (Volga) nehirlerini a§ayarak Kuzey Kafkasya, Kuzey Karadeniz, Azakdeniz ve Kirim bozkirlarinda Gunnlarin hakimiyetlerine son vererek, Gunnlarin ittifagindan kopan etnik kalintilari olan Türk asilli kavimleri olan Kutrigurlar, Utigurlar, Alkatsirlerler ve Altsagirler ile birle§erek Bulgar (Protobulgar) üst kimliginin altinda yeni bir etnik birle§im sürecinden ge?erek tarihte Bulgar ismiyle tanilan bir Türk toplulugunu olu§turdular [52, s. 25]. Kirim yarimadasinda Türk tarihi, Türk kültürü, Türk sanatinin kuruculari ve esas^ilari olan Gunnlarin ismi Kirim daglarinin Güneyinde Riba?ye kasabasinin (bu kasabanin eski Türk adi Tuvak olarak bilinmektedir) civarlarinda bulunan Hun adli gölünün isminde sakli olma ihtimalinin oldugunu dü§ünmekteyiz.

REFERENCES

1. Aybabin A. I. Pogrebeniya kochevnicheskoy znati v Krymu kontsa vv. [Burials of the nomadic nobility in the Crimea at the end of the 4th-6th centuries]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria]. Vol. 3. Simferopol', c.

2. Aybabin A.I. Khronologiya mogil'nikov Kryma pozdnerimskogo i rannesrednevekovogo vremeni [Chronology of the burial grounds of the Crimea late Roman and early medieval times]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria]. Vol. 1. Simferopol', s.

3. Aybabin A.I. Etnicheskaya prinadlezhnost' mogil'nikov Kryma 4 - pervoy poloviny 7 vv. n. e. [Ethnicity of the burial grounds of the Crimea 4 - the first half of the 7th cc. AD]. Materialy k etnicheskoy istorii Kryma [Materials for the ethnic history of the Crimea]. Kiev, Naukova dumka.

4. Ambroz A.K. Vostochnoevropeyskie i sredneaziatskie stepi 5 - pervoy poloviny 7 vv. [Eastern European and Central Asian Steppes 5 - the first half of the 7th century] Arkheologiya SSSR. Stepi Evrazii v epokhu srednevekov'ya

[Archeology of the USSR. The Steppes of Eurasia in the Middle Ages]. Moscow, Nauka,

5. Ambroz A.K. Problemy rannesrednevekovoy khronologii Vostochnoy Evropy [The problems of the early medieval chronology of Eastern Europe]. Sovetskaya Arkheologiya [Soviet Archeology]. № 3.

6. Ambroz A.K. Yugozapadnyy Krym. Mogil'niki vv [Southwestern Crimea. Cemeteries of the 4th-7th centuries]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria]. Vol. 4. Simferopol', S.

7. Ammian Martselin. Istoriya [History]. Russ. Ed.: Yu. Kulakovskiy, A. Soni. Kiev. Vol.

8. Artamonov M.I. Istoriya khazar [History of the Khazars]. Leningrad, Izdatel'stvo Gosudarstvennogo Ermitazha, s.

9. Baranov I. A. Pogrebenie 5 v. n. e. v Severo-Vostochnom Krymu [Burial 5th century AD in the North-Eastern Crimea]. Sovetskaya Arkheologiya [Soviet Archeology]. № 3.

Bernshtam A. N. Ocherk istorii gunnov [Essay on the history of the Huns]. Leningrad, s.

Blavatskiy V. D. Antichnaya arkheologiya i istoriya [Ancient archeology and history]. Moskva, Nauka, s.

Bogdanova N.A. Mogil'nik pervykh vekov nashey ery u s. Zavetnoe [The burial ground of the first centuries of our era near the village of Zavetnoye]. Arkheologicheskie issledovaniya na yuge Vostochnoy Evropy [Archaeological research in the south of Eastern Europe]. Moscow,

Vasil'ev A.A. Goty v Krymu [Goths in the Crimea]. IRAIMK [News of the Russian Academy of the History of Material Culture]. Petrograd, no. 1. S.

Veymarn E.V. Ot kogo mogli zashchishchat' gotov v Krymu «dlinnye steny» Prokopiya [Whom could defend the "long walls" of Prokopy ready in the Crimea]. Antichnye traditsii, i vizantiyskie realii [Antique traditions, and Byzantine realities]. Sverdlovsk, S.

Vlasov V.P. Gunny. Drevnee zoloto Kryma [Huns. Ancient gold of the Crimea]. Arkheologiya, Istoriya, Etnografiya [Archeology, History, Ethnography]. Simferopol',

Vysotskaya T.N. Pozdnie skify v Yugo-Zapadnom Krymu [Later Scythians in the South-Western Crimea]. Kiev, Naukova dumka, s.

Vysotskaya T.N., Cherepanova E. N. Nakhodki iz pogrebeniy vv. v Krymu [Finds from burials of centuries in Crimea]. Sovetskaya Arkheologiya [Soviet Archeology]. , no. 3.

Gaydukevich V.F. Bosporskoe tsarstvo [Bospor Kingdom]. Moscow -Leningrad, s.

Gumilev L.N. Khunnu. Sredinnaya Aziya i drevnie vremena [Hunnu. Middle Asia and ancient times]. Moscow,

Gumilev L. N. Ot Rusi do Rossii. Chast'pervaya. Kievskaya derzhava.

Slavyane i ikh sosedi. Khunny i gunny [From Rus' to Russia. The Kiev state. Slavs and their neighbors. Hunnu and Huns]. Moscow, Ayris-press, s.

Dashevskaya O.D. Pogrebenie gunnskogo vremeni v Chernomorskom rayone Kryma [Burial of the Hunnish time in the Chernomorsk region of the Crimea]. MIA, no.

Ermiy Sozomen. Tserkovnaya istoriya [Church history]. Russ. Ed.: V.V. Latyshev. Vestnik drevney istorii [Herald of Ancient History]. № 4.

Zasetskaya I.P. Datirovka i proiskhozhdenie pal'chatykh fibul Bosporskogo nekropolya rannesrednevekovogo perioda [Dating and the origin of finger brooches of the Bosporus necropolis of the early medieval period]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria]. Vol. 4. Simferopol', s.

Zasetskaya I.P. Zolotye ukrasheniya gunnskoy epokhi [Golden jewelry of Hunnic era]. Leningrad, 79 s.

Zasetskaya I.P. O khronologii i kul'turnoy prinadlezhnosti pamyatnikov Yuzhnorusskikh stepey i Kazakhstana gunnskoy epokhi [On the chronology and cultural affiliation of monuments of the South Russian steppes and Kazakhstan of the Hunnic era]. Sovetskaya Arkheologiya [Soviet Archeology], , no. 1.

Zasetskaya I.P. Polikhromnye izdeliya gunnskogo vremeni iz pogrebeniy Nizhnego Povolzh'ya [Polychrome products of the Hunnish time from the burials of the Lower Volga region]. ASGE [Archaeological collection of the State Hermitage]. , no

Zasetskaya I.P. Kul'tura kochevnikov yuzhnorusskikh stepey v gunnskuyu epokhu (konets vv. n.e.) [Culture of nomads of the South Russian steppes in the Hunnic era (4th-5th centuries AD)]. Saint-Petersburg,

Zosim. Novaya istoriya [New history]. Russ. Ed.: V. V. Latyshev. Vestnik drevney istorii [Herald of Ancient History], , no. 4.

Iordan. Oproiskhozhdenii i deyanii gotov [The origin and deeds of Gots]. Russ. Ed.: E. Ch. Skrzhinskoy. Moscow,

Istoriya SSSR s drevneyshikh vremen do nashikh dney [History of the USSR from ancient times to the present day]. Vol. 1. Moscow, Izdatel'stvo «Nauka»,

Kulakovskiy Yu. Alany po svedeniyam klassicheskikh i vizantiyskikh pisateley [Alans according to classical and Byzantine writers]. Kiev, 72 s.

Kulakovskiy Yu. Proshloe Tavridy [The Past of Tavrida]. Kiev, s.

Marti funduszeue.info Sto let Kerchenskogo muzeya [One hundred years of the Kerch Museum]. Kerch',

Mikhaylov B.D. Pokhovannya midnika guns'kogo chasu v Pivnichnomu Priazov'i: Arkheologiya [Burial of a copper-smithing of the Hun period in the Northern Azov coast: Archeology]. Kiiv, , no. 24, pp.

Pavel Oroziy. Istoriya protiv yazychnikov [History against the Pagans]. Ed.: G. Zorgenfreya. Vestnik drevney istorii [Herald of Ancient History]. no. 4.

Peshanov V.F. Melitopol'skaya diadema [Diadem from Melitopol]. Kratkie soobshcheniya Instituta arkheologii Akademii Nauk Ukrainskoy SSR [Brief reports of the Institute of Archeology of the Academy of Sciences of the Ukrainian SSR]. Kiev, , vol. 11, pp.

Prisk Paniyskiy. Gotskaya istoriya [Gothic history]. Russ. ed.: V.V. Latyshev. Vestnik drevney istorii [Herald of Ancient History], no. 4, , pp.

Prokopiy. Istoriya voyn rimlyan s persami [The history of the wars of the Romans with the Persians]. Russ. ed.: S. Yu. Destunis. Zapiski istoriko-filologicheskogo fakul'teta Sankt-Peterburgskogo universiteta [Notes of the History and Philology Faculty of the St. Petersburg University]. Part 1, S.

Prokopiy iz Kesarii. Voyna s gotami [War with the Goths]. Russ. ed.: S.P. Kondrat'eva, Z.V. Udal'tsova. Moscow, s.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Sorokina N.P. O steklyannykh sosudakh s kaplyami sinego stekla iz Prichernomor'ya [On glass vessels with drops of blue glass from the Black Sea region]. Sovetskaya Arkheologiya [Soviet Archeology], , no. 4.

Khayredinova E.A. Zhenskiy kostyum varvarov Yugo-Zapadnogo Kryma v 5 - pervoy polovine 6 vv. [Women's suit of barbarians of the SouthWestern Crimea in the V - first half of the VI centuries]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria], vol. 9. Simferopol', s.

Khayredinova E. A. Obuvnye nabory vv. iz Yugo-Zapadnogo Kryma [Footwear sets of th centuries from the South-Western Crimea]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria], vol. 10, Simferopol', s.

Shelov D.B. Volgo-Donskie stepi v gunnskoe vremya [The Volga-Don steppes in the Hunnish time]. Voprosy drevney i srednevekovoy arkheologii Vostochnoy Evropy [Questions of ancient and medieval archeology of Eastern Europe]. Moscow, Nauka, P.

Yurochkin funduszeue.info Pogrebenie kochevnika gunnskogo vremeni v kurgane u sela Izobil'nogo v Krymu [Burial of a nomad Hunnish time in a barrow near the Izobilnoe village in the the Crimea]. MAIET [Materials on Archeology, History and Ethnography of Tavria]. Vol. 3. Simferopol', s.

Yurochkin funduszeue.info Pogrebenie kochevnika gunnskogo vremeni u sela Izobil'noe v Krymu [Burial of nomad Hunnish time near Izobilnoe village in the Crimea]. Tezisy dokladov nauchnoy konferentsii «Problemy istorii Kryma» [Abstracts of the scientific conference "Problems of the history of the Crimea"]. Simferopol',

Yakobson A.L. Srednevekovyy Krym [Medieval Crimea]. Moscow -Leningrad, p.

Europe: The Origins of the Huns. Based on conversations with Kemal Cemal. The History Files. Turkey,

Filtheim Ft. Geshichte der Hunnen bd. Berlin,

Guignes J. Histoire generale, des Huns, Des Turcs, des Mongoles, et des autres Tartares occidentan'u ().

Heather Peter. The Huns and the End of Roman Empire in Western Europe. The English Historical Review, Vol. , no. February , p. 5.

Howorth H. H. History of the Mongols (). 6-th Congress of Orientalistes. Leiden, pp.

Karatay Osman. Kafkasya Bulgarlari Tarihi. Karaçay - Balkarlar - Tarih, Toplum, Kültür Ankara, Karam Yayinlari, S.

Kazanski M. Huns. Ensyclopedia Universales. Paris.

Maenchen - Helfen Otto. The World of the Huns: Studies in Their History and Culture. University of California Press.

Pritsak O. Hun. Der Volksname Hsinngnu. Caj. Bd. V. №1.

Werner I. Beitrage zur Archaologie des Attila-reiches. Münhen,

Yazar hakkinda: ismet Ablatifoviç Zaatov - sanat bilimi doktoru. Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi, §. Marcani adina Tarih Enstitüsü Kirim ilmi merkezinin deneyimli bilimsel araçtirmacisi (, sok. Baturin, 7, Kazan, Rusya Federasyonu); [email protected]

The first Turks of the Crimea - Huns

(the area of distribution and evidence of their

material culture and art on the peninsula)

Ismet Zaatov

(Sh. Mardjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences)

Abstract. The article gives testimonies, mostly of Byzantine and Roman authors, who lived and worked during and close to the historical time standards by the time of advance to the East and hegemony in the Crimea and in the Northern Black Sea region of the Huns. On the basis of information from these authors' reports,in this article an attempt is made to localize the Huns in the Crimea, their observations on everyday life and elements of the Hun culture. The results of archaeological research by modern researchers formed the basis for an attempt to show the geography of Hunnish burials on the Crimean peninsula and the high level of jewelry art of nomads of the Huns.

Keywords: Crimea, the Crimean peninsula, Byzantium, Huns, Hunnu, Byzantine sources, Russian and Soviet researchers, archeology, jewelry art.

About the author: Ismet Ablyatifovich Zaatov - Cand. Sci. (History of Arts), leading researcher of the Crimean Scientific Center of Sh. Mardjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences (, 7, Baturin St., Kazan, Russian Federation); [email protected]

Первые тюрки Крыма - гунны

(ареал расселения, свидетельства и места

распространения материальной культуры и искусства гуннов на полуострове).

Исмет Заатов

(Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ)

Аннотация. В статье приведены свидетельства византийских и римских авторов времен продвижения на Восток и гегемонии в Крыму и в Северном Причерноморье гуннов (хунну). На основе этих сообщений в данной публикации предпринята попытка локализации гуннов в Крыму, приведены наблюдения за их бытом и элементами культуры. Также отмечается высокий уровнь развития ювелирного искусства у гуннов.

Ключевые слова: Крым, Крымский полуостров, Византия, гунны, хунну, византийские источники, российские и советские исследователи, археология, ювелирное искусство.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Айбабин А. И. Погребения кочевнической знати в Крыму конца 1У-У1 вв. // МАИЭТ. Выпуск 3. Симферополь, с.

2. Айбабин А. И. Хронология могильников Крыма позднеримского и раннесредневекового времени // МАИЭТ. Выпуск 1. Симферополь, с.

3. Айбабин А. И. Этническая принадлежность могильников Крыма IV -первой половины VII вв. н. э. Материалы к этнической истории Крыма. Киев : Наукова думка.

4. Амброз А. К. Восточноевропейские и среднеазиатские степи V - первой

половины VII вв. // Археология СССР. Степи Евразии в эпоху Средневековья. Москва : Наука,

5. Амброз А. К. Проблемы раннесредневековой хронологии Восточной Европы // Советская Археология. № 3.

6. Амброз А. К. Юго-западный Крым. Могильники ^—УП вв. // МАИЭТ. Выпуск 4. Симферополь, С.

7. Аммиан Марцелин. История / перевод Ю. Кулаковского и А. Сони. Киев. Выпуск

8. Артамонов М. И. История хазар. Ленинград : Издательство Государственного Эрмитажа, с.

9. Баранов И. А. Погребение V в. н. э. в Северо-восточном Крыму // Советская Археология. № 3.

Бернштам А. Н. Очерк истории гуннов. Ленинград, с.

Блаватский В. Д. Античная археология и история. Москва : Наука, с.

Богданова Н. А. Могильник первых веков нашей эры у с. Заветного. Археологические исследования на юге Восточной Европы // Труды ГИМ : Москва,

Васильев А. А. Готы в Крыму// ИРАИМК. Петроград, Ч. 1. С.

Веймарн Е. В. От кого могли защищать готов в Крыму «длинные стены» Прокопия // Античные традиции и византийские реалии. Свердловск, С.

Власов В. П. Гунны. Древнее золото Крыма // Археология, История, Этнография. Симферополь,

Высотская Т. Н. Поздние скифы в Юго-западном Крыму. Киев : Наукова думка. с.

Высотская Т. Н., Черепанова Е. Н. Находки из погребений ^^ вв. в Крыму // Советская Археология. № 3.

Гайдукевич В. Ф. Боспорское царство. Москва - Ленинград, с.

Гумилёв Л. Н. Хунну. Срединная Азия и древние времена. Москва,

Гумилёв Л. Н. От Руси до России. Часть первая. Киевская держава. Славяне и их соседи. Хунны и гунны. Москва : Айрис-пресс, с.

Дашевская О. Д. Погребение гуннского времени в Черноморском районе Крыма // МИА, №

Ермий Созомен. Церковная история / перевод В. В. Латышева // Вестник древней истории. № 4.

Засецкая И. П. Датировка и происхождение пальчатых фибул Боспорского некрополя раннесредневекового периода // МАИЭТ. Выпуск 4. Симферополь, с.

Засецкая И. П. Золотые украшения гуннской эпохи. Ленинград, 79 с.

Засецкая И. П. О хронологии и культурной принадлежности памятников южнорусских степей и Казахстана гуннской эпохи // Советская Археология. № 1.

Засецкая И. П. Полихромные изделия гуннского времени из погребений Нижнего Поволжья // АСГЭ. №

Засецкая И. П. Культура кочевников южнорусских степей в гуннскую эпоху (конец 1У-У вв. н. э.). СПб.,

Зосим. Новая история / Перевод В. В. Латышева // Вестник древней истории. № 4.

Иордан. О происхождении и деянии готов / перевод и комментарии Е. Ч. Скржинской. Москва,

История СССР с древнейших времен до наших дней. Серия 1. Том 1. Москва : Издательство Наука,

Кулаковский Ю. Аланы по сведениям классических и византийских писателей. Киев : Университет Св. Владимира, 72 с.

Кулаковский Ю. Прошлое Тавриды. Киев, с.

Марти Ю. Ю. Сто лет Керченского музея. Керчь,

Михайлов Б. Д. Поховання м1дника гунського часу в Швшчному Приазов'1 // Археолопя. Кшв, Випуск С.

Павел Орозий. История против язычников / перевод Г. Зоргенфрея // Вестник древней истории (ВДИ). № 4.

Пешанов В. Ф. Мелитопольская диадема // Краткие сообщения Института археологии Академии наук Украинской ССР. Киев, Выпуск С.

Приск Панийский. Готская история / перевод В. В. Латышева // Вестник древней истории, № 4. С.

Прокопий. История войн римлян с персами / перевод С. Ю. Дестуниса // Записки историко-филологического факультета Санкт-Петербургского университета. Часть 1, С.

Прокопий из Кесарии. Война с готами / перевод С. П. Кондратьева, комментарии З. В. Удальцовой. Москва, с.

Сорокина Н. П. О стеклянных сосудах с каплями синего стекла из Причерноморья // Советская Археология. № 4.

Хайрединова Э. А. Женский костюм варваров Юго-западного Крыма в V - первой половине VI вв. // МАИЭТ. Выпуск 9. Симферополь, с.

Хайрединова Э. А. Обувные наборы V-VII вв. из Юго-западного Крыма // МАИЭТ. Выпуск Симферополь, с.

Шелов Д. Б. Волго-донские степи в гуннское время // Вопросы древней и средневековой археологии Восточной Европы. Москва : Наука, С.

Юрочкин В. Ю. Погребение кочевника гуннского времени в кургане у села Изобильного в Крыму // МАИЭТ. Выпуск 3. Симферополь, с.

Юрочкин В. Ю. Погребение кочевника гуннского времени у с. Изобильного в Крыму // Тезисы докладов научной конференции « Проблемы истории Крыма». Симферополь,

Якобсон А. Л. Средневековый Крым. Москва - Ленинград, с.

Europe: The Origins of the Huns. Based on conversations with Kemal Cemal. The History funduszeue.info,

Filtheim Ft. Geshichte der Hunnen bd. Berlin,

Guignes J. Histoire generale, des Huns, Des Turcs, des Mongoles, et des autres Tartares occidentan'u ().

Heather Peter. The Huns and the End of Roman Empire in Western Europe. The English Historical Review, Vol. № February , p. 5.

Howorth H. H. History of the Mongols (). 6-th Congress of Orientalistes. Leiden, pp.

Karatay Osman. Kafkasya Bulgarlari Tarihi. Karaçay - Balkarlar - Tarih, Toplum, KültürAnkara: Karam Yayinlari, S.

Kazanski M. Huns. Ensyclopedia Universales. Paris.

Maenchen - Helfen Otto. The World of he Huns: Studies in Their History and Culture. University of California Press.

Pritsak O. Hun. Der Volksname Hsinngnu. Caj. Bd. V. №1.

Werner I. Beitrage zur Archaologie des Attila-reiches. Münhen,

Сведения об авторе: Исмет Аблятифович Заатов - канд. искусствоведения, ведущий научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (, ул. Батурина, 7, Казань, Российская Федерация); [email protected]