Iş Gücünün Karşılığı Bulmaca

Örnekler: şifre

1 ULUSLARARASI FELSEFE ARAŞTIRMALARI DERNEĞİ (U F A D) AZƏRBAYCAN FƏLSƏFƏ VƏ SOSİAL-SİYASİ ELMLƏR ASSOSİASİYASI (A F S E A) FƏLSƏFƏ və sosial-siyasi elmlər elmi-nəzəri jurnal PHILOSOPHY and SOCIAL-POLITICAL SCIENCES FELSEFE ve SOSYAL-SİYASAL BİLİMLER 2 (41) Bakı

2 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 Redaksiya Şurası: Akademik Ramiz Mehdiyev (sədr), Prof. Əli Həsənov, prof. Kənan Gürsoy (Türkiyə), prof. Ş.Teoman Duralı (Türkiyə), akademik funduszeue.infoski (Rusiya), prof. David Evans (İngiltərə), prof. Zarema Şaukenova (Qazaxıstan), prof. A.N.Çumakov (Rusiya), AMEA-nın müxbir üzvü Könül Bünyadzadə, prof. Alparslan Açıkgenc (Türkiyə), prof. Xədicə Nur Erkızan (Türkiyə), dos. Nəbi Mehdiyev (məsul katib), Prof. Səlahəddin Xəlilov (baş redaktor). ISSN Redaksiyanın ünvanı: AFSEA UFAD Bakı AZ, Bülbül prospekti, 45 Beylerbeyi Mahallesi Yalıboyu Tel.: () caddesi, Arabacılar sokak 11/3 Faks: () Tel.: (90) [email protected] UFAD, AFSEA,

3 MÜNDƏRİCAT REDAKSİYA ŞURASINDAN 5 FƏLSƏFƏ TARİXİ VƏ EPİSTEMOLOJİ Nəbi MEHDİYEV Delilcilik ve Tanrı İnancının Epistemik Statüsü 9 MƏNƏVİYYAT FƏLSƏFƏSİ Ferdi ERTEKİN Nietzsche nin Üstüninsan ve Tasavvufun Insan-I Kâmil Tasavvurlarina Bir Bakiş Səlahəddin XƏLİLOV Mənəviyyat Dünyası və Məkan-Zaman Kontiniumu TARİX VƏ SİYASƏT FƏLSƏFƏSİ Fulya BAYRAKTAR Bir tasarim olarak kürenin küreselleştirilmesi Can Tankut ESMEN Bir teorinin ilk adımı: tarihyazımında tepkitarih üzerine bir deneme Sergey MALENKO, Andrey NEKİTA Qorxu kinomatoqrafiyası: biosiyasiləşdirilmiş patomifologiya kimi (II) ESSELƏR, MAKSİMALAR VƏ QEYDLƏR

4 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 ELMİ-FƏLSƏFİ HƏYAT Gülsüm MEHDİYEV Özel Yetenekli Çocuklar Araştırma Merkezi (Öyçam): Dersimiz Hayal Bilgisi- Zeka ve Yetenek Eğitimi Buluşmaları Hans KÖHLER The United Nations in an Age of Transition I: World Order and Realpolitik Hans KÖHLER The United Nations in an Age of Transition II: The Predicament of the United Nations Organization Phenomenology in Dialogue: Religious Experience and the Lifeworld Yeni Bir Varlıq Teorisine Doğru Belqradda "Şərq və Qərb problematikası kontekstində romantik poeziya" kitabının serb dilinə tərcüməsinin təqdimatı UFAD da Prof. Dr. Ayhan Bıçak ın Devlet Felsefesi Adlı Kitabının Tanıtımı Abdüllatif Tüzer Din Tasavvuru ve Dinin Yaşanmasını Tayin Eden Etkenler KİTABLAR, RƏYLƏR İ Ç İ N D E K İ L E R TABLE OF CONTENTS

5 Redaksiya Şurasından Əziz oxucular! Dünya getdikcə daha çox fəlsəfəsizləşir və sanki göylər yerə enir. Amma fəlsəfi düşüncələr və polemikalar səngimək bilmir və Fəlsəfə jurnalı da hələ çıxmaqda davam edir. Bu bir ətalətmi, yoxsa zamanın enişinə qarşı duruşmu, bunu zaman özü göstərəcək. Noyabrın 16 da UFAD-da Beynəlxalq Fəlsəfə günü qeyd olundu. Jurnalın baş redaktoru, UFAD başkanı S.Xəlilovun Türkiyə türkcəsindəki çıxışını təqdim edirik: Prof. Dr. Salahaddin Halilov: İnsanın kendi hayatını idrak etmesi ve gelecekteki hayatını bilinçli olarak inşa etmesi sadece felsefi düşünce ile mümkün olabilir. Fakat, her insan felsefi düşüncenin yüksek seviyelerine erişemez ve büyük çoğunluk bilinçsiz ve anlık hayat yaşar. Tabi ki, filozof olabilmek herkes için mümkün değildir. Fakat, filozoflar bunu başkalarına aktarmanın yollarını bulabilirler mi? Herkesin kendi bireysel hayatını idrak etmesi ile evrensel felsefi düşünce arasında bir de milli düşünce aşaması vardır. Her halkın tarihinde güncel sosyo-politik problemlerin yanı sıra onun strateji gelişim çizgisini belirleyen, milli özbilinçten kaynaklanan görevler de vardır. Fakat ne yazık ki halkın milli benliğini ifade eden hayati meseleler bazen güncel problemler içerisinde, siyasal çekişmelerin, yerel sosyo-politik çıkarların, yine maddi ihtiyaçların karşılanmasından doğan bireysel ve toplumsal çabaların mücadelesi sahnesinde geri plana itilir ve bazen de büsbütün unutulur. Çağdaş dönemde tüm dünya halklarının felsefi düşüncelerinin yapısında Batı felsefesi hakim konumdadır. Küreselleşme, sadece Batı tekniğinin, Batılı sermayenin yayılması ile sınırlı kalmayıp, aynı zamanda Batı daki düşünce biçiminin saldırısı ile karakterize edilmektedir. Bir eliyle 5

6 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 çağdaşlığa, Batı ya sıkı-sıkıya tutunanlar, diğer eliyle milli felsefi düşüncelerini korumaya çalışıyorlar. Ancak hayat yolunu seçerken, çalışma programını belirlerken aktif düşünce biçimi olarak özellikle ilk eldekini seçmek durumunda kalıyorlar. Çünkü hem biçim ve belki hem de içerik olarak geçmişe mal olmuş türk-islam felsefî düşüncesi, bizi kuşatan teknoloji dünyasında fayda sağlayamıyor. Diğer elimizdekini ancak bir sembol olarak, bir egzotik fikir olarak koruyoruz. O da eğer koruyorsak!? Peki, bu durumda nasıl bir yol takip etmek gerekir? Milli-manevi değerlerimizi bir sembol yaparak gerçek süreçlere formel olarak eklemek değil, millilikle çağdaşlığın içerik zeminindeki vahdetini sağlamak gerekir! Günümüzde millet, milli ben, milli kimlik hakkında çok konuşuluyor. Fakat bizi başkalarından farklı kılan, özgünleştiren hususlar, milli belirliliğin envanterleri bilinmediği sürece bu türden konuşmalar iyi niyetin ya da milliyetci sloganların ötesine geçemez. Tam tersi milli mesele özel otoritenin, özel imacın etki alanının genişletilmesi için araca dönüşür. İnsanların milli duyguları üzerinden manipülasyon yapanlar bu konuyu politikada eninen boyuna kullanırlar. Ne yazık ki, aydınlarımızın bir kısmı da meselenin mahiyetini anlamadan, sadece milli birlik misyonunu gerçekleştirmek adına söz konusu çeşitli güçleri desteklemek için çaba sarfetmektedirler. Milli ve evrensel çıkarların özneleri gerçek toplumsal güce dönüşmediğinde, her şey bireysel ekonomik çıkarların ve nefsanî duyguların etkisi altına girdiğinde, çıkarlar fezasında bireysel amaçları ifade eden vektörlerin istikameti güçlü milli ve evrensel duyguların etkisiyle genel bir eğilim edinmediğinde faaliyetler sistemi yerine faaliyetler kaosu oluşur ve böylece yedek vektör sıfırlanmış olur. Herkes belli yönde hareket ediyor, herkes çalışıyor, faaliyet gösteriyor ama milli gelişim katsayısı sıfıra eşit oluyor. Millet ne kendisi gelişiyor ne de insanlığın gelişimine pozitif etki ediyor. Oysa her şeyden önce milletleşmek, gerçek anlamda millet olmak gerekiyor. İsim, soy ismi ile değil, sadece konuşma ile, saz ve söz ile değil, aynı zamanda idrak ve felsefi düşünceyle de. Milli ruh kendisi de belirli gelişim evrelerinden geçer. Bir kimsenin özbilinç sürecinde duygudan düşünceye ve oradan da felsefi dünyagörüşüne doğru geçtiği yola benzer biçimde bir millet ancak ruhun duygusal halinden felsefi özbilinç düzeyine 6

7 Fəlsəfə tarixi ve epistemoloji yükseldiğinde tam anlamıyla büyük millete dönüşür. Kendini sevmekten, kendine tapmaktan başlayıp özbilince uzanan bir yol! Milli felsefi fikrin, ahlakın, gelenk-göreneklerin yeni kuşaklara iletilmesi, varlığının devam ettirilmesi bakımından milli-manevi yapıtlar, sanatsal edebiyat gerçekten büyük önem taşımaktadır. Bir milletin canlı tarihi bir yerlerde kırıldığında, gelişiminin hereketettirici güçleri kısıtlandığında, yine gelişim yolu dış güçlerce kasıtlı olarak başka yöne döndürüldüğünde milli genin hiç değilse farklı bir kulvarda, tarihüstü biçimlerde, düşünce, hatıra, edebiyat ve güzel sanatlarda yaşatılması zorunluluğu doğar. İnsan, belli bir millete ait olmanın öncesinde insandır. Ve milli mensubiyeti ne olursa olsun her bir insan için genel, gerekli yönler vardır. Etnik-milli anlamı çeşitli grupların bireylerini ayrıştıran yönleri ihtiva ettiği için içerik olarak fakir ve solgundur. Geniş anlamda milli anlamı ise her insana özgü gerekli şartları sağladığından, daha zengin ve kapsamlıdır. İnsanı karakterize eden niteliklerden çoğu; onun maddi ihtiyaçları, zekâsı, bilgisi ve pratik becerileri evrensel nitelik taşır. Asırlar boyunca önceki kuşakların çalışmaları ile gelişmiş bilim ve teknoloji, maddi ve teknik servetler tüm insanlara aittir. Ancak herhangi bir millete mensup olan insanlar belirli bir dili konuşur, belirli adet ve gelenekleri muhafaza ederler. Bunlar etnik-milli özelliklere aittir. Milli dilden farklı olarak matematiğin dili, bilgisayarın dili, tekniğin dili küresel özellik taşır. Daha doğrusu bu dilleri bilen insanlar da milletler gibi gruplaşıp kendi aralarında iletişim kurarlar. Bu bakımdan, biz artık yeni toplumsal birliktelik normlarının doğduğu ve onların etnik birlikteliklere oranla daha dayanıklı olabileceği bir doneme adım atmış bulunuyoruz. Özellikle, küreselleşme ortamında kitle iletişim araçlarının ve internetin yol açtığı, mekân sınırından bağımsız olan böyle yeni birliktelerin oluşumu ve insanlığın çalkalanıp yeni formlar edinmesi oldukça dikkate değer süreçlerdir ve bunlara kayıtsız kalmak mümkün değil. Milli felsefi düşünce; dünyanın bir insana yaklaşımını veya bir insanın dünyaya özel, bireysel yaklaşımını aksettirmekten farklı olarak, milli ben ile dünya arasındaki ilişkiyi ifade eder. Milli ben, bireysel ben den ve evrensel ben den farklı olduğu gibi, onun dünya ile ilişkisi de farklıdır. 7

8 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 Evrensel idrak, evrensel özbilinç asırlar boyunca insanların dünyaya ilgisinin rasyonelleşmiş ifadesidir. Burada duygudan, hissiyattan (hatıradan, kederden vs.) daha çok idrak ile ilgili (cognitive) bilgiler yer alır. Ancak insanın dünya hakkındaki bilgileri farklı hiyerarşik basamaklarda ortaya çıkar. Felsefe en genel bilgilerin fonunda, en genel kanunların idraki üzerinden dünyanın genel manzarasını oluşturmaya çalışır. Hangi ülkede yaşarsa yaşasın ve hangi millete mensup olursa olsun filozof, dünyayı bir insan ölçütü ile, insan prizmasından, evrensel değerler noktasından anlamaya çalışır ve dünyanın, insan-dünya ilişkilerinin farklı modellerini, anlayışlarını oluşturur. Fakat insan dünya ile ilgisini kendi milli ve bireysel prizmalarından açıkladığında da genelleme için yararlı olan rasyonel bilgiler biraraya gelir. Her bireyin kendi dünyası olduğu gibi, kendi felsefesi de vardır. Farklı bireylerin felsefelerini toplayıp, ortak noktaya getirmek mümkün değildir. Daha doğrusu, felsefenin kendine has toplanma kuralları vardır. Bu kurallar bilimsel bilgilerin, aynı şekilde sanat eserlerinin, sanatsal izlenimlerin toplanmasından farklıdır. Bir milletin felsefi düşüncesi onun her bir üyesine ait felsefi düşüncelerin toplamı değildir; milleti temsil yetkisi olan, milli ruhun taşıyıcısı, milli özbilinç baryerini aşmış tek tek şahsiyetlerin, filozofların felsefi yaklaşımlarından, bu yaklaşımların örgüsünden oluşur. 8

9 Fəlsəfə tarixi və epistemoloji Delilcilik ve Tanrı İnancının Epistemik Statüsü Nebi Mehdiyev* 1. Delilcilik, bir önermenin doğruluğunun ya da bilgi değeri kazanmasının ispat yükümlülüğüne dayandığını iddia eden tarihsel anlamda çok eski ve yaygın bir görüşün genel adıdır. Bu tanımdan hareketle, bir inancı bilgiye dönüştürme çabasında olan tüm gerekçelendirme teorilerini delilcilik başlığı altında toplamak mümkündür. Bu noktada hemen akla, gerekçelendirme teorileri içerisinde tarihsel anlamda önceliğe ve büyük bir öneme sahip olan temelciliğin delilciliğe yönelik eleştirilerinin bir önceki iddiamı geçersiz kıldığı söylenebilir; ne var ki yazımın sonunda ileri süreceğim bilgi tanımı açısından baktığımızda tüm diğer gerekçelendirme teorileri gibi temelciliğin de esasında bir tür delilcilik olduğunu ve ortaya koyduğu bilişsel ürünlerin bilgi değeri taşımadığını ortaya koymaya çalışacağım. Özünde epistemik bir tavır olan delilciliğin tüm entelektüel alanlara teşmil edilebileceği yadsınamaz; ancak son dönemde özellikle din felsefesi alanında hararetli tartışmalara yol açması ve benim de delilciliğin sözgelimi sanatta ya da bilim felsefesindeki izdüşümlerinden ziyade din felsefesindeki gelişmeleri takip ediyor olmam hasebiyle, tezimi dinî epistemoloji zemininde temellendirmeye çalışacağım. Bunu yaparken de, muhtemel eleştirile- * Doç. Dr.; Trakya Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Bölümü. 9

10 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 ri göğüsleyerek, önemli ölçüde daha önceki çalışmalarından yararlanacağım. Bu tutumumu malumun ilamından öteye, geliştirmekte olduğum bilme teorisinin destekleyici bir unsuru olarak görülmesinden büyük bir memnuniyet duyarım. 2. Delilcilik, tüm alanlarda olduğu gibi, dinî veya dine dair düşünceleri de insan-merkezli bir temel üzerine inşa etme teşebbüslerini temsil eden Aydınlanma hareketinin ürettiği bir kavramdır. Rönesans sonrası dinî düşüncede bir kırılmanın yaşandığı Batı da, on yedinci yüzyılın ilk yarısında Descartes rasyonalizmi, ikinci yarısında ise Newton cu doğal felsefeyle ve Locke çu ampirizmin etkileri sonucunda, düşünsel anlamda Tanrıyı elimine ederek veya tefekkürdeki yerini kısıtlayarak insanın bilme yetilerini esas alan bir dünya görüşü hâkim olmaya başladı. 1 İngiltere Kraliyet Cemiyeti çevresindeki deist düşünürler ve Voltaire, Montesquieu, Rousseau ve hatta insanı makineleştiren La Mettrie gibi Fransız aydınlanmacılarının görüşlerinin temel iddiası, Robin Attfield ın düşüncenin sekülerleşmesi olarak tanımladığı vahiy ve her türlü otoriteyi sorgulamak suretiyle Tanrının varlığına inanmanın ne kadar rasyonel olduğunu keşfetmekti. 2 Düşüncenin her türlü otoriteden arındırılması sürecinin en etkili isimleri, Hume ve Kant olmuştur. Her iki düşünür de, tartışmayı salt akılla sınırlayarak dinî bilgilerin rasyonel yöntemlerle kazanılamayacağını savunmuşlardır. Fakat, bu çizginin makul sonuçlarından biri olarak gözükmesine rağmen, bu dönemde hâlâ ateizmin hoş karşılanmadığını 1 James Collins, God in Modern Philosophy, (Chicago: Henry Regnery Company, ), s. ; Grane Brinton, The Shaping of Modern Thought, (Englewood Cliffs, N. J.: Prentice- Hall, ), s. vd. 2 Robin Attfield, God and the Secular: A Philosophical Assessment of Secular Reasoning from Bacon to Kant, (Hampshire: Gregg Revivals, ), s. Fakat Attfield, düşüncenin sekülerleşmesi (intellectual secularisation) kavramının, tarihsel bir süreç olmaktan ziyade bir tür ideoloji olan sekülerlik (secularism) kavramıyla karıştırılmaması gerektiğinin altını çizmektedir. Sekülerlik zorunlu olarak teoloji karşıtıdır, ama sekülerleşme için böyle bir zorunluluk yoktur ve kimilerine göre de bizzat dinin doğasından kaynaklanmaktadır (s ). 10

11 Fəlsəfə tarixi və epistemoloji belirtmek gerekir. 1 Felsefî bir tutum olarak ateizm, ilk kez on dokuzuncu yüzyılda Ludwig Feuerbach tarafından savunulmuş, daha sonra Batı siyaset ve varlık düşüncesindeki birtakım ideolojik açılımlarının ardından yirminci yüzyıl analitik felsefesine geçerek Antony Flew ve J. L. Mackie gibi düşünürler tarafından epistemik bir tavra dönüştürülmüştür. 2 Teistik veya ateistik açılımlarının yanı sıra delilcilik, daha önce de belirttiğim gibi, her şeyden önce epistemik bir yöntemdir; şöyle ki din felsefesi açısından tartışmaya yol açan nokta, Tanrının varlığının imkanından ziyade bu sorunun gerekçelendirilebilme gücüdür. Dolayısıyla, dinî bilgilerin imkanına ilişkin yüzyıllarca süren tartışmaları birleştiren nokta, şu temel iddiaya dayanan delilci yöntem olmuştur: bir inancın rasyonel oluşu, inanan birisinin söz konusu inancın lehinde yeterli neden veya gerekçeye sahip olmasıyla orantılıdır. 3 Bu iddia, bir anlamda yeni bir inanma ahlakı ilkesine dönüşmüştür; Clifford un dile getirdiği gibi, her ne zaman ve her nerede olursa olsun bir kimsenin yetersiz delile dayanarak herhangi bir şeye inanması yanlıştır. 4 Aslında Clifford un doğrudan dinî inançları kastetmemesine rağmen, bazı din felsefecileri tarafından delilciliğin doğasını yansıtan epistemolojik bir ilke olarak telakki edilmiştir. Kenneth Konyndyk, Clifford un iddiasında yer alan yanlış sözcüğünün iki şekilde anlaşılabileceğini ileri sürmektedir: (1) epistemik yükümlülüğün ihlal edildiği normatif versiyon ve (2) bireyin inançlar örgüsünün eksikliğini gösteren yapısal versiyon. 5 Aslında bu iki versiyon birbirinden farklı 1 Karen Armstrong, A History of God, (London: Mandarin, ), s Bu anlamda ateistik düşüncenin ortaya çıkışı ve tarihsel evreleri hususunda geniş bilgi için bkz.: Michael J. Buckley, At the Origins of Modern Atheism, (Michigan: Yale University, ) ve James Collins, God in Modern Philosophy, bölüm (The Emergence of Atheism). 3 Kelly James Clark, Return to Reason: A Critique of Enlightenment Evidentialism and a Defense of Reason and Belief in God, s William K. Clifford, The Ethics of Belief, The Rationality of Belief in God, ed. George I. Mavrodes, s Kenneth Konyndyk, Faith and Evidentialism, Rationality, Religious Belief, & Moral Commitment: New Essays in the Philosophy of Religion, ed. Robert Audi, William J. Wainwright, (Ithaca: Cornell University Press, ), s

12 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 epistomolojik anlamlar taşımamaktadır; bilgi edinme sürecinde epistemik gerekçelendirme teorileriyle ilgili tartışmaları da beraberinde getiren bu iddialardan birincisi genel delilci tavrı ortaya koyarken, ikincisi bu tavrın dayandığı epistemik temellere gönderme yapmaktadır. Günümüzde ateist veya teist pek çok din felsefecisi, bilgi edinme sürecinde bir yöntem olarak delilciliği kabul etmektedir. Sözgelimi, Richard Swinburne, Clifford un iddiasını aşırı bulmasına rağmen ispat yükümlülüğünün kaçınılmaz olduğunu ve bunun sonucunda dinî inançların daha doğru bir biçimde savunulabileceğini ileri sürmektedir. 1 Benzer bir tutum sergileyen Antony Flew ye göre, Tanrının varolduğunu ortaya koymak istiyorsak, bu inancın güçlü temellerini bulmak zorundayız: Bu temelleri (delilleri) sağlayamadığımız sürece hiçbir şekilde inanamayız. 2 Bir diğer delilci din felsefecisi olan Stephen J. Wykstra, delilciliğin, bir inancı ispatlamasından ziyade onun ispatlanabilir olduğunu göstermesinin daha önemli olduğunu savunmaktadır. Şöyle ki, bu durumda biz sadece bir delili değil, aynı zamanda onun esasında söz konusu bir inancın ulaşılabilir olduğunu da kabul ediyoruz. 3 Wykstra nın bu görüşü, delilciliğin amacının ortaya konulması açısından önem arz etmektedir; dolayısıyla, bir yöntem söz konusu olduğunda, Tanrının varlığı veya diğer dinî inançlar gibi ispatlandığı iddia edilen sonuçlardan önce bu inançların nasıl ispatlandığı veya hangi epistemik temellere dayandığını tespit etmenin daha önemli olduğu görülmektedir. Bu noktadan hareketle, öyle görünüyor ki öncelikli olarak, Tanrı inancının rasyonelliğinin delille orantılı olduğunu savunan hem ateistik meydan okumanın (ateistik delilcilik) hem de doğal teolojinin (teistik delilcilik) ve hatta agnostik delilciliğin 4 epistemolojik temellerinin bulunduğu klasik temelcilik teorisi üzerinde durmamız gerekir. 1 Richard Swinburne, Faith and Reason, (Oxford: Clarendon Press, ), s. s Antony Flew, The Presumption of Atheism, Contemporary Perspectives on Religious Epistemology, ed. Douglas Geivett, Brendan Sweetman, s Stephen J. Wykstra, Toward a Sensible Evidentialism: On the Notion of Needing Evidence, Philosophy of Religion: Selected Readings, ed. William L. Rowe, William J. Wainwright, s Delilciliğin bu son biçimi, Tanrının var olup olmadığı bilgisinin imkanını ortadan kaldırma girişimidir. Genel felsefede şüpheciliğe tekabül eden ve Antik çağa kadar izlerine 12

13 Fəlsəfə tarixi və epistemoloji 3. Klasik temelciliğe göre, sahip olduğumuz engin inanç yığının dayandığı basit bir ilke olmalı ve bu ilkenin kesinliğinden şüphe etmemeliyiz; aksi takdirde kendimizi bir gerileme veya kısır döngü içerisinde buluruz. Teknik anlamda epistemik gerileme sorunu olarak adlandırılan bu sorun, bütün bilgilerimizin çıkarımsal olduğunu, yani bir bilgi olmadan diğer bir bilginin doğrulanamayacağını ve bunun sınırlanamaz şekilde sonsuza kadar devam ettiği anlamına gelir. 1 Özünde şüpheci bir tavır olan epistemik gerileme sorunu, ilk defa Aristoteles (m.ö ) tarafından ciddi eleştirilere tabi tutulmuştur. Aristoteles, bu tür şüpheci tavır sergileyenlerin tezini şu cümlelerle ortaya koymaktadır: İspatla bilinmekten başka hiçbir bilme tarzı olmadığını farz edenler bir taraftan önceki nesnelerin kendilerinden önce ilk ilkeler yoksa, sonraki nesneleri bu öncekilerle bilemediğimize göre bunun gerisingeri sonsuza doğru bir yürüyüş olduğu kanaatindedirler; bir taraftan da seride bir durma varsa ve ilkeler mevcutsa, bu ilkeler bilinemez, çünkü bir ispata elverişli değildirler diyorlar. 2 Aristoteles bu tezi reddederek bütüncül ispatla bölümcül ispat şeklinde bir ayırıma gitmekte ve bütüncüllerin yalın ve sınıra doğru gittiği için rastlanan bu tutum, Thomas Huxley tarafından agnostisizm olarak adlandırılmış ve dinî inançlar bağlamında kullanılmıştır. Ona göre, inanmak için bir nedenimiz yoktur, fakat aynı zamanda inanmamak için de herhangi bir nedene sahip değiliz (bkz.: Louis P. Pojman, Agnosticism, The Cambridge Dictionary of Philosophy, ed. Robert Audi, (New York: Cambridge University Press, ) s. ). Delilciliğin ilk iki biçimi açısından baktığımızda, agnostisizmin rasyonel olarak Tanrının var olup olmadığı sorusuna vereceği cevap Evet veya Hayır şeklinde olmaktan çok uzak ve hatta bir tür kararsızlık olacaktır. N. R. Hanson, bu durumu agnostiğin ikilemi olarak tanımlamakta ve söz konusu ikilemden kurtulmak için teizmle ateizm arasında bir tercih yapılmasının kaçınılmaz olduğunu ileri sürmektedir (bkz.: Norwood Russell Hanson, The Agnostic s Dilemma, Faith, ed. Terence Penelhum, (New York: Macmillan Publishing Company, ), s ). 1 Ernest Sosa, The Raft and the Pyramid: Coherence Versus Foundations in the Theory of Knowledge, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings, ed. Louis P. Pojman, (Canada: Wadsworth, ), s Aristoteles, Organon IV, İkinci Analitikler, çev. H. R. Atademir, (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, ), s

14 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 sonsuzluk içerisinde kalan bölümcülerden daha üstün olduğunu 1 iddia etmektedir. Mesela, birtakım geometrik figürler, aksiyomlar ve mantıksal zorunluluklar kendi kendisini ispat eden veya kendi kendisini açıklamaya yeten yüklemlerdir. Aristoteles inn bu yaklaşımı, özetle çıkarımsal bilgilerin çıkarımsal-olmayan bir bilgiye dayandığını savunan temelcilik taraftarlarınca epistemik gerileme sorunundan epistemik gerileme argümanının çıkarılmasına yol açmıştır. 2 Temelcilik, epistemik gerileme sorununda ortaya konulan çözümsüzlüğü lehine çevirmeye çalışmış ve sonsuz bir gerileme veya kısır döngüden kurtulmanın tek yolunun bir başlangıç noktası belirlemek olduğunu, bu noktanın ise gerekçelendirilebilir değil de gerekçelendirilebilir-olmayan (temel) olması gerektiğini iddia etmiştir. Aynı çizgiyi takip eden ve bütün çıkarımsal bilgileri temel bir bilgi üzerine inşa etmeyi hedefleyen Rene Descartes ( ), Metafizik Düşünceler de varlığının bilgisine, yani ruhunun varolduğu bilgisine doğrudan ulaştığını, bunu yapabilmek için ise duyulardan sıyrılmanın yeterli olduğunu söylemektedir. Descartes ın kullandığı yöntem çok ilginçtir: şüphe götürmez bir şeye rast gelinceye kadar, en ufak bir şüpheyi doğuran bütün şeyleri reddetmek lazımdır. 3 Bu yöntem sonucunda elde edilen tek şüphe götürmez şey, kendisinin düşünüyor olmasıdır; o halde doğruluğu zorunlu olan öz, temel bir bilgidir. Bundan sonra yapılacak şey, sahip olduğumuz bütün bilgileri ilk bilgi üzerine tıpkı bir bina gibi inşa etmektir. Descartes ın tezini şu şekilde formüle edebiliriz: A < > B, B < C; A dan B, B den A, C den hem A hem de B nin çıkarılması mümkün iken, ne A dan ne de B den C nin çıkarılması mümkün değildir. C, hem A hem de B için bir temeldir. Kendiliğinden açık olan C, aynı zamanda şüphe götürmez ve değiştirilemezdir. Klasik temelcilik, Descartes tan sonra rasyonalist düşünürlerce, özellikle de ilk ilkeler biçiminde Wilhelm Lebiniz ( ) tarafından 1 Aristoteles, a.g.e., s Paul K. Moser, Foundationalism, The Cambridge Dictionary of Philosophy, ed. Robert Audi, (Cambridge: Cambridge University Pres, ), s Descartes, Metafizik Düşünceler, çev. M. Karasan, (Ankara: Maarif Matbaası, ), s

15 Fəlsəfə tarixi və epistemoloji savunulmuştur. 1 Leibniz, kendi varlık ve düşüncelerimizin doğrudan farkında oluşumuzun, aklî veya a priori gerçeklerin yanında olgusal veya a posteriori gerçekler sağladığını ileri sürmektedir. Bunların aracısız oluşunun nedeni ise, birincisinde anlama ile nesnesi, ikincisinde ise konu ve 2 yüklemi arasında herhangi bir şey bulunmamasından dolayıdır. Temelciliğin önemli savunucularından olan Roderick Chisholm ( ), Leibniz in olgusal doğruları varlık ve düşüncelerimizin doğrudan farkındalığı ile sınırlandırılmasının yanlış olduğunu ve kendiliğinden açık durumların alanının genişletilmesi gerektiğini ileri sürmektedir. Taliaferro nun eleştirel bilişsellik olarak adlandırdığı 3 klasik temelciliğin bu çağdaş görünümünü temsil eden Chilsholm a göre, düşünme, hatırlama, arzu, ümit, kaygı ve nefret gibi durumlar kendiliğinden açık durumlar ise de, çıkarımsal-olmayan durumlar sadece bunlarla sınırlı değildir; niyet ve çabalarımızı da bu kategoride mütalaa edebiliriz. 4 Diğer taraftan, temelciliğin ılımlı bir versiyonunu savunan Robert Audi, çıkarımsal olmayan temel bir inancın kendiliğinden açık ve çürütülemez bir biçimde gerekçelendirilmiş inançlar tarafından oluşturulmasına gerek olmadığını ileri sürmüştür. Buradaki asıl kaygı, bir taraftan zorunlu olarak temel inanç olarak nitelendirilen inançların yok denecek kadar az olması, diğer taraftan ise sahip olduğumuz inançların çoğunun işlevsel açıdan temel inanç olma özelliğini taşıması sorunundan kaynaklanmaktadır. Bu yüzden, ılımlı temelciliği aynı zamanda yanılabilir temelcilik olarak niteleyen Audi, temel inançlarımızın zorunlu değil de yeterli olduğunu savunmaktadır. 5 Fakat, Chisholm, Audi ve başkaları tarafından savunulan bu genişletme projesinin temelciliğin bazı çağdaş versiyonları çerçevesinde mümkün 1 James Collins, A History of Modern European Philosophy, (Milwaukee: The Bruce Publishing Company, ), s G. W. Leibniz, New Essays on Human Understanding, çev. P. Remnant, J. Bennett, (Cambridge: Cambridge University Press, ), s Charles Taliaferro, Contemporary Philosophy of Religion, s Roderick Chisholm, Theory of Knowledge, (Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, ), s Robert Audi, contemporary Modest Foundationalism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings, ed. Louis P. Pojman, s

16 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 olmasının yanı sıra klasik versiyonunun buna müsait olduğu söylenemez. Şöyle ki, temel inançların sınırlı sayıda oluşu sorununu belirli şartlarla aşmaya çalışan temelciliğin çağdaş versiyonlarının anahtar kavramlarından en önemlisi, ihtimaliyet kavramıdır 1 Halbuki bu kavramın klasik temelciler tarafından kabul edilmesi pek mümkün gözükmemektedir. Nitekim T. McGrew nün belirttiği gibi, eğer temel inançlar yalnızca muhtemeldirlerse, o zaman kesinlikle temel değildirler; bu inançlar çıkarımsaldırlar, ne var ki kendilerini destekleyen diğer inançlar onların muhtemelen temel oluşunu sağlamaktadır. inançlar ya temeldir ya da değildir Dahası, ihtimaliyetin aklîlikle hiçbir ilgisi yoktur ve tamamen şans işidir. 2 Şimdi temel inançların alanının genişletilmesi ile ilgili tartışmaları bir tarafa bırakarak herkesçe benimsenen temel inanç biçimlerini örnekleriyle bir daha görebiliriz. Temelciliğe göre, bir inancın temel bir inanç olabilmesi için (1) duyularla sabit, (2) kendiliğinden açık ve (3) değiştirilemez (incorrigible) olması gerekir. 3 Duyularla sabit inançlar, duyu verileriyle elde ettiğimiz bütün katıksız inançlarımızı kapsamaktadır; mesela, şu cisim serttir, önümde masa var, şu yaprak yeşildir vs. Kendiliğinden açık önermeler ise birtakım matematiksel ve mantıksal doğrulardan oluşmaktadır. Bütünün parçadan büyük olması ve 2x2=4 gibi temel önermeler kendiliğinden açık önermelerdir. Duyularla sabit inançların bir açılımı olan değiştirilemez inançların diğer temel inançlardan farklılığı kişisel bakışı şart koşmasıdır. Masada kırmızı bir kitap var önermesi ile Bence/bana öyle geliyor ki (I seem to see) masada kırmızı bir kitap var önermeleri arasındaki farklılık, 1 Paul K. Moser, Foundationalism, The Cambridge Dictionary of Philosophy, s Temelcilik veya delilcilik bağlamında ihtimaliyet olgusu üzerinde duran düşünürlerin başında R. Swinburne gelmektedir. Açıklayıcı varsayım iddiasından hareketle Swinburne, temel bir inanç için mümkün açıklama biçimlerinden en muhtemel olanının kabul edilebileceğini savunmakta ve hatta klasik temelciliğin bilgi edinme sürecinin içinde yer almayan dolaylı şahitliğin (indirect testimony) dahi, ihtimaliyeti ölçüsünde temel bir inanç olabileceğini kabul etmektedir. (bkz.: Richard Swinburne, Epistemic Justification, (Oxford: Clarendon Press, ), 4. bölüm (The Criteria of Logical Probability)). 2 Timothy McGrew, A Desence of Classical Foundationalism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings, s Ronald H. Nash, Faith and Reason: Searching for a Rational Faith, (Grand Rapids: Zondervan, ), s

17 Fəlsəfə tarixi və epistemoloji duyularla sabit ve değiştirilemez inançlar arasındaki farklılığın bir örne ğidir. 1 Birinci önermede değişen şartlar bir şahsın yanılabilmesini mümkün kılarken, ikincisi mevcut şartlar altında ileri sürülen bir önerme olduğu için yanılma riskini ortadan kaldırarak bir inancın değiştirilemez olmasını sağlamaktadır. 2 İşte klasik temelciliğin esasını oluşturan bu üç temel inanç çeşitleri, herhangi bir başka inanca dayanmadan doğrudan kabul edilme ve diğer inançları kendi üzerine inşa etme iddiasını taşımaktadır. Son alarak, bu önermelerin en ayırt edici niteliğini bir cümleyle ifade etmek gerekirse, Mehmet S. Reçber in belirttiği gibi, doğruluklarının bir anda (hemen) kavranılması, yani bir kimsenin onların doğru olduklarına hükmedebilmesi için onları anlamasının yeterli olduğu söylenebilir. 3 Ana hatlarıyla tarihsel seyrini ve temel iddialarını ortaya koymağa çalıştığımız klasik temelcilik, görüldüğü üzere, Tanrı inancını temel bir inanç olarak ele almamıza imkan tanımamasının yanı sıra bu inançların epistemik gerekçelendirmeyle savunulabileceğini ve dolayısıyla da delilci bir zeminde geçerlilik kazanabileceğini ileri sürmektedir. Bu haliyle, dinî epistemolojide merkezî konumu haiz olan temelciliğe dayalı delilcilik, hem genel epistemoloji hem de dinî epistemoloji çerçevesinde birtakım eleştirilere tabi tutulmuştur. 4. Epistemolojik açıdan klasik temelciliğe yöneltilen eleştirilen genellikle epistemik gerileme sorunu ve temel inanç kavramları üzerine yoğunlaşmıştır. Bu iki kavram arasındaki çarpık ilişkisine dikkat çeken L. BonJour, epistemik gerileme sorununun, epistemolojik açıdan son derece paradoksal 1 Bir inancın değiştirilemez oluşunun, gerekçelendirmenin bilgi edinme süreci veya bilgi oluşturma mekanizmasına bağlı olduğunu savunan dışsalcı iddiadan öte bir şey olduğunu belirtmek gerekir. Çünkü temelciliğin dayandığı içselciliğin temel iddiası, bir inancın gerekçelendirilebilmesinin imkanının bir şekilde öznenin içinde bulunduğu yönündedir (bkz.: Matthias Steup, A Defense of Internalism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings, s Ronald H. Nash, a.g.e., s Mehmet Sait Reçber, Plantinga ve Tanrı İnancının Temelselliği, Felsefe Dünyası, (Ankara: /1), sayı 39, s

18 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 olan temel inanç kavramından kaynaklandığını iddia etmektedir. Ona göre, söz konusu problemle ilgili Chisholm un kullandığı teolojik bir analoji, durumu daha karmaşık hale getirmiştir. Hareket eden diğer tüm inançları hareket ettiren temel bir inancın hareket etmeyen veya hareketi kendinden olan bir inanç şeklinde tanımlandığı bu analojide, tüm gerekçelendirme zorunlulukları gerekçelendirilmeyen bir inanca devredilmiş durumdadır. Halbuki teolojide olduğu gibi hareket etmeyen bir hareket ettirici görüşünü epistemolojiye uygulamak imkansızdır; daha doğrusu, bir inancın epistemolojik açıdan kendini hareket ettirdiğini (hareketinin kendinden olduğunu) düşünmek paradoksal bir durumdur. 1 Temelciliğin yetersizliğine dikkat çeken bir diğer düşünür J. Dancy, klasik temelciliğin çıkarım anlayışının asimetrik olduğunu, yani A inancı B inancını desteklenmesinin yanı sıra B inancının A inancını desteklememesinin mümkün olduğunu dile getirmekte ve epistemik gerileme sorununun yalnızca bir inancın inançlar ağındaki konumuna bakarak çözülebileceğini iddia etmektedir. 2 1 Laurence BonJour, A Critique of Foundationalism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings, ed. Louis P. Pojman, s BonJour un epistemik gerileme sorununa ilişkin bu eleştirisi, gerekçelendirme teorileri arasında mütalaa edilen bağdaşımcılığın çıkış noktalarından birisi teşkil etmektedir. Bir inancın doğruluğunun diğer inançlar ağıyla olan uyum ve bağdaşımına bağlı olduğunu savunan bağdaşımcılık, gerekçelendirme konusunda klasik temelciliğin tasarladığı dikey yapıya karşın yatay bir yapıdan söz edilmesi gerektiği üzerinde durmaktadır (Michael R. DePaul, Coherentism, The Cambridge Dictionary of Philosophy, s. ). Bağdaşımcılığa göre, bir inancın (A) başka bir inancı (B) ve serideki son inancı (C) da tekrar birinci inancı desteklemesinden (A B C A) dolayı, çıkarımsal olmayan bir inancın bilgiye dönüşmesi imkansızdır veya sahip olduğumuz bütün bilgiler döngüsel bir çizgi içerisinde bulunması hasebiyle sürekli çıkarımsaldır. Fakat, bu teori ciddi eleştirilere maruz kalmıştır; sözgelimi, R. Fumerton, böyle bir yaklaşımın son derece keyfî olduğunu belirtmektedir. Çünkü inançlar ağından bir inancı seçerek bunun hem bir önceki hem de bir sonraki inanca uyarlamak suretiyle gerekçelendirilmiş inanç iddiasında bulunmanın herhangi bir ölçütü söz konusu değildir (Richard Fumerton, A Critique of Coherentism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings, ed. Louis P. Pojman, s. ). 2 Jonathan Dancy, A Defense of Coherentism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings, ed. Louis P. Pojman, s

19 Fəlsəfə tarixi və epistemoloji Klasik temelciliğe yöneltilen eleştirilerin önemli bir kısmı, önemli bir gerekçelendirme teorisi olan ve bilenden ziyade bilinenin epistemik konumunu esas alan güvenilircilik çatısı altında toplanmaktadır. Güvenilirciliğe göre, bir inanan-inanılan ilişkisi içerisinde anlamlı olan bir inancın gerekçelendirilebilmesi noktasında yalnızca öznenin bilişsel konumunun yeterli değildir, ayrıca o inancı bilgiye dönüştüren sürecinin güvenilir olması gerekir. Güvenilirciliğin önemli savunucularından olan A. Goldman, bilgi edinme sürecinin güvenilir özellikleri olarak sağlıklı muhakeme, algı, hatırlama gibi bilişsel işlemleri örnek vermektedir. 1 Burada, güvenilirciliğin bağdaşımcılıktan farklı olarak, klasik temelciliğin epistemik gerileme sorunundan ziyade temel inanç kavramını tartışmaya açtığını görüyoruz. Yani bir inanç, bilgi edinme sürecinin güvenilir özelliği sağlandığı zaman, klasik temelciliğin temel inanç şartlarına bağlı olmadan da temel bir inanç olabilir. Alston un bir örneğinde ifade ettiği gibi, sabah kalktığınızda bahçenizin ıslak olduğunu görürseniz, dün gece yağmur yağdığı sonucuna güvenebilirsiniz; 2 dolayısıyla, dün gece yağmur yağdığına dair olan inancım, duyularla sabit, kendiliğinden açık ve değiştirilemez olmadığı halde bile benim için temel bir inanç olabilir. Alvin Plantinga, bu noktada klasik temelciliğe yöneltilen eleştirileri yoğunlaştırmak suretiyle temel inanç kriterlerini değiştirerek Tanrı inancını da bu kapsamda ele almaya çalışmıştır. Tanrı inancının temel bir inanç olarak benimsenmesinin yolunun, klasik temelciliğin sınırlarını aşmakta olduğunu gören Plantinga, ispat yükümlülüğünün kime ait olduğu sorusundan ziyade belirli bir inanca sahip olabilmemiz için böyle bir yükümlülüğü ortadan kaldırmaya çalışmaktadır. Bu yüzden Plantinga, klasik temelciliğin ne kadar rasyonel olup olmadığını sorgulamamız gerektiğini ileri sürmektedir: her şeyden önce, klasik temelciliğin kendisi temel bir inanç mıdır? Açıkçası klasik temelcilik ne kendiliğinden açık, ne duyularla sabit, ne de değiştirilemezdir. Bu durumda ya klasik temelciliğin ortaya koyduğu temel inanç kriteri ya da kendisi hatalıdır. Diğer taraftan klasik temelcilik, kendi yapısını oluşturan bir 1 Alvin I. Goldman, What is Justfied Belief?, Epistemology: An Anthology, ed. Ernest Sosa, Jaegwon Kim, (Oxford: Blackwell Publishing, ), s William P. Alston, How to Think about Reliability?, Epistemology: An Anthology, s

20 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 inancın doğrulanabilmesinin herhangi bir temel inanca dayanması gerektiği şeklindeki ikinci iddiasıyla da çelişmektedir. Plantinga ya göre, şimdiye kadar temelcilerden kimse bu iddialarını savunabilecek başarılı bir argüman ortaya koyamamıştır. Dolayısıyla, her iki durumda da klasik temelcilik kendi kendisine referansla tutarsızdır. 1 Öte yandan, Plantinga ya göre, klasik temelciliğin sorunları sadece kendi içindeki tutarsızlıklarla sınırlı değildir. Aslında duyularla sabit, kendiliğinden açık ve değiştirilemez olmayan ve fakat bizim için temel olan birtakım inançlara sahibiz. Dış dünya ve diğer şahısların varlığı, hafızayla sabit veya geçmişin bilgisi bizim için birer temel inanç olmaktadır. Mesela, bu sabah kahvaltı yaptığıma dair inancım, klasik temelciliğin ne temel inanç şartlarına uymakta ne de temel bir inanca dayanmaktadır. Plantinga, bu durumdan şu sonucu çıkarmamız gerektiğini ileri sürmektedir: günlük yaşamda veya daha fazlasında klasik temelciliğin şartlarına uymayıp ta temel bir inanç kadar temel olan bir sürü inanca sahibiz ve bunlar temel inanç olarak addedilen inançlardan daha az olası değildirler. 2 Bu durumda, Bir inanç, ancak ve ancak duyularla sabit, kendiliğinden açık veya değiştirilemez ise temel bir inançtır şeklindeki klasik iddianın geçersiz olduğu ortaya çıkmaktadır. Her iki eleştirisini de birleştiren Plantinga, bir delil bulunmadan da temel bir inanç olarak görülmeyen belirli inançları temel inanç olarak kabul edilebileceğini savunmakta ve klasik temelciliğin zorunlu olarak kabul edilmesi gereken bir teori olmadığını düşünmektedir Buraya kadara anlatılan klasik temelcilik ve buna karşı geliştirilen dışsalcı eleştirilerden de anlaşılabileceği üzere, delilcilik, bilgi edinme mekanizmasının en güçlü epistemik yorumu olarak karşımıza çıkmaktadır. Şimdi, özellikle dinî epistemoloji bağlamında herhangi bir delile dayanmaksızın Tanrı inancını makul kılma çabalarını takdir etmekle birlikte bunların 1 Alvin Plantinga, Reason and Belif in God, Faith and Reason: Reason and Belief in God, s Alvin Plantinga, a.g.m., s Alvin Plantinga, a.g.m., s

21 21 Fəlsəfə tarixi və epistemoloji delilciliği ortadan kaldıracak epistemik gücü haiz olmadığını göstermeye çalışacağım. Elbette ki bu, delilciliğin, dinî inançların bilgiye dönüştürülmesini mümkün kılan bir görüş olduğu anlamına da gelmez. Bu görüşümü iki temel argümana dayandıracağım: birincisi, gerek temelcilik gerekse de temelciliğe karşı geliştirilen gerekçelendirme teorileri bir inancı bilgiye dönüştürme gücünü haiz değildir; ikincisi, Tanrı inancı bilgi değeri taşımamaktadır Gettier in epistemolojide devrim niteliği taşıyan Is Justified True Belief Knowledge? 1 adlı yazısı, yazımın başında yer verdiğim Clifford un meşhur ifadesini temelden sarsmış durumdadır. Formel olarak, bir gerekçe ya da delil, en azından her zaman bir inancı bilgiye dönüştürmek için yeterli değildir. Bu demektir ki, Gettier in yazısının başlığını oluşturan sorunun cevabı olumsuzdur; daha açık bir ifadeyle, gerekçelendirilmiş doğru bir inanç bilgi değildir. Beklendiği üzere, bu geleneksel bilgi tanımını ayakta tutmaya çalışan pek çok yaklaşım söz konusudur; ancak burada bu çabaların ayrıntılarına girmeyip sadece Zagzebski nin, özetle, doğru inanç ve artı herhangi bir şey şeklindeki bir tanımın, hangi artı şartlar ve durumlarla desteklenirse desteklensin, kesin olarak doğruluğa ulaşma hususunda başarısızlığa mahkumdur şeklindeki görüşüne 2 katılmamak için hiçbir nedene sahip olmadığımızı ifade etmekle yetineceğim. Burada iki temel soru ortaya çıkmaktadır: birincisi, gerekçelendirilmiş doğru inanç bilgi değilse, bilgi nedir ya da nasıl tanımlanmalıdır?; ikincisi, entelektüel hayatımızın önemli bir kısmını kapsayan ve pratik hayatta delilcilik şeklinde tezahür eden gerekçelendirilmiş doğru inancın epistemik statüsünü nasıl belirleyeceğiz? Bilme fiilinin öznesi olarak biz, bir şeyi ya bilir ya da bilmeyiz. Daha yalın bir ifadeyle, az veya çok, eksik veya tam ya da doğru veya yanlış bilgi gibi nitelik ve nicelik arz eden bilgi ibarelerinin mantıksal bir geçerliliği söz konusu değildir. O halde, bilgi, esasında kesinliği kendinden menkul bir 1 Analysis, 23 (), s Linda Zagzebski, The Inescapability of Gettier Problems, The Philosophical Quarterly, 44/ (), s.

22 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 önermedir. Bir tanım şeklinde ifade etmek gerekirse, bilgi, kesin bir inanç tır. Bu tanımdaki iki bileşenden birisi olan inanç, geleneksel bilgi tanımındaki inançtan başka bir şey değildir; bu sebeple burada, daha ziyade kesinlik kavramını açıklamak durumundayım. Kesinlik, kabaca ve ilk bakışta, herhangi bir şüpheye yer bırakmayan bir durum olarak tanımlanabilir. Ancak bu şüphe, psikolojik olmaktan ziyade epistemik bir mahiyet taşımaktadır. Epistemik kesinlik, psikolojik anlamda şüphelerden arınmış olmanın yanı sıra, epistemik anlamda da ima düzeyinde dahi aksini barındıran unsurların reddidir. Sözgelimi, bu sabah kahvaltıda börek yediğime dair inancım, başka bir şey yiyebilmiş olma ihtimalimi potansiyel olarak dahi kabul edebilecek olmamızdan dolayı, yani aksini düşünebildiğim için kesinlik arz etmez; daha açık bir ifadeyle, bu sabah kahvaltıda börekten başka bir şey yediğimi hatırlamıyor olsam dahi, bu, kahvaltıda börekten başka bir şey yemediğim anlamına gelmez. Ancak, sözgelimi, üçgenin üç köşesi vardır şeklindeki inancım, herhangi bir kanıta başvurmaksızın, aksini potansiyel olarak dahi düşünemediğim için kesinlik arz eder. O halde, kesinlik, hem yanılmazlık hem de karşıtın imkansızlığıdır. Herhangi bir önerme, yanılabilme ihtimali taşıyor ya da sadece belirli bir bağlamda kesinlik arz ediyorsa, kesin bir inanç, yani bir bilgi olarak görülemez. Şimdi, epistemik gerekçelendirme teorilerinin bizi böyle bir bilgi tanımına götürmediği son derece açıktır. Kanaatimce bunun temel sebebi, gerekçelendirme kavramının kendinde saklıdır. Bir inanca dair belirli bir gerekçe arayışına girmek, o inancın bizatihi kesin olmadığını göstermektedir. O halde, bütün gerekçelendirme teorileri, ki buna gerek klasik gerekse de Plantinga örneğinde olduğu gibi zayıf ya da ılımlı temelcilik de dahildir, esasında birer delilci teori olarak görülmelidir. Özetle, bütün gerekçelendirme teorileri delilciliğin farklı tezahürlerinden başka bir şey değildir ve tam da bu sebeple, yani kesinlik arz etmediği için herhangi bir inancı bilgiye dönüştürme gücünü haiz değildir Birbirinden derece farkının yanı sıra gerekçelendirme teorilerinin ortaya koyduğu bilişsel ürün, kesinlik arz etmediği için bilgi olamayacağı gibi belirli bir epistemik prosedürü takip ettiği için de sadece inanç olarak 22

23 Fəlsəfə tarixi və epistemoloji görülemez. Öyleyse, inançla bilgi arasında, tabiatı gereği, başka bir kategori daha olmalıdır. İspat yükümlülüğü dolayısıyla inançtan, kesin olmaması hasebiyle de bilgiden farklı olan bu kategoriyi kanı olarak adlandırıyorum. Kanı, içsel açıdan bir kani olma, dışsal açıdan da bir ikna olma durumunun bilişsel ürünüdür ve bu bilişsel ürün, hayatımızın tamamına yakınını ihata etmektedir. Kanılarımızın, belirli bir derecelendirilmesi yapılabilir ve yapılmalıdır da; ancak her halükarda, bunları bilgiden ayrıştıran birtakım özellikleri vardır. Bilgi yanılmaz ve kesin bir inanç iken, kanı, yanılabilir ve olumsal bir inançtır. Daha keskin bir ifadeyle, içinde belirli bir tarihi barındıran herhangi bir önerme, kanı olmak durumundadır; sözgelimi, yerin yuvarlak olduğuna dair inancımız, tarihinde düz olduğuna dair bir tasavvuru barındırdığı için kanı olarak görülmelidir; işte bu sebepledir ki içinde belirli bir tarihi barındıran her türlü önerme, aralarındaki tematik ve teknik ayrışmalara bakılmaksızın topyekun tarih olarak adlandırılabilir. 1 Tarih ana başlığı altında toplanabilen herhangi bir yargı, açıktır ki bağlamsal olmak durumundadır. Şimdi, kanı, yanılabilir özelliği haiz olması hasebiyle aynı zamanda bağlamsal olan tüm olumsal yargılarımızın ortak bir adıdır; ancak, bu özelliğinden dolayı bilgiden ayrıştığı gibi başka bir özelliğinden dolayı da inançtan ayrılmaktadır: gerekçelendirilebilir olmak. Belirli bir inanç, yalnızca gerekçelendirilebildiği takdirde kanıya dönüşmektedir. O halde, kanı, gerekçelendirilmiş doğru inanç tır. Kanılar arasında bir derecelendirmeyi mümkün kılan şey de nihayetinde gerekçelendirme anlayışından başka bir şey değildir. Bir inancı gerekçelendirilmiş doğru bir inanca, yani kanıya dönüştüren şey delildir. İşte tam da bu sebeple bütün gerekçelendirme teorilerini delilcilik başlığı altında toplama gayreti içindeyim. Burada kabaca önerdiğim bilme teorisinden hareketle bilişsel ürünleri hiyerarşik olarak şu şekilde sıralayabiliriz: inanç, kanı ve bilgi. Şimdi, dinî epistemolojinin temel sorunsalını oluşturan dinî inançların, daha özelde 1 Bu konuyu Bilme Kipleri Olarak Felsefe ve Tarih adlı yazımda ayrıntılı bir biçimde tartıştım (Felsefe ve Sosyal-Siyasal Bilimler Dergisi içinde, sayı 38 (), s ). 23

24 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 Tanrı inancının epistemik statüsünü bu bağlamda yeniden kurgulamaya çalışacağım. Tanrı inancını, her şeyden önce, bilme sürecimizin en alt katmanını oluşturan yalın bir inanç olarak görebiliriz; dinî epistemoloji alanındaki tüm ateistik meydan okuma ve gerçekdışıcı (non-realist) akımları bu başlık altında toplayabiliriz. Ne var ki bu görüş, en az iki sebeple yetersizdir: birincisi, söz konusu yaklaşımlar belirli bir pozitif iddiada bulunmaktan öteye Tanrının varlığının lehinde geliştirilen argümanların yetersizliklerinden beslenmekte ve buradan hareketle herhangi bir formel geçerliliği haiz olmayan Tanrının var olmadığı gibi olumsuzlayıcı bir sonuca ulaşmaktadırlar; ikincisi, yine birincisiyle de ilintili olarak, Tanrı inancının lehinde geliştirilen argümanların varlığı bile, söz konusu inancın yalın bir inanç olmaktan öteye gerekçelendirilmiş bir inanç olduğunun göstergesidir. Diğer taraftan, ateistik meydan okumalar ve bunlara karşı geliştirilen teistik cevaplar arasındaki karşıtlık, Tanrı inancını, bilme sürecimizin en üst katmanını oluşturan bilgi kategorisi altında mütalaa etme imkanımızı ortadan kaldırmaktadır. Daha başka bir ifadeyle, aksini en azından potansiyel olarak içinde barındırdığı sürece Tanrı inancını bir bilgiye dönüştürmek mümkün gözükmemektedir; daha açık bir ifadeyle, Tanrının var olmadığını düşünebiliyor olmamızın kendisi bile, Tanrı inancının kesinlik arz etmediği ve dolayısıyla da bir bilgi olmadığını göstermek için yeterlidir. Şimdi, Tanrı inancı ne sadece yalın bir inanç ne de kesin bir inanç (bilgi) olarak görülebileceğine göre bilişsel ürünler arasında geriye sadece tek bir seçenek kalmaktadır: kanı. Bu demektir ki tıpkı yalın inanç ve bilgi dışındaki tüm bilişsel ürünlerimiz gibi dini inançlar da ve özelde Tanrı inancı bir kanıdan ibarettir. Tanrı inancının bir kanıdan ibaret olması, bu noktada delilciliği kaçınılmaz kılmaktadır. 6. Öyle görünüyor ki noetik yapımızın dışavurumunun kahir ekseriyetini kanılar oluşturmaktadır; kanılarımızı yalın inançlardan ayıran şey ise, tüm gerekçelendirme teorilerini içinde barındıran delilciliktir. İkinci kısımda ifade ettiğim üzere, Aydınlanma çağının delilciliği amacından saptırarak hem kabaca politik ve ideolojik bir görünüme büründürmüş hem de 24

25 Fəlsəfə tarixi və epistemoloji mantıksal anlamda paradoksal olarak bilgi edinmenin tek yolu olarak takdim etme girişiminde bulunmuştur. Oysa ki delilcilik, klasik temelcilik üzerinden İlkçağa kadar götürülebilecek ve tarihsel süreçte gerek yeni versiyonları gerekse de karşıt görüşleriyle birlikte çok farklı kollara ayrılmış son derece değerli bir kanı oluşturma mekanizmasının epistemik açılımından başka bir şey değildir. Gettier problemiyle birlikte gerekçelendirmenin bilginin bir bileşeninin olmadığı hususunun ortaya çıkmasını, özelde Plantinga nın çabasında olduğu gibi, gerekçelendirmenin bir reddi olarak değil de bilgi tanımımızın yeniden gözden geçirilmesi için bir fırsat olarak görmek gerekir. Tüm epistemoloji alaında olduğu gibi dinî epistemolojinin de temel çıkmazının buradan kaynaklandığını düşünüyorum. Dinî inançları bir kanı olarak görmek, bizi hem Nasrettin Hocanın kaybettiği anahtarını başka bir yerde araması gibi absürt bir durumdan kurtaracak hem Tanrı inancı ile ilgili delilci yönteme dayalı çok daha yeni argümanlar arayışına itecektir. Yerin yuvarlak oluşundan kürtajın ahlakiliğine kadar gerekçelendirmeye dayalı kanılarımızın hakim olduğu son derece geniş bir alanda Tanrının varolduğu inancına kani ya da ikna olanlar gibi söz konusu inanca gene aynı nedenle karşı çıkanlar da olacaktır. KAYNAKÇA Aristoteles, Organon IV, İkinci Analitikler, çev. H. R. Atademir, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, Armstrong Karen, A History of God, London: Mandarin, Attfield Robin, God and the Secular: A Philosophical Assessment of Secular Reasoning from Bacon to Kant, Hampshire: Gregg Revivals, Audi Robert, Contemporary Modest Foundationalism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings içinde, ed. Louis P. Pojman, Wadsworth: Thomson Learning, BonJour Laurence, A Critique of Foundationalism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings içinde, ed. Louis P. Pojman, ed. Louis P. Pojman, Wadsworth: Thomson Learning, Brinton Grane, The Shaping of Modern Thought, Englewood Cliffs, N. J.: Prentice-Hall,

26 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 Buckley Michael J., At the Origins of Modern Atheism, Michigan: Yale University, Chisholm Roderick, Theory of Knowledge, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, Clark Kelly James, Return to Reason: A Critique of Enlightenment Evidentialism and a Defense of Reason and Belief in God, Grand Rapids: William B. Eerdmans Publishing, Clifford William K., The Ethics of Belief, The Rationality of Belief in God içinde, ed. George I. Mavrodes, N.J.: Prentice-Hall, Collins James, A History of Modern European Philosophy, Milwaukee: The Bruce Publishing Company, Collins James, God in Modern Philosophy, Chicago: Henry Regnery Company, Dancy Jonathan, A Defense of Coherentism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings, ed. Louis P. Pojman, ed. Louis P. Pojman, Wadsworth: Thomson Learning, Descartes, Metafizik Düşünceler, çev. M. Karasan, Ankara: Maarif Matbaası, Fumerton Richard, A Critique of Coherentism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings, ed. Louis P. Pojman, ed. Louis P. Pojman, Wadsworth: Thomson Learning, Gettier Edmund, Is Justified True Belief Knowledge?, Analysis, 23 (), s Goldman Alvin I., What is Justfied Belief?, Epistemology: An Anthology içinde, ed. Ernest Sosa, Jaegwon Kim, Oxford: Blackwell Publishing, Hanson Norwood Russell, The Agnostic s Dilemma, Faith içinde, ed. Terence Penelhum,.New York: Macmillan Publishing Company, Konyndyk Kenneth, Faith and Evidentialism, Rationality, Religious Belief, & Moral Commitment: New Essays in the Philosophy of Religion içinde, ed. Robert Audi, William J. Wainwright, Ithaca: Cornell University Press, Leibniz, New Essays on Human Understanding, çev. P. Remnant, J. Bennett, Cambridge: Cambridge University Press,

27 Fəlsəfə tarixi və epistemoloji McGrew Timothy, A Desence of Classical Foundationalism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings içinde, ed. Louis P. Pojman, Wadsworth: Thomson Learning, Moser Paul K., Foundationalism, The Cambridge Dictionary of Philosophy içinde, ed. Robert Audi, Cambridge: Cambridge University Press, Nash Ronald H., Faith and Reason: Searching for a Rational Faith, Grand Rapids: Zondervan, Plantinga Alvin, Wolterstorff N. (eds.), Faith and Reason: Reason and Belief in God, University of Notre Dame Press, Reçber Mehmet Sait, Plantinga ve Tanrı İnancının Temelselliği, Felsefe Dünyası, (Ankara: /1), sayı 39, s Sosa Ernest, The Raft and the Pyramid: Coherence Versus Foundations in the Theory of Knowledge, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings içinde, ed. Louis P. Pojman, Canada: Wadsworth, Steup Matthias, A Defense of Internalism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings içinde, ed. Louis P. Pojman, Wadsworth: Thomson Learning, Swinburne Richard, Faith and Reason, Oxford: Clarendon Press, Taliaferro Charles, Contemporary Philosophy of Religion, Oxford: Blakwell Publishing, Wykstra Stephen J., Toward a Sensible Evidentialism: On the Notion of Needing Evidence, Philosophy of Religion: Selected Readings içinde, ed. William L. Rowe, William J. Wainwright, Oxford University Press, Zagzebski Linda, The Inescapability of Gettier Problems, The Philosophical Quarterly, 44/ (), s

28 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 Nebi Mehdiyev Delilcilik ve Tanrı İnancının Epistemik Statüsü (Özet) Bu yazıda, delilciliğin, bilme sürecimizin önemli bir kısmını ihata eden gerekçelendirme teorilerinin ortak adı olduğunu ve söz konusu teorilerin bize sağladığı bilişsel ürünlerin inanç ile bilgi arasında konumlandırabileceğimiz kanılardan ibaret olduğunu savundum. Dinî epistemolojiye uygulamaya çalıştığım bu yaklaşımın kaçınılmaz bir sonucu olarak, genelde dinî inançların, özelde ise Tanrı inancının bir inanç veya bilgi değil de bir kanı olduğu sonucuna ulaştım. Anahtar sözcükler: epistemoloji, delilcilik, gerekçelendirme teorileri, inanç, kanı, bilgi, Tanrı inancı. Evidence and Epistemic Status of God&#;s Belief (Abstract) Nebi Mehdiyev In this paper, I argued that evidentialism is the common name of justification theories which comprise a significant part of our knowing process and that the cognitive products these theories provide us with are nothing but convictions that we can locate between belief and knowledge. As an inevitable result of this approach that I tried to apply to religious epistemology, I came to the conclusion that religious beliefs in general and belief in God in particular is not a mere belief or knowledge but only a conviction. Keywords: epistemology, evidentialism, justification theories, belief, conviction, knowledge, belief in God. 28

29 Mənəviyyat fəlsəfəsi Nietzsche nin Üstüninsan ve Tasavvufun İnsan-ı Kâmil Tasavvurlarına Bir Bakış Ferdi ERTEKİN * GİRİŞ Oryantalizm ve oryantalist bilginin yapısı, görece dışarıdan yapılan eleştiriler olduğundan genel itibariyle Türk-İslam coğrafyasında yaşayan âlimler/entellektüeller açısından daima şüpheyle yaklaşılan hatta mpeşinen nesnel olmamakla yargılanan bir mesele olarak telakki edilmiştir. Fakat bir düşünür ya da filozof mensup olduğu Avrupa kültür ve medeniyetinin değerlerine yönelik eleştirilere yönelirse bu nesnel olmama durumu derhal göz ardı edilerek, eleştirinin sahibi düşünür ya da filozofun eserlerine referans yapılması malum vaka-i adiyedendir. Nietzsche, her ne kadar klasik anlamda bir oryantalist olmasa da genel anlamda Katolik Hıristiyanlık ve Kilise hakkındaki eleştirileri ve İspanya daki İslam medeniyeti hakimiyeti hakkındaki müspet yorumları dolayısıyla Türkiye de fikirlerine çokça atıf yapılan bir filozof olagelmiştir. Nietzsche nin fikirleri Türkiye de dindışıseküler alanda siyaset yapan kesimler tarafından, bizatihi dinin özüne, varlık nedenine yönelik eleştiriler olarak algılanıp kullanılıyorken muhafazakar kesimler tarafından ise Hıristiyanlığa ve Batı medeniyetine yapılan eleştiriler bağlamında değerlendirilmektedir. Her iki kesim de Nietzsche yi * Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Araştırma Görevlisi. 29

30 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 anlamaya çalışmak yerine onun fikirlerine, kendi görüşlerini desteklediği nispette atıf yapmakta, bu bağlamda bu metinlerle pragmatik bir ilişki kurmaktadır. Bu makalede bu tavırdan mümkün olduğu kadar uzak durmaya çalışarak meseleyi olduğu gibi tasvir etmeyi deneyeceğim. Edward Said in tarifiyle oryantalizm, Doğu ile Batı arasında ontolojik ve epistemelojik ayrıma dayalı bir düşünüş biçimidir 1. Demek ki bilginin yapısı, içinde bulunulan medeniyet dairesinin dünya tasavvuruyla zorunlu tarihsel bir ilişki içindedir. Tarihsel oluşu, kültürleri ve medeniyetleri birbirinden ayıran din, dil, coğrafi koşullar vd. unsurlar arasındaki ayrımda yatmaktadır. Bütün bu farklara rağmen zaman/tarih ve mekan/coğrafya üstü hakikatlerin; kültür ve medeniyetler arasındaki benzerliklerin sayısı şaşırtıcı derece fazladır. Bu benzerliklerden biri de Türk-İslam kültür ve medeniyet dairesinde tasavvuf disiplini öncülüğünde şekillenen İnsan-ı Kâmil tasavvuru ile Hıristiyan Avrupa kültür ve medeniyet dairesinde, Katolik Kilisesi ne ve Pavlus a dayanan Hıristiyan öğretilerine bir tepki olarak Alman düşünür Friedrich W. Nietzsche ( ) tarafından felsefe disiplini öncülüğünde şekillenen Üstüninsan/Übermensch tasavvuru arasındaki benzerliktir. İki medeniyetin (Türk-İslam ve Hıristiyan-Avrupa) kendi tarihsel koşulları sonucunda şekillenen ontoloji ve epistemoloji anlayışları çerçevesinde metafizik ile kurdukları münasebet bahsi geçen iki ideal insan tipini ortaya çıkarmıştır. Batı da Katolik Kilisesi ne ve Kilise nin temsil edip savunageldiği değerlere ilişkin otoritenin sarsılması, Nietzsche gibi filozofları artık eskidiğine inanılan değerlerin ve ideallerin yerine yenilerini koyma iradesini gösterme yoluna itmiştir. Nietzsche bir filozof olmakla birlikte felsefenin birbirine mantık silsilesile örülmüş aksiyomlara, gerekçelere, varsayımlara ve kanıtalamalara dayalı sistematik yazım biçimine de karşı durmuş, bunu fazlaca rasyonel ve tabiatıyla insanın doğasına aykırı bularak metinlerini aforizmalar şeklinde ifade etmeyi seçmiştir. Bu da düşüncelerinin kolayca anlaşılmasını zorlaştırmış ve onları yoruma açık hale getirmiştir 2. 1 Edward Said, Şarkiyatçılık, Metis Yayınları, İstanbul , s Senail Özkan, Nietzsche (Kaplan Sırtında Felsefe), Ötüken, İstanbul , s

31 Mənəviyyat fəlsəfəsi XIX. yüzyılın ikinci yarısı ile XX. yüzyılın başlarına değin yaşamış Nietzsche ye göre kendisinin de bir mensubu olduğu modern dünya bir krizle karşı karşıyadır. Bu kriz uzunca bir zamandan bu yana her yere ve her şeye nüfuz etmektedir ve bu krizin kökenleri esas itibariyle Sokrates çi açmaz ile Hıristiyanlıkta derin bir şekilde kök salmış durumdadır. Bu krizin en yakın ve yakıcı göstergesi, Nietzsche nin Tanrı nın ölümü olarak adlandırdığı şey ve nihilizm/hiçleşme olarak tarif ettiği genel fenomendir. Nihilizm XX ve XXI. yüzyıllarda bütün dünyada hükümferma olacak ve giderek bulaşıcı bir hastalık gibi yayılacaktır 1. Nietzsche nin eleştirilerinin kalkış noktası Batı medeniyetin yaşadığı ontolojik ve epistemolojik krizdir. Bu krizin iki temel sorununun rasyo/akılın putlaştırılması ve Katolik Kilisesi eliyle oluşturulan Tanrı tasavvuru olduğunu belirtir. Akıl sorununu Antik Yunan a ve Sokrates e, Tanrı sorununu ise Hıristiyanlığa, tâ Pavlus a kadar dayandırır 2. Modern insan nereye yönleceğini bilmeyen bir şaşkındır. İstikametini kaybetmiştir. Şu ifadeleri iki yüzyıllık Batı medeniyeti tarihini neredeyse kabaca özetlemektedir: Modern insanın mutluluğunun formülü : Bir evet, bir hayır, bir dümdüz çizgi ve gaye idi. 3 Nietzsche ye göre iyi, kudret duygusunu, güç iradesi ni, insandaki kudreti arttıran şeydir. Kötü ise zayıflıktan, kudretsizlikten zuhur eden her şeydir. Ona göre zayıf ve marazî olan yok olup gidecektir 4. Batı da düşünceyi öldüren şey, Sokrates le birlikte temelleri atılan insan felsefesi ve ardından gelen sistematik felsefeyle birlikte akılcılık felsefesidir. Akıl, felsefeyi öldürmüştür. Antik Yunan ın ve dolayısıyla akılcılığın yeniden keşfiyle birlikte modernlik sürecinde bütün le, büyük sorularla, sorunlarla uğraşan teorik felsefe bitmiş, bunun yerini pratik felsefe, dolayısıyla atomlarla, parçacıklarla uğraşan bilim almıştır. Modern Batı yı kuran şey felsefe değil, bilim olmuştur. Bilimin parçayla, atomla uğraşması ve parçayı, atomu her şeyi açıklayabilecek indirgemeci bir yaklaşım içinde 1 Friedrich Nietzsche, Putların Alacakaranlığında, Çev: Yusuf Kaplan, Külliyat Yayınları, İstanbul , Giriş s. XXXIV-XXXV. 2 Nietzsche, a.g.e., s. XVII-XIX. 3 Friedrich Nietzsche, Deccal, s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s

32 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 olması, sonunda insanlığı yokluğun ve nihilizmin eşiğine sürüklemiştir 1. Nietzsche öteden beri bir salt bir nihilist olarak takdim edilir. Oysa kendisi bir nilihist olmadığını, benim eserlerimde bütün hürmetkar değer ve duyguları yıkmak gibi bir öneride bulunduğumu sananlar, eserlerimi yanlış anlayacak kadar ileri gitmiştir." 2 şeklinde beyan eder. Nietzsche nin nihilizmi Hıristiyanlığın Tanrı tasavvuru ile ahlak öğretisine bir de Antik Yunan felsefesinin diyaleyektik-rasyonel düşünce tavrının tek hakikat sayılmasına yönelmiştir. Nietzsche, fikirlerinin merkezine Fransızca décadence/zevâl/çöküş kavramını oturtu 3. Nietzsche ye göre décadence/zevâl, insanın yoksunlaştırılması ve kötürümleştirilmesidir. İnsanın yoksunlaştırılması ve kötürümleştirilmesinden kastınınsa insanın instinct/sevkitabiî/içgüdü/nefsini 4 yitirerek kendisine zararlı olan şeyi tercih etmesi olduğunu belirtir. Ona göre Hıristiyanlık ve burjuvazi değerleri, aydınlanma düşüncesinin değerleri insanın neden yoksunlaştırıldığının, kötürümleştirildiğinin bir açıklamasından başka bir şey değildir. Nietzsche hayatı; gelişmenin, sürekliliğin, güçlerin biraraya getirilmesinin, gücün hayatiyet kazanmasının itici gücü olarak görür. Kudret iradesinin olmadığı bir yerde çöküş, çözülme ve zevâl kaçınılmazdır 5. 1 Nietzsche, a.g.e., s. XXVIII. 2 Friedrich Nietzsche, a.g.e., s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s Yusuf Kaplan, Fransızca instinct kavramını fıtrat, insiyak diye çevirmiş, diğer Türkçe çevirilerdeyse bu kavram içgüdü olarak çevrilmiştir. Fakat bu iki kavram aynı şeyi işaret etmemektedir. Instinct, canlının iradesinin dışında işleyen, bütün türde aynı olan doğuştan kurulu bir zemberek gibi işler. Sevkitabiî ve bugünkü dilde içgüdü fizyoloji-psikolojiye ait bir ıstılahtır. Evrimsel-kalıtsal işleyişler bütününü ifade etmektedir. Hayvanın hal hareketlerini belirleyen basmakalıp tepkilerdir. Balçiçeğini bulan işci arının kovana dönüp öbürlerine haber vermek üzre raksetmesi; köpeğin sevindiğinde kuyruk sallayıp öfkelendiğinde hasmına dişlerini göstermesi; kedinin canını hiçe sayarak yavrusunu yangından kurtarırken, sakat doğmuş yavruyu kılıyla kuyruğuyla yiyip bitirmesi gibi. Fıtrat ise dinî bir ıstılahtır. İnsanın isteyerek, irâdî verdiği kararlara, eyleyişleri ile davranışlarına imkân hazırlayan doğuştan gelen yönlenmelerdir. Fıtrat, şahsiyeti oluşturan manevi-ilahî yapıtaşlarıdır. (Bu ayrımı yapmamda bana yardımcı olan hocam Teoman Duralı ya müteşekkirim). Bütün bu izahlardan sonra ben instict kavramını içgüdü şeklinde çevirmenin hatta insan ve tasavvuf bağlamında nefs ile yanyana kullanmanın yanlış olmayacağı kanaatindeyim. 5 Friedrich Nietzsche, Deccal, Çev: Yusuf Kaplan, Külliyat Yayınları, İstanbul , s

33 Mənəviyyat fəlsəfəsi Antik Yunan ve Batı felsefesini, Sokrates e dayalı diyalektik yöntem üzerinden eleştirir 1. Nietzsche nin diyalektik düşünce biçimi ve Sokrates tenkidinin altında insanın aklileştirilmesi/rasyonelleştirilmesi hislerine, duyularına ve duygularına olan itibar ve güvenini yitirmesine olan eleştiri yatmaktadır. Çünkü rasyonelleşme sevkitabiî/içgüdünün yadsınması ve kötülenmesini doğurmuş, bu da insanı bir çatışmayı sağlayacak bir parçasından eksik bırakmıştır 2. Nietzsche, Sokrates in akıl=erdem=mutluluk şeklindeki üçlü formülünde sevkitabiî/içgüdünün karanlık bir unsur olarak ele alınmasını ve kötülenmesinin décadence ın baş sebepleri arasında görür 3. İşte bu yüzden filozofların ve rahiplerin décadence a karşı ilan ettikleri savaş bizzat kendilerini décadence a sürüklemiştir. Sokrates in önerip Hıristiyanlığın biçimini değiştirip genişleterek selametin reçetesi olarak sunduğu bu yöntemin insanı bir zevâlden diğerine sürüklemekten başka bir işe yaramadığını belirtmiştir. Ona göre filozof ve ahlakçılar aslında sadece décadence ın dışavurumunu değiştirmişlerdi yoksa zevâl in bizzat kendisini ortadan kaldırmayı başaramamışlardır. Sokrates, her şeyi yanlış anlamıştı. Hıristiyan ıslah ahlakı da dahil, antik Yunan dan, Sokrates ten itibaren geliştirilen ıslah anlayışı köten yanlıştı. Nietzsche ye göre saf akılcılık, sıhhate, saadete, erdeme ulaştıracak bir yol değildir. İnsanın kendi sevkitabiî siyle savaşmaya kalkışması gerçekte décadence ın yegane formülünden başka bir şey değildir. Çünkü hayat, yükseldikçe, derunileştikçe, yüksek boyutlara kavuştukça saadet ile sevkitabiî bir ve aynı olur, birleşirler 4. Ona göre Yunan çöküşünün başlangıç noktası Sokrates in instinct/sevkitabiî nin karşısına akılcılığı/rasyonaliteyi yıkıcı bir güç olarak çıkarmasıyla başlamıştır 5. Nietzsche Sokrates in yanında diğer filozofları da sert bir dille eleştirir. Ona göre filozoflar tarihsizdir. Oluşu ve olmakta olanı reddederler. Onların elinde her şey kavramsal birer mumyaya dönüşür. Filozoflara göre bütün yanılgıların kaynağı duyular ve duyulardan elde edilen bilgilerdir. Duyularla birlikte tabii olarak beden de reddin bir parçası olur. Nietzsche genel olarak 1 Friedrich Nietzsche, Putların Alacakaranlığında, s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s Friedrich Nietzsche, Ecce Homo, Çev: Can Alkor, Say Yayınları, İstanbul , s

34 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 tenkid ettiği faraziyeleri şöyle sıralar: 1- Bu dünya bir gerçeklikten ziyade, kurmacadır. 2-Eşyanın gerçek varlığına yüklenilen nitelikler aslında hiçliğin nitelikleridir. Gerçek/hakiki dünya ahlaki-görsel bir illüzyondan başkaca bir şey olmayacak kadar fiili dünya ile çelişik bir şekilde inşa edilmiştir. 3- Hayatı karalayıcı, küçümseyici ve suçlayıcı bir tavrın insanın içinde kök salması halinde, bu dünyadan ziyade diğer dünyadan sözetmek oldukça anlamsızdır. Zira böyle bir durumda, daha iyi bir hayat hayaliyle hayattan kam almaya değil bilakis intikam almaya çabalarız. 4- Gerek Hıristiyanlığın gerekse Platon ve Kant ın yaptığı gibi olsun dünyayı bir gerçek/hakiki bir de görünen/zahiri dünya olarak ikiye bölmek bir décadence önerisidir; çökmekte, çözülmekte olan bir hayatın işaretidir 1. Ahlakçıların tutku ve içgüdüleri zapturapt altına almak çabaları tabiî değil gayri tabiîdir, fıtrata aykırır ve Nietzsche buna gayri tabiî ahlak adını verir. Gayri tabiî ahlak, yani şimdiye kadar öğretilen, kutsanan ve vaz edilen hemen hemen her türlü ahlak yaşama saiklerine karşı yönelir ve bu saiklere hücum eder 2. Bu sebepten kilise ve papazlar onun gözünde aşağılık, riyakâr, budala kişiler olarak görülür. Nietzsche çelişkiyi önemser. Herakleitos a saygı duymasının ve hayatının son günlerinde kendisini Zerdüşt le özdeşleştirmesinin kökeninde bu gerçek gizlidir. Hem Herakleitos hem de Zerdüşt öğretilerini ve felsefelerini savaş ve çelişki 3 üzerine kurmuşlardır çünkü 4. İnsanı büyük ve yüce yapan şey tutkularıyla, sevkitabiîsiyle aklı arasındaki sürekli çatışma halinde olmasıdır. Bütün büyük bilge kişiler, filozoflar ve kilise, içgüdülerin/nefsin öldürülmesi gerektiğini söylerler. Oysa içgüdülerin köklerine saldırmak, bizatihi hayatın köklerine saldırmak demektir 5. 1 Friedrich Nietzsche, Putların Alacakaranlığında, s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s Herakleitos a ait bir kaç fragmanı zikretmek bu konuda aydınlatıcı olacaktır: 1-Karşıt olan şeyler biraraya gelir ve uzlaşmaz olanlardan en güzel uyum doğar. Her şey çatışma sonucunda meydana gelir. (s. 45), 2- Uzlaşmaz şeylerin kendi aralarında nasıl uzlaştığını anlamazlar. Karşıt görüşlerin uyumu; yay ve lirdeki gibi. (s. ), Savaş, her şeyin babası ve kralıdır. Kimini köle kimini özgür kılar. (s. ) 4- İnen ve çıkan yol bir ve aynıdır. (s. ), 5- Savaşın her şeyde ortak ve adaletin çatışma olduğu ve her şeyin çatışma sonucu zorunluluk sonucu çatışmayla meydana geldiği bilinmelidir. (s. ) [Herakleitos, Fragmanlar, Çev: Cengiz Çakmak, Kabalcı Yayınevi, İstanbul ]. 4 Friedrich Nietzsche, Putların Alacakaranlığında, s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s

35 Mənəviyyat fəlsəfəsi Nietzsche ye göre genel geçer ahlaki gerçekler diye bir şey yoktur. Ahlakîlik sadece belli fenomenlerin yanlış yorumudur. Fakat ahlak bir işaretbilimi olarak eşsiz bir değere sahiptir. Ahlak, her çağda insanları ıslah mekanizması olarak iş görmüştür. Nietzsche nazarında Kilise bir sirke, ıslah edilmek istenen insansa vahşi bir hayvana benzer. Kilisenin ahlak ve ıslah anlayışı, vahşi hayvanın uysallaştırılması ve evcilleştirilmesinden başka bir şey değildir. Kilise tarafından ıslah edilmiş insan, bir manastıra kapatılır ve artık o bir günahkâr olmuştur. Bu insan, hasta, sefil, kendisine karşı irade ve özgüvenini yitirmiş ve hayatın saiklerine karşı nefret ve öfke dolu bir şekilde kendisini güçlü ve mutlu kılan her şeye şüpheyle bakan biri haline gelmiştir. Kilise insanı yozlaştırmış ve zayıflatmış ve fakat bunun adına ıslah demiştir. Nietzsche bu ıslah anlayışına sahte dindarlık adını verir. Bugüne kadar insanlığı ahlaklı yapmak için başvurulan her yol, bütünüyle gayri ahlaki olmuştur. Fakat Nietzsche ahlakı büsbütün ortadan kaldırmaz. Ona göre bir ahlak geliştirebilmek için -bilinen aksine- kişi, hiç bir ön şartı olmayan bir iradeye sahip olmalıdır 1. Nietzsche nazarında diğergamcı bir ahlak kötü bir işarettir. İnsanın kendi çıkarının peşinde koşmaması, içgüdünün tastamam yozlaşmasıdır. Ona göre insanlık diğergamlaştıkça biter. Kişinin kendisine zararlı olanı seçmesi, gelişigüzel saikler tarafından cezbedilmesini décadence ın sebepleri arasında sayar 2. Peki insan genel geçer ahlak anlayışını reddiğinde ve ilahi kitapların vaz ettiği ahlaki eylem ölçülerini dikkate almadığında, insan eylemlerinin iyi ya da kötü olduğunun ölçüsü nasıl belirlenecektir? O, bu soruyu şöyle yanıtlar: Yaşam içgüdüsü (vitality) tarafından icbar edilen her eylem, onu yerine getirme çoşkusuyla, onun doğru bir eylem olduğunu ispat eder. Ve Hıristiyan dogmatik imanına sahip her nihilist neşe ya da çoşkuyu bir reddetme olarak algılar. Bir görev/ödev robotu olarak içten bir zaruret olmaksızın, derin bir şahsi seçim olmaksızın, neşe olmaksızın çalışmaktan, düşünmekten ve hissetmekten daha çok ve daha hızlı bir şekilde insanı ne tahrip edebilir ki? 3 Nietzsche nazarında yeryüzünde bir tek Hıristiyan vardı: funduszeue.info, o da çarmıha gerildi. Sadece İsa-Mesih in çarmıha gerilerek ölmesi şeklinde yaşadığı hayat Hıristiyan- 1 Friedrich Nietzsche, a.g.e., s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s

36 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 cadır. Sonra Hz. İsa nın havarilerinden Aziz Pavlus, peygamberin öğretilerine taban tabana zıt bir İsa imgesi yarattı ve kilise ve ruhban sınıfı da kendi varoluşu ve çıkarları için bu imgeyi besledi. İsa-Mesih ömrü boyunca sevgiden bahsetmiş ama Aziz Pavlus bu duyguyu intikam duygusuna çevirmişti. Nietzsche ye göre aslında Hıristiyan diye bir şey yoktur, iki bin yıldır Hıristiyan olarak adlandıralan Hıristiyan, yalnızca bir psikolojik biz öz-yanlış anlamadır 1. Havarilerin intikam duygusu, İsa-Mesih&#;i son derece abartılı bir şekilde yüceltmelerine, onu kendilerinden büsbütün ayırmalarına ve koparmalarına neden oldu. Tek bir Tanrı ve tek bir Tanrı&#;nın oğlu, bu iki figür de bu kin/intikam duygusunun bir ürünü haline gitirildi. Peki Tanrı, bütün bunlara nasıl izin verebildi? sorusuna buldukları cevap da şuydu: Tanrı, bütün günahların affedilmesi için Oğul&#;u kurban olarak vermişti. Nietzsche&#;ye göre bu andan itibaren İncil bitmişti artık. Günahlara kefâret olarak kurban takdim edilmesi ve bunun da en ürkütücü, en barbarca bir şekilde yapılması bütün günahkârlar adına masum bir insanın kurban edilmesi! Ne kadar ürkütücü ve ne kadar ürpertici bir paganizm biçimi bu böyle! 2 Nietzsche, Avrupa tarihinde çokça tartışılan din-bilim karşıtlığı mevzusu üzerinde de durur. Ona göre Hıristiyanlık, itikadî olarak bu dünyayı, tabiatı, gerçek hayatı inkâr etmek, yadsımak, hor görmek temeline dayalı olduğu için dünyanın bilgeliği olan bilim in ölesiye düşmanı olması kaçınılmazdı. Bir zorunluluk olan iman ; bilime karşı bir veto/karşı çıkma olarak konumlandırıldı 3. İncil de vaz edilenlerle Kopernik ve Galileo nun gözlem ve deneye dayalı bulgularının birbiriyle çelişmesi bu karşıtlığı tarih boyunca besledi. Hastalık, Hıristiyanlığın özünü oluşturduğu için, tipik Hıristiyan hâli demek olan iman mutlaka bir hastalık olmak zorundadır; bilgiye giden her dosdoğru yol, kilise tarafından yasaklanmış bir yol olarak reddedilmek zorundadır. Şüphe etmenin bizatihi kendisi bile günahtı 4. Şüphe, gözlem ve deneye dayalı bilimin ulaştığı teoriler ilkece sorgulamaya kapalı dogmatik imanın hakikatleriyle çatıştığında, dindarlık maskesi altında 1 Friedrich Nietzsche, a.g.e., s Friedrich Nietzsche, Deccal, Çfunduszeue.info Kaplan, Külliyat Yayınları, İstanbul , s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s

37 Mənəviyyat fəlsəfəsi statükoyu muhafaza edebilmek adına Kilise ve rahipler tarafından günahkarlıkla, İsa nın hakikatlerine muhalif olmakla suçlanıp damgalanmış bu da Avrupa da din/hıristiyanlık ve bilim arasındaki köklü tarihi çekişmeye zemin hazırlamıştı. Kilise ve Hıristiyanlığ ın bilim hakkındaki tasavvurlarını aktardıktan sonra kendi düşüncelerini de ekler: Bilim adamları da gerçeği görmekten uzaktırlar. Dünyada bilime değer vermek kadar büyük bir gaflet yoktur. Çünkü bilim, hayat ve menfaatin düşmanı olan muhakeme ve mantığı temsil etmektedir. Oysa mantık ve muhakeme, duygular ve instcint/sevkitabiî ye karşıdır ve onların gelişmesine engeldir. Hayatın en gerekli şartlarından olan kuvvet ve irade, instcint/sevkitabiî nin gelişip büyümesine bağlıdır. Aksi takdirde insanlık, bugün bulunduğu seviyede kalır ve aranan gerçek, kainatın karanlık perdeleri arasında kaybolurdu. 1 Nietzsche, Batı tarihinin seyrini metafizik bir çerçeveden, nihilizmin ortaya çıkışı ve gelişmesi olarak yorumlar 2. Heidegger e göre Batı düşünce tarihinde başlangıçtan bu yana sürekli olarak varolan, varlığa atfen düşünülür. Başka bir ifadeyle epistemolojik çerçeveyi belirleyen şey ontolojidir. 3 Nietzsche nin o meşhur Tanrı öldü sözünün ardında yatan, salt kilisenin hakimiyet ve tahakkümünün bitişi yahut da fiziğin metafiziğe galibiyeti değil aslında iki bin yıllık Batı metafiziğinin yargılanmasıdır. Nietzsche, Tanrı öldü sözünü ilk kez yılında, 38 yaşında Şen Bilim adlı eserinin üçüncü kısmında zikretmiştir. İlk eseri olan Trajedinin Doğuşu nda ise Nietzsche şöyle der (): Eski Almanların şu sözüne inanıyorum: Bütün Tanrılar ölmeli. İnanç ve Bilgi () adlı eserinin sonunda genç Hegel modern dönemin dininin dayandığı şey, bizzat tanrının ölmesi duygusudur diye yazar. Her ne kadar Hegel in düşüncesi Nietzsche nin düşüncesinden muhteva olarak farklı olsa da ikisi arasında kendisini bütün metazifiğin özünde gizleyen özsel bir bağlantı mevcuttur 4. Böylece Nietzsche, Hıristiyanlığın ölü tanrısının yerini alacak olan Üstüninsan&#;a doğru bakmaktadır. 1 Atilla Doğan, Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darwinizm, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, , s Martin Heidegger, Nietzsche ve Batı Metafiziği, Nietzche ve Din (içinde), Gelenek Yayınları, İstanbul , s Martin Heidegger, a.g.e., s Martin Heidegger, a.g.e., s

38 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 Tıpkı Zerdüşt&#;ün yaptığı gibi: Bütün tanrılar öldü; şimdi yaşamak için Üstüninsan&#;a sahibiz. 1 Heidegger e göre Tanrı öldü bilinciyle, şimdiye kadarki en yüce değerlere kökten yeni değerler atfedilmesinin bilinci başlar. İnsan bu bilince göre daha yüce olan başka bir tarihe geçer; çünkü onda bütün değer ortaya koymanın ilkesi, güç iradesi, açıkça benimsenir. O, kendisini koşulsuz olarak güç iradesinin icracısı olarak irade eder. Bu yeni insan tipine Üstüninsan denir. Nietzsche nin metafiziğine göre, varolan her şeyin temel karakteristiği olarak güç iradesi tarafından belirlenmiş olsa da insan, güç iradesini kendisine karakteristik bir ilke olarak benimseyip tecrübe etmemiştir. Daha önceleri insanın özünü amaç ve norm biçiminde belirlemiş olan şey, geçerli ve etkin gücünü yitirmiştir. Amaçların ve normların metafizik dünyası artık hayatı teşvik edemez ve destekleyemez. Bu dünya bizatihi cansızlaşmış, ölmüştür. Metazifik dünyadan oluşan metafizik zemin gerçekdışı (irreal) hale gelmiştir. İşte Tanrı öldü ifadesinin anlamı budur 2. Nietzsche ye göre nihilizm ile Hıristiyan değerleri tümden yıkılıp insan amaçsız ve gayesiz bir karmaşanın içine düştükten sonraki aşama, insanın kendisine yeni bir gaye belirlemesidir. Fakat bu gayenin kökeni tek boyutlu, dünyevîdir ve bu gaye Hıristiyanlıktaki gibi mutlak bir gaye değildir. Bu yeni gaye, Üstüninsan dır ve Nietzsche bunu Zerdüşt üzerinden Tanrısız-metafiziksiz modern insana anlatır. Nietzsche, Hz. Musa ya Allah ın vahyiyle gelen levhalara atfen, eski levhaları parçalamaktan bahseder. Eski levhalar, Hıristiyan metafiziği, dünya görüşü ve ahlak anlayışıdır. Eski levhaları parçalamak, insanların arasında yıkıcılık olarak görülür. Oysa bu aynı zamanda yaratıcılıktır da 3. Nietzsche nin nihilizm anlayışını kanaatimce en iyi özetleyen teşbih budur. Yeni levhalara yeni değerleri kazıyacak olmak. Bunu yapacak olansa ancak Üstüninsandır. Nietzsche, Tanrı nın ölümüyle ortaya çıkan boşluğu ebedi tekrar dönüş kavramıyla aşmaya çalışır. Nietzsche ye göre hayat ebedîdir çünkü 1 Brian funduszeue.infofia, "Nietzsche ve Hıristiyanlık", Nietzche ve Din, (içinde), Gelenek Yayınları, İstanbul, , funduszeue.infoı., s Martin Heidegger, a.g.e., s Friedrich Nietzsche, Böyle Buyurdu Zerdüşt, Çev: A. Turan Oflazoğlu, Cem Yayınevi, İstanbul Tarihsiz, s

39 Mənəviyyat fəlsəfəsi ebedi tekrar dönüş bir ego fatum olarak hayatın bağrına mührünü vurmuştur. Bir kez, yalnız bir kez varolmak ebedileşmek demektir. Nietzsche ebedi tekrar dönüş kavramıyla aslında hem aklı nedensellik ilkesinden ve varoluşu gaye ve hedef yörüngesinden koparmak hem de ölüm ve iki dünya kavrayışını aşmak ister. Bu şekilde o, iyinin ve kötünün ötesinde, varoluşun masumiyetini ispat etmek niyetindedir 1. Ve biz ebedi olarak, ebedi tekrar eden bu nihilizme, bu cehenneme Dionysosça evet demeliyiz. Niçin? Nietzsche nin maksadı insanı bir bilinç dönüşümüne uğratmaktır. Normal bilinci trajik bilince dönüştürmektir. Bu bilinç dönüşümü insana kendi bedenini aşma imkanı verir. Trajik bilinç, herşeye rağmen hayata evet der; acı ne kadar şiddetli olursa olsun, ebedi tekrar dönüş ne kadar tekrarlanırsa tekrarlansın aslolan hayattır ve hayatı tüm bilinmezliği ve trajik cepheleriyle kabullenmek, kader olarak kabul etmek ve sevmek gerekir. Nietzsche buna amor fati (kader sevgisi) der. Bu, en yüksek güç iradesidir. Böylece ebedi tekrar dönüş ve güç iradesi Üstüninsan a kapı aralamış olur. Trajik şuur, insanın ulaşabileceği en yüksek şuurdur. Bu şuura ulaşabilmek için ferdiyeti tümden aşmak gerekir. Bu şuurun oluşmasına zemin hazırlayan nihilizm, güç iradesi ve nihayet edebi tekrar dönüş tür. Çelişkili gelse bile trajik şuur, ferdiyeti tümden yok eden ama yalnız ferdî olarak yaşanan şuurdur. Nietzsche ye göre funduszeue.info böyle bir trajik şuurun temsilcisidir. Büyük mutasavvıf Hallac-ı Mansur da enel hakk (ben hakk ım) dediğinde mutlak ferdî şuur halini yaşıyordu 2. Üstüninsan, Nietzsche nin değerlerin yeniden oluşturulması fikrinin anahtar kavramıdır. Üstüninsan, kaynağını dinden alan iyi ve kötü ötesinde 1 Nietzsche nin ebedi tekrar dönüşü ile Budizm in yeniden doğuş çemberi arasından benzerlikler olmakla birlikte Nietzsche, Budizm in bu öğretisinden farklı bir şey iddia etmektedir. Buddha, varlığın ebedi tekrar dönüşünün yarattığı ıstıraplardan, bunlımlardan ve tiksintiden kurtulmanın yegane yolunun Nirvana ya ulaşmak olduğu söyler. Budist, bir kez Nirvana ya vâsıl olduğunda, doğuş-ölüm-yeniden doğuş un kısır çemberinden çıkacaktır. Çünkü hayat, Buddha ya göre çile, acı ve ıstıraptan ibarettir. Nietzsche ise, acı, çile ve ıstıraplar karşısında daha güçlü bir iradeyle varolmayı ve acı ve ıstıraba rağmen hayata evet demeyi taklif eder. Nietzsche, varlığın masumiyetine inanır. Bunun için, oluşun günahsızlığını kazanmak üzere gayeyi dışarda bırakma yolunu tercih eder. Budizim de yeniden doğuş farklı bir vücutta vuku bulabilirken Nietzsche de ebedi tekrar dönüş aynı hayatta, yanı tecrübleri tadarak gerçekleşir. Senail Özkan, Nietzsche (Kaplan Sırtında Felsefe), Ötüken, İstanbul , s Senail Özkan, Nietzsche, s

40 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 yeni bir düşünme, eyleme biçimini temsil etmektedir. Üstüninsan ın hür karakteri onu sürüye ve sürünün ideolojilerine bağlı olmaktan kurtarır zira ideolojiler onun Üstüninsan ın mükemmelliğinin idrakına mâni olur. İnsan, hayvanla Üstüninsan arasına gerilmiş bir iptir 1. İnsanın amaç olarak hiç bir büyüklüğü yoktur çünkü; o ancak köprü olarak değerlidir. Üstüninsan a götüren köprü. Üstüninsan yalnız insanın değil, bütün arzın anlamıdır; yeryüzünde var olan her şey Üstüninsan ın yaratılmasına katıldığı ölçüde haklı çıkarabilir varlığını. Üstüninsan dan yoksun insan, kargaşadan, yıldız doğurmamış bir karanlıktan başka bir şey değildir 2. İnsan kendini altedip Üstüninsan a dönüştüremezse hayvan derekesine düşecektir 3. Hıristiyan Avrupa da üstün insan tipinin ortaya çıkmamasının/çıkamamasının yegâne nedeni Hıristiyanlıktır. Zira Hıristiyanlık bu daha yüce, daha yüksek insan tipinin vücuda gelmesine karşı ölesiye bir savaş, mücadele vermiştir. Bu tür bir insanın bütün aslî, esaslı hususiyetlerini yok etmiş, bu hususiyetlerden kötü yü, Şeytan ı, Deccal i zuhur ettirmiştir 4. Nietzsche nin Üstüninsan ı geleneksel ahlakı, köle ahlakı olarak nitelendirir ve bunun kökeninin kölelerin nefret/intikam duygusu olduğunu söyler. Üstüninsan, bu geleneksel köle ahlakının yerine özgürce kendi ahlakını inşa etmelidir 5. Tam bu noktada Michel Foucault nun Özgürlük, ahlakın ontolojik koşulu, yani olmazsa olmazıdır 6. sözünü anmak yerinde olacaktır. Üstüninsan; Tanrı dan, modern-rasyonel ve liberal insan dan çok farklıdır. Üstüninsan, ideal bir kavram, bir ütopya değildir. Tamamen ulaşılabilir ve gerçektir. Üstüninsan, gücüne güç katarak dünyaya hakim olup onu yönetmek isteyen biri değildir. Diğer insanları umursamayan bencil insan, kadim zamanlarda Tanrı biçimini, modern zamanlarda ise rasyonel ve liberal insan biçimi almıştır. Üstüninsan, rasyonel insan 1 Friedrich Nietzsche, Böyle Buyurdu Zerdüşt, s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s Friedrich Nietzsche, Deccal, s Pawan Jeph and Sachin Arya, Superheroes: Are They Abiding by The Moral Values? (Çevrimiçi) Foucault, Özne ve İktidar: Seçme Yazılar 2, Çev: Işık Ergünden-Osman Akınbay, Ayrıntı Yayınları, İstanbul , s

41 Mənəviyyat fəlsəfəsi düşüncesini bencil yahut ben-merkezci eylemlerden ayıran bir kavramdır. Üstüninsan, tüm insanlığın nihai amacıdır 1. Nietzsche, Hıristiyanlığın kilisenin ve papazların elinde geçirdiği dönüşüm neticesinde ortaya çıkan Tanrı algısını inkarın, içgüdüye dönüş için gerekli olduğunu vurgulamaktadır. Ona göre histen ve duygudan mahrum bir insan düşünülemeyeciği gibi rasyonaliteden mürekkep felsefe de düşünülemez. İnsanın doğasını, dünyayı ve genel itibariyle maddeyi hor gören bir anlayışın çökmesinin Üstüninsan ın meydana gelebilmesinin şartı olduğu üzerinde durur. İnsan madem ki çatışmayla yücelir, öyleyse aklın karşısına duyguyu, rasyonalitenin karşısına romatizmi çıkarmak gerekir ki insan çatışmalar arasındaki savaş tan kendi güç iradesi yle galip gelebilsin ve Üstüninsan ı inşa edebilsin. Nietzsche, ebedî tekrar dönüş düşüncesini, istidlalî yolla, yani dil ve kavramları kullanarak belli bir mantık örgüsü içinde çıkarımlar yaparak elde etmediğinden, sezgisel/hads i bir biçimde elde ettiğinden bahseder. Türk-İslam kavram çerçevesinde ele alındığında filozofa bu düşünce mistik bir tecrübe neticesinde vecd esnasında hâsıl olmuştur 2. Nietzsche de tasavvufun nefsin tezkiye ve terbiyesi neticesinde hasıl olan vehbî-hadsî bilgisinin sembolü Dionysostur. Nietzsche nin mistik bir tecrübeyle bu neticeye varması, tasavvuftaki hadsî/sezgisel bilginin akli/istidlalî bilgiye üstün olduğu düşüncesiyle benzerlik göstermektedir. İronik olsa da hakikate benliğini kendi iradesiyle ortadan kaldırarak ama yine bireysel/öznel olarak varılabileceğini; bunun ise içgüdüleri yadsımak ve inkar etmek yerine onunla çatışma içinde gerçekleşebileceğini söylemesiyle tasavvufun insan-ı kâmil tasavvuruna yakın bir çizgiye yaklaşır. Üstüninsan ın insan-ı kamil ile olan benzerliği geç dönem Osmanlı âlimlerinin de dikkatini çekmiş olmalıdır ki Ahmed Nebil, Baha Tevfik ve Memduh Süleyman, Nietzsche üzerine yazdıkları bir eserde Üstüninsan ı şöyle tarif etmişlerdir: Fevke l-beşer/üstüninsan" nedir ve nasıl ortaya çıkabilir edebilir? sorusunu kendi kendini terk etmek suretiyle insan, fevke lbeşeri doğuracaktır şeklinde cevaplamışlardır. İnsanı selamete ulaştıran 1 Pawan Jeph and Sachin Arya, Superheroes: Are They Abiding by The Moral Values? (Çevrimiçi) Senail Özkan, Nietzsche (Kaplan Sırtında Felsefe), s

42 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 eden kuvve-i harikulâde elemdir. İnsan ilk önce şahsiyeti itibariyle muztarib olur. Şahsiyetin mûcib olduğu elemi hisseder. Nietzche göre insanlar yalnızca şahsiyetinden değil bütün bir beşeriyetten muztarib olduklarında, o derece-i ıztıraba vâsıl olduklarında, işte o zaman kendi kendilerine fevke lbeşer i tevlid edeceklerdir. Peki hâl-i hazırdaki insanlarla Nietzsche nin tasavvur ettiği fevke l-beşer arasında ne fark vardır? Fevke l-beşerin ahlakıyla hâl-i hazırdaki insanların tâbi oldukları ahlak arasındaki en temel farklardan birisi ahlak-ı esâretin (köle ahlakı) umum insanlara emretmesi, diğerinin ise yalnız bir kısım halka aid olmasıdır. Zamanımızca Avrupa, eşitlik kaidesi üzerine müesses olarak idare olunur. Halbuki Nietzsche adem-i musavât-ı tâbiyyeyi kabul ettiğinden cemiyetin bir takım imtiyazâta mâlik sınıflara taksimini ve asillerin icray-ı hükümet eylemesini arzu eder. Bu imtiyazâta malik sınıflar: hakimler, kıymet icad eden sâhib-i nüfuz u iktidar kimselerdir. Fevke l-beşerin tesis ettiği ahlak da bunlar içindir. Hıristiyanlık veya ıztırâbat-ı beşeriye-i dinin vaz ettiği kavaid-i ahlakiye bir maksat takip eder ki o da iyilik ve hakikat tir. Ve bu kıymeti bulmak ahlakın yegâne vazifesidir. Hakikaten kainatta hiçbir şeyin zâti bir kıymeti yoktur. Âlem-i hakikat bizi, vereceğimiz nisbete nazaran ta yin eder. Bu kıymet-i nisbiyeyi his ve takdir etmek yalnız, onları mücadeleye, mübarezeye (kavga) sevk eder 1. Yukarıdaki satırlardan Nietzche nin Osmanlı âlimlerince yerlileştirilerek tefsir hatta tevil edildiği sonucu çıkarmak mümkündür. Zira Nietzche, aristokrat bir yönetim ve ahlak anlayışından yana olduğunu hiç bir metninde dile getirmemekle birlikte metafiziksiz bir ideal insan tipi oluşturarak dinin iyi-kötü kavramlarının aşılması gerektiğini, bunun da bireysel olarak gerçekleştirilebileceğini söylemektedir. Dinin ve tabiatıyla Tanrı nın en baş sıfatlarından biri olan merhamet hakkında ise şu yorumları yapmaktadırlar: Asr-ı hâzır cetvel-i kıymeti merhameti en birinci dereceye vaz ediyor 2. Oysa Zerdüşt te göre en birinci fazilet iradedir. Ve Zerdüşt e göre merhamet en tehlikeli duygudur ve Zerdüşt, insaları merhameti terk etmeye davet eder. Nietzsche ye göre hayatta neşe ile keder birarada bulunur. Bir insan lâkayd bir şekilde hayatını 1 Ahmed Nebil, Baha Tevfik, Memduh Süleyman, Nietzsche, Hayatı ve Felsefesi, Gayret Kütübhanesi: Müşterekü l-menfaa Osmanlı Matbaası, İstanbul Tarihsiz, s Ahmed Nebil vd., a.g.e., s

43 Mənəviyyat fəlsəfəsi kedersiz, zevksiz geçirmek isteyebilir fakat o zaman faaliyet-i hayatiyesini (vitality) asgariye seviyeye düşürür. Mahzuziyet-i azimenin lezzetiyle kamyâb olmasını arzu edenler büyük kederleri, elemleri tanımalıdır. Yani fevke l-beşer bazen bir muzafferiyet bazen de intiha-i beşerdir 1. Elem ve kederin işkencelerine, ıztırabâtına mukavemet edenler ulvi bir ruha mâliktirler. Ve ulviyetleri bu mukavemetin esasıdır 2. Hayatın keder ve elemiyle yüzleşmek fevke l-beşer felsefesinin esasıdır. 3 Hareketlerimiz, iradelerimiz sevkitabiî lerimizle idare olunur. Ve bu sevkitabiîler, kaffesi bir sevkitabiî-i ibtidaiyede ictima ederler ki o da kuvve-i iradedir. İşte Nietzsche ye hayatın bütün eşkâlini, sefahat-ı muhtelifesini izah etmek için bu nazariye kifayet eder. Her mevcud, zîhayat nebatat, hayvanat yahut insanlar- diğerlerini, diğer kuvvetlerin hükm ü nüfuzuna tâbi olarak kendi kuvvetlerini tezyide cehd ederler bu mütemadi gayret, bu daimi mücadele kaffe-i mevcudâtın kanun-ı esasıdır 4. Eğer insan hakikate, fazilete, sınaate (sanat) temayül ediyorsa bu sevk onları idare eden tabiyat 5 olup başka bir şey değildir 6. İnsanların sevkitabiîleri kâmilen sağlam değildir. Bazıları hal-i tabi îde olup hayatlarını tezyide, bazıları da mariz (hasta) olup inkıraza (zevâl) temayül ederler. Bir şahısta sağlam veya mariz bir sevkitabiînin icray-ı hüküm etmesine nazaran o şahıs beşeriyet için iyi veya kötü bir numune olur 7. Yukarıdaki satırlarda da yine sevkitabiî ile irade bir ve aynı şeymiş gibi ele alınmış, Nietzsche nin savaş ve çatışma kavramlarını felsefesinin merkezine alıp sevkitabiî ile irade arasında kurmuş olduğu zıtlık ve Üstüninsan a giden yolun üzerine serili olduğu teorik çerçeve ıskalanmış görünmektedir. Nietzsche nin bu görüşleri nefsin terbiye ve tezkiyesi neticesinde, Allah ın nefesiyle can bulmuş ve O nun yeryüzündeki halifesi olan İnsan-ı Kâmil e doğru tekâmül ü, insanın biricik gayesi olarak gören tasavvufun 1 Ahmed Nebil vd., a.g.e., s Ahmed Nebil vd., a.g.e., s Ahmed Nebil vd., a.g.e., s Ahmed Nebil vd., a.g.e., s Bahsi geçen bu metinde de instinct kavramı kâh sevkitabii kâh tabiyat kavramıyla yerlileştirilmiştir. 6 Ahmed Nebil vd., a.g.e., s Ahmed Nebil vd., a.g.e., s

44 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 tarikiyle bir çok açıdan benzerlikler taşımaktadır. Fakat Nietzsche bu tekâmülü bu dünyada ve bu dünyaya özgü telakki etmektedir: tek boyutlu. Tasavvuftaki İnsan-ı Kâmil in vukuu da bu dünyayla irtibatlıdır. Fakat bu irtibat öte dünyaya da uzanmaktadır: çift boyutlu. Ve aslında biri diğerinden kopuk iki ayrı dünya yoktur birbirini tamamlayan bir bütün vardır: vahdet. XVIII. yüzyılda yaşamış Erzurumlu İbrahim Hakkı ( ) ya göre insan-ı kâmil bütün ıstırabâtından mutmain olmuş, ilm el-yakîn den ayn el-yakîn e gelip ondan hakk el-yakîn ile makam-ı temkini bulmuştur. Bu âlem-i kevn ü fesadın hakikati ona ayân olmuştur 1. Zirâ onın lisânı taraf-ı Haktan sırrına ilkâ olunan hakâik-i eşyanın ve dakâik-i mânânın ve şeriat-ı garrânın tercümanı olur 2. Murâdını, murâdullahta ifnâ ile nefsinden mevt olup hayat-ı aşkı bulup kalbinden içeri gitmiştir. Zira Hani ölüydü de diriltmiştik âyet-i kerimesiyle ölmeden önce ölünüz hâdis-i şerifi emrini cân ile tutmuştur. Erzurumlu İbrahim Hakkı, insan-ı kâmil in niteliklerini sıraladıktan sonra eserin sonuna şu beyti ekler: İnsan-ı Kâmil i zinde sanma ölmüştür/cismi ruhuna merkâd (mezar) olmuştur 3. Onın akvâli güzel ve ef âli güzel ve ahlâkı güzel olmuştur. Zirâ o kâmil şeriat sözlerim, tarikat işlerim, hakikat ahvâlimdir. hadis-i şerifine tabi îyyet kılmıştır. Her kimsede bu üç alâmet mevcûd ve hâsıldır ol kimse mü min ve ârif ve kâmil 4 dir şeklinde tarif etmektedir 5. Erzurumlu İbrahim Hakkı nın bu tarifinin yanında insan-ı kâmil tasavvurunun Türk-İslam epistemolojisindeki tarihi köklerini işaret etmek açısından XIII. yüzyılda Anadolu da yaşamış Mevlâna nın Mesnevi sinde bizzat kendi hokkasıyla yazıldığı söylenen ilk 18 beyitine göz atmak aydınlatıcı olacaktır. 1 Erzurumlu İbrahim Hakkı, İnsaniyet-i Kâmile, Dersaadet: Matbaa-i Amire, , s Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s Kur anı Kerim, Rum Sûresi ayette Allah ın insanları bir fıtrat üzere yarattığını ve bu yaratışta bir değişiklik olmadığını bize bildirmektedir. Bu ayet ışığında Erzurumlu İbrahim Hakkı nın İnsan-ı kâmil tarifini okuduğumuzda şeriat-tarikat-hakikat ın, fıtrat a mugayir olmaması sonucu çıkarmamız gerekmektedir. Zira biri Allah ın kelamı, öbürü peygamberinin kavlidir. Fıtrat kavramı Nietzsche nin instinct/sevkitabiî kavramıyla benzerlik göstermekle birlikte Nietzsche nin instinct ile kastettiği fıtrat mıdır, açık ve seçikçe bilemiyoruz. Zira fıtrat kavramının Batı dillerinde bir karşılığı bulunmamaktadır. Sadece Üstüninsan ile İnsan-ı Kâmil arasındaki aynılık ve gayrılıklara temas ederken bunu da bir benzerlik olarak işaret etmenin faydalı olacağı kanaatindeyim. 5 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s

45 Mənəviyyat fəlsəfəsi Dinle, bu ney nasıl şikâyet ediyor, ayrılıkları nasıl anlatıyor. Beni kamışlıktan kestiklerinden beri feryadımdan erkek, kadın herkes ağlayıp inledi. Ayrılıktan parça parça olmuş, kalb isterim ki, iştiyak derdini açayım. Aslından uzak düşen kişi, yine vuslat zamanını arar. Ben her cemiyette ağladım, inledim. Fena hallilerle de eş oldum, iyi hallilerle de. Herkes kendi zannınca benim dostum oldu ama kimse içimdeki sırları araştırmadı. Benim esrarım feryadımdan uzak değildir, ancak her gözde, kulakya o nur yok. Ten candan, can da tenden gizli kapaklı değildir, lakin canı görmek için kimseye izin yok. Bu neyin sesi ateştir, hava değil; kimde bu ateş yoksa yok olsun! Aşk ateşidir ki neyin içine düşmüştür, aşk coşkunluğudur ki şarabın içine düşmüştür. Ney, dosttan ayrılan kişinin arkadaşı, hâldaşıdır. Onun perdeleri, perdelerimizi yırttı. Ney gibi hem bir zehir, hem bir tiryak, ney gibi hem bir hemdem, hem bir müştak kim gördü? Ney, kanla dolu olan yoldan bahsetmekte, Mecnun aşkının kıssalarını söylemektedir. Bu aklın mahremi akılsızdan başkası değildir, dile de kulaktan başka müşteri yoktur. Bizim gamımızdan günler, vakitsiz bir hale geldi; günler yanışlarla yoldaş oldu. Günler geçtiyse, geçip gitsin; korkumuz yok. Ey temizlik te naziri olmayan, hemen sen kal! Balıktan başka her şey suya kandı, rızkı olmayana da günler uzadı. Pişkinin halinden hiç anlar mı ham öyle ise sözü kısa kesmek gerektir vesselam! 1 Klasik Türk musikisinde Mevlana ile özdeşlemiş ney ile Mevlana nın kastettiği insandır. Neyin kamışlıktan koparılması insanın, Allah ın huzurundan (elest bezmi) ayrılıp dünyaya gelişini; neyin, kamışlıktan koparıldıktan sonra kurutulup, içinin oyulması ise insanın nefsinden arınması, nefsini tezkiye etmesini temsil eder. Ney, nefsinden mevt olduktan sonra göğsüne altı sırtına bir tane kızgın demirle delik açılır. Ayaklarına ve ağzına kelepçe vurulur. Kamış tan çıkış yeryüzünde çekilen ıstırap ve elem; akabinde ney olmaya geçiş aslında insan dan insan-ı kâmil e geçişi sembolize eder. Ney, bütün bu işlemler neticesinde tekâmülünü tamamlar ve ayrılıktan şikayet etmeye başlar ki bu ayrılık Allah tan ayrılık tır. Bir neyzen olmadan neyden nağme çıkması mümkün değildir. Şu halde -teşbihle- ney- 1 Mevlâna, Mesnevi, Çev: Veled İzbudak, Sadeleştiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul , s

46 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 zen Allah, ney ise insan-ı kâmildir. Hakikatte nefesin Allah üfler lakin zahirde nağme, neyden çıkmış görünür 1. Bu safhada tam da İbrahim Hakkı nın tarif ettiği biçimiyle insan-ı kâmil in lisânı, taraf-ı Haktan sırrına ilkâ olunan hakâik-i eşyanın ve dakâik-i mânânın ve şeriat-ı garrânın tercümanlarını okur. Nitekim Yunus Emre nin şu dizeleri de bize İnsan-ı kâmil tasavvuruna dair ip uçları vermektedir: Ey sözlerin aslın bilen gel de bu söz nerden gelir/söz aslını anlamayan sanır bu söz benden gelir. Söz karadan aktan değil yazıp okumaktan değil/ Bu yürüyen halktan değil hâlık avazından gelir. 2 İnsan-ı kâmil in tasviri hem Mevlana da hem Yunus ta hem Erzurumlu İbrahim Hakkı da hem de İslam kültür ve medeniyet camiasının diğer veli ve mutasavvıflarında benzer minval üzeredir. İlim, hikmet/felsefe evvela sahip olunması farz, akabinde terkedilmesi icab eden bir merhaledir. İlim den irfân a geçiş aynı zamanda insan dan insan-ı kâmil e geçişi mümkün kılmaktadır. Tasavvuftaki seyrusülûk beşer in insan-ı kâmil e doğru tekamül etmesidir. Beşer olarak doğan ve beşer olarak ölen Yunus Emre nin değişiyle hayvandan da beter dir 3. Nietzsche de, insandan Üstüninsan a giden yol mutlaktan izafîye geçiş ile sınırlıyken tasavvufta beşerden insan-ı kâmil e giden yol ilkin mutlak tan (ilme l-yâkin) izafî ye geçiş (ayne l-yâkin) ve fakat sonrasında bu mertebede durmayıp yeniden mutlak a varıştır (Hakk el-yâkin). İnsan-ı Kâmil e giden yolun yalnızca ilim ve ibadetten geçmediğini yani salt akıl ile kesb ile İnsan-ı Kâmil e vâsıl olunamayacağını bunun için aynı zamanda irfan da lâzım olduğunu anlatan Niyâzî Mısrî in şu beyti de oldukça aydınlatıcıdır: Savm u salat u haccile sanma zahid biter işin. İnsan-ı Kâmil olmağa lazım olan irfân 4 imiş. 1 Tasavvufî nazariyede insanın maksadı 1 Nitekim Yunus Emre nin şu beyiti meşhurdur: Ete kemiğe büründüm, Yunus oldum göründüm. 2 Abdülbaki Gölpınarlı, Yunus Emre, İş Bankası Yayınları, İstanbul , s İlim okumaktan gerek kendi özün bilmektir/kendi özünü bilmezsen bir hayvandan betersin Abdülbaki Gölpınarlı, Yunus Emre, s İlim, bilim, irfân gibi kavramların birbiriyle karıştırılmaması için bu kavramlardan neyi anladığımızı tarif etmek gerekmektedir. Teoman Duralı ya göre İnsanın üç ana düşünme seviyesi vardır: 1-Düzayak düşünme, 2- Teemmül, 3-Tefekkür. Gündelik yaşanın akışında hep kullanılan malûmat düzayak düşünme süreçlerinin semeresidir. Bilimin gerek denel ile teorik düzlemlerinde gerekse felsefenin bilgi-bilim teorileri ve benzeri işlemlerinde, teemmül iş başındadır. Teemmüllü düşünceden doğan bilgi ise ilim dir. Teemmüllü 46

47 Mənəviyyat fəlsəfəsi evvela kendini bilmek sonra kendi özünde Hakkı bilmek tir. Hakk ile insan aslında esasında birbirlerine uzak iki ayrı varlık olmayıp bir varlığın iki farklı tezahürüdür. Ve Allah, insana şah damarından da yakındır. Şu halde Allah ı bulmak için haric e kendi özüne bakmalıdır insan. Nitekim Şeyh Galib in şu sözleri bu meseleye işaret etmektedir: Hoşçabak zâtına kim zübde-i âlemsin sen/merdüm-i dide-i ekvân olan âdemsin sen. 2 Türk-İslam tasavvuf nazariyesine göre insan-ı kâmil olmak için kesbî ilmin tek başına yetmeyeceğini bunun için vehbî irfanın şart XXI. yüzyıla geldiğimizde, Ahmet Yüksek Özemre nin tarifine göre ise insan-ı kâmil, Allah ın yeryüzündeki halifesi ve aynasıdır. Hakk ın kâmil insanı ayna diye seçmesi ancak onda kendi âsâr, ef âl ve sıfatlarının ve esmaü l-hüsnâsının tecellisî bakımındandır 3. Şu halde insan-ı kâmil in davranışı eşyanın hüviyetine, mahiyetine ve tabiatına zıt olamaz; çünkü insan-ı kâmil bütün zıtlıkları tevhîd potasında eriterek kendi zâtının vahdetine ve sırrına erişmiş olan, bundan ötürü de bütün âleme Rahmânî bir merhamet ve müsâhamaha ile nazar kılan bir zâttır 4. Ahmet Yüksel Özemre ye göre esas itibariyle bütün cemiyetlerde ister uhrevî ister beşerî düşünmede edinilen bilgiler üstüne tekrar tekrar eğinilerek sınanır, denetlenir ve kanıtlanabilir sonuçlar çıkarılır. Nihayet sözkonusu sonuçlar ilim dir. Belirli bir konuyla ilgili çok çeşitli ilimler in mantık çerçevesinde terkibi/sentezi öğreti yi yahut teori yi ortaya çıkarır. Bahis konusu edilen alana ilişkin teoriler den bilim meydana gelir. En geniş, en kapsamlı düşünce yapısınıysa felsefe nin ürünü sistem oluşturur. Düşünme ediminin doruğunu tefekkür teşkil eder. O, bir felsefe sisteminin yüreğ i konumundaki metafizik ile asıl uğraş alanı olan ahlâk ta geçer. Öyleki metafiziğ i, dolayısıyla felsefe sisteminin sınırlarını aşan mistikliğ e dek uzanır. Mistiklik te tefekkür den doğan bilgi ye irfân denilir (Şaban Teoman Duralı, Sorun Nedir, Dergah Yayınları, İstanbul , s. ). Duralı ya göre irfân bilimin tersine sahiden nesnel dir. Bilim, nesnenin yüzeyinde ve belli bir bakış açısında kalır; sadece sınırlı bir yüzey parçasını tasvir etmekle yetinir. Buna karşılık sezgi verisi olan irfânî bilgiyle nesne, bir bütün hâlinde ânında özden yakalanır. İrfân, sezgi verisi bilgi çeşitlerinin en üstün olanıdır. Aslında o, bütün bilgi türlerinin tepe noktasını teşkil eder; yücedir. İrfân a ulaşan da nitekim ârif tir; ermiş kişidir (Ş.Teoman Duralı, a.g.e., s. , ). 1 Niyâzi Mısrî, Niyâzi Mısrî Divanı, funduszeue.info (Çevrimiçi) 11 Ağustos Şeyh Galib, Şeyh Galib Divanı, (Çevrimiçi), 11 Ağustos Ahmed Yüksel Özemre&Necmettin Şahinler, Kâmil Mürşidlerin Mirası, İnsan Yayınları, İstanbul , s Ahmed Yüksel Özemre&Necmettin Şahinler, a.g.e., s

48 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 olsun bir insan-ı kâmil ideali vardır. Mesela Nazizm de insan-ı kâmil ideali Adolf Hitler dir. Leninizm de insan-ı kâmil ideali Lenin dir, Marksizm de Karl Marks tır. Sonu izm ile biten bütün ideolojilerde insanların kendilerine örnek olarak aldıkları, benzemek istedikleri bir ideal şahsiyet muhakak bulunur. İslamiyet te insan-ı kâmil in ekmel örneği ve prototipi Peygamber dir 1. Üstüninsan ile İnsan-ı kâmil arasındaki benzerliklerin yanında farklar da değinmek yerinde olacaktır. Bunlardan bir tanesi tasavvuftaki İnsan-ı kâmil in bir seyr ü sülûk tecrübesinden geçerek bu noktaya gelmesidir. Bu seyr ü sülûk (yöntem) çeşitli tarikatlara göre farklı olmakla birlikte mahiyet itibariyle birdir. Fakat illâki belli bir tarikat tedrisatını zaruri kılmaktadır. Zira İslam tasavvuf anlayışında bir insan-ı kâmili ancak başka bir insan-ı kâmil yetiştirir 2. Oysa Nietzsche deki Üstüninsan evvelden belirlenmiş bir yöntem dahilinde meydana gelmez; o, kendi kendisini inşa eder ve bu yolda ona kılavuzluk edecek bir şeyh ya da kâmil mürşid de yoktur. O, kendisini tabiatındaki çelişkiler üzerinden kendi iradesiyle, önceden belirlenmemiş bir dünyada inşa eder. Peki Nietzsche içgüdülerin öldürülmesinin Üstüninsan ı değil yozlaşmış ve kötürümleşmiş, köle ahlakına sahip beşeri doğuracağı görüşünü savunarak hedonist bir tavır mı sergilemektedir, sorusuna hedonizm 3 in bir décadence olduğunu belirterek karşılık vermektedir. Nietzsche nin Üstüninsan ı, tasavvufun İnsan-ı Kâmil i gibi nefsinden arınarak tekâmüle yol almaz. Bilakis Üstüninsan ı yaratan güç iradesi içgüdülerle/nefle birlikte varolur, tutkuların insana verdiği acı ve ıstıraba rağmen yaşama evet demeyi göze alır ve bu şartlar altında kendi izafî/öznel değerlerini inşa eder. Üstüninsan 4 ın varlık koşulu insticnt-rasyo, 1 Ahmed Yüksel Özemre&Necmettin Şahinler, a.g.e., s Ahmed Yüksel Özemre-Necmettin Şahinler, a.g.e., s Beşerin temel amacının zevk ve tatmine ulaşması olduğunu savunan materyalist doktrin. 4 Nietzsche, bir yerde çizmeye çalıştığı Üstüninsan modelini Goethe ye yansıtır: Goethe, yalnızca bir Alman hadisesi değil, başlı başına olağanüstü bir Avrupa hadisesidir. yüzyılın açmazlarını tabiata dönerek, Rönesans ın tabiîliğine başvurarak, bu yüzyıl adına harikulade bir kendini-aşma çabası ve örneği ortaya koyarak temayüz eden muazzam biridir. İzini sürdüğü, ulaşmaya çalıştığı şey bütündü. Goethe (Kant ın o ürkütücü skolastisizmi tarafından vaz edilen) aklın, duyguların duyarlıkların ve iradenin birbirinden ayrılmasına karşı vargücüyle mücadele ediyordu. Goethe, gerçek-dışına yönelen bir dönemde inanmış, muhkem bir realistti. Goethe, bütün fiziki gayretlerinde başarılı ve becerikli, kendisine 48

49 Mənəviyyat fəlsəfəsi içgüdü-akıl çekişmesidir. Gücünü ve varoluş şartlarını bu çekişme ve savaştan devşirir. Terazisi ne içgüdüden ne de akıldan yana ağır basar; ikisini özgür iradesiyşe ile dengelemekten ve birleştirmekten yanadır. Oysa İnsanı Kâmil içindeki çelişkiyi, iradesiyle nefsine galip gelerek, aşarak kemâle erebilir. Örneğin Mesnevi de Mevlana nın şu tarifi bu meseleyi harikulade bir biçimde özetlemektedir: Nefsinle meşveret edersen aşağılığın dediğine uyma, aksini yap 1. Yapacağın işte nefsinle meşveret etmek ve ne derse aksini yapmak kemaldir 2. Nefsinin bu kötü dediğine kulak asma. Çünkü onun işi hep zıddınadır 3. Tasavvufta nefsin buyurduğunun zıttının yapmak salah ve kemalin yolu olarak gösterilmiştir. Hatta bazı sufiler o derece aşırı gitmişlerdir ki nefsin ibadet etmeni istese, onu dahi muhalefet et noktasına varmışlardır. Nietzsche nin XIX. yüzyılda Üstüninsan ın zuhurunun şartları, olmazsa olmazı arasında saydığı sevkitabii/içgüdü/nefs ile akıl/irade arasındaki bitmeyen mücadele ve savaşı Mevlana, XIII. yüzyılda daha arı duru bir dille ve şiir dilinin gücünü ve sembollerini kullanarak nefs ile aklın arasındaki ilişkisi karı koca örneğini vererek tasvir etmektedir: Karı koca hikâyesi bir masaldan ibaret. Fakat onu nefsinle aklının misali bil. Bu kadınla erkek nefisle akıldır. İyi kişiye mutlaka lazımdır, kötü kişiye de. Bu ikisi, bu toprak yurtta esir ve mahpusturlar! Gece gündüz savaşta macera içinde. Kadın, durmadan evin ihtiyaçlarını ister, evini şerefini, yani eve saygı duyan ve kendisini sürekli kontrol edebilen, bu tabiî zenginliğin ve derinliğin dışavurmasına izin verebilen, bu özgürlüğü kaldırabilecek ve kontrol edebilecek kadar güçlü ; zayıflığından ötürü değil, güçlüğüğünden ötürü, ortalama bir kişiliği bile tahrip edebilecek şeyi kendi avantajına dönüştürmesini bilen, zaafa yol açmadığı sürece -ki bu zaaf ister kötülük ister bir meziyet ürünü olsun- hiç bir şeyi yasaklamayan, kuvvetli, kudretli, son derece yüksek bir kültüre sahip bir şahsiyet tasavvuru geliştirmişti. Böylelikle özgürlüğüne kavuşan böyle bir ruh, böyle bir zihin, yalnızca ayrı, bütünden kopartılan, münferit hale getirilen şeyin reddedilebileceğine, bütün içindeki her şeyin saygıyla karşılanabileceğine ve yüceltilerek tasvip edilebileceğine inanan dolayısıyla hiç bir şeyi inkâr etmeyen, yok saymayan, çoşku dolu, güven verici bir kader inancıyla kendisini kainatın ortasında görebilen asil bir insan a dönüşmüştür artık. İşte bu inanç, bütün inançların en yükseği, en yücesi olan bir inançtır. O yüzden bunu vaftiz ederek Dionysius olarak isimlendirdim (Friedrich Nietzsche, Putların Alacakaranlığında, s. ). 1 Mevlâna, Mesnevi, C.1, s Mevlâna, Mesnevi, Çev: Veled İzbudak, Sadeleştiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul , C. 2, Beyit, s Mevlâna, Mesnevi, C. 2, s

50 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 lazım olan ekmeği, yüceliği, hürmeti diler durur. Nefis, kadın gibi her işe bir çare bulmak üzere gibi kâh toprağa döşenir, tevazu gösterir; kâh ululuk diler, yücelir. Aklınsa, bu düşüncelerden zaten haberi yoktur. Fikrinde Tanrı gamından başka bir şey yoktur. Hikâyenin içyüzü, bu tane ve tuzaktır, nefisle akıl arasındaki maceradır 1. Çatışmanın içyüzü, hem Mevlana da hem de Nietzsche aynı şekilde tespit edilmesine rağmen, tasavvuf ısrarla nefsini öldürmek, onu kul köle yapmak meselesi üzerinde ısrarla durmaktadır 2. Sabırla nefsin belini bük 3, Nefsin neyi isterse ihtiyacın var, fakat aklının istediği şeyde mecbursun ha! 4, hayvani ruha sahip olan kişinin, huylarını değiştirmeye, nefsiyle savaşa girişmeye, aşağılıktan kurtulmaya istidadı vardı ama o istidadı fevtetti 5, Ne mutlu ona kişiye ki nefsini aşağılatmıştır 6, Bütün Kur&#;an, nefsin kötülüklerini anlatmadadır. Mushaf a bak da, gör, fakat sende o göz nerde? 7. Görüldüğü üzere Mevlana, bütün kötülüklerin anası olarak nefsi ve nefsin hilelerini görmektedir. Bu kavram aynı zamanda tasavvuf disiplininin anahtarıdır. Nefsi öldürmek, nefsi aşağılatmak, nefsi kul köle yapmak, nefsine uymamak şeklinde farklı ifadelerle izah edilen bu durumdan kastedilen şeyin tam olarak ne olduğuna Mevlana çağının erkek egemen paradigması doğrultusunda, kadın erkek sembollerini kullanarak açıklık getirir. Bu terminolojide erkeklik üstünlüğü temsil etmektedir. Şayet aklın dişi, nefsin erkek olursa, yani nefsin aklına üstün gelirse, nefsin hükmü insanı beşer derekesine düşürür. Ancak akıl erkek/üstün, nefis dişi olduğunda insan kemâle erebilir 8. Türk-İslam epitemolojisinde ilim kesbî olmakla birlikte genellikle irfân vehbî bir karakter taşır. Yani insan ibadetle, nefsin terbiye ve tezkiyesi 1 Mevlâna, Mesnevi, C. 1, s Mevlâna, Mesnevi, Çev: Veled İzbudak, Sadeleştiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul , C. 3, s Mevlâna, Mesnevi, C. 3, s Mevlâna, Mesnevi, Çev: Veled İzbudak, Sadeleştiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul , C. 4, s Mevlâna, Mesnevi, C. 4, s Mevlâna, Mesnevi, C. 4, s Mevlâna, Mesnevi, Çev: Veled İzbudak, Sadeleştiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul , C. 6, s Mevlâna, Mesnevi, Çev: Veled İzbudak, Sadeleştiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul , C. 5, s

51 Mənəviyyat fəlsəfəsi yoluyla, inziva vs. gibi yöntemleri tatbik etse bile Allah ın, ona irfanı ihsan edeceğinin kesinliği yoktur. Nietzsche nin Üstüninsanına ise güçlü bir irade ile kesbî olarak ulaşılabilir. Fakat Nietzsche de de sezgi, vecd haline verilen önem vehbi ilahım kapısını açık bırakmaktadır. Nietzsche nin Üstüninsan kavramını tasavvuftaki İnsanıkâmil den ayıran noktalardan başka birisi ise Nietzsche nin yaşarken yanlış anlaşılmaktan korkutuğu için bizzat ifade ettiği şu gerçektir: Günün birinde beni ermiş ler katına koyacaklar diye ödüm kopuyor. Anlıyorsunuz ya, bu kitabı önceden çıkarıyorum ki ileri de benim adıma ahmaklıklar yapmasınlar. Ermiş olmak istemem, soytarı olayım daha iyi. Talihim böyle istiyor, ilk namuslu insan ben olmalıyım, binlerce yıllık yalan dolana karşı duymalıyım kendimi. Yalanın yalan olduğunu duyup koklamakla, ilk bulan ben oldum doğruyuşimdiye kadar hiç kimse benim durduğum gibi karşı durmamıştır ya, yine de inkâr eden bir kafanın tam tersiyim benher kim iyi ve kötü de yaratıcı olmak ister, ilk önce bir yokedici olmalı, değerleri parçalamalıdır. En yüksek kötülük böylece en yüksek iyiliğe dönüşür. Bunun da adına yaratıcılık denir 1. Yaratacak ne kalırdı tanrılar varolsaydı? 2 SONUÇ Nietzsche nin Üstüninsan ı adeta Tanrısız, metafiziksiz, tarihsiz, köksüz, gayesiz bir dünyanın peygamberi gibidir. Bu manada Nietzsche, her ne kadar Tanrı nın öldüğünü beyan etse de ironik bir biçimde metinlerinde radikal bir Tanrı sevgisi saklıdır. Yeryüzünde bir tek Hıristiyan olanın Hz. İsa olduğunu kabul etmesi buna delil olarak görülebilir. Esasında Nietzsche nin Üstüninsan ı Hıristiyanlıkta ki kurtarıcı İsa-Mesih imgesinin sekülerize edilmiş biçimi gibidir. Hz. İsa nın mesajını Pavlus ve Kilise tersine çevirmiş, onların vazettiği ilkeler doğrultusunda iyi, ahlaklı bir insan olma yöntemi insanları zevale sürüklemiş hatta Deccal e dönüştürmüştür. Nietzsche, bu imgeyi din dilini ve rasyonel felsefe yöntemini kullanmadan aslına döndürme gayretiyle Üstüninsan tasavvurunu ortaya koymuştur. 1 Friedrich Nietzsche, Ecce Homo, s Friedrich Nietzsche, a.g.e., s

52 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 Nitekim yeryüzünde Üstüninsan a örnek olarak Goethe yi göstermesi de yukarıdaki görüşümüzü destekleyen başka bir delil olarak görülebilir. Tasavvufun insan-ı kâmil i ise Hakk a bezm-i elestte vermiş olduğu ahde bağlı, Allah ın tarih boyunca farklı coğrafyalarda ortaya çıkan ilahi kelamının ve peygamberlerinin izini takip eden, şu halde Ahmet Hamdi Tanpınar ın tabiriyle, bir şeyin devamı olan mütekâmil bir zât tır. İlahi kelamın tarihi hitabının halkalarının bir parçasıdır. Yine başka bir ayrım, Tanrı ya olan inanç ve imân meseledir. Fakat Nietzsche nin Tanrı dan kastettiği imajı bozulmuş, yozlaştırılmış Hıristiyan kilisesinin ve papazlarının Tanrısıdır. Zira Böyle Buyurdu Zerdüşt kitabında Nietzsche Tanrı yı arıyorum, Tanrı yı arıyorum diye dolaştırır bir deliyi. Üstüninsan; ancak yeni, ferdî ve izafî değerlerin inşa edilmesiyle Batı medeniyetinin yaşadığı krizden kurtulabileceğini iddia etmektedir. Hatta Üstüninsan ın salah çağrısı yalnızca Batı medeniyetiyle sınırlı olmayıp bütün insanlığı kapsamaktadır. Nietzsche de beşer zevâldedir. Ve Hıristiyan köle ahlakı insanı beşerleştirmekte, zevâle sürüklemektedir. Çünkü bedeni ve içgüdüyü hor hakir görmekte ve bu tavır insanın kendi içindeki çatışmalardan kaynaklanan ıstırabı tanımasını ve bu ıstırab ile yaşamaya evet demesine mâni olmaktadır. Bilimin takip ettiği rasyonalite de insanı zevâle sürüklemektedir. Çünkü insanın Dionysosca vecde de ihtiyacı vardır. Bu vecd, yani kendinden geçiş ise bilimsel tümevarımcı ve tümdengelimci akıl yürütmeyle mümkün olmayıp sezgisel bilgi ve sanatla mümkündür. Şu halde insan tabiatında varolan çelişkilerin ve çatışmaların idrakinde olarak ve bu çatışmanın üstesinden gelerek; geçmiş Hıristiyan teolojisini ve Eflatun- Sokrates e dayalı Batı metefiziğini reddedip kendi değerlerini kendi yaşantı ve tecrübesinden devşirerek Üstünisnan a vâsıl olabilir; zevâlden kemâl e erişebilir. Nietzsche nin bu çözüm yöntemi Elmalılı Hamdi Yazır ın akıl ile his arasında bir denge kurulmasını öneren çözümünü hatırlatmaktadır: Hamdi Efendi nazarında hissiz akıl, gaddarlaştırır; akılsız his ise ahmaklaştırır. Ahmak da gaddar da zevâl içindedir. Nietzsche nin Üstüninsan kavramıyla tasavvufun İnsan-ı Kâmil kavramı arasında iki ayrı medeniyetin dünya tasavvuru, eşyaya bakışı, insanla, tabiatla ve Tanrı yla kurmuş olduğu itikadî münasebet in getirmiş olduğu dil, dünya ve düşünce farkı vardır. Nietzsche nin dâhil olduğu Hıristiyan-Batı 52

53 Mənəviyyat fəlsəfəsi medeniyeti aydınlanmacı-seküler-pozitivist-rasyonalist-maddeci-mekanikçi -hümanist bir dünya tasavvuruna sahiptir. Bu dünya tasavvurunu teşkil eden, ona arkalık eden ontoloji ve epistemeloji ile İslam medeniyetini meydana getiren dünya tasavvuru arasındaki fark Üstüninsan ve İnsan-ı Kâmil arasındaki farkı ortaya çıkarmış görünmektedir. Üstüninsan, merhamet i bir zaaf olarak telakki edip iradeyi ön plana çıkarırken insan-ı kâmil, nefsi irade ile dizginlemenin gerekliliğini vurgulamakla birlikte; merhameti Hakk ın sıfatının tecellilerinden biri olarak değerlendiren; akıl ve iradeye; aşkın, sezginin, irfanın da eşlik etmesinin zaruretine işaret etmiştir. Merhamete, ahlaka, Tanrı ya, tabiata, insana, âleme, bilime, akla ve hislere bakış açısında tarihi süreç içinde meydana gelen bu iki ayrı medeniyet arasındaki fark bu iki ayrı ideal insan tipini, içinde bulundukları medeniyetlerin buhranlarına bir çare olması hasebiyle yine kendi içinden türetmişlerdir. Bu ideal insan örnekleri iki medeniyetin ileride meydana gelmesini arzu ettiği bir dünyanın teşekkülünde anahtar ve öncü rolü oynayacak olmaları açısından mühimdir. Elbette aralarındaki en köklü ontolojik ve epistemolojik ayrım, Tanrı nın ölümünün ilân edildiği metafizikle bağlantısı kesilmiş bir dünya ile Tanrı nın edebiyyen bâki, Tanrı dan başka her şeyin fâni olduğuna inanılan metafizikle içiçe bir dünya arasındaki fark kadar olsa gerektir. KAYNAKÇA DOĞAN, Atilla; Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darwinizm, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, DURALI, Ş. Teoman; Sorun Nedir, Dergâh Yayınları, İstanbul FOUCAULT, Michel; Özne ve İktidar: Seçme Yazılar 2, Çev: Işık Ergünden-Osman Akınbay, Ayrıntı Yayınları, İstanbul GÖLPINARLI, Abdülbaki; Yunus Emre, İş Bankası Yayınları, İstanbul HEİDEGGER, Martin; Nietzsche ve Batı Metafiziği, Nietzche ve Din (içinde), Gelenek Yayınları, İstanbul HERAKLEİTOS; Fragmanlar, Çev: Cengiz Çakmak, Kabalcı Yayınevi, İstanbul

54 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 funduszeue.info, Erzurumlu; İnsaniyet-i Kâmile, Dersaadet: Matbaa-i Amire, Kâmil Mürşidlerin Mirası, İnsan Yayınları, İstanbul MEVLÂNA, Celaleddin; Mesnevi, C.1, Çev: Veled İzbudak, Sadeleştiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul ; Mesnevi, C.2, Çev: Veled İzbudak, Sadeleştiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul ; Mesnevi, C.3, Çev: Veled İzbudak, Sadeleştiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul ; Mesnevi, C.4, Çev: Veled İzbudak, Sadeleştiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul ; Mesnevi, C.5, Çev: Veled İzbudak, Sadeleştiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul ; Mesnevi, C.6, Çev: Veled İzbudak, Sadeleştiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul MISRÎ, Niyâzi; Niyâzi Mısrî Divanı, (Çevrimiçi) 11 Ağustos NEBİL, Ahmed vd.; Nietzsche, Hayatı ve Felsefesi, Gayret Kütübhanesi: Müşterekü l-menfaa Osmanlı Matbaası, İstanbul Tarihsiz. NİETZSCHE, Friedrich; Böyle Buyurdu Zerdüşt, Çev: A. Turan Oflazoğlu, Cem Yayınevi, İstanbul Tarihsiz ; Deccal, Çev: Yusuf Kaplan, Külliyat Yayınları, İstanbul ; Ecce Homo, Çev: Can Alkor, Say Yayınları, İstanbul ; Putların Alacakaranlığında, Çev: Yusuf Kaplan, Külliyat Yayınları, İstanbul ÖZKAN, Senail; Nietzsche (Kaplan Sırtında Felsefe), Ötüken, İstanbul PAWAN, Jeph&SACHİN, Arya; Superheroes: Are They Abiding by The Moral Values? 54

55 Mənəviyyat fəlsəfəsi moral_values. (Çevrimiçi) SAİD, Edward; Şarkiyatçılık, Metis Yayınları, İstanbul Şeyh GALİP, Şeyh Galib Divanı, (Çevrimiçi), 11 Ağustos Ferdi ERTEKİN Nietzsche nin Üstüninsan ve Tasavvufun İnsan-ı Kâmil Tasavvurlarına Bir Bakış (Özet) Bu makalede, Nietzsche nin Hıristiyanlık, rasyonalite, diyalektik düşünce, Sokrates e dayalı Batı felsefesi, aydınlanma, ahlak ve metafizik hakkındaki düşüncelerine kabaca temas edilerek, Nietzsche yi Üstüninsan fikrini ortaya koymaya iten nedenlerin ne olduğu üzerinde durulacak ve Üstüninsan tasavvurunun, Türk-İslam medeniyetindeki İnsan-ı Kâmil tasavvuruyla aralarındaki benzerlik ve farklılıkları ortaya koymayı deneyeceğim. Anahtar Kelimeler: Nietzsche, Üstüninsan, İnsan-ı Kâmil, Hıristiyanlık, felsefe, tasavvuf, nefs, ilim, bilim, irfan, rasyonalite, akıl, içgüdü, Antik Yunan Felsefesi, metafizik. Ferdi ERTEKİN A Look at Nietzsche&#;s Übermensch and Tasavvuf s İnsan-ı Kamil Concepts (Abstract) In this article, I will shortly touch on Nietzsche&#;s thoughts on Christianity, rationality, dialectical thinking, Western philosophy based on Socrates, enlightenment, morality, metaphysics and try to see what motivates Nietzsche to create Übermensch idea. I will try to reveal the 55

56 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 similarities and differences between concepts of Übermensch and İnsan-ı Kamil in Turkish-Islamic civilization. Keywords: Nietzsche, Übermensch/superman/overman, insan-ı kâmil, Christianity, philosophy, sufism, knowledge, science, wisdom, rationality, reason, instinct, Ancient Greece philosophy, metaphysic. 56

57 Mənəviyyat fəlsəfəsi Mənəviyyat dünyası və məkan-zaman kontiniumu Səlahəddin Xəlilov Baxmayaraq ki, məkan və zaman maddiyyata aiddir və mənəvi dünyanın göstəricisi, atributu sayıla bilməz, - bəli, buna baxmayaraq, mənəvi dünyanın da öz məkan və zaman təsəvvürləri var. Və bu təsəvvürlər ya sosiallaşarkən (yəni dışa çıxarkən=maddiləşərkən), ya da verballaşarkən, dil gerçəkliyində ifadə olunarkən (əslində bu da dışa çıxmanın bir yoludur, həm şifahi, həm də yazılı formanı əhatə edir) ortaya çıxır. Əxlaq isə zatən xalis mənəvi bir hadisə olmayıb, sosial-mənəvi hadisədir, yəni nə vaxtsa mənəvi, iç hadisəsi olmaqdan çıxaraq sosiallaşmış hadisədir. Və ya tərsinə, sosial gerçəkliyin mənəvi siması, cəmiyyətin mənəvi həyatının atributudur. Cəmiyyətin mənəvi həyatı isə xalis mənəvi hadisə deyil, mənəvinin sosial(laşmış) gerçəkliyidir. Həmçinin dillə ifadə olunmuş (və deməli, əqlin süzgəcindən, məntiq qalıbından keçmiş), verbal gerçəklik qazanmış əxlaq da daha artıq xalis mənəvi hadisə deyil. (Qeyd: Xalis əqldən danışan Kant xalis mənəvi hadisənin anlayışını verməyib və bu da Kantın əxlaqi təliminin anlaşılmasında bir çox dolaşıqlıqlara səbəb olur.) Əxlaq teorilərinin tarixi və əxlaqın öz tarixi, yəni bölgələrə görə müxtəlifliyi və ümumi=sabit tərəfləri ilə bahəm, həm də zamana görə dəyişkən və sabit tərəflər (Məkan və zaman: məkanda müxtəliflik və ümumilik; zamanda dəyişkənlik və sabitlik) //Əslində zaman və məkanın eyniyyəti bu baxış bucağında da üzə çıxır: müxtəliflik= dəyişkənlik və sabitlik= ümumilik. Prof. Dr., Azərbaycan Universiteti. 57

58 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 Eləcə də bütövlükdə mənəviyyat o da zaman oxunda bir yol keçir Əgər bütövlükdə bəşəriyyətin keçdiyi mənəvi yoldan bəhs etsək, hansı böyük dövrləri=periodları fərqləndirmək lazım gələr? Bu cür yanaşma halında insanların öz-lərinə və təbiətə baxışları nəzəri və praktik səviyyələrdə nisbi müstəqil olmaqla yanaşı, həm də xeyli dərəcədə əlaqəli bir yol keçmişdir. Nəzərə alınmalıdır ki, müxtəlif dövrlərdə və bölgələrdə yaranmış əxlaqi-etik təlimlərin, konseptlərin tarixi heç də cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi həyatına, bu həyatın təkamül yoluna adekvat deyil. Baxmayaraq ki, burda da müəyyən bir qarşılıqlı əlaqə olmamış deyil, amma bizim iddiamız bu əlaqənin xətti asılılıq və ya hansı isə bir mütənasiblik formasında olmadığına dairdir. Yəni bu əlaqələr ilk baxışda sanıldığından daha mürəkkəb olub, qeyri-xətti xarakter daşıyır. Təəssüf ki, mülki tarix ayrı, elmin tarixi ayrı, bədii sənətin tarixi ayrı və əxlaqi-mənəvi tarix də ayrı öyrənildiyindən həm bunların arasındakı qarşılıqlı əlaqə, həm də bunların hər birinin ictimai həyatla, cəmiyyətin sosial-siyasi quruluşu ilə əlaqəsi nəzərə alına bilmir. İctimai həyatın reallığı çox mürəkkəb, qarmaşıq bir sistemdir və bu həyatın dinamikası olduqca fərqli amillərin, bəzən hətta məntiqə sığmayan təsadüfi hadisələrin təsiri altında formalaşır. Cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi həyatında nəzəri-fəlsəfi sistemlər, əxlaqi təlimlər deyil, din və siyasət daha çox aparıcı rol oynayır. Burada da fərqli dinlər və fərqli siyasi təlimlər deyil, bəlli zaman və məkanda topluma hakim kəsilən, ictimai şüuru könüllü və ya icbari yollarla etkiləyən, bir növ yenidən oluşduran din və siyasətdən söhbət gedir. Həmin dövrdə və məkanda meydana gələn hansı isə əxlaqi nəzəriyyənin isə öz dövründəki ictimai reallığa heç bir etkisi olmaya da bilər. Və hansı isə başqa bir dövrdə və başqa bir məkanda ictimai həyata daxil olaraq canlana bilər; o da ancaq din və ya siyasətin, hakim ideolojinin, idarəetmənin, yönətimin işinə yaradığı üçün. Din ictimai həyatı, həyat tərzi və düşüncə tərzini aşağıdan (*) - Aşağıdan derkən, daha geniş təbəqələri ehtiva etməklə sosial-siyasi piramidanın alt qatı oturacağı nəzərdə tutulur.), iç dən, siyasət isə yuxarıdan və dış dan etkiləyir. Onların gücü hər kəsin anlayacağı dildə danışmalarındadır. 58

59 Mənəviyyat fəlsəfəsi Hakim siyasi güc dövlət cəmiyyətin özünün ona vermiş olduğu və ya hansı isə yollarla qəsb edilmiş səlahiyyət sayəsində hər kəsə hüquqiicbari yolla təsir göstərə bilir. Din isə artıq neçə yüzillərdən bəri insanların iç dünyasında, kültüründə və əxlaqi-mənəvi dəyərlərində kök atmış, ictimai şüurun strukturunda qərar tutmuşdur. Təəssüf ki, hakim siyasi güc hər bir şəxs üçün kutsal olan bu dəyərləri də yönləndirməyə çalışır və çox vaxt buna nail olur. Müasir kommunikasiya texnologiyaları da siyasi gücə insanların ənənəvi dini hisslərini yönləndirmək, onu manipulyasiya etmək üçün əlavə imkanlar açır. Son zamanlar insanların mənəvi enerjisini, diniəxlaqi dəyərləri yönləndirmək və onu hansı isə siyasətin və ideolojinin alətinə çevirmək imkanından beynəlxalq güclər də məharətlə istifadə edirlər. (Mənəvi amilin, dini-əxlaqi dəyərlərin siyasi güclə bir araya gəlməsi nadir hallarda baş verir. Məs.: Mark Avreli timsalı.) İbtidai icma = ilkəl toplum dövründə aparıcı qüvvə özünüqoruma instinkti olduğuna görə, insan da ilk öncə bədəni, cismani varlığı, fiziki gücü ilə seçilirdi. Başqa sözlə desək bədən-nəfs-ağıl üçlüyündə bədənin prioritetliyi şəksiz idi. Elə həmin dövrdə əməli vərdişlərə daha yaxşı yiyələnmək, əmək və döyüş alətlərini daha yaxşı mənimsəmək tədricən önə çıxmağa başladı. Bu da fiziki güc, bədənin sağlamlığı ilə yanaşı əqli-praktik qabiliyyət və vərdişlərin önə çıxması demək idi. Digər tərəfdən insanlar bədənin və ağlın dışında bir maqik, sirli-sehrli gücün də olduğuna inanmağa başladılar ki, bu da ibtidai dini təsəvvür və ayinlərin yaranmasına gətirdi. Nəticədə elə ibtidai icma dövründə bədən-inanc-ağıl sinkretizminin təməlləri qoyulmuşdu və ağsaqqalların, başçıların müəyyənləşməsində də bu keyfiyyətlərin hamısı bəlli rol oynayırdı. Beləliklə, bədənin prioritetliyinə tədricən ruhun və ağlın da qatılması insanın özü, öz soydaşları haqqında təsəvvürlərini də zənginləşdirir və buna uyğun surətdə dəyərləndirmə meyarları da dəyişir. Amma insan hələ bunları aşkar şəkildə ayıra bilmirdi. Homerin poemalarında artıq bu fərqindəlik qismən də olsa ifadə olunur. Fiziki gücü bədən çevikliyi ilə seçilən qəhrəman=pəhləvanlardan fərqli olaraq Odissey ağlının çevikliyi, bicliyi ilə seçilir. Qədim yunanlarda biclik də bir məziyyət olaraq dəyərləndirilir Uyğun proseslər bizim bəlgədə də getmişdir. Dədə Qorqudda buğanı boğmaq kimi xalis fiziki güclə yanaşı, ov ovlamaq, quş quşlamaq, ox 59

60 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 atmaq, qılınc oynatmaq kimi keyfiyyətlər bir dəyərləndirmə meyarı kimi üzə çıxır. Amma tək biclik dən başqa! Biclik bir əksiklik kimi qəbul edilir. Eyni dəyərləndirmə tövrü ilə daha kəskin şəkildə Koroğlu da rastlaşırıq. Fiziki gücə və at sürmək, silah kullanmaq kimi qabiliyyətlərə üstünlük verilməklə yanaşı, düzlük, haqq-ədalət, mərhəmət və s. əxlaqi dəyərlər önə çəkilir, biclik ağıl işlədib aldatmaq isə kişiyə yaraşmayan, qeyri-əxlaqi keyfiyyət kimi dəyərləndirilir. Əlbəttə biz milli mentalitetimizin strukturunda ağıl-əxlaq qarşılaşdırılmasını mütləqləşdirmək istəmirik. Təbii ki, ağıl heç də həmişə məkrə, hiyləyə xidmət eləmir, onun pozitiv tərəfləri də nəzərə alınır. Amma qarşılaşdırılanda həmişə əxlaqi keyfiyyətin prioritetliyi vurğulanır. Yəni ağıl özlüyündə müsbət dəyər deyil, onun hansı əxlaqi yöndə kullanılması önəmlidir. Quldarlıq və feodalizm dövründə ictimai təbəqələşmə insanların sosial statusunu önə çıxardır. Bədən sağlamlığı, fiziki güc və əmək vərdişlərinə yiyələnmək kimi keyfiyyətlər qullar və təhkimli kəndlilər üçün əsas sayılir, əqli, estetik və əxlaqi-mənəvi dəyərlər isə sadəcə azad insanlar və üst təbəqə üçün prioritet sayılır. Beləliklə, neçə əsrlər ərzində ictimai inkişafı əngəlləyən səbəblərdən biri əqli və əxlaqi-mənəvi dəyərlərin fiziki və əməli iş keyfiyyətlərindən ayrılması olmuşdur. Əmək fəaliyyəti aşağı təbəqəyə həvalə edilmiş, təhsil, təlim, əqli və əxlaqi-mənəvi tərbiyə yüksək təbəqənin ixtiyarına verilmişdir. Beləliklə çox mühüm olan əmək=əməli fəaliyyət sahəsi uzun müddət təhsilin, təlim-tərbiyənin dışında qalmış, yüksək təbəqənin intellektual inkişafı isə praktikadan məhrum olmaqla bir növ zinət durumuna düşmüş, əməli həyatın fövqündə qalmışdır. Qərbdə mənəvi-intellektual həyatın sosial təşkilatlanması Renessans dövründən başlanır. İslam Şərqində bu proses xeyli əvvəl başlamışdır. İbn Haldun un tespitlerine göre, Bu sırada asabiyet sahipleri mülkü ve devleti idare etme işi ile meşgul olduklarından ilmi (ve talim işini) kendileri dışında bu görevi yapacak şahıslara havale ettiler. Artık ilim ve talim bir hirfet (sanat ve meslek oldu). Burunları yukarıda olan devlet adamları ve refah içinde yaşayanlar eğitim-öğretim işine teşebbüs ve tenezzül etmez oldu. (İbn Haldun, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, , s ) 60

61 Mənəviyyat fəlsəfəsi (Maləsəf sonrakı dövrlərdə İslam dünyasında başlamış bu proses yarımçıq qalmışdır.) Yeni Dövrün və kapitalizm cəmiyyətinin ən böyük üstünlüklərindən biri məhz əqli və əməli fəaliyyətin bir araya gətirilməsi və optimal sosial təşkilatlanması olmuşdur. Elm və praktikanın görüşü! Məhz bu üstünlük sayəsində cəmiyyət istiqamətlənmiş, sürətli inkişaf yoluna keçə bilmişdir. Əqli potensialın praktik tətbiqi üçün sosial zəmin hazırlanmışdır Şəxssizləşmiş mən yenidən şəxsləşir, özünü bulub yenidən insan toplumuna dönür. Elmi-fəlsəfi araşdırmalar eyni varlığı, eyni hadisəni müxtəlif rakurs və kontekstlərdə öyrənirlər. İnsanın vücudu və, cismani və mənəvi varlığı müxtəlif elmlər arasında bölüşdürülmüş, paylanmışdır (mal-pay edilmişdir). Elm hələ də fəlsəfi bir platform olaraq materialist konsept üzərindədir. Və elmlərin diferensasiyası, bölgüsü insanın da fərqli elmlərin predmeti olaraq bölünməsinə gətirmişdir. Anatomiya, fiziologiya, psixologiya və s İnsanın əqli və emosional fəaliyyəti insan bədəninin, bədənin ayrı-ayrı orqanlarının, ilk növbədə beyinin funksiyaları kontekstində və hətta funksiyaları kimi tədqiq edilmiş məxsusi olaraq bu sahəni öyrənən tədqiqat sahələri, yeni fənlər yaranmışdır. Fiziologiyanın budağı kimi neyrofizioloji, psixoloji ilə kəsişmə sahələrində psixonevroloji, nevropsixoloji və s. fənlər və fənlərarası tədqiqatlar insan psixikasının, insanın əqli fəaliyyətinin təbiielmi mənzərəsini yaratmağa çalışırlar. Və bu sahələrin praktik aspektləri, xüsusilə təbabətlə əlaqə şəraitində elmi-tibbi müalicə metodlarının gəlişməsi bu sahədəki tədqiqatların nə qədər vacib (və deməli həm də nə qədər doğru) olduğunu göstərir insanın təbiət kontekstində, təbii varlıq olaraq öyrənilməsi sahəsində müxtəlif elm sahələrinin əməkdaşlığı müxtəlif rakurslara ayrılmış insan bədəni və onun funksiyalarını yenidən bir araya gətirərək onun insanın bütöv modelini qurmaq imkanı yaradır. M. Şeler: İnsana bir bütün kimi baxılmır, - deyirdi. Lakin insan dünyadan təcrid edilmiş halda bir bütünmü? Onun ikinci yarısı daxil olduğu münasibətlər sistemi deyilmi? Təbii-cismani reallıq bu baxımdan bir neçə yaruslara ayrıla bilər: fiziki reallıq, bioloji reallıq=biosfer və Vernadskinin təbiri ilə desək intellektual məkan=noosfer Cəmiyyət daxilində bu 61

62 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 ictimai mühit, ictimai münasibətlər sistemi, və bu sistemin altsistemlərindən biri kimi - əxlaq (o biriləri - siyasət, yönətim sistemi və onun üzərindən hüquq sistemi.). (Son dövrlərdə din də modifikasiya olunaraq, başqalaşdırılaraq həm ictimai, həm də ictimai-siyasi sistemin altyapısına daxil edilir, kullanılır.) Hər insanın öz səsi, öz nəfəsi var. Nəfəs cismani həyatın göstəricisidir: Kim isə nəfəs alırsa, deməli, yaşayır, hələ canlıdır, həyatdadır. Həyatda olmaq, canlı dünyanın, həyatın bir parçası olmaq Yəni hər bir şəxsin dışında genəl bir həyat var və bu həyatın da məcazi mənada bir nəfəsi var: genəl, universal bir nəfəs. Və onunla sinxron nəfəs aldıqda həyat kolaylaşır. Bu düşüncə müstəvisində - hər kəs üçün nəfəs almağın tərəf-müqabili hava, atmosferdir. Və o hamı üçün aşağı-yuxarı eynidir. (müəyyən fərqlərlə : atmosfer təzyiqinin normallığı, oksigenin bol olması və s.). Lakin insan həyatı sadəcə bioloji həyatdan ibarət deyil. Başqa canlılardan fərqli olaraq insanın həm də mənəvi-ruhani həyatı var. Bədən üçün təbiətlə həmahənglik prinsipi nə qədər önəmlidirsə, fərdi ruh üçün də İlahi ruhla həmahəng olmaq o qədər önəmlidir. Ruhun canlı olması, ruhani nəfəs - "ruh atmosferi" ilə təmasda olmaq, ilahi ruhla əlaqəyə girmək, ona dönüşmək. Fiziki-bioloji nəfəs (bədən məqamı), bioloji-psixik nəfəs (nəfs məqamı) və psixik-ruhani nəfəs (ruh məqamı). Bioloji həyat. Nəfsani həyat. Ruhani həyat. Və bir də mənəvi həyat var. Əslində sosial-mənəvi həyat. Marksist fəlsəfədə sosial həyat bioloji həyatla və psixik həyatla yanaşı qoyulur, hətta önə çəkilir. Mənəvi həyat isə çox vaxt psixik həyatla eyni müstəviyə qoyulur, onun daha yüksək mərhələdə varlığı unudulur. Və bir də ideyanın insan dışında həyatı var. İdeyanın canlanması: birinci nəfəsi, ikinci nəfəsi - yəni yenidən canlanması İdeya müstəvisində reinkarnasiya. - Amma bu artıq ontoloji müstəvidə görüntülərdir. İnsan bu dünyaya nə kimi bir missiya ilə gəlmişdir? Öncədən proqramlaşdırılmış istənilən qurğu müəyyən bir məqsədə xidmət edir. Lakin hədəfə, son mənzilə gedən yolda neçə-neçə duraqlar, 62

63 Mənəviyyat fəlsəfəsi məntəqələr olur. Əsas məqsədə çatmaq üçün də öncə cari məqsədlərə ulaşmaq tələb olunur. İnsan çox mürəkkəb və çoxmərtəbəli bir sistemdir. Bu model çoxmərtəbəli binanın quruluşuna deyil, daha çox konsentrik çevrələrə və matryoşka ya bənzəyir; başqa sözlə desək, üst-üstə deyil, iç-içə bir quruluş. İnsanın maddi varlığı sadəcə bədəndən, yəni fizioloji proseslərdən ibarət deyil. O həm də fiziki, kimyəvi və bioloji varlıq olaraq öncədən müəyyən xassələrə, kimyəvi tərkibə, hüceyrə quruluşuna malikdir. Və hər bir quruluş səviyyəsi daha yüksək səviyyədəki quruluşun fəaliyyətinə xidmət edir. Yəni bu quruluşlar məqsədyönlü olub, vahid bir iyerarxiyanın qatları, aşamalarıdır. Bədəndə olduqca müxtəlif fiziki, kimyəvi, bioloji və psixoloji proseslər gedir. Onun quruluşu və fəaliyyət mexanizmi, bir tərəfdən, genetik olaraq öncədən verilmişdir, digər tərəfdən də təbii mühitlə, maddi dünya ilə bir əks-əlaqə münasibətlərində olmasa, bu mövcudluq, bu fiziki-bioloji həyat mümkün olmazdı. Necə ki, bitkilərin enerji təminatı torpaq, od (işıq və istilik), su, hava sayəsində realizə olunur, eləcə də heyvan və insan bədənlərinin bu dörd ünsürə ehtiyacı vardır. Yəni hər bir ayrıca bioloji varlıq = həyat canlı varlığın gövdə=bədən miqyası ilə məhdudlaşmayıb, bəlli bir təbii mühitlə qarşılıqlı əlaqə prosesi şəraitində yaşamaqla - daha geniş bir miqyası əhatə edir. Bu təbii mühitlər açıq sistem olduğuna görə, harada isə kəskin sınırlarla məhdudlaşmadığına görə bütün Təbiəti əhatə edir, - deyə bilərik. Yəni hər bir canlı varlıq əslində bütün Təbiətdir, sadəcə mərkəzlər fərqlidir. Təbiəti, dünyanı sonsuz bir kürə halında təsəvvür etsək onun Mərkəzi cisimdən-cismə, həyatdan-həyata, insandan-insana dəyişəcəkdir. Başqa cür desək, Təbiət əslində vahid bir Təbiət kimi deyil, hər dəfə mərkəzi dəyişən sonsuz sayda mikrotəbiətlərin bir matrisası olacaqdır. Biz indi bir bədənin təbii mühitlə koordinasiyasından danışdıq. Eləcə də insan=şəxsiyyətlərin sosial fərdi varlıqların ictimai mühitlə, cəmiyyət və bütövlükdə bəşəriyyətlə əks-əlaqədə olan aşıq sistemlər kimi nəzərdən keçirilməsinə ehtiyac vardır. İnsan sabit olmadığı kimi, bu sosial mühitlər də sabit deyil və onun dəyişkənliyi ya funksional olaraq, ya da bir çoxluq kimi (matrisa) öyrənilə bilər. 63

64 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 Fərd bir tərəfdən, təbiət kontekstində - bədənin funksiyası kimi, digər tərəfdən, insan ümumisi - mücərrəd insan kontekstində, və nəhayət, insan toplumu kontekstində nəzərdən keçiriliir, sonra bu üç rakursun yenidən sintezinə, insanın bütövləşdirilməsinə ehtiyac yaranır. İndiyəqədərki fəlsəfi tədqiqatlarda insanın iç aləmi, mikrokosm, mənəvi dünya, nəfs və s. anlayışlar ümumi şəkildə nəzərdən keçirilmişdir. İnsanlara özün ol, özünü oluşdur deyilmişdir. Xüsusən Şərqdə mənəvi təkamül - sonsuz təmizlənmə, mənəvi reduksiya prosesi kimi təsəvvür olunur. Amma burada da iki miqyas, iki fərqli proses fərqləndirilməlidir. Bir var, konkret bir fərdin doğuşdan ölümədək keçdiyi yol, və bədənin yetkinləşməsi ilə bahəm nəfsin və əqlin yetkinləşməsi Uşaqlıqdan yetkinliyə və qocalığa keçid və hər yaş dövrünün xüsusiyyətləri, spesifik missiyası Bir də var, insanlığın yaranışdan üzü bəri mənəvi təkamülü, tərəqqisi - əgər varsa Və ya bu tərəqqinin mümkünlük şərtləri İnsana bitki nəfsini və heyvani nəfsi də ehtiva edən vahid funksional sistem kimi baxıldıqda neçə milyon illəri ehtiva edən çox böyük zaman intervalında gedən vektorial prosesin təsbiti qaçılmaz olur. Əcəba, bu bir təkamül təlimimi? Yoxsa quruluşun iyerarxiyasımı? Yəni sadə sistemlərin müstəqil mövcudluğu ilə yanaşı, daha mürəkkəb sistemlərin strukturunda yer alması; quruluşun konsentrik çevrələr və ya matryoşka modeli Əlbəttə, bu fakt mürəkkəb quruluşların sadələrin təkamülü yolu ilə, onların böyük zaman sürəcində dəyişməsi sayəsində yaranması anlamına gəlməz. Amma müxtəlif varlıqların əlaqəli, oxşar quruluşlar əsasında, vahid prinsiplər və modellər əsasında yaranması, deməli vahid mərkəzdən yaradılması anlamına gələr. Tarix: irəliləmə və geriləmə misalları, lokal tərəqqilər Bəşəriyyət hələ də bir bütöv sistem kimi oluşmadığından, ayrı-ayrı dövrlərdə və məkanlarda bir sistem halında oluşmuş toplum-dövlətlər, mədəni-mənəvi və intellektual tərəqqi (Toynbinin fərqli sivilizasiyalar kimi təsbit etdiyi hadisə), müəəyyən bir müddət ərzində toplumun vahid bir orqanizm kimi məqsədyönlü hərəkəti və bu kontekstdə həm də mədəni-mənəvi tərəqqi fenomeni, sosiumun yüksəlişi (və ya enişi) və s. bütün bunlar sosial-mənəvi alanda zaman və məkan anlayışlarına yenidən baxılmasını tələb edir. 64

65 Mənəviyyat fəlsəfəsi XÜLASƏ Ənənəvi olaraq məkan və zaman cismani dünyanın varlıq formaları hesab olunur. Amma biz bu məqalədə əqli proseslərdə, duyğusal hadisələrdə, əxlaqi və estetik təsəvvürlərdə, bir sözlə, mənəvi aləmdə məkan-zaman kontiniumunu xatırladan, onu əvəz edən məqamları nəzərdən keçiririk. Xüsusən mənəvi hadisələrin sosiallaşması, ictimai amilə çevrilməsi məkanzaman müəyyənliyi tələb edir. Əqli hadisələrin, biliyin maddi realizasiyasında, elmin və dinin sosiallaşma məqamlarında məkan-zaman konseptinə ehtiyac yarandığı kimi, əxlaqi-mənəvi hadisələr də iç dünyasından kənara çıxması ancaq məkan-zaman kontiniumunda mümkündür. AÇAR Sözlər: Mənəvi hadisələr, əxlaq, ağıl, ruh və bədən, zaman və məkan, mənəvi təkamül. Maneviyat Dünyası ve Mekan-Zaman Kontiniumu Selahaddin HALİLOV (Özet) Geleneksel olarak mekan ve zaman cismani dünyanın varlık biçimleri olarak kabul edilir. Fakat biz bu makalede akli süreçlerde, duyusal olaylarda, ahlaki ve estetik tasavvurlarda, kısacası manevi alemde mekan-zaman sürecini anımsatan, onun yerine geçen hususları irdeliyoruz. Özellikle manevi olayların toplumsallaşması, sosyal bir etkene dönüşmesi mekan-zaman belirliliği gerektirir. Akli olayların, bilginin maddi realizasyonunda, bilimin ve dinin toplumsallaşması noktasında mekan-zaman konseptine ihtiyaç duyulduğu gibi, ahlaki-manevi olayların iç dünyasından dışa vurması da ancak mekan-zaman sürecinde mümkündür. Anahtar kelimeler: Manevi olaylar, ahlak, akıl, ruh ve beden, zaman ve mekan, manevi ilerleme. 65

66 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 The Space-Time Continium and Spiritual World Salahaddin KHALILOV (Abstract) Traditionally the space and time are considered as the entity forms of physical world. But in this article we are discussing things that are reminiscent of the space-time process in spiritual processes, in sensual events, in moral and aesthetic imaginations, in short, in spiritual realm. Especially socialization of spiritual events and their transformation of a social effect requires the space-time definiteness. The outward reflection of moral-spiritual events from the "inner world" is possible only in the space-time process, just as the space-time concept is needed at the point of material realization of mental events, knowledge and the socialization of science and religion. Keywords: Spiritual events, ethics, mind, soul and body, time and space, spiritual progress. 66

67 Tarix və siyasət fəlsəfəsi Bir Tasarım Olarak Kürenin Küreselleştirilmesi Fulya Bayraktar * Çağımızda insan, kendisinin kendinde bir anlam ve değer taşıdığını unutmuş görünmektedir. Kendisini tanımlayabilmek için maddeye müracaat etmektedir. Maddenin ve gücün esiri hâline gelmiştir. Kimlikler, şahsiyetlerin önüne geçmiştir. Ötekileşme, ötekileştirme, diğergamlığın yerini almıştır. Yabancılaşma bütün dünyanın problemidir. Yalnız ve anlamını yitirmiş bireyler bu anlam arayışında sarıldıkları maneviyatı da, maneviyat adı altındaki bir materyalizme indirgemişlerdir. Yozlaşma, tefekkür alanının da maneviyatın da en büyük tehlikesi olmaya başlamıştır. Bilginin değersizleştirilmesi, bilenin haysiyetsizleştirilmesi yaygınlaşmıştır. Maneviyatsız tefekkürün de, tefekkürsüz maneviyatın da yarattığı problemler çoğalmıştır. Daha da önemlisi, manevi hayatla bütünleşmiş bir tefekkür ve sanatla, bilimle, tefekkürle zenginleşmiş bir manevi hayat ihtiyacını fark edebilecek kanallar da hızla kapanmaktadır. Bugün her zamankinden daha çok insanın anlamını hatırlamak, tarih, kültür toplum ve değerler nizamı içerisinde yeniden betimlemek ve buradan hareketle etik bir insanlık idealine yönelmek ihtiyacı doğmuştur. Çünkü insanın mahiyeti anlaşılmadan, dünya üzerinde barışçıl bir medeniyet kurmak ve temel insani değerler yoluyla anlamlı bir varoluş gerçekleştirmek mümkün olmayacaktır. İnsanın anlam arayışı, bir ihtiyaç olarak yeryüzünü daha yaşanabilir bir yer kılmak için elzemdir. Bunun için * Doç. Dr., Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Temel Sanat Bilimleri Bölümü. 67

68 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 de insanın akl-ı selîm, fikr-i selîm ve kalb-i selîm içerisinde bencilliğinden arınarak evrenselleştirilebilir bir gayeye ve vizyona sahip olması gerekir. Böylelikle ben ve öteki arasındaki aşılmaz duvarlar yıkılarak aslında ötekinin olmadığı, ancak kendisi ile anlam bulunacak olan yek-diğerinin olduğu bir dünya kurmanın mümkün olabileceği bilincine varılır. Bu bağlamda insanlar da medeniyetler de çatışmak zorunda değildirler. Her medeniyetin temelinde aslında evrenselleştirilebilir olan asli değerler yer almaktadır. Bunlar; ahlak, hukuk, sanat, felsefe, bilim, din gibi temel kurumlar üzerine inşaa edilmiştir. Bu nedenle medeniyet kavramını irdelemek, insanlığın ancak yüce değerleri keşfedip, onlara bağlanmalarıyla kaim olduklarını görmek demek olacaktır. Kaba güç, ötekileştirme, barbarlık, cehalet, hakikat adına hakikati terk ile var olan bir medeniyet tarihte görülmemiştir. Medeniyetin kurucu unsuru bir şahsiyet varlığı olabilmiş o insandır. Kurucu unsurlardan biri de ahlaktır. Ahlak ve değerler yoluyla insan, biyolojik bir canlı olmanın ötesine geçerek, kendisine kendisi için yeni bir evren kurar. Etik cevheri estetik formla yaşamak, aksettirmek ise yüksek bir medeniyet göstergesidir, şahsiyetin kemal noktasıdır. İnsan bu evrende etik ve estetik bir varoluş sergiler. Etik estetik alan aslında bütün insanlığı birbirine bağlayan ve evrensellik fikrini temellendirebileceğimiz bir zemin oluşturur. İnsanlığın içinde bulunduğu girdaptan çıkması, anlamın buharlaşmasının engellenebilmesi için etik cevherin estetik formlarla ifade bulabileceği evrensel bir insanlık ve medeniyet idealine ihtiyaç vardır. Oysa bugün içinde bulunduğumuz dünya, evrensel bir ideal olmaktan çok küresel bir projedir. Hatta bu bir tasarımdır. Yani küresel dünyanın kendisi bir tasarımdır. Etikten ve estetikten yoksun, sadece maddeye indirgenmiş bir hayatı kutsayan, insanı bir tasarım nesnesine indirgeyen bir büyük tasarımdır. Küresel bir pazar olarak tasarlanan bu dünyanın pazarlamacısı da medya olarak kurgulanmıştır. Bu durumda, insanlığın geldiği etik noktayı irdelemek ve çözüm önerilerinde bulunabilmek için öncelikle bu tasarımı anlamak gerekmektedir. Dünyanın son birkaç yüzyılında özgürlük adına, ilerleme adına büyük başarılar kaydedilmiş gibi görünmekle birlikte, bunların insani alanda, değerler alanında, etik alanda karşılığının ne olduğunun sorgu- 68

69 Tarix və siyasiət fəlsəfəsi lanması gerekir. İnsanlık maddi ve teknik sahada başarılı oldukça, etik alanda büyük bir buhran başladığını tespit edebiliyoruz. O halde biz bu çağlara ne hakla aydınlanma dedik sorusunu bugün entelektüel hayatın gündemine taşımakla başlayabiliriz. İnsanı kendine ve hakikate yabancılaştıran bir süreç gerçekten aydınlanma mıdır, yoksa yeni bir karanlık çağ mıdır? Aslında bu öyle bir karanlık çağ ki, insanın teknolojiye ve sanal gerçekliğe teslim olduğu bir çağ. İnsanın gerçeklikle bağı hiç bu kadar kopmamıştı. Aydınlanma, kişisel duygusallık kültünün kolektif din yerine ikame edilmesi, evrensel politik organizasyon ideallerinin özenle işlenmesi gibi farklı gelişmeleri içeren bir dönemdir ve çelişkilerle doludur. 1 Bu manzara karşısında meselenin bilimsel değil felsefi bir sorun olduğu görülüyor. Bu nedenle sorunun üstesinden gelebilmek için daha fazla felsefi anlamlandırmaya ihtiyaç vardır. Sorunu tespit ve teşhis etmede neden zorlanıyoruz. Çünkü insan artık durmaya da düşünmeye de uzaklaşmış durumdadır. Bütün insanlığı kucaklayacak bir tefekkür imkânını bulamıyor. Küreselleşme, ekonomik bir ideal olmanın ötesine geçmiş ve bir insanlık krizine dönüşmüştür. Küreselleşme, herhangi bir rotası ve gayesi olmayan bir fırtına, bir kasırga gibi önüne kattığı şeyi kasıp kavuran bir doğal afete dönüşmüş durumdadır. Ve dünya giderek ikiye bölünüyor. Adaletsizlik derinleşiyor. İnsani standartlar ortalamadan sapıyor. En üsttekilerle en alttakiler arasındaki mesafe sürekli açılıyor. Bir müddet sonra küreselleşen dünyada tam da küreden herkes payını almalı derken, temiz hava, temiz su, yalnız saklı seçilmişlerin hakkı olacak gibi görünüyor. Bu nedenle etik bir evrensellik tesis edilmesi zaruridir. Pazarı kontrol edenin, pazarı manüple edenin, dünyayı da manüple ettiği bir çağda, pazarın kendisinin de sanal olduğunu görmek, küresel dünyanın bir tasarım olmakla kalmayıp, bir sanal tasarım, bir simülasyon olduğu gerçeğini de fark etmek zorundayız. Artık gerçek ya da hakikate özgü perspektifle bir ilişkimizin kalmadığını gösteren bu farklı bir uzama geçişle birlikte tüm gönderen sistemlerinin tasfiye edilmiş olduğu bir simülasyon çağına girilmiştir. 2 Görünmeyen 1 Nick Mansfield, Öznellik, Freud dan Haraway e Kendilik Kuramları, s 2 J. Baudrillard, Simülakrlar ve Simülasyon, s 69

70 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 aktörler, sürekli olarak dünyanın görüntüsünü değiştirmekteler. Görüntü ile gerçeğin ilişkisini tamamen kesmekteler. Küresel dünya tasarımında tek gaye kapitaldir ve bunun için kullanılan asıl yöntem de manüplasyondur. Kitleleri manüple edebilmek için oluşturulan sanallık ise öncelikle mekânı ortadan kaldırıyor. Dolayısı ile coğrafya ile ilişkiyi koparıyor. Ayakları yere basmayan bir insanlık, dijital bir ortamda var olmaya çabalıyor. Küreselleşme, yani aslında pazarın belli bir bölgeyle sınırlandırılmaması ve bölgesizleştirilmesi hareketi; kapital sahiplerinin ulusal sınırları aşarak en uygun piyasayı aramalarından kaynaklanmaktadır. Böylece para, insan ve mallar dünyanın her yerinde dolaşır. Kitle iletişim araçları üretilen hayalleri ve fikirleri bu bölgesiz alanda bölgesizleşmiş nüfusa kolaylıkla ulaştırabilirler. 1 Bu nedenle küreselleşme, mekâna bağlılığın ortadan kaldırılmasını öngörür. Küreselleşme, mekânla olduğu kadar zamanla da ilişkiyi koparmaktadır. Artık fotoğraf için bile bir nesnenin karşısına geçip o ânı tespit etmek söz konusu değildir. Tamamen sanal imgeler üzerinden yeniden üretilebilen bir şey hâlini almıştır fotoğraf. Böylece de imgenin zaman boyutuyla hiçbir ilişkisi kalmamıştır. 2 Sanal olan, hakikatin önüne geçmiştir. Bunun bir kurgu olduğunu anlamadan, bu kurgunun önüne geçmek mümkün değildir. Gerçeklik ilkesinin egemen olduğu bir dünyada gerçeğin düşsel adlı bir bahanesi vardı. Simülasyon ilkesinin belirlediği günümüz dünyasındaysa gerçek ancak modelin bir kopyası olabilmektedir. Paradoksal bir şekilde gerçek bizim için hakiki bir ütopyaya dönüşmüştür. 3 Bu nedenle, bunun bir tasarım olduğunu fark etmek ve bu tasarımın mantığını çözmek zorundayız. Çünkü simülasyon evreni gerçek-ötesi, sonsuzluk-ötesi yani hiçbir gerçeklik girişiminin kendisine bir son veremeyeceği bir evrendir. 4 Bunun içine tamamen dâhil olmadan önce insanlık için bir çıkış yolu aramalıyız. Küresel dünya fikri, kullandığı bütün yöntemler ve araçlarla en temelde hakikati kaldırıp yerine dünyevi gayeleri koyuyor. Bunun yeni tarz 1 Arjun Appadurai, Küresel Kültürel Ekonomideki Bölünme ve Farklılıklar, Yerel Kimliklerden Küresel Stratejilere Küreselleşme Kültür Medeniyet, s Jean Baudrillard, Neden Her Şey Hâlâ Yok Olup Gitmedi?, s J. Baudrillard, Simülakrlar ve Simülasyon, s A.g.e., s

71 Tarix və siyasiət fəlsəfəsi bir nihilizm olduğu açıktır. Günümüzde nihilizm bir anlamda kendinden önce var olmuş tarihsel biçimlerden çok daha acımasız ve radikal bir biçimdir. 1 Bu öyle bir tavırdır ki, artık imgeler dahi anlamsızlaştırılıyor. Anlamdan yoksun bırakılan imge, artık gösterdiğinden daha önemli bir şeydir. İmgenin yansıttığı bir gerçek anlam kalmadığında, sadece gerçek dünya değil, bir müddet sonra imgeler de yok olur çünkü gerçekle imge arasında fark kalmadığında ikisi de yok olur. 2 Böylece önce asli olanın yerine onun imgesini geçirmek, ardından imgeyi de anlamsızlaştırarak ikisini birden yok etmek söz konusudur. Bu yeni tarz nihilizme yol açan yenidünya fikri; asli olanı, ilahi olanı, manevi olanı kovuyor, onun yerine beşeri, ticari, maddi, gayri insani ve dünyevi gayeler ikame ediyor. Bu gayeler, insanlık için gayesi olmamak ile eş anlamlıdır. Sahte gayeler her şeyi sahteleştiriyor. Sentetik, yapay hale geliyor insanlık. Aslında insan da genetiği değiştirilmiş organizmaya dönüşüyor. GDO lu insanların dünyasında asli olanı aramak daha da güçleşiyor. İnsanın kendine, tabiata, tanrıya, hakikate yabancılaştığı bir dünyada, bu kadar yabancılaşan insan artık yabancı bile değildir. Çünkü gerçekliğin yansıması olarak imge olumlu bir anlama sahiptir. Fakat gerçekliğin yerini alan imge artık bir büyüleme aracıdır. Gerçeklikle hiç bağı olmayan imge ise artık simülasyondur. 3 Yani insan bile artık neredeyse bir simülasyona dönüşmektedir. Fakat simülasyon her zaman gerçeğe saldırmaktan yanadır. 4 Bu nedenle insanın kendi simülasyonu kendisini yok etmeye çalışmaktadır. Bu simülasyon içinde insanoğlu neredeyse yaratıcı olduğuna inanacak kadar kendini merkeze almış ve fakat ne yaratacağını bilemez hale gelmiştir. İnsan kendine dahi hâkim değildir. Böylece Tanrı olduğu zannı ile hayvan ya da bitki hatta madde derekesine inen bir insan serüveni görüyoruz. Bu bir tersine evrim gibi okunabilir. Tekâmül etmek gibi ahlaki bir eski ideal değersizleştirilmektedir. Yerine neredeyse gerileme/tereddi, insanı biyolojik organizma derekesine düşürme ideal gibi gösterilmektedir. Mesele insanın tanımının değiştirilmesidir. Şu halde insanın yeniden tanımlanması, insan 1 A.g.e., s Jean Baudrillard, Neden Her Şey Hâlâ Yok Olup Gitmedi?, s J. Baudrillard, Simülakrlar ve Simülasyon, s 4 A.g.e., s 71

72 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 olmaktan kaynaklanan asli kıymetin tekrar hatırlanması gerekmektedir. Her bir insanın kendinde bir değer taşımasının anlamının fark edilesi gerekmektedir. Küreselleşme, insanı genelleştiriyor. Halbuki her bir insan özeldir. Küreselleşme, varoluşsal anlamda kendim olarak yürümem gereken yolu otomatikleştirdiği ve mekanikleştirdiği için, aslında yol olmaktan çıkarıyor. Ben bir şeyi gerçekleştirmeye çalışmıyorum; hatta özgür bile değilim. Bırakın bilinci, o bilincin kendisi adına var olmak durumunda olduğu özne dahi olamıyorum. Artık küreselleşe kavramı gündeme geldiğinde sıkça tekrarlanan bir aktör değil; bir faktör hâline getiriliveriyorum. Küresel dünyanın kendine yabancılaşmış insanı, kendini gerçek bir şahsiyet olarak inşa etmek temel insani hedefini, kendini pazarın dayattığı insan suretine benzetmek çabası ile yer değiştirmiş durumdadır. Üstelik bunu dahi sanal bir ortamda yapıyor. Mesela bugün bazı oyun programlarında insanlar sanal ortamda kendilerine bir kimlik satın alıyorlar. O kimliğe, istedikleri gibi görünen bir beden çiziyorlar. O kurmaca kimlik ve tasarlanmış bedenle arkadaşlar ediniyorlar, sanal bir hayat yaşıyorlar. Orada herkes neredeyse birbirinin aynı zira pazarın dayattığı ideal bedenler dolaşıyor ekranda. Ve o sözde ideal bedene indirgenen insan, gerçek dünyada da ki onun da gerçekliği artık yeniden sorgulanabilir- böyle bir beden ve o tasarladığı kişi olmak için gayret ediyor. O kimlik de yine pazarın öngördüğü ve muhtemelen daha fazla maddeye sahip olan bir insan. Böylece insan, günden güne pazarın satmak istediği insan tipine benziyor. İnsanlar kendilerine satılmak istenen bir kimliği satın almak için çabalıyor. Ve kişilikler, benlikler kaybolan birer kavram olmaya mahkûm kalıyor. İnsan varlık olarak kayboluyor. Çünkü insan, insan olmaya devam etmek için insan türünün içinde kalarak süreklilik göstermelidir. 1 İnsan başka bir canlıya dönüşürse, yaşamsal işlevleri devam eder fakat insan artık insan olmaz. Başka bir deyişle bir tür değişikliği gerçekleşirse insan var olmaktan çıkar. 2 Küreselleşmenin dayatmakta olduğu insan modelinin özü itibariyle insan olmaması, dolayısıyla insanda bir tarz türsel dönüşüme yol açacağı ve bu 1 Itır Erhart, Ben Neyim? Kişiler ve İnsanlar Üzerine Bir Çalışma, s A.g.e., s

73 Tarix və siyasiət fəlsəfəsi sebeple de aslında insanın yok olmakta olduğu öngörülebilir. Yani aslında insan ontolojik anlamını kaybetmektedir. 1 Net olarak görülüyor ki küresel dünyanın bir insan projesi vardır. Ve fakat dönüştürülmüş olan bu canlı esasen artık insan olacak mıdır? Çünkü bu projeye göre, işte şöyle görünen, şunları giyen, şunları yiyen insandır. İnsanın tanımı değişmiştir, böylece de varlığı yok olmak üzeredir. Artık insan düşünmeyen, sorgulamayan, sanat, bilim, felsefe yapmayan, para kazanan ve fakat parayı da hakiki işler yaparak kazanmayan bir insandır. Kapitalist ekonomide meta hâline gelmiş, şeyleşmiş, salt bedensel varlığa indirgenmiş insanın yalnız kendisi değil, görüntüsü de medyada satılığa çıkarılmış ve kültürel kirlenme her zamankinden fazla olmuştur. 2 Bugün artık insan davranışları teknoloji üzerinden değiştiriliyor. Sanal sosyal ortamlar aracılığı ile statü algısı yeniden düzenleniyor. Küresel dünyada gösteriş odaklı bir tüketim ve tüketime bağlı elde edilen bir statü fikrinin yaygınlaştığı görülüyor. Üretmekten kaynaklanmayan ve tüketime bağlı bir sosyal statü algısı yerleşiyor. Satın alabiliyor olmak statüyü yükseltiyor. Aslında statü, sosyal hiyerarşide bulunulan konumu ifade eden bir kavramdır ve insanlık tarihi boyunca genellikle insanlığa hizmet etmiş olmakla elde edilmiştir. Ancak günümüzde yaşam tarzına, sahip olunan maddelere bağlı olarak elde ediliyor ve sosyal medya bu özelliklere dayalı kimlik etiketlerini yüceltiyor. Değerler, değer bilinci, farklar, çeşitlilikler, karşı konulmaz bir tek biçimlendirmeye tâbi kılınarak yok ediliyor. 3 Günümüz insanı gittikçe artan bir şekilde madde/materya bağımlısı olma yolunda ilerliyor. Statü sembolü algısı meta tüketimi odaklı hale geliyor. Varlık olmaktan değil, sahip olmaktan kaynaklanan bir anlam dünyası oluşturuluyor. Ve nihayet çağlar boyunca Tanrının imzasını taşıyan bir eşref-i mahlûkat olarak da düşünülen insan, şimdi ünlü bir tasarımcının imzasını taşımak için savaşıyor. İnsanın aşkın ve mutlak olandan aldığı asli anlamın yerini; pazarın büyük tasarımcılarının imzasını taşıyan nesnelerden 1 Gabriel Marcel, The Philosophy of Existentialism, s.9 2 Ömer Naci Soykan, İnsanın Dünyadaki Yerinin Yeniden Sorgulanması Üstüne, Kutadgu Bilig, s Kenan Gürsoy, Küreselleşme-Evrenselleşme ve Etik, Bir Evrensel Projemiz Var Mı?, s

74 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 alınan geçici ve sahte anlamlar alıyor. Tasarım nesnesinden anlam alan insan, tasarım nesnesinin kölesine dönüşüyor. Böylece pazarda yeni Tanrılar oluşuyor. Küresel dünyanın Tanrıları da diyebileceğimiz markalar hayatın asli değerlerinin yerini alıyor. Bu markaların ürettiği nesneler neredeyse putlaşıyor ve o nesnelere sahip olmak insanları da putlaştırıyor ve put, yani ikon olmak insanlık tarihi boyunca ilk kez insan olmanın yerini alıyor. Bir malın pazardaki ederini marka değeri belirler. İnsanı da pazarın malı haline getirirseniz onun da ederini marka değeri belirler. Bu son derece tehlikeli durum alenen insanın nesneleşmeye doğru gittiğini gösteriyor. Nihilizm, materyalizm, hatta putlaştırmak ve putlaşmak yaygınlaşıyor. Gayri maddi bir ortamda, sanal ortamda, materyalizm maddi bir ideal olarak sunuluyor. Diyalektiğin bu kadarı her türlü mantığı zorlamaktadır. Oysa tasarlamak ve üretmek insanı zenginleştiren birer faaliyet olarak düşünülmeli idi. Tasarlanmış olanın kölesi olacak şekilde tasarlanmış olmaya teslim olmak olarak değil. İmgeler her zaman ölümcül bir güce sahip olmuşlardır. Tıpkı model olarak aldıkları Tanrının ilahi kimliğini yok etmeye çalışan Bizans ikonları gibi. İmge adlı bu öldürücü gücün karşısına gerçeğin görünebilen ve algılanabilen yanlarını gösteren yeniden canlandırmanın sahip olduğu diyalektik güçle çıkılmaktadır. Bir göstergenin bir anlamın yerini alabileceği açıktır. Tanrı bile simüle edilebildikten sonra yani Tanrıya olan inanç göstergelerine indirgenebildikten sonra gerisini varın siz düşünün. 1 Bu durumda bugün sahte olanın, hakikatin yerini almasını önlemek adına hareket edecek bir ikonoklast yani bir putkırıcıya ihtiyaç olduğu açıktır. Put kırıcılık burada tamamen anlamın ve hakikatin üzerini örten sanal göstergeleri bertaraf edecek bir tavır olarak düşünülmektedir. İslam niçin fıtratı korumak istiyordu sorusu bu noktada tefekkürün gündemine dâhil edilebilir. Bir tek fıtratın asli manasını kavramış olmak bile bu girdaba düşmeyi engeller. Çünkü fıtrat ebedi ve ezeli insan doğasıdır. Maddi ve manevi olarak koruması gereken tabiatıdır. İşte küresel dünya tasarımında tam da bu öz, fıtrat ortadan kaldırılmaya çalışılıyor. Özün olmadığı, değerlerin olmadığı, insanın yalnız bir beden varlığı olduğunu 1 J. Baudrillard, Simülakrlar ve Simülasyon, s 74

75 Tarix və siyasiət fəlsəfəsi söyleyen felsefeler buna yol açıyor. Nihilizm, rölativizm, materyalizm yaygınlaşıyor. İlk yenilgi aslında gâî sebebi insan idealinin dışına sürmekle başlıyor. Olup biten hiçbir şeyin gayesini bilemeyiz söylemi, hiçbir şeyin gayesi yoktur fikrine dönüşüyor. Biz niçini bilemeyiz nasılı biliriz söylemini, bilimsel devrim adına alkışladı insanlık. Böylece yeni bir paradigma doğdu. Burada yeni olan nedir ve yeni adı altında metafizik bir kopuşa mı sebep olunuyor diye sormak gerekirdi. Elbette bilim, olayların nasıl meydana geldiğini araştırabilir ve fakat insan nedenleri sorgulamaktan niye vazgeçmiş olsun. Bilim yaparken nasıl üzerinde dururken, hayat alanında anlamı aramayı sürdürebilirdik. Çünkü gaye, anlam kaybolunca hayat da herhangi bir organik hayata dönüştü. Bu sefer gerçek, algı ile yer değiştirdi. Her şey algılardan ibaret oldu. Hakikat yerini fizik gerçeğe, fizik gerçek de psikolojik olana bıraktı. Bu da bir rölativizm çağı doğurdu. Oysa değer rölatif değildir. Aklın dini ve metafiziği kavrayamayacağı savı, aklın kendisine de en az din ve metafizik kadar aykırıdır. Böyle bir bilinemezcilikle hakikatin peşine düşemeyiz. Kendimizi ve hayatı anlamlandıramayız. Bugün insan hakkında hiç olmadığı kadar çok olgusal veriye sahip olduğumuz bir çağdayız. Tıp, psikoloji, antropoloji, biyoloji vs. gelişti fakat bütünlüklü, birlikli bir kavrayışa sahip değiliz. İnsanın içinde bir insan olma değeri vardır. Evrensel bir ahlaka buradan hareketle ulaşılabilir. Bu nedenle insanın dünyadaki yerinin yeniden sorgulanmasına ihtiyaç vardır. Bugün karşı karşıya olduğumuz ve tehlikeli boyutlara ulaşan fiziksel ve kültürel kirlenmenin sorumlusu sırası ile modern doğabilimin kuruluşu, sanayi devrimi ve ekonomik-sosyal sistem olarak kapitalizm şeklinde ard arada gelen üç evredir. 1 Ve bu evreler sonunda insanın dünyadaki yeri ve anlamı giderek kaybolmaktadır. Değer kaybolmaktadır. Teklif ettikleri etik mesaj çerçevesinde okunamadığı için dinler de değeri hatırlatmakta zorlanmaktadır. Küresel dünya tasarımında değer olmadığı görülüyor. Evrensel değerlerin olmadığı, şiddetli bir rölativizmin olduğu fark ediliyor. Küresel 1 Ömer Naci Soykan, A.g.e., s

76 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər , 2 adı verilen bu hiçbir yerli hiç kimse olma projesinde belki de sadece tasarımcılar küreseldir; yani her yerliler, hiçbir yerliler, herkesler, hiç kimseler, hiçbir değere bağlılar. Bir etik evrensel idealleri yok. Bir medeniyet oluşturma idealleri yok. Küreselleşme ile beraber sanki bir tarz modernite eleştirisi gibi görünen ve bütün bir insanlığın kazanımlarını yok sayan bir süreç başlamıştır. Dinde, ahlakta ve sanatta ölçü kalmamıştır. Aydınlanmadan bu yana oluşan Avrupa kültürü ve düşüncesi olarak da okunabilecek olan modernizm, dünyayı, toplumu ve insanı anlamada geleneksel yöntemlerin yetersiz kaldığı iddiası ile insanlığı tekrar canlandırabilecek geniş felsefi, kültürel, politik ilkelerle yenilenmek ihtiyacı olarak tanımlanabilir. Ancak postmodernizme göre bu proje paramparça olmuştur. 1 Modernite, yeni idealler uğrunda insanı ve toplumu yeniden tanımlarken, insanın ve toplumun anlamının kaybolmasına neden olmuştur. Ancak modernitenin bu probleminin fark edildiği postmodern süreç de, kaybolmuş anlamlardan hareketle, hiçbir anlamın olmadığı yargısını tetikleyerek anlamı tekrar aramak yerine anlamsızlıklar içinde boğulmaya doğru bir sürüklenmeye evrilmiştir. Postmodernizm, ileri kapitalizmin maddi mantığından bir şeyler alıp toplar ve bunları kapitalizmin tinsel temellerini dinamitlemekte kullanır. Sanki postmodernizm, sistemden metafizik temellerini unutmasını, Tanrının öldüğünü kabullenmesini ve görecelikçi olmasını ister gibidir. 2 Aslında ne moderniteyi ne de postmodern hareketi tamamıyla tek bir şeye indirgeyebiliriz. Aynı anda pek çok anlamı olabilen bütün bu dönemlerin içinden kaybolmakta olan kadim değerleri ve insanın asıl anlamını bulup çıkarmak zorundayız. Bu durumda şu soru sorulmalıdır: Küresel bir medeniyet söz konusu mudur? Medeniyet için ekonomik ve mali bir sistem yeterli değildir. Bambaşka bir üretim tüketim anlamlandırması yapılmalıdır. Kimlik, kişilik, kültür, din, anlam yeniden okunmalıdır. Çünkü illüzyon, simülasyon, algı yanılması, sanal hakikat, izafilik, rölativizm, nihilizm kıskacında geçicilik arttıkça, mukabil olarak ebedi olanın sesine kulak vermek isteyen azınlığın 1 Nick Mansfield, A.g.e., s Terry Eagleton, Postmodernizmin Yanılsamaları, s

77

редактор editör

Диалог с Айтматовым Aytmatov’la diyalog

С

уществующая в многонациональной и мультикультурной Евразии потребность жить вместе положила начало многим проектам, взрастила многих интеллигентов и стала стимулом для создания стратегического сотрудничества. История тому свидетель. Однако политические различия не заслоняют человеческую составляющую Евразии, в основе которой любовь. Если сегодня в Евразии поют песни о братстве и дружбе, если выросший на земле Кыргызстана «безымянный сын» выступает от лица не только тюркского и русского сообществ, но всего человечества, это означает, что цивилизация, имеющая глубокие корни, нерушима. Высказывания и указывающие направление знаки Айтматова перенесли нас в «цивилизацию терпимости». По его утверждению наш журнал «ДА» стал визитной карточкой Евразии, каждый наш писатель – духовным наставником, а каждая школа – очагом света. По этой причине ученики лицея имени Айтматова в Бишкеке, которым мы предоставляем слово, вспоминают его добро, а ежегодно завоевываемые ими на конкурсах медали приумножают человеческое достояние. В настоящем выпуске мы, издатели журнала «ДА», также хотели вспомнить добрым словом его, нашего Чингиза.

Если сегодня в Евразии поют песни о братстве и дружбе, если выросший на земле Кыргызстана «безымянный сын» выступает от лица не только тюркского и русского сообществ, но всего человечества, это означает, что цивилизация, имеющая глубокие корни, нерушима. Bugün Avrasya kardeşlik ve hoşgörü şarkıları söylüyorsa, Kırgız’ın yetiştirdiği bir “adsız oğlan” sadece Türk ve Rus dünyasına değil, tüm insanlığa tercüman oluyorsa, bu coğrafyada yitmeyen ve aşınmayan köklü bir medeniyet yaşamışız demektir.

Айтматов был киргизским романистом, писавшим на русском языке. Чтобы заповедать всему человечеству истину, он предпочел русский язык. Это означает, что назначение творчества он видел не в том, чтобы выдвинуть себя на передний план, а в том, чтобы выразить свой взгляд на цивилизацию, показать свое предвидение просвещенного человека. Та же нравственная позиция у ректора Московского государственного университета Виктора Садовничего, мнением которого мы поинтересовались. По той же причине в Турции в последнее время растет интерес к русскому языку. Подрастающее поколение выходит за пределы узких рамок, проявляет интерес к культуре соседей. Студенты, изучающие русский язык в турецких университетах, и те, кто осваивает турецкий язык в евразийских школах, не чувствуют себя неуютно, используя язык «кого-то другого» на выпускной церемонии и балу, изучая другую культуру и испытывая любовь «к другим». Мы видели это у Айтматова, Гюлена, Толстого, Ахмета Есеви и Юнуса Эмре. Следуя своим принципам, страны могут демонстрировать разные формы политического поведения на международной арене. Однако люди всегда должны знакомиться друг с другом, оказывать друг другу поддержку, сопереживать горю другого и радоваться его радостям. Ради этого Платформа Диалог Евразия развертывает свою деятельность в качестве общественной организации. Беларусь долгое время хотела присоединиться к Платформе, и наконец, после большой программы проведенных встреч, это желание оформилось. Окончательное «да», подтвердившее стремление к диалогу, позднее распространится дальше и выразится в конкретных проектах. Идеи Фетхуллаха Гюлена, которые уже долгое время обсуждаются евразийскими интеллектуалами, стали темой нашего предыдущего номера. По просьбе национальных комитетов Платформы состоялись презентации этого номера журнала. В ходе этих мероприятий в Азербайджане, Беларуси, Грузии, Казахстане, Кыргызстане, России и Украине была еще раз подтверждена потребность как в нашей Платформе, так и в нашем журнале. В этом выпуске вы с интересом прочтете специальную статью о Туркменистане, а также материал о «наших ценностях», подготовленный украинским писателем Виталием Панком. Надеемся, встретиться в следующем номере…■

Ç

ok milletli ve çok kültürlü Avrasya’da ihtiyaç duyulan birlikte yaşama isteği nice projeler başlattı, nice aydınlar yetiştirdi ve nice stratejik işbirlikleri kurdurdu. Tarih buna şahit. Fakat bir de her türlü politikaya rağmen, birbirini sevmekten geri durmayan Avrasya’nın insani yönünü incelemek gerek. Bugün Avrasya kardeşlik ve hoşgörü şarkıları söylüyorsa, Kırgız’ın yetiştirdiği bir “adsız oğlan” sadece Türk ve Rus dünyasına değil, tüm insanlığa tercüman oluyorsa, bu coğrafyada yitmeyen ve aşınmayan köklü bir medeniyet yaşamışız demektir. Aytmatov’un tespitleri ve yollara çizdiği işaret çizgileri bizi o “hoşgörü medeniyeti” iklimine götürdü. Onun tespitiyle dergimiz DA Avrasya’nın bir kartviziti, yazarlarımız birer mürşit, okullarımız birer aydınlık ocağı oldu. Bu sebepten olsa gerek ki, mikrofon uzattığımız Bişkek’teki Aytmatov Lisesi öğrencileri onu hayırla yad ediyor, her yıl aldıkları madalyalarla insanlığın refahına çalışıyorlar. Biz de DA camiası olarak bir dosya çalışmasıyla onu; “Bizim Cengiz”imizi hayırla yad edelim istedik.

Aytmatov bir Rusça yazan Kırgız romancıydı. O, bütün insanlığa hakikati göstermek için Kırgızcayı değil, Rusçayı tercih etmişti. Demek ki esas olan, ille de kendini ortaya koymak değil, bir medeniyet bakışı, bir aydın öngörüsüydü. Aynı bakış açısını, görüşlerine müracaat ettiğimiz Moskova Devlet Üniversitesi Rektörü Viktor Sadovniçiy’de de göreceksiniz. Yine aynı sebeptendir ki, Türkiye’de Rusçaya ilgi her geçen gün artıyor. Yeni yetişen gençlik dar kalıplardan sıyrılıp komşularını merak ediyor. Türk üniversitelerinde Rusça, Avrasya okullarında Türkçe okuyan öğrenciler mezuniyet tören ve balolarında “öteki”nin dilini kullanmaktan, kültürünü öğrenmekten ve onu sevmekten rahatsız olmuyor. Biz bunu Aytmatov’da gördük, Gülen’de gördük, Tolstoy’da, Ahmet Yesevi’de ve Yunus Emre’de gördük. Ülkeler kendi siyasetleri gereği, uluslar arası arenada çeşitli duruşlar sergileyebilirler. Fakat halklar hep tanışmalı, birbirine destek olmalı, birbirlerinin acılarına ağlamalı, sevinçlerine sevinmeliler. Diyalog Avrasya Platformu bu nedenle Avrasya’da bir sivil oluşum olarak etkinliğini sürdürüyor. Belarus uzun bir süredir üyelik arayışı içindeydi ve nihayet geniş bir programla üyeliği kesinleştirildi. Diyalog için dile getirilen “da” sözleri, bundan sonra projeler halinde daha da genişleyecek. Uzun bir süredir Avrasya aydınının gündeminde olan Fethullah Gülen, geçen sayımızın dosya ve kapak konusuydu. Platforma üye ülkelerden gelen talepler, dergimizin geçen sayısının tanıtımını sağladı. Azerbaycan, Belarus, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya ve Ukrayna’da yapılan bu tanıtım toplantılarında gerek dergimize ve gerekse platforma duyulan ihtiyaç Milli Komitelerimizce bir kez daha dile getirildi. Sayımızda yer verdiğimiz Türkmenistan’la ilgili özel dosyayı ve Ukraynalı yazarımız Vitaliy Panok’un kaleme aldığı “değerlerimiz”i beğeniyle okuyacaksınız. Bir sonraki sayıda buluşmak ümidiyle… ■

Платформа Диалог Евразия Diyalog Avrasya Platformu

Ежеквартальный международный культурно-интеллектуальный журнал Üç aylık uluslararası düşünce ve kültür dergisi

Председатель Başkan Нурлан Оразалин Nurlan Orazalin Сопредседатель Eşbaşkan Харун Токак Harun Tokak Генеральный секретарь Genel Sekreter Исмаил Тас İsmail Tas

Лето , 29 номер Yaz , Sayı: 29

Редколлегия Yayın Kurulu

Диалог начинается с «да». Diyalog ‘evet’le başlar. Журнал «ДА» – издание Платформы Диалог Евразия DA dergisi bir Diyalog Avrasya Platformu yayınıdır.

Yaygın Süreli Yayın / T. C. Kültür Bakanlığı Sertifika No:

Учредители İmtiyaz Sahibi В Турции: от имени АО «Фон Да Ажанс Хизм. Сан. ве Тидж.» Эркам Туфан Айтав. В РФ: НО «Фонд содействия развитию Центра восточной литературы Российской государственной библиотеки» Fon Da Ajans Hizm. San ve Tic. AŞ. adına Erkam Tufan Aytav

Азербайджан Azerbaycan Низами Джафаров Nizami Caferov Иса Хабиббейли İsa Habipbeyli Мустафа Саатчи Mustafa Saatçi Сулейман Окумуш Süleyman Okumuş Беларусь Belarus Ихсан Дилекчи İhsan Dilekçi

Генеральный координатор и ответственный редактор Genel Koordinatör ve Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Дженгиз Шимшек Cengiz Şimşek Редакторы русских текстов Rusça Redaktörleri: Александр Полещук Aleksandr Poleşuk Марина Меланьина Marina Melanina

Грузия Gürcistan Гиули Аласания Giuli Alasania Тамаз Гамкрелидзе Tamaz Gamkrelidze Нона Гамбашидзе Nona Gambaşidze Ясин Аслан Yasin Aslan

Редакторы отделов Alan Editörleri: Политика Siyaset Bilimi: Бушра Эрсанлы Büşra Ersanlı Cоциология Sosyoloji: Умит Мерич Ümit Meriç Kультура Kültür: Джемаль Ушак Cemal Uşak Экономика Ekonomi: Кадир Дикбаш Kadir Dikbaş

Казахстан Kazakistan Кансеит Абдезули Kanseyit Abdezulı Олжас Сулейменов Olcas Süleymenov

При участии Katkıda Bulunanlar: Гулназ Зарлыкова Gülnaz Zarlıkova Наталья Абельская Natalya Abelskaya Ольга Онар Olga Onar Сакина Айвазова Sakina Ayvazova Мустафа Алтуг Mustafa Altuğ

Кыргызстан Kırgızistan К. Молдокасымов K. Moldokasımov Мустафа Башкурт Mustafa Başkurt

Консультативный совет Danışma Kurulu: АНАР ANAR (Азербайджан Azerbaycan) Абиш Кекильбаев Abiş Kekilbayev Гарифулла Есим Garifulla Esim Мухтар Шаханов Muhtar Şahanov (Казахстан Kazakistan) Асан Ормушев Asan Ormuşev (Кыргызстан Kırgızistan) Ростислав Рыбаков Rostislav Rıbakov (Российская Федерация Rusya Federasyonu) Халиль Иналджик Halil İnalcık Кемаль Карпат Kemal Karpat Ильбер Ортайлы İlber Ortaylı Халит Рефиг Halit Refiğ Мете Тунчай Mete Tunçay (Турция Türkiye) Ответственность за статьи, опубликованные в журнале, несут авторы. Yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir, dergiyi bağlamaz.

Координатор журнала в РФ Rusya Federasyonu Koordinatörü: Али Сами Йылдырым Ali Sami Yıldırım Координатор журнала в Казахстане Kazakistan Koordinatörü: Салих Акчай Salik Akçay Координатор журнала в Анкаре Ankara Koordinatörü: Фарук Эрбильгин Faruk Erbilgin Управ. информационным отделом İstihbarat ve Haber Bölüm Şefi: Салих Яйладжы Salih Yaylacı Дизайн Görsel Tasarım: Мурат Аджар Murat Acar (VividGraf 65 15) Отдел маркетинга Abone, Reklam ve Dağıtım: Шабен Гюль Şaben Gül ([email protected]) Адрес Yönetim Yeri, İmtiyaz Sahibi ve Sorumlu Müdür Adresi: Cumhuriyet Cad. No: /4 Harbiye-İstanbul/Türkiye Тел Tel: +90 () 17 51 Факс Faks: +90 () 82 34 Baskı: Renk Matbaası / Davutpaşa - İstanbul Tel: +90 () 11 27 Представительства Temsilcilikler: Турция Türkiye +90 () 17 51 Азербайджан Azerbaycan ([email protected]) + (12) 46 40 Беларусь Belarus ([email protected]) + (17) Грузия Gürcistan ([email protected]) + (32) 93 43 76 Казахстан Kazakistan ([email protected]) +7 () 31 60 Кыргызстан Kırgızistan ([email protected]) + () 59 65 30 Молдова Moldova ([email protected]) + (79) 76 70 83 Монголия Moğolistan ([email protected]) +34 29 66 32 54 63 Нахчеван Nahçıvan ([email protected]) + 12 02 17 Российская Федерация Rusya Federasyonu ([email protected]) +7 () 13 83 Татарстан Tataristan ([email protected]) +7 () 18 47 Таджикистан Tacikistan ([email protected]) + () 24 91 83 Туркменистан Türkmenistan ([email protected]) +99 () 41 14 Украина Ukrayna ([email protected]) +38 () 66 53 Türkiye’de fiyatı: YTL. KKTC’de fiyatı: YTL. Yıllık abone bedeli: 28 YTL. Öğrenciler için: 25 YTL. Avrupa: 30 EURO ABD: 35 USD Abone hesap numaraları: Asya Katılım Bankası A.Ş. Taksim Şubesi, YTL: USD: EURO: Posta çeki no: Подписной индекс: Каталог Пресса России Журнал «ДА» зарегистрирован в Министерстве по делам печати, телерадиовещания и средств массовых коммуникаций Российской Федерации Свидетельство о регистрации: ПИ İ от В России и странах СНГ цена договорная Журнал «ДА» зарегистрирован в Министерстве культуры, информации и спорта Республики Казахстан. Свидетельство о регистрации: Ж

funduszeue.info • [email protected]

Монголия Moğolistan Цедендорж Дашдондов Ts. Daşdandov Молдова Moldova Мехмет Зор Кая Mehmet Zor Kaya Борис Мариaн Boris Marian Российская Федерация Rusya Federasyonu Михаил Мейер Mihail Meyer Леонид Сюкияйнен Leonid Sükiyainen Татьяна Филиппова Tatyana Filippova Александр Ручкин Aleksandr Ruçkin Евгений Дугин Yevgeniy Dugin Дамир Исхаков Damir İshakov Разиль Валеев Razil Valeyev Расим Хуснутдинов Rasim Husnutdinov Борис Клементьев Boris Klementyev Сельман Гюлен Selman Gülen Таджикистан Tacikistan Мехмон Бахти Mehmon Bahti Мумин Каноат Mumin Kanoat Эмсал Коч Emsal Koç Турция Türkiye Мехмет Алтан Mehmet Altan Токтамыш Атеш Toktamış Ateş Бешир Айвазоглу Beşir Ayvazoğlu Ниязи Октем Niyazi Öktem Авни Озгурель Avni Özgürel Мехмет Сарай Mehmet Saray Эдибе Созен Edibe Sözen Туркмениcтан Türkmenistan Джемиль Йылдыз Cemil Yıldız Украина Ukrayna Владимир Сергейчук Vladimir Sergeyçuk Исмаил Керимов İsmail Kerimov Гокхан Демир Gökhan Demir Алексей Чебукин Aleksey Çebukin Иван Драч İvan Draç Богдан Андрусышин Bogdan Andrusışin

содержание ГЛАВНАЯ ТЕМА DOSYA Айтматов: лицо литературы нашего времени Aytmatov: Çağımızın edebi yüzü

48 Путеводный свет Фетхуллаха Гюлена Gülen’in yol gösteren ışığı Владимир Авдеев Vladimir Avdeyev

10 Прощай, Чингиз-ага! Elveda üstad Анар / Anar 14 Папочка! Мы не смогли проводить тебя из нашего дома Babacığım! Seni evimizden uğurlayamadık Харун Токак / Harun Tokak 20 Айтматовский подход / Aytmatov yaklaşımı Эвелина Боровецкая / Evelina Borovetskaya 21 Лицо друга / Dostun yüzü Мумин Каноат / Mumin Kanoat 26 Он всегда был желанным гостем Her zaman beklenen misafir oldu Фоат Галимуллин / Fuat Galimullin

54 Ректор Московского государственного университета Виктор Садовничий:

От старосты курса – до ректора Moskova Devlet Üniversitesi Rektörü Viktor Sadovniçiy

Sınıf temsilciliğinden rektörlüğe Беседовал: Али Сами Йылдырым Konuşan: Ali Sami Yıldırım

27 Песня друзей / Dostların şarkısı Мусагит Хабибуллин / Musagit Habibullin 28 Представитель барокко в Азии Barok’un Asya’daki temsilcisi Иван Драч / İvan Draç 30 Айтматов и мировая метаморфоза Aytmatov ve dünya metamorfozu Гарифулла Есим / Garifulla Esim 35 Чингиз Айтматов и национальные литературы Cengiz Aytmatov ve milli edebiyatlar А.С. Ормушев / A. S. Ormuşev 40 Вселенная Айтматова / Aytmatov’un dünyası Тулеген Мамеев / Tulegen Mameyev 42 Айтматов и тюркский мир / Aytmatov ve Türk dünyası Омер Фарук Сёзджю / Ömer Faruk Sözcü

62 Насколько дóроги наши ценности? Değerlerimiz ne kadar değerli? Виталий Панок Vitaliy G. Panok

içindekiler СПЕЦИАЛЬНАЯ ТЕМА ÖZEL DOSYA

87 Туркменистан возрождается с Бердымухамедовым Türkmenistan Berdimuhamedov’la yeniden doğdu Джемиль Йылдыз Cemil Yıldız

66 Агрессия и насилие должны уступить место праву и справедливости Saldırganlık ve şiddetin yerini hukuk ve adalet almalıdır Леонид Сюкияйнен Leonid Sukiyainen

81 Быть сказителем «Манаса» – это дар свыше Manasçılık Allah vergisidir Абдыкерим Муратов Abdıkerim Muratov

Новые встречи: диалоги в Баку Yeni Buluşmalar: DA Bakü’de Владимир Авдеев Vladimir Avdeyev

Беларусь сказала диалогу «ДА» Belarus diyaloğa “Da!” dedi 98 УНИВЕРСИАДА Казань соберет студентов со всего мира UNIVERSIADE Dünya gençleri Kazan’da buluşuyor Беседовал: Аскар Гатин Александрович Konuşan: Askar Gatin Aleksandroviç

73 Нужен ли в Турции русский язык? Türkiye’de Rus diline ihtiyaç var mı? Учгюль Севинч, В.Г. Будай Sevinç Üçgül, V.G. Buğday

Спустя лет отношения между Украиной и Турцией стали еще динамичнее Ukrayna-Türkiye ilişkileri yılında daha dinamik

Мы воссоздаем разрушенный мир Dünyayı yeniden inşa ediyoruz Сергей Трахимёнок Sergey Trahimyonok

Айтматов Лицо литературы нашего времени

Aytmatov

Çağımızın edebi yüzü

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Прощай, Чингиз-ага! Elveda üstad

Анар Председатель Союза писателей Азербайджана.

Anar Azerbaycan Yazarlar Birliği Başkanı.

«Медленно покидаем этот мир…»

“Dünyayı yavaş yavaş terk ediyoruz”

Невозможно поверить, что я больше не встречусь с Чингизом-ага, не буду с ним общаться, не буду беседовать с ним на самые разные темы в Москве или Бишкеке, Анкаре или Стамбуле.

Üstad Aytmatov’la bir daha muhabbet edemeyeceğime, çeşitli mevzular etrafında Bakü’de, Ankara’da, İstanbul’da, Moskova’da ve Bişkek’te bir araya gelerek müzakereler yapamayacağıma inanmak bana ağır geliyor.

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

В

еликий писатель современности, великий сын киргизского народа и всего тюркского мира, друг Азербайджана, как он сам писал в предисловии к моей книге, мой старший брат Чингиз Айтматов покинул этот мир. Недавно ушла в вечность Римма Казакова. Другой великий поэт писал о «листопаде моего поколения». Невозможно поверить, что я больше не встречусь с Чингизом-ага, не буду с ним общаться, не буду беседовать с ним на самые разные темы в Москве или Бишкеке, Анкаре или Стамбуле. Всего несколько месяцев назад он был гостем в нашем городе. Президент Ильхам Алиев наградил его высшим орденом Азербайджана. В связи с ремонтом в Союзе писателей мы отметили его восьмидесятилетний юбилей в Центре Ататюрка. Чингиз Торекулович был в бодром состоянии: энергичен, готовился к юбилейным мероприятиям во многих странах и городах и, конечно же, на своей родной земле. Этот год был объявлен годом Чингиза Айтматова. Он покинул нас в середине этого года. Другую часть этого года, а также выпавшие на нашу долю будущие года и десятилетия мы будем жить уже без него. Легкомысленные или просто злобные люди были готовы плохо отзываться о писателях советской эпохи, получавших премии, почетные имена, привилегии от советской власти. Но они забывают, что ни одно официальное обещание и привилегии не смогли нисколько повлиять на творческую непреклонность настоящего мастера. Чингиз Айтматов в своих произведениях был одним из самых отважных и принципиальных мастеров. Может быть, в будущем появятся другие писатели такого же значения, может быть, даже большего, но никто в памяти нашего поколения не займет место funduszeue.infoова. Когда мы только начинали литературную деятельность, он был уже живой легендой. Читая произведения «Прощай, Гульсары!», «Белый пароход», «И дольше века длится день», мы восхищаемся не только силой литературного выражения, но и несравненной отвагой автора. У советской власти хватало ума не превращать в диссидентов таких русских писателей как funduszeue.info, funduszeue.infoев, funduszeue.infoин, funduszeue.infoов, белорусского писателя funduszeue.info, киргизского писателя funduszeue.infoова, несмотря на то, что они ни в чем не отставали от изгнанных из Союза, считающихся диссидентами писателей, сокрушительно представлявших советскую действительность, остроту проблем советского существования. Наоборот, награждая самыми высокими наградами и премиями, а также публикуя их произведения, старались доказать всему миру, что funduszeue.infoов и эти пи-

M

odern dünyanın büyük yazarı, Kırgız halkının ve bütün edebiyat dünyasının görkemli evladı, Azerbaycan’ın samimi dostu, kitabıma yazdığı ön sözde dediği gibi “benim büyük kardeşim”, ağabeyim Cengiz Aytmatov da bu dünyayı terk ederek ebedi istirahat mekanına, ahirete göç etti. Başka bir şair şöyle yazıyordu şiirinin dizelerinde: “Neslimin yaprak dökümü…” İnanmak hala çok zor geliyor. Büyük üstad Cengiz Aytmatov’la bir daha görüşemeyeceğime, muhabbet edemeyeceğime, çeşitli mevzular etrafında Bakü’de, Ankara’da, İstanbul’da, Moskova’da ve dahi Bişkek’te bir araya gelerek müzakereler yapamayacağıma inanmak ağır bana… O ölümünden bir ay önce şehrimizin aziz misafiriydi. Cumhurbaşkanımız İlham Aliyev tarafından Yüksek Devlet Nişanıyla taltif edilmişti. Yazarlar Birliği’nin binasının restorasyonda olması münasebetiyle onun sekseninci yaş gününü Atatürk Merkezi’nde kutlamıştık. O koca çınar dimdik, babayiğit, enerji dolu ve heyecanı ile ayaktaydı. O yıl “Cengiz Aytmatov Yılı” ilan edilmişti. Birçok ülkede ve doğduğu vatanında geniş törenlerle 80 yaşını kutlamaya hazırlanıyordu. O, bizi yılın ortalarında terk ederek ayrıldı aramızdan. Yıllar artık onsuz geçiyor. Bilmiyorum, ömür payımıza düşen nice yılda daha onsuz yaşayacağız? Sübjektif düşünen, kin tutan bazı yazarlar, Sovyet döneminde aldığı mükafatlar, fahri unvanlar ve imtiyazlar sebebiyle onu eleştiriyorlar. Ancak unuttukları bir şey var: Hiç bir mükafat ve imtiyaz gerçek sanatkarın metanetine, dirayetine, cesaretine ve doğruyu yazmasına zerre kadar zarar vermez. Aytmatov bütün eserlerinde bunu en cesur şekilde ortaya koymuş bir sanatkar ve üstaddı.

В середине года Айтматов ушел, покинув нас навсегда. Годы уже идут без него. Не знаю, как мы будем продолжать жить без него в отведенное нам время. Aytmatov, bizi yılın ortalarında terk ederek ayrıldı aramızdan. Yıllar artık onsuz geçiyor. Bilmiyorum, ömür payımıza düşen nice yılda daha onsuz yaşayacağız? Сердечный друг

На каждом заседании ПДЕ, в котором участвовал Чингиз Айтматов, он сидел рядом с Анаром и говорил ему: «Мы – аксакалы Евразии».

Samimi bir dost Cengiz Aytmatov katıldığı DAP&#39;ın her toplantısında ANAR&#39;la yanyana oturur: “Biz Avrasya’nın Aksakallarıyız” derdi..

YAZ • SAYI 29 DA

11

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени Наш Айтматов

Президент Азербайджана Ильхам Алиев награждает Айтматова высшей государственной наградой.

Hepimizin Aytmatov’u Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev, Aytmatov’u Yüksek Devlet Nişanı’yla taltif etti.

сатели не против советской системы власти. Но ни одна премия, награда не смогла заставить их пойти против своей идеи, творческой природы, гражданского долга – заставить пойти против долга быть свидетелем и летописцем жестокой реальности.

Эта потеря доставляет нам боль. Но мы гордимся тем, что Айтматов известен во всем мире и находится на литературном олимпе. Aytmatov’u kaybetmek yüreğimizi yakıyor. Ama onun dünyaca meşhur bir edebiyat zirvesi olmasıyla da onur duyuyoruz.

12 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

Объявлялось: «Свобода – это не самовольство!» Правда, разрешенная свобода – это не полная свобода. То же самое можно сказать и о разрешенной отваге. Чингиз Айтматов в годы, когда требовались совсем другие качества, был свободной личностью и свободным мастером. В «эпоху разрешенной отваги» легко быть храбрым, но если это связано с большим риском, то удается намного труднее. Родившийся на родине великого предка Манаса, в долине Талас, в маленьком селении Шекер, сын подвергнутых впоследствии репрессиям родителей, получивший образование зоотехника, Чингиз Айтматов своим врожденным талантом и яркостью личности стал самым публикуемым, читаемым и любимым во всем мире известным писателем. Статью, написанную в честь летия Айтматова, я назвал «Мы тоже им гордимся». Сегодня весь мир оплакивает потерю такого писателя, как Айтматов. Мы тоже пребываем в скорби. Скорбим – однако гордимся, что он был. Потому что он был также и нашим Айтматовым! Прощай, дорогой Чингиз-ага! ■

Bundan sonra belki başka yeni yazarlar yetişecek ve çok önemli konuları yazacaklardır. Ama hiç biri neslimizin hafızasından Cengiz Aytmatov’u silemeyecek ve Onu bulunduğu zirveden indiremeyecektir. Benim dönemimin yazarları daha edebiyata ilk adımını attıklarında Aytmatov yaşayan bir efsaneydi. Biz Elveda Gülsarı, Beyaz Gemi, Gün Olur Asra Bedel eserlerini okurken yalnız sanatsal tasvir gücü karşısında değil, hayatın gerçek problemlerini ortaya koymaktaki cesaretini hayranlıkla ve hayretle yorumlardık. Sovyet iktidarı birçok saçmalıklar ortaya koysa da V. Şuşkin, V. Astafyev, V. Rasputin, funduszeue.infoov gibi Rus yazarlarla beraber Kırgız yazar C. Aytmatov’u ortadan kaldırmanın kendisine pahalıya mal olacağını biliyordu. Bu yazarlar ortaya koydukları eserlerle Sovyet iktidarının iç yüzünü en keskin biçimde cesaretle ve sarsıntı doğuracak şekilde ortaya koyuyorlardı. Sürgüne gönderilen yazarlardan hiç de geri kalır yanları yoktu. Aksine Aytmatov’u ve diğer yazarları en yüksek taltiflerle ödüllendiriyorlardı. Onların eserlerini yüksek tirajlarla bastırıyor ve halka dağıttırıyorlardı. Bununla bu yazarların sisteme karşı olmadıkları imajını veriyorlardı. Onlara verilen hiç bir ödül ya da imtiyaz onların akidesinden, sanatkarlığından ve halkın sesi soluğu olma yolundan geri koymamıştır.

“Bağımsızlık başıboşluk değildir” diye haykırılıyordu Evet, ama güdümlü bağımsızlık da tam bağımsızlık değildir. Aynen öyle de, güdümlü cesarette cesaret değildir. Cengiz Aytmatov ise tamamen özgür biçimde eserlerini cesaretle yazıyor ve sanatını icra ediyordu. Güdümlü cesaretle eser yazmak kolaydır. Ama şartların en ağır olduğu dönemde, tabir yerindeyse kelle koltukta cesaretle yazmak gerçek sanatkarın işidir. Aytmatov böyle bir sanatkardı. Talas vadisinin şeker köyünde gözlerini dünyaya açan, anne, baba ve akrabaları sürgünden sürgüne gönderilen, Veteriner Fakültesi mezunu, şahsi gayret ve kabiliyetleri ile yeryüzünün her köşesinde tanınan ve eserleri dillerden dillere tercüme edilerek okunan, parlak şahsiyet, dünyaca meşhur büyük sanatkar Cengiz Aytmatov en sevilen yazar olmaya, sevenlerinin gönlünde yaşamaya hak kazanmış bir üstaddır. Onu kaybetmek yüreğimizi yakıyor. Ama onun dünyaca meşhur bir edebiyat zirvesi olmasıyla da onur duyuyoruz. Çünkü O Kırgız’ın, Türkmen’in, Kazak’ın, Azeri’nin, dünyanın; kısaca hepimizin Aytmatov’uydu. ■

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Безымянные сыны

Печаль киргизских детей читается в их глазах.

“Adsız Oğlan”lar Kırgız çocukların hüznü gözlerinden okunuyor.

Папочка!

Мы не смогли проводить тебя из нашего дома

Харун Токак Сопредседатель Платформы Диалог Евразия.

Harun Tokak Diyalog Avrasya Platformu Eşbaşkanı.

Babacığım! Seni evimizden uğurlayamadık

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

В

есна года… Зима отступила из долин и с равнин, удалившись в горы, и готовится сдать свои последние позиции весне. Темные тучи над Азией мало-помалу исчезают, а весна уже изрядно дает о себе знать. Доселе невиданная похоронная процессия в тишине движется к Ата Бейиту. По всем видимым глазу возвышенностям, оврагам, тропинкам и полям прямо к Ата Бейиту тянется человеческий поток. Впереди всей этой многочисленной толпы идет глава Кыргызстана Аскар Акаев, государственные деятели, всемирно известные, как и Чингиз Айтматов, писатели, деятели искусств, журналисты и ученые. Военные машины, везущие саркофаги, движутся в строгом порядке. Всего саркофагов… В саркофагах находится человек, из которых были убиты выстрелом в затылок, а двое – выстрелом в сердце… По общему приказу всех человек одновременно опускают в подготовленные заранее могилы. Ужасающая картина. *** Ноябрь года… Зима полностью победила осень, отвоевав ее последние позиции, и заняла все районы и вершины. Зима победила… В те годы Бабюре еще была маленькой девочкой. Ей было 9 – 10 лет. Ее отец работал сторожем в поселке, где находились принадлежащие государству дома для приезжих в Чон Таше, который сейчас называется Ата Бейит. Здесь они жили в маленьком домике. В Чон Таше была также кирпичная фабрика. В те годы Чон Таш был полон людей, которые зимой приезжали, чтобы кататься на лыжах, а летом – чтобы отдохнуть. Особенно выходные дни превращались в праздник, благодаря детскому шуму и крикам. Бабюре тоже играла с ними аж до самого захода солнца. Дети просто обожали играть в прятки, потому что на кирпичной фабрике было много закоулков, где можно было спрятаться. Бабюре очень любила прятаться в этих закоулках. Зима года была очень холодной и началась очень рано. В начале ноября отец захотел отправить Бабюре вместе с матерью отдохнуть у друзей. Ссылаясь на то, что дом у друзей был маленьким и там проживало обширное семейство, мама не хотела ехать. Тогда отец напомнил ей, что это приказ начальства и что последствия невыполнения приказа окажутся для них неблагоприятными.

1

Baharı… Kış vadilerden, ovalardan dağlara doğru çekilmiş, son mevzileri de bahara teslim etmeye hazırlanmaktadır. Asya’nın üzerindeki siyah bulutlar yavaş yavaş sıyrılmakta, bahar kendisini iyiden iyiye hissettirmektedir. Hiç olmadık kadar uzun bir cenaze konvoyu Atabeyt’e doğru sükun içersinde yol almaktadır. Gözün görebildiği tepelerden, derelerden, patika yollardan, tarlalardan bir insan seli, Atabeyt’e doğru akın etmektedir. Başta Kırgızistan Devlet Başkanı Asker Akayev olmak üzere bütün devlet erkanı, Cengiz Aymatov gibi dünyaca ünlü yazarlar, sanatçılar, gazeteciler, bilim adamları kalabalığın önünde yürümektedirler. Lahitleri taşıyan askeri araçlar bir nizam halinde hareket etmektedir. Tam lahit… Lahitlerin içinde, yüz otuz beşi kafasının arkasından, ikisi kalbinden kurşunlanarak idam edilmiş kişi… Bir emirle kişi, aynı anda önceden açılan kabirlere konulur. Manzara ürperticidir. *** ’in Kasımı… Kış, sonbaharın son kalan neferlerini bile teslim almış, bütün bölgeleri, bütün zirveleri tutmuştur. Zafer kışındır… Babüre, o yıllarda henüz küçük bir kızdır. yaşlarındadır. Babası, bugün adı Atabeyt olarak değiştirilen Contaş’taki devlete ait misafirhanelerin bulunduğu kampüste bekçidir. Burada küçük bir evde kalırlar. Contaş’da bir de kerpiç fabrikası vardır. O yıllarda Contaş, kışın kayak yapmak, yazın da dinlenmek için gelen insanlarla dolar taşardı. Özellikle tatil günleri çocukların şamataları ile bay-

год был годом, когда возросло давление, мучения и ссылки не только в Кыргызстане, но и во всех республиках Советского Союза. yılı sadece Kırgızistan’da değil, tüm Sovyetler Birliği ülkelerinde; baskı, işkence ve sürgünlerin arttığı yıllardı.

Огромное столпотворение

В официальной церемонии проводов Айтматова приняли участие как государственные деятели, так и простые люди.

Mahşeri kalabalık Resmi törenle son yolculuğuna uğurlanan Aytmatov’a hem devlet hem halk sahip çıktı.

YAZ • SAYI 29 DA

15

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени Сестра Ченгиза Айтматова Роза и её сновья Cengiz Aytmatov’un kız kardeşi Rosa Aytmatova ve oğulları.

Чингиз Айтматов, который в написанных им книгах открыто говорит о своей утрате: «Папочка, я не могу поставить тебе памятник, я даже не знаю, где ты», нашел место захоронения своего отца. Yazdığı kitaplarda adeta açık kayıp ilanı verir gibi “Babacığım! Ben sana bir anıt dikemem, nerede olduğunu bile bilmiyorum” diyen Cengiz Aytmatov babasının yerini bulmuştur.

16 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

Взяв Бабюре, мама поспешно покинула Чон Таш. год был годом, когда возросло давление, мучения и ссылки не только в Кыргызстане, но и во всех республиках Советского Союза. Газеты, постоянно печатая статьи о том, что «враги народа» остаются безнаказанными, подстрекали руководство на местах к действию. Как и везде, в Кыргызстане тюрьмы были переполнены людьми. Многих людей, любимых народом, заклеймили как «врагов народа» и посадили в тюрьму. Этих людей требовалось устранить. Но где и как можно было их похоронить всех вместе и тайно? Народ не должен был знать это. Мог возникнуть всеобщий бунт. И в голову им пришла кирпичная фабрика, где Бабюре играла в прятки. К тому же, здесь уже была давно выкопана яма достаточно больших размеров. Через некоторое время Бабюре вместе с матерью вернулась с отдыха. Вернувшись, они увидели, что кирпичная фабрика разрушена, а находящаяся рядом глубокая яма заполнена, и над ней имеется небольшой земляной холмик. Отец сказал, чтобы они никому ничего не говорили и ни у кого ничего не спрашивали, иначе их всех тоже убьют. Иногда по ночам отец Бабюре брал в руки Коран, приходил к холмику и читал там. Когда он возвращался домой, то было видно, что он плакал. В лунные ночи Бабюре тайно следила, как ее отец читает Коран.

ram yerine dönerdi. Babüre de onlarla günbatımına kadar doyasıya oynardı. Çocuklar, özellikle saklambaç oynamaya bayılırdı. Çünkü kerpiç fabrikasının saklanmaya müsait köşe bucağı çoktu. Babüre, o köşe bucaklara saklanmayı çok severdi. ’in kışı hem çok soğuk, hem de erken başlamıştır. Kasım başlarında Babüre’nin babası; annesiyle birlikte Babüre’yi bir arkadaşının yanına tatile göndermek ister. Annesi, arkadaşlarının evlerinin dar, çoluk çocuklarının çok olmasını bahane ederek gitmek istemez. Babası, idarecilerin emri olduğunu, emrin yerine getirilmediğinde sonlarının ne olacağını hatırlatır. Annesi, Babüre’yi yanına alarak apar topar Contaş’tan ayrılır. yılı sadece Kırgızistan’da değil, tüm Sovyetler Birliği ülkelerinde; baskı, işkence ve sürgünlerin arttığı yıllardır. Gazeteler, sürekli “halk düşmanları” cezalandırılmıyor diye yayınlar yaparak idarecileri tahrik etmektedir. Her yerde olduğu gibi Kırgızistan’da da hapishaneler insanlarla dolup taşmaktadır. Halkın sevgilisi haline gelmiş nice insanlar “halk düşmanı” yaftasıyla içeri alınmaktadır. Bu insanların ortadan kaldırılması gerekiyordu. Ama topluca ve gizlice nereye-nasıl gömüleceklerdi. Halk fark etmemeliydi. Toplu isyan olabilirdi. Akıllarına, Babüre’nin saklambaç oynadığı kerpiç fabrikası gelir. Üstelik hazır kazılmış büyükçe bir çukur da vardır. Bir müddet sonra Babüre annesiyle tatilden döner. Kerpiç fabrikasının yıkıldığını, yanındaki derin çukurun doldurularak topraktan bir tepecik yapıldığını görürler.

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü год… Отец Бабюре готовился отправиться в свой последний путь. Его болезнь усилилась. Позвав к себе дочь, он сказал: «Доченька, эту тайну я до сегодняшнего дня никому не говорил. Об этом знаешь только ты. Под этим небольшим холмиком лежат киргизские ученые, народные лидеры и деятели культуры. Когда придет день, и сменится режим, скажи об этом тем, кто будет иметь должные полномочия, но до тех пор смотри, никому ничего не говори». После этого умер. Когда пришел год, со всех сторон стали слышны радостные весенние крики. Упал железный занавес. Бабюре отправилась к полномочным представителям власти и рассказала им все. Яма была вскрыта. Там нашли останки человек, из которых были убиты выстрелом в затылок, а двое – выстрелом в сердце. В этой яме в Чон Таше был и отец Чингиза Айтматова. Он был одним из двоих, убитых выстрелом в сердце. Чингиз Айтматов, его сестра и брат нашли своего отца, которого искали полвека, в яме на кирпичной фабрике. Чингиз Айтматов, который в написанных им книгах открыто говорит о своей утрате: «Папочка, я не могу поставить тебе памятник, я даже не знаю, где ты», нашел место захоронения своего отца.

Роза Айтматова даже не помнит лица своего отца. Не имея возможности хоть один раз вдоволь назвать его «папой», она обрела своего потерянного отца 53 года спустя, в яме около кирпичной фабрики. Rosa Aytmatova, babasının simasını bile hatırlamaz. Bir kere doya doya “Baba” diyemeden kaybettiği babasını 53 sene sonra bir kerpiç fabrikasının çukurunda sadece kemiklerine kavuşur. Babası, “sakın kimseye bir şey söylemeyin ve kimseye de soru sormayın, yoksa sizi de bizi de öldürürler” der. Babüre’nin babası; bazı geceler eline Kur’an’ı alarak, tepeciğin yanına gider ve Kur’an okurdu. Eve döndüğünde ağladığı belli olurdu. Babüre, mehtaplı gecelerde gizlice babasının Kur’an okuduğunu seyrederdi. Yılı… Babüre’nin babası son yolculuğuna çıkmak üzeredir. Hastalığı iyice artmıştır. Kızını yanına çağırarak; “kızım bu sırrımı bugüne kadar kimselere söylemedim. Bunu bir tek sen biliyorsun. Bu tümseğin altında Kırgızların alimleri, halk önderleri, medeniyet adamları yatıyor. Gün gelir devran değişirse yetkililere bunu söylersin, sakın o güne kadar kimselere bir şey söyleme” diyerek vefat eder.

Слезы матерей

Киргизские матери плакали по Айтматову так, словно потеряли своего собственного сына.

Anaların gözyaşı Kırgız anaları Aytmatov’un ardından öz evladını kaybetmiş gibi gözyaşı döktüler.

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Министр туризма и культуры Турции Эртугрул Гюнай (в центре) и министр культуры и информации Султан Раев посетили могилу Айтматова и возложили венок. Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanı Ertuğrul Günay (ortada) ve Kırgızistan Kültür Bakanı Sultan Rayev Aytmatov’un kabrine çelenk koydular.

Роза Айтматова: «Дорогой папочка, в конце концов, найдя тебя, разве не должны мы были хотя бы проводить тебя? Прости нас за то, что мы не смогли вынести тебя из нашего дома».

18 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

Мать, которая устала от ожидания, умерла 20 лет назад. Когда отца Чингиза Айтматова забрали из дома, объявив его врагом народа, самому Чингизу Айтматову было лет 8 – 9, а его сестре Розе – всего 5 – 6 месяцев. Сейчас же одному из них уже намного больше шестидесяти, а вторая оставила позади половину столетия. Бумага, на которой было записано решение о расстреле, продырявлена, и на краях отверстия все еще можно увидеть следы крови. Кости были по отдельности положены в саркофаги, и на военных машинах отправлены в Ата Бейит. Государственные деятели, близкие родственники и простые люди, образовавшие многочисленную толпу, следуют за везущими саркофаги военными машинами. Чингиз Айтматов, его сестра и брат, словно горестные монументы, следуют за своим отцом. Они словно неприступная крепость отчаяния. Роза Айтматова даже не помнит лица своего отца. Не имея возможности хоть один раз вдоволь назвать его «папой», она обрела своего потерянного отца 53 года спустя, в яме около кирпичной фабрики. Они приблизились к Ата Бейиту. Ступая по траве, Айтматовы думали о том, что, возможно, ступают по следам своего отца – кто знает, как часто их отец бродил там.

’lı yıllara gelindiğinde; her tarafta baharın çığlıkları duyulmaya başlar. Demirperde yıkılır. Babüre, Kırgız yetkililere gider ve durumu anlatır. Çukur açılır. ’i kafasının arkasından, ikisi de kalbinden kurşunlanmış kişinin kemikleri bulunur. Cengiz Aytmatov’un babası da Contaş’taki bu çukurdan çıkar. Kalbinden kurşunlanan iki kişiden birisidir. Cengiz Aytmatov ve kardeşleri yarım asırdan beri aradıkları babalarına kerpiç fabrikasındaki bu çukurda kavuşurlar. Yazdığı kitaplarda adeta açık kayıp ilanı verir gibi “babacığım ben sana bir anıt dikemem, nerede olduğunu bile bilmiyorum” diyen Cengiz Aytmatov babasının yerini bulmuştur. Beklemekten yorulan anneleri, vefat edeli 20 yıl olmuştur. Halk düşmanı diye babası evlerinden götürüldüğünde Cengiz Aytmatov sekiz-dokuz yaşlarında, kız kardeşi Rosa ise henüz beş altı aylıktır. Şimdi birisi altmış yaşını çoktan geçmiş, diğeri de yarım asrı çoktan geride bırakmıştır. . Babasının cebindeki infaz kararının hulasasının yazılı olduğu kağıt kurşunla delinmiş, deliğin kenarlarından sızan kan izleri hala bellidir. Kemikler, ayrı ayrı lahitlere yerleştirilir ve askeri arabalarla Atabeyt’e doğru yola çıkarılır. Devlet erkanı, yakınları ve halktan oluşan büyük bir kalabalık lahitleri taşıyan askeri araçları takip etmektedir.

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü Они начали чувствовать себя просто ужасно. Словно им снится чрезвычайно печальный сон… Перед глазами стоит молодой человек… 34 года… Один выстрел, и свинец вошел в сердце… И их отец упал на землю… «Папочка, дорогой папочка», – слова смешиваются с рыданиями. Момент, когда саркофагов по общему приказу одновременно начали опускать в подготовленные заранее могилы, стал для Айтматовых самым трагичным. Картина просто ужасающая. Они потеряли своего отца, которого искали всю жизнь, в тот же день, что и нашли. Словно Бог обрушил горы, и они остались под ними. Они пережили много страданий, но помнят о том, что люди должны прощать, иначе зло будет продолжаться бесконечно. Роза Айтматова, которая стояла, словно печальная фея воды, в то время как стекающие по ее щекам слезы орошали могилу ее отца, промолвила трясущимися губами: «Дорогой папочка, в конце концов, найдя тебя, разве не должны мы были хотя бы проводить тебя? Прости нас за то, что мы не смогли вынести тебя из нашего дома».■

Участие в церемонии лиц высшего ранга Президент Кыргызстана Курманбек Бакиев почтил память Чингиза Айтматова.

Törene üst düzey katılım Kırgızistan Devlet Başkanı Kurmanbek Bakiyev, Cengiz Aytmatov’u kabri başında andı.

Cengiz Aytmatov ve kardeşleri hüzünden bir abide gibi yürürler babalarının ardından. Kederden erişilmez bir kale gibidirler. Rosa Aytmatova, babasının simasını bile hatırlamaz. Bir kere doya doya baba diyemeden kaybettiği babasının 53 sene sonra bir kerpiç fabrikasının çukurunda sadece kemiklerine kavuşabilir. Atabeyt’e yaklaşmışlardır. Aytmatov’lar, çimenlerin üzerinden geçerken; “belki de babamın ayak izlerine basıyoruz, babamız kim bilir ne kadar dolaştırıldı buralarda” diye düşünürler. Kendilerini çok kötü hissetmeye başlarlar. Çok acılı bir rüyada gibidirler… Gözlerinin önünde bir delikanlı… 34 yaşında… Bir atışla geldi kurşun kalbine saplandı… Ve babaları yere yıkıldı… “Babam… canım babam…” sesleri hıçkırıklara karışır. Yüz otuz yedi lahit, bir emirle aynı anda önceden kazılan kabirlere konulmaya başladığında Aytmatov’ların bittiği andır. Manzara ürperticidir. Bir ömür boyu aradıkları babalarını buldukları gün kaybetmişlerdir. Tanrı Dağları yıkılmış da altında kalmışlardır. Çok acılar çekmişlerdir ama yine de insanın affedici olması gerektiğini, yoksa kötülüklerin sonsuza kadar devam edip gideceğini düşünürler. Hüzünlü bir pınar perisi gibi duran Rosa Aytmatova’nın, yanaklarından süzülen yaşlar babasının toprağını ıslatırken, titreyen dudaklarından; “Canım babacığım seni bu kadar bulmuşken hiç değilse birimizin evinden uğurlamalı değil miydik. Seni evimizden çıkaramadığımız için bizi affet” cümleleri dökülür. ■

Rosa Aytmatova: “Canım babacığım seni bu kadar bulmuşken hiç değilse birimizin evinden uğurlamalı değil miydik. Seni evimizden çıkaramadığımız için bizi affet.”

YAZ • SAYI 29 DA

19

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Как будто Айтматов знал, кроме нашего, еще и другой мир. Поэтому создавалось впечатление, что он больше, весомее – как могучее дерево среди незамысловатых кустарников. Aytmatov, sanki bizim dünyamızdan başka diğer bir dünya daha biliyor ve tanıyordu. Bu yüzdendir ki, hep çalılıkta farkedilmeyen kudretli bir ağaç izlenimi vermiştir.

Айтматовский подход Aytmatov yaklaşımı Эвелина Боровецкая Проф., председатель Отделения аксиологии Российского философского общества.

Evelina Borovetskaya Prof. Dr., Rusya Felsefe Birliği Aksiyoloji Bölümü Başkanı.

20 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

О

н производил впечатление человека, который знает больше остальных. Как будто он знал, кроме нашего, еще и другой мир. Поэтому создавалось впечатление, что он больше, весомее – как могучее дерево среди незамысловатых кустарников. Вместе с тем, в нем была особая чуткость, которая при общении воспринималась как сопричастность. Как если бы особой расширенной аурой он прикасался к собеседнику бережно, осторожно, ненавязчиво – именно так, как делал в своих произведениях. Своими словами он касался нашего сердца, и проблемы, которые он ставил перед нами,

O

, herkesten fazla bilen bir insan izlenimi bırakıyordu. Sanki bizim dünyamızdan başka diğer bir dünya daha biliyor ve tanıyordu. Bu yüzdendir ki, hep anlaşılmayan karışık bir ağaçlıktaki kudretli bir ağaç izlenimi vermiştir. Bununla beraber onda ayrı bir nezafet vardı ki, bu incelik onunla teşrik-i mesaide olunduğunda ona özgü gibi algısını verirdi. Bu algı, geniş bir aura ile sohbet ettiği kişiye eserlerindeki gibi dikkatli, özenli bir şekilde yaklaştığı zamanlarda olurdu. O sözleri ile kalbimize ulaşmıştır ve önümüze koyduğu problemler ruhumuzu hareket ettirmelidir. Bunlar ahlak konusundaki düşünceler değildir, hayır. Bunlar öğretmen

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü должны были подвигнуть на труд наши души. Это были не размышления на тему о нравственности, нет. Это была именно мастерски поставленная Учителем задача духовного труда. Тех усилий сердца, которые приводят к его очищению – через слезы, через покаяние, через чувство единения с Высшим. Это то, что называется катарсисом и является основной целью и предназначением настоящего искусства во все времена. Его загадкой был тот мир, который существовал в нем. Это было не наше обыденное, не будничная суета, но особое бытие, которое выше нас по природе. Такое, которое может быть познаваемо только в меру его открываемости – как и насколько оно само этого пожелает. То, что нельзя получить никак иначе – только свыше. Наверное, это отмеченность Божьим Духом, когда горний мир раскрывается перед человеком своей непостижимостью. Для этого недостаточно одного намерения человека. Высшее открывается к общению только тогда, когда состояние человеческой личности достигает особой готовности, которую это высшее определяет само. Высокие вибрации души развиваются особыми усилиями сердца. И духовное измерение человеческой жизни измеряет тогда подлинное достоинство человека – настоящее, неподдельное, именно то, которое мы видели в Чингизе Айтматове.

«Чингиз! Не убивай никого… Этот мир справедлив» То, что сродни высшему миру, какая-то способность чувствовать его реальность. Это состояние исчерпывающе охарактеризовано в Писании словами «Много званых, но мало избранных». Он именно был таким – избранным из званых, тем, кому открылось. Почему так? И почему именно он? Что особенного было в нем, советском по происхождению человеке, что позволило ему пройти такой путь нравственного восхождения? Какие нравственные задачи ставила перед ним жизнь? С девяти лет – сирота, сын расстрелянного «врага народа». В десять лет – уже на работе. А в четырнадцать – самый старший мужчина в ауле: все остальные ушли на фронт. Ответственность не по годам. За женщин и детей всего аула. За свою семью – старенькую бабушку, сестренку, брата. За скот, без которого в высокогорной Киргизии не выжить. Тяготы и невзгоды возмущали неокрепший дух. Когда украли корову, оставив семью без единственной кормилицы, он хотел убить. Но слова встреченного им в степи старика остановили его. «Не убивай никого Этот мир справедлив», – так сказал старик. И двенадцатилетний Чингиз нашел в себе силы услышать эти слова!!! Именно из них и сформировалось его мировоззрение. Еще долгие годы будет он вспоминать эту встречу и наставление, которое принял как отеческое.

Лицо друга

Е

сли я скажу, что все повести и романы Чингиза Айтматова переведены на таджикский язык и являются самыми востребованными книгами у наших читателей, то просто констатирую факт. Влияние айтматовского творчества на творчество таджикских прозаиков – общеизвестное явление. Мы познакомились в году, и наше знакомство переросло в прекрасную дружбу – в этом тоже нет ничего удивительного, потому что он знал устода Мирзо Турсун-заде раньше и уважал больше, чем меня (Чингиз был первым его заместителем в Комитете солидарности стран Азии и Африки). Мумин Каноат Постоянные встречи на сессиях Верховного Совета СССР, в Комитете по ЛеНародный поэт Таджикистана. нинским и Государственным премиям, на съездах и пленумах Союза писателей и в Комитете солидарности давали возможность увидеть его в разMumin Kanoat ных ситуациях и порой в очень рискованные моменты. К его чести должен Tacikistan Milli Şairi. сказать: никогда не заставал его в состоянии уныния или растерянности. Айтматов всегда был собран, целеустремлен и мудр. Во время застолий, когда собирались наши учителя Мирзо Турсун-заде, Расул Гамзатов, Кайсын Кулиев, Мустай Карим, Камиль Яшен, Берды Кербабаев, Давид Кугультинов, всегда царили мудрость и красноречие. Из молодых обычно присутствовали Олжас Сулейменов, Ануар Алимжанов, я и – очень редко – Чингиз. Иной раз в его отсутствие Расул или Кайсын острили, что Чингиз и в гостинице создает свои шедевры. Он и в самом деле везде и повсюду работал. Иначе он не смог бы создать целую систему в художественной прозе. Если до «Белого парохода» его герои по характеру и психологии были людьми из Средней Азии, то от «Восхождения на Фудзияму» до последних произведений его герои – люди планеты Земля. Талант Айтматова от произведения к произведению растет и совершенствуется. Чингиз Айтматов – самый цельный и завершенный художник Евразии двадцатого века. Он обожал общество образованных, красивых женщин. В году я пригласил Чингиза, Олжаса и Ануара на банкет, организованный в честь интеллектуальных красавиц Таджикистана. Некоторые из них вели себя довольно раскованно. На другой день Чингиз сказал мне: у вас превратное представление о красоте. Одна из вчерашних дам – писаная красавица, но у нее отсутствует гармония внешней и внутренней красоты. Он постоянно искал черты красоты, импульсы добра, истинные и сильные натуры. На последней встрече во Фрунзе и на Иссык-Куле я запомнил его несколько отстранненым. Он говорил мне откровенно: мы с тобой, да еще Олжас, Абдулло, Эркин – аксакалы Средней Азии. Мы сделали все, что могли, для наших народов и сохранения дружбы между ними. Нужно передать эстафету в надежные руки. Об этом мы должны думать и таким образом действовать.

Dostun yüzü

E

ğer Cengiz Aytmatov’un bütün hikaye ve romanlarının Tacikçeye çevrildiğini ve okuyucularımızın en rağbet gösterdiği kitapları olduğunu söylersem, bir olayı tesbit etmiş olurum. Aytmatov’un fikirlerinin Tacik yazarlarına etkisi herkesin bildiği bir olgudur.

yılında tanıştık ve tanışıklığımız mükemmel bir dostluğa dönüştü. Bunda hayret edilecek birşey yok. Zira Aytmatov üstad, Mirzo Tursunzade’yi daha önce tanımıştı ve benden daha fazla hürmet gösteriyordu. Aytmatov, Asya Afrika Üyeleri Dayanışma Komitesi’nde onun birinci yardımcısıydı. SSCB’nin Yüksek Kurulu Lenin ve Devlet Ödülleri Komitesi oturumlarında, Yazarlar Birliği’nin genel oturumlarında, Dayanışma komisyonunda sürekli bir araya gelmeler, onu farklı durumlarda bazen çok riskli anlarda da görme imkanı verdi. Onu hiçbir zaman bezgin veya dalgın görmediğimi, onun adına onurla söylemem gerek. Aytmatov her zaman derli toplu, hedefe yönelmiş ve irfan doluydu. Mirzo Tursunzade, Rasul Hamzatov, Kaysın Kuliev, Mustay Karim, Kamil Yaşen, Berdı Kerbabaev ve David Kugultinov hocalarımız bir masa etrafında toplandıkları zaman, bilgelik ve belağat dolu bir ortam egemen olurdu. Gençlerden Olcas Süleymanov, Anuar Alimjanov, ben ve çok seyrek Aytmatov. Bir defasında Rasul veya Kaysın, “Aytmatov eserlerini otelde de yazabilir” diye latife yapmıştı.

O gerçekten her yerde, her ortamda çalışırdı. Yoksa o edebi nesirde tam teşekküllü sistemi oluşturamazdı. Onun Beyaz Gemi’ye kadarki kahramanları karakter ve psikolojik olarak Orta Asya’dandı, Fuji Yama Dağı’ndan son eserlerine kadar kahramanları dünya genelindendi. Aytmatov’un kabiliyeti eserden esere gelişiyor ve mükemmelleşiyordu. Cengiz Aytmatov Avrasya’nın yirminci yüzyıldaki en katışıksız ve nihai sanatçısıdır. Eğitimli ve güzel kadınların olduğu muhitleri çok severdi. yılında Cengiz’i, Olcas’ı ve Anuar’ı Tacikistan’ın güzel entellektüelleri onuruna düzenlenen şölene davet ettim. Bazıları gayet rahat davrandılar. Ertesi gün Cengiz “sizin ters bir güzellik anlayışınız var. Dünkü hanımlardan biri, ressamın fırçasından çıkmış kadar güzel bir kadın ama iç ve dış güzellik uyumu yoktu kendisinde” demişti. Devamlı güzellik vasıflarını, iyiliğin itici gücünü, gerçek ve güçlü mizacı arar ve toplardı. Frunze (Bişkek)’de ve Issık Göl’deki son buluşmamızda onu bir yana çekilmiş gördüm. Bana şöyle demişti: Biz seninle, Olcas, Abdullo ve Ekin’le Orta Asya’nın aksakallarıyız. Halklarımız ve aralarındaki dostluğu korumak için yapabileceğimiz herşeyi yaptık. Meşaleyi güvenli ellere teslim etmek gerek.” Bunu düşünmeli ve buna göre hareket etmemiz gerek.

айтматов: лицо литературы нашего времени tarafından özellikle ustaca verilmiş ruh emeğinin ödevleridir. Bunlar Yüce ile olan birliktelikle, istiğfarla, gözyaşları ile temizlenmeye yönelen kalp gayretleridir. Katarsis (arınma) denen şey budur ve asıl hedef de budur. Tüm zamanların sanatının asıl görevidir. Onun için asıl bilmece, içindeki diğer dünyadır. Bu bizim gündelik varlığımız değil, günlük siluetimiz değildir, fakat doğamız itibari ile üstün olan özel bir varlıktır. Bu var olma, onun açılması ve çözülmesi ölçüsünde bilinebilecek, bu da onun istediği ölçüde açılacaktır. Yani bunu farklı bir şekilde elde etmek mümkün değildir. Sadece “Yukarı”dan gelecektir. Herhalde, öteki alem tüm kavranılmazlığı ile insanın önüne açıldığında, yukarıdan Tanrı iradesi böyle çizmiştir. Bunun için de insanın sadece niyeti yeterli değildir. Yukarılar, ancak insanın kişisel şahsiyetinin özel bir hazırlığa eriştiği zaman, Yukarı’nın belirlemesiyle, diyaloğa açılmaktadır. Ruhun yüksek titreşimi ise kalbin özel gayretleri ile artmaktadır. Ve işte o zaman, insan hayatının ruhi seviyesi tıpkı Cengiz Aytmatov’da gördüğümüz sahte olmayan yetenekleri ölçmektedir.

“Kimseyi öldürme Bu dünya adaletlidir Cengiz”

Чингиз Айтматов, его отец Торекуль, мать Нагима и брат Ильгиз (). Aytmatov; babası Törekul, annesi Nagima ve kardeşi İlgiz’le ().

Айтматов – сын «врага народа»

Айтматов – с девяти лет – сирота, сын расстрелянного «врага народа». В десять лет – уже на работе. А в четырнадцать – самый старший мужчина в ауле: все остальные ушли на фронт.

Aytmatov: Halk düşmanı(!) bir babanın oğlu Dokuz yaşından itibaren “Halk Düşmanı” sıfatıyla kurşuna dizilen bir babanın oğlu olarak öksüz kalmıştı. On yaşında artık çalışıyordu. On dört yaşında tüm erkeklerin cepheye gitmesinden ötürü köydeki en büyük erkek olarak kalmıştı.

22 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

Память об отце была для него священна. За нее он боролся в пятьдесят шестом, когда добивался реабилитации отца. И после этого – еще почти пятьдесят лет, до тех пор, пока не нашел его могилу. Его пассионарность была востребована в политике. Думаю, то лучшее, что было в перестройке, принес вовлеченный в нее Чингиз Айтматов. Само словосочетание «перестройка с человеческим лицом» – это Айтматовский подход. Потому что он сам был Человеком. Среди перестроечных реалий он выделял в первую очередь преодоление в стране духовно-нравственного кризиса. Считал очень важным окончательное избавление общества от комплекса страха. В те ставшие уже такими далекими годы он подчеркивал, что в основе общества нового типа должны лежать идеальные, духовные ценности. Что нет другого пути к гармоничному обществу, кроме совершенствования человеческих качеств, максимального напряжения нравственной активности людей. И перестроечная волна энтузиазма миллионов людей, когда вся страна у телеэкранов вбирала в себя энергию Первого съезда народных депутатов так, как засохшая земля после долгой за-

Üst aleme yakın olmak, onun gerçekliğini hissetmenin bir özelliğidir. Bu her şeyi kapsayan hal şu sözlerle eserinde yer alır: “Birçok ismi anılan kişi vardır, fakat seçilenler azdır”. Aytmatov, ismi anılanlar arasında öyle bir seçilen idi. Neden böyle oldu? Neden özellikle O? Onda ne yetenek vardı ki, Sovyet uyruklu bu insana böyle bir ahlaki yücelme yolundan geçme imkanı veriyordu? Hayat onun önüne hangi ahlaki sorunları koymuştu? Dokuz yaşından itibaren “Halk Düşmanı” sıfatıyla kurşuna dizilen bir babanın oğlu olarak öksüz kalmıştı. On yaşında artık çalışıyordu. On dört yaşında tüm erkeklerin cepheye gitmesinden ötürü köydeki en büyük erkek olarak kalmıştı. Yaşına uygun olmayan sorumluluklar Köyün tüm kadın ve çocuklarının sorumluluğu… Ailesinin, yaşlı ninesinin, kız ve erkek kardeşinin sorumluluğu. Kırgız’ın dağlıklarında hayatını idame ettiremeyeceği ineklerin sorumluluğu… Zorluklar ve perişanlıklar dayanıklı olmayan ruhunu hiddetlendirdi. İnekleri çalınıp aile tek beslenme kaynağından mahrum kalınca suçluları öldürmek istemişti. Fakat bozkırda karşılaştığı ihtiyar onu durdurup “Kimseyi öldürme Bu dünya adaletlidir” demişti. Ve on iki yaşındaki Cengiz kendisinde bu sözleri dinleyecek gücü bulmuştur. Tam da bu sözlerle onun dünya görüşü şekillenmiştir. Daha uzun yıllar bu karşılaşmayı ve baba sözü gibi aldığı bu uyarıyı hatırlayacaktır. Babasının anısı onun için kutsaldır. Elli altılı yıllarda onun için mücadele etmiş ve babasının iade-i itibarını sağlamaya çalışmıştır. Bundan sonra geçen nerede ise elli yıl daha, ta ki babasının mezarını bulana kadar.

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü сухи вбирает в себя живительную влагу, – это был подвиг в первую очередь Айтматова. Мне кажется даже, что силой своего духа, напряжением воли он метафизически материализовал эту мыслеформу. Народ воспрял, ликовал поначалу, а потом притих, а затем сказал: мы устали. В рабстве мы ели мясо. Пища свободы – манна небесная – скорее для птиц. Хотим плотского! Призывы к нравственному совершенствованию вошли в естественное противоречие с человеческой природой – природой плоти. И так же, как он предрек перестройку, он предсказал и ее крах. Слово «плаха» тоже стало прообразом будущего – в многослойности смыслов каждый может определить свой пласт казненного. Для меня он в том, что на вопрос «Читали ли вы Айтматова?» я ни разу еще не услышала от молодых людей ответа «да». Это значит, что, вместо установленного отсечения крайней плоти, произошло усекновение головы поколения, идущего нам на смену. Поколения наших детей, которых мы зачали во время перестройки, родили в период воодушевления высокими идеалами, растили в невзгоде постчернобыльских лет, вкладывали в них свои – ясно высказанные впервые после семидесяти лет молчания слова… Но похищен наш плод, наш труд, наше продолжение.

Когда падают горы Он был предвестником опасностей новой эпохи – эпохи информациологии. «Манкурт» – слово, которое он ввел в обиход. Кажется, он и словом хотел бороться с бездуховностью, с выхолощенностью сердца, с пустотой, которая заполняется чужими командами – вне нравственного поля, вне мысли, вне вертикальной составляющей жизни. Наверное, понимая, что мир пришел к тому рубежу, когда уже не читают романов со сложными нравственными заданиями, свое последнее послание нам он оставил на корешке книги. «Когда

Siyasetin Aytmatov’daki gibi ihtiraslı ve devrimci ruhlu insanlara ihtiyacı vardı. Sanırım perestroykanın iyi olan tarafı, Cengiz Aytmatov’un buna ilgi duyması olmuştur. “İnsani yüzü ile perestroyka” sözü, bir Aytmatov yaklaşımıdır. Çünkü onun kendisi insandır. Perestroyka gerçekleri arasında onun ilk sırada belirlediği, manevi-ahlaki krizin üstesinden gelmek olmuştur. Toplumu korku kompleksinden kurtarmanın çok önemli olduğunu söylemiştir. Bundan daha uzun yıllar önce altını çizdiği gibi yeni tip toplumun temelinde ideal manevi değerler bulunmalıdır. Başka türlü, barışık bir topluma ulaşmanın yolu yoktur. Bu, sadece insani niteliklerin olgunlaştırılması, insanların ahlaki etkinliğinin azami yükseltilmesi ile mümkün olacaktır. Hatta milyonlarca insanın perestroyka dalgasına olan iştiyakı, bu dönemde insanların kurumuş toprakların kuraklıktan çıkmışçasına suyu çektikleri gibi halk milletvekillerinin ilk toplantısındaki enerjiyi tüm ülke, televizyonlarının başında içine çekmiştir. Bu hareketlenme başta Aytmatov’a aittir. Hatta, bana öyle geliyor ki, Aytmatov ruh gücü ve irade gerilimi ile metafizik olarak bu düşünce şeklini maddileştirmiştir. Halk heyecanlanmış, övünç içerisindeydi fakat sonra ses kesilmişti. Bunun üzerine “biz yorulduk” demiştir. Kölelikte biz et yedik. Özgürlük ekmeği – kudret helvası – her şeyden önce kuşlar içindir. Hayatı istiyorum! Ahlaki olgunlaşma çağrıları insanların tabii fıtratları ile çelişkiye düşmeye başlamıştır. Aynı zamanda o, perestroykayı tahmin ettiği gibi onun parçalanmasını da önceden söylemiştir. “Darağacı” kelimesi de geleceği şekillendirmektedir. Çok katmanlı düşünce sisteminde herkes kendi katledilme katmanını seçebilir. Benim için bu “Aytmatov’u okudunuz mu?” sorusuna gençlerden “evet” cevabı duymayışımdır. Bu demektir ki, var olan bir sünneti yerine getirmek yerine bizim yerimize gelecek nesillerin kafalarının kırpılması söz konusu olmuştur. Perestroyka döneminde gebe kaldığımız bizim neslin

Когда украли корову, оставив семью без единственной кормилицы, Айтматов хотел убить. Но слова встреченного им в степи старика остановили его. «Не убивай никого Этот мир справедлив» İnekleri çalınıp aile tek beslenme kaynağından mahrum kalınca suçluları öldürmek istemişti. Fakat bozkırda karşılaştığı ihtiyar onu durdurup “Kimseyi öldürme Bu dünya adaletlidir” demişti.

Самый лучший писатель ХХ века Yirminci yüzyılın en iyi yazarı

жизнь! С детства читала Айтматова. Ждала каждую его новую книгу. aşırtıcı bir hayat! Çocukluğumdan Aytmatov’u okurum. Onun her yeni kitabını bekУдлядивительная Помню потрясение от «Плахи». Во время горбачевской перестройки, неожиданно Ş lerdim. Dişi Kurdun Rüyaları romanından duyduğum şoku hatırlarım. Gorbaçov peвсех и себя, стала экспертом Комитета по экологии Верховного Совета СССР, restroykası döneminde, herkes için ve kendim için de şaşırtıcı bir şekilde SSCB Yüksek Birпознакомилась с Чингизом Торекуловичем. В году – в двадцатилетие перестройки – опять встретилась с Айтматовым. Успела сказать, что считаю его лучшим писателем ХХ века. Мы договорились, что мой сын Даниил будет писать его портрет. Его уход был таким неожиданным. И таким же неожиданным стало предложение написать для «ДА» свои воспоминания о Чингизе Торекуловиче. Только сейчас осмыслила, что работала над текстом, начиная со дня Полной луны Первого месяца нисана – еврейского Исхода – и до конца субботнего дня перед христианской Пасхой. Так – символами времени и событий – расставляются вехи Пути. Так – вне нас – соединяется то, что кажется нам несоединимым. Но за этим непостижимым всегда стоит человек. Человек как связующий мост – мост между Землей и Небом. В таком ракурсе несущественны наши различия. Значима только суть Божьего творения. Именно то, что выделял в человеке Чингиз Айтматов.

liği Ekoloji Komisyonu uzmanı olmuştum ve Cengiz Aytmatov ile tanışmıştım. yılında –perestroykanın yılında– tekrar Aytmatov ile karşılaştım. Ona kendisinin Yirminci yüzyılın en iyi yazarı olduğunu söyleme fırsatını buldum. Oğlum Danil’le, onun portresini yapması konusunda anlaştık. Onun gidişi öyle beklenmedik oldu ki… Aynı zamanda, Cengiz Aytmatov hakkında hatıralarımı DA dergisine yazmak da bir o kadar beklenmedik oldu. Şimdi fark ettim ki, metin üzerinde çalışmaya ilk Yahudi ‘Nisan’ ayının dolunayında başladım ve Hıristiyan Paskalya’sının öncesindeki son Cumartesi gününe kadar devam ettim. Yolların çizgileri böyle –olay ve zamanın sembolleri ile– çizilmektedir. Evet, bizim bağlantısız olduğunu düşündüklerimiz irademiz dışında bağlanmaktadır. Fakat bu kavranılmaz şeylerin arkasında, daima insan durmaktadır. İnsan bir köprüye benzer. Bu köprü yer ile gök arasındadır. Böyle bir kısa görünüşte, bizim ayrıcalıklarımız farklı değildir. Sadece ilahi kudretin özü önemlidir. Aytmatov, insanda özellikle bunu ortaya koymuştur.

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Трагический контекст романа «Когда падают горы» – это не прощание автора перед уходом из здешней жизни, но прощание всех перед концом земного мира. Dağlar Devrildiğinde romanının trajik içeriği yazarın bu hayattan gidişinden önce veda etmesi değil, dünyanın sonundan önce herkesin vedasıdır.

Опасность века информации

Айтматов был предвестником опасностей эпохи информациологии. «Манкурт» – слово, которое он ввел в обиход.

Bilgi çağı tehlikesi Aytmatov, “bilgi çağı” tehlikesinin habercisi oldu. Mankurt sözcüğünü literatüre o sokmuştur.

24 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

падают горы (Вечная невеста)» – это слова библейского содержания и сакрального смысла. Означают они конец времен для Земли и новый период жизни для тех, кто сумел соблюсти себя в чистоте духа после того, как завершил свое существование этот испорченный человеком мир. Трагический контекст романа – это не прощание автора перед уходом из здешней жизни, но прощание всех перед концом земного мира. И в недосказанности романа – особенность этой ситуации. Ведь в прощании так много того, что стоит вне слов. И могут ли вообще быть слова перед концом Земли? Ему открылось то, что он передал нам именно недосказанностью текста при абсолютной четкости названия. Глубокие потрясения и тяжкие утраты свойственны нашей эпохе. Не прекращаются войны и конфликты, мир переполнен бесчисленными проявлениями зла. Нет взаимного доверия между людьми, падает авторитет родителей, учителей, правительств, принижается личное достоинство человека, забываются традиции и теряется уважение к жизни. Утрачены традиционные представления об истине, добре и красоте, морально-этических нормах. Высшее вытесняется из всех областей общественной жизни, включая экономику, политику, образование и искусство. Одновременно рождается пренебрежительное отношение к религиозным ценностям. Представления о ценностях, лишенные религиозной основы, неизбежно деградируют. Столкновение религий и науки само по себе ускоряет процесс разрушения ценностей – при наличии расхождений во взглядах люди неизбежно начинают рассматривать эти ценности как относительные понятия. В глазах современного человека традиционные религиозные добродетели утратили силу убеждения. Их вытеснила повсеместная похоть, в которой уже нет места ни интимному, ни сакральному. Последний роман Чингиза Айтматова говорит и об этом крушении внутренней вселенной человека. Размышления Чингиза Айтматова в области аксиологии – теориии ценностей как смыслообра-

çocuklarını, yüksek ideallerin ilhamı altında doğurduk. Çernobil yıllarının felaketi ertesinde büyüttük, onlara yetmiş yıldan sonraki açıkça öğretilen sözlerin susmasını içlerine yerleştirdik Fakat bizim özümüz, emeğimiz, devamımız çalındı.

Dağlar Devrildiğinde Aytmatov, yeniçağın “bilgi çağı” tehlikesinin habercisi oldu. Mankurt sözcüğünü literatüre o sokmuştur. Sanırım o sözle ruhsuzlukla, kalp fakirleşmesiyle, ahlaki sınırların dışında, fikirlerin dışında, hayatı oluşturan dikey yabancı komutlarla dolan boşluklarla mücadele etmek istemiştir. Belki de dünyanın öyle bir hal almasındandır ki, artık insanlar karmaşık ahlaki görevleri anlatan romanları okumamaktadır. Aytmatov son mesajını bize kitap kapağının üzerinde bırakmıştır. Dağlar Devrildiğinde (Ebedi Nişanlı) bu sözler İncil’den alınmıştır ve kutsal manalar içermektedir. Bu yerküre için sonun geldiğini ve hayatının bu yeni döneminde insanın varlığını bozulmuş dünyada nasıl bitirdiğini, sonra ruh temizliğini nasıl gözettiğini ifade etmektedir. Romanın trajik içeriği yazarın bu hayattan gidişinden önce veda etmesi değil, dünyanın sonundan önce herkesin vedasıdır. Ve bu durumun özelliği romanın söylenmeyen kısmındadır. Vedalarda, sözlerin dışında kalan birçok şey vardır. Ayrıca dünyanın sonunun öncesinde söz söylenebilir mi hiç? Aytmatov’un, roman isminin açıklığı ve metnin söylenmeyen kısmında bize iletmeye çalıştığı mesaj, ona açılan o muamma idi. Bizim asrımız derin şoklar ve ağır kayıpların dönemi olmuştur. Savaşlar ve çatışmalar bitmek bilmemektedir, dünya sayısız kötülükler ile dolmuştur. İnsanlar arasında karşılıklı sevgi kalmamış, hükümetlerin, öğretmenlerin, ebeveynlerin otoriteleri azalmış, insanların kişisel özellikleri düşmüş, gelenekler unutulmuş ve hayata karşı saygı kaybolmuştur. Doğruluk, iyilik, güzellik ve etik-moral değerler hakkındaki geleneksel yaklaşımlar kaybedilmiştir. Toplumsal hayatın tüm alanlarında ekonomi, siyaset, eğitim ve sanatı kapsayaraktan yukarıya konulma gerçekleşmektedir. Aynı zamanda dini değerlere karşı bir ihmal doğmaktadır. Dini temelden arındırılmış değerler hakkındaki yaklaşımlar kaçınılmaz olarak gerilemektedir. Din ve bilimin çatışması, değerlerin kendi kendine yıkılma sürecini hızlandırmaktadır. Görüşlerdeki farklılıkların var oluşu ile insanlar kaçınılmaz olarak bu değerlerin kişiye göre değişen değerler olduğunu düşünmektedir. Toplumda doğan görüş ayrılıkları, arkasından bu değerleri göreceli kavramlar haline getirmiştir. Modern insanın gözünde geleneksel dindar hayır sahipleri ikna gücünü yitirmişlerdir. Onları yerinden eden, kutsallık ve mahremlik bile barındıramayan genel arzuları olmuştur. Cengiz Aytmatov’un son romanı insanlığın içindeki bu yıkılışı da anlatmaktadır. Айтматов с дочерью Ширин (). Aytmatov kızı Şirin’le ().

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü «Перестройка с человеческим лицом»

Его пассионарность была востребована в политике. Думаю, то лучшее, что было в перестройке, принес вовлеченный в нее Чингиз Айтматов. Само словосочетание «перестройка с человеческим лицом» – это Айтматовский подход.

Perestroyka’nın insani yüzü Siyasetin Aytmatov’daki gibi ihtiraslı ve devrimci ruhlu insanlara ihtiyacı vardı. Sanırım Perestroyka’nın iyi olan tarafı, Cengiz Aytmatov’un buna ilgi duyması olmuştur. “İnsani yüzü ile perestroyka” sözü, bir Aytmatov yaklaşımıdır.

зующих оснований человеческого бытия – всегда присутствовали в его произведениях. В стенах Национальной Академии наук Киргизской Республики он отстаивал необходимость выделения предметной проблематики аксиологии как самостоятельной науки. То, что общечеловеческие проблемы он формулировал средствами образно-интуитивного творчества, религиозно-мифологического знания, только подчеркивает значимость писателя для всего человечества как мыслителя. Каждое яркое создание Чингиза Айтматова, по мнению академика Турара Койчуева, построено на накале высоких страстей – столкновении добра и зла, радости и трагедии, любви и измены, долга и предательства, справедливости и ее отсутствия, правды и лжи, честности и обмана – ставя перед читателями вечный гамлетовский вопрос: «Быть или не быть?» Академик Николай Дыров высказывает созвучную мысль: «Творчество Айтматова, как и творчество Шекспира, обладает удивительной особенностью: необходимость его для цивилизации с каждым годом будет становиться все больше – для восстановления понятий ценностных категорий, которые утрачивает современная цивилизация, теряя при этом свою духовную и культурную значимость. Востребованность его произведений фактически становится одним из условий выживания цивилизации в тех нравственных категориях, которые, как чистый родник, даны нам от Господа и лежат в основе общения человека с Богом». ■

Cengiz Aytmatov’un aksiyoloji1 alanı çerçevesindeki düşünceleri onun eserlerinde daima yer almıştır. Kırgız Cumhuriyeti Milli Bilimler Akademisi içerisinde daima mantığın aksiyolojinin sorunsallarını ayrı bir bilim dalı gibi belirlenmesini savunmuştur. Aytmatov’un genel insani problemleri yaratıcı-sezgisel sanat ve dini-mitolojik bilgi ile şekillendirmesi, tüm insanlık için bir düşünür olarak önemini vurgulamaktadır. Akademisyen Turara Koyçuyeva’ya göre, Aytmatov’un her çarpıcı eseri, aşırı arzuların parlaklığı çerçevesinde şekillenmiştir. İyilik ve kötülüğün çatışması, sevinç ve trajedi, aşk ve aldatma, vefa ve ihanet, adalet ve adaletin yokluğu, gerçek ve yalan, dürüstlük ve kandırma duygularını okuyucunun önüne koyarak Hamlet’in o ezeli “Olmak ya da olmamak” sorunsalını sormaktadır. Akademisyen Nikolay Dırov şu fikirleri dile getirmektedir: “Aytmatov’un sanatı, Shakspeare’de olduğu gibi, şaşırtıcı bir özelliğe sahiptir: Modern medeniyetin kaybetmeye başladığı ve bu arada da manevi ve kültürel önemini de yitirdiği değer kategorilerinin anlaşılması için onun varlığına her yıl daha fazla ihtiyaç duyulacaktır. Onun eserlerine olan talep, fiili olarak medeniyetin değer kategorileri üzerinde ayakta kalabilmesi şartlarından biri haline gelmiştir. Bu değer kategorileri, Tanrı tarafından temiz bir kaynak gibi verilmiş ve Tanrı ile insanın konuşması temelindedir.” ■ 1 Değerbilim: Genel değer teorisi çerçevesinde değerin anlam, özellik, kaynak ve çeşitleri ile değeri belirleyen ölçütleri, değerin birey ve toplum hayatındaki yer ve önemini inceleyen disiplin.

Каждое яркое создание Чингиза Айтматова, по мнению академика Турара Койчуева, построено на накале высоких страстей – столкновении добра и зла. Akademisyen Turara Koyçuyeva’ya göre, Aytmatov’un her çarpıcı eseri, aşırı arzuların parlaklığı çerçevesinde şekillenmiştir. YAZ • SAYI 29 DA

25

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Он всегда был желанным гостем

Ч

ингиз Айтматов, всемирно известный писатель, всегда охотно приезжал в Татарстан. Мы помним один из его первых визитов в составе делегации писателей Киргизии в семидесятые годы для участия в Днях литературы братской среднеазиатской республики. Особенно же мне запомнился его приезд в году в качестве гостя президента Республики Татарстан Минтимера Шаймиева. Он был любезно приглашен вместе с другим не менее знаменитым деятелем литературы Олжасом Сулейменовым. Чингиза Торекуловича сопровождал его младший сын. Мне – в те годы председателю Союза писателей Татарстана – было поручено встречать высоких гостей и сопровождать Фоат Галимуллин их на всех мероприятиях. Чингиз Айтматов познакомил меня Доктор филологических наук, с сыном Ильдаром. Я заметил, что имя Ильдар популярно профессор (Казань). у татар. Оказалось, киргизским братьям тоже нравится это имя. «Красивое привлекает все народы, – заметил АйтмаFuat Galimullin тов. – Ильдар означает человека, имеющего родину, хозяина Prof., Filoloji Bilimler Doktoru (Kazan). своей страны. Не только киргизский народ, но и мой род имеет непосредственное отношение к татарам. Я хотел, чтобы мой сын почувствовал тепло земли далеких предков». Чингиз Айтматов и татарский писатель Рафаэль Мустафин встретились особенно тепло, ибо они многие годы сотрудничали в редколлегии журнала «Дружба народов». Чингиз Торекулович говорил очень просто, но емко, обнаружив глубокое знание всемирного литературного процесса. Он высоко оценил вклад татарского народа в развитие культуры и просвещение тюркских народов. Особо отметил труды татарских ученых Хусаина Фаизханова, Калима Рахматуллина, Мадины Богдановой, Абдулкаюма Мифтахова и других, сделавших многое для изучения великого киргизского эпоса «Манас». В е годы мы часто встречались в Турции и Кыргызстане на мероприятиях, которые проводились в рамках форумов Платформы Диалог Евразия. Визит Чингиза Айтматова летом года в Казань стал его последней командировкой. Программу этой поездки он не смог выполнить: не хватило нескольких дней жизни…

Her zaman beklenen misafir oldu

D

ünyaca ünlü yazar Cengiz Aytmatov Tataristan’a seve seve gelirdi her zaman. Yetmişli yıllarda kardeş Orta Asya ülkesinin edebiyat günlerine katılmak için Kırgızistan yazarlarından oluşan delegasyonuyla yaptığı ilk ziyaretlerinden birini hatırlıyorum. yılında Tataristan Cumhurbaşkanı Mintimir Şaymiev’in misafiri olarak geldiği ziyareti özellikle hatırlıyorum. Diğer ünlü edebiyat adamı Olcas Süleymenov da yüksek düzeyde davet edilenlerdendi. Cengiz Törekuloviç’e küçük oğlu eşlik ediyordu. O zamanlar Tataristan Yazarlar Birliği Başkanı olarak bana bu yüksek misafirleri karşılamak ve bütün etkinliklerde kendilerine refakat etme görevi verilmişti. Cengiz Aytmatov beni oğlu İldar’la tanıştırdı. Ben İldar adının Tatarlar arasında popüler olduğunu belirtmiştim. Meğer Kırgız kardeşlerimiz de bu adı severmiş. Aytmatov, “Güzel olan bütün halkları cezp eder. İldar vatanı olan, ülkesinin sahibi anlamlarına gelir. Sadece Kırgız milletinin değil, benim soyumun da Tatarlarla dolaysız bir bağı var. Oğlum uzak atalarının sıcaklığını hissetsin istedim.” demişti. Cengiz Aytmatov ve Tatar yazar Rafael Mustafin fevkalade bir sıcaklıkla bir araya geldiler çünkü ikili uzun yıllar Drujba Narodov dergisinin yazı işlerinde mesai arkadaşlığı yapmışlardı. Cengiz Törekuloviç sade bir şekilde ama kapsamlıca, dünya edebiyat sürecine derinliğine hakim şekilde konuşuyordu. Tatar milletinin Türk soylu milletlerin kültür ve eğitimine yaptığı katkılara büyük değer verirdi. Özellikle Husain Faizhanov, Kalim Rahmatullin, Madina Bogdanova, Abdulkayum Miftahov ve diğer Tatar bilim adamlarının Kırgızların büyük Manas Destanı’nın araştırılmasındaki büyük gayretlerini zikretti. ’li yıllarda Türkiye’de, Kırgızistan’da Diyalog Avrasya Platformu’nun toplantıları vesilesiyle sık sık bir araya geldik. Cengiz Aytmatov’un yazındaki Tataristan’a gelişi onun son iş gezisi oldu. Bu gezisinin programını tamamlayamadı. Hayatının birkaç günü yetmedi

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

Песня друзей

Dostların şarkısı

Мусагит Хабибуллин

Musagit Habibullin

Народный писатель Татарстана (Казань).

Tataristan Milli Yazarı (Kazan).

В

C

engiz Aytmatov’la zaman ve mekanda kilometre ve onlarca yıllara bölünmüş шкатулке моей памяти сохранились две встречи с Чингизом Айтматовым, разiki buluşma yerleri hafızamın cevahir kutusunda izlerini koruyor. İlki yazarın Kaделенные в пространстве и времени километрами и десятилетиями. Первая случилась при очередном приезде писателя в Казань. Несмотря на то, что тогzan’a gelişlerinden birinde oldu. Tatar yazarlarla bir araya gelememesine rağда он не смог отдельно встретиться с татарскими писателями, после завершения всех men, bütün işleri bittikten sonra Aytmatov’u oteline uğurlamaya gittik. Vakit geç olего дел мы пошли провожать Айтматова в гостиницу. Время было уже позднее, устаmuştu… misafir de, biz de yorulmuştuk. O yine de söylediğine göre sadece Tyan Şan ли и гость, и мы. Тем не менее, он захотел угостить нас чаем, составленным по осоdağlarında yetişen otlardan özel bir reçeteyle hazırlanmış çayından ikram etmek isбому рецепту из трав, растущих, по словам Айтматова, лишь в предгорьях Тянь-Шаня. tedi bize. “Han” (hükümet) otelinde seve seve kaldık. Çay içerken farkına varmadan Тогда мы душевно посидели в нашей «ханской» (правительственной) гостинице. За zaman geçmiş ve sohbetimiz uzayıp gitmişti geç vakte kadar. чаем время летит незаметно, и наша беседа затянулась надолго. Sıcak tartışmalar altında canımız daha sıcak şeyler içmek istedi ve o zaman TatarisПод горячие споры захотелось выпить чего-нибудь погорячее, и тогда Гариф Ахуtan Yazarlar Birliği Başkanı Garif Ahunov çantasından daha sert bir içecek çıkardı. Cenнов, председатель Союза писателей Татарстана, вынул из своего портфеля более giz Aytmatov genişçe gülmüş, ellerini iki yana açarak neşeyle “Tugan (Azizim) Garif, крепкое угощение. Чингиз Айтматов широко улыбнулся и, разведя руками, весело сказал: «Гариф, туган (родной), сам я не пью, но при виде твоего гостинца отчеben içmiyorum fakat senin ikramında içim nedense daha bir neşeli oldu” demişti. “Ama го-то стало весело на душе. Только сначала ты мне спой свою «Песню друзей», – önce ‘Dostların Şarkısı’nı söyle bana” diye eklemişti. “Kardeşim Cengiz ben sanatçı deдобавил он, – говорили, ты хорошо поешь». «Я, брат Чингиз, не артист, – отвечал ğilim” demişti Garif Ahunov “fakat söylemezlik de yapamam. Bu şarkı sadece samiГариф Ахунов, – но и не спеть не смогу. Эта песня мне тем mi dostlar için söylendiği için değerlidir” demişti. и дорога, что поется только истинным друзьям». «Эта песня – для тебя, брат Чингиз, она – тебе», – по- «Хай, мой Бишкек, если б не İçinde gümüş renkli nal sesleri, vuslatın önceden duyulan heyecanı ve kuvvetli dostça sarılışların sevinci ve Kazan’ın дытожил Гариф куплеты, в которых было все: и перестук было тебя!», – он с такой çınlayan davetinin olduğu şarkıların nakaratını “Bu şarkı seсеребряных копыт, и предвкушение встречи, и радость nin için Cengiz kardeşim, sana” diye bitirirdi. “Hey Bişkek’im, крепких дружеских объятий, и звонкий зов Казани «Хай, страстью повторил мой Бишкек, если б не было тебя!», – он с такой страстью sen olmasaydın” son satırları öyle bir tutkuyla tekrarlamıştı последние строки, что повторил последние строки, что Айтматов некоторое вреki, Aytmatov çarpılmış gibi bir süre Ahunov’a bakmış ve sonмя потрясенно смотрел на Ахунова, а затем обнял его в Айтматов некоторое время ra coşkuyla bir an sarılmıştı. пылком порыве. “Elli yaşımda bu şarkıyı niçin söylersin ha!” diye haykırdı. Şarпотрясенно смотрел на «Хай! Что ж ты не спел эту песню на моем пятидесятиkı kıymetli bir vesile olmuş, gece devam etmişti. Misafiriлетии?!» – воскликнул он. Песня стала достойным поводом Ахунова, а затем обнял его mizin ardından kendisi de soloya katılıyor, nakaratları ardı – вечер продолжался. И наш гость теперь уже сам сов пылком порыве. ardına tekrarlıyordu. En son üç kişi sarılarak söylemiştik. Ahuлировал, повторяя куплеты раз за разом. В конце мы стаnov’un şarkısı damarlarında Tatar kanı akan Kırgız yazarın ли петь втроем, обнявшись. Песня Ахунова всерьез поgerçekten hoşuna gitmişti. Bizden şarkının sözlerini kendisine нравилась киргизскому писателю, в жилах которого те“Hey Bişkek’im, sen кла татарская кровь. Он попросил, чтобы мы переписаyazmamızı rica etti. Biz “Kazan” kelimesini “Bişkek” olarak ли ему слова песни. Но когда слово «Казань» мы попыolmasaydın” satırlarını öyle değiştirmeye yeltendiğimizde itiraz etmiş hemen itiraz etтались заменить на «Бишкек», он сразу запротестовал: “gerek yok bırakın kalsın” demişti. Uzun süre ayrılamadık bir tutkuyla tekrarlamıştı ki, miş «Не надо, пусть «Казань» останется!» Мы долго не могbir o bizi, bir biz onu otelin kapısına kadar geçirmiştik ли расстаться: то он нас, то мы его провожали до дверей Aytmatov çarpılmış gibi bir O buluşmadan bu yana çok zaman geçti. Moskova’ya her geгостиницы lişimde Cengiz Aytmatov’la görüşme yolları aradım. Uzun süre Ahunov’a bakmış ve После той встречи утекло много воды. Каждый раз, başaramadım. Ancak bir gün Yazarlar Evi’ne uğradım. приезжая в Москву, я искал встречи с Чингизом Айтмаsonra coşkuyla sarılmıştı. süre Hem ülkede hem Yazarlar Birliği’nde dağılma başlamıştı товым. Долго не удавалось. Но как-то я зашел в Дом лиKapıyı açar açmaz Aytmatov’la burun buruna geldim. Sanтераторов. И в стране, и в Союзе писателей начинался развал Едва открыв дверь, я нос к носу столкнулся с Айki beni bekliyordu, kollarını genişçe açıp beni kucakladı. Hiçтматовым. Он будто только меня и ждал – широко распахнул объятия. Ни о чем bir şey sormadan beni “Grot”a (oranın büfesine böyle derdik) götürdü. не спросив, сразу повел меня в «грот» (буфет тамошний мы так называли). Aşağı indik Grot-Büfe küçük bir yerdi ama mükemmel çay ve kahve verirlerdi her Спустились «Грот» был небольшой, но чай-кофе там всегда подавали отменный. zaman. Cengiz büfedeki kıza bir şeyler fısıldadı ve beni köşedeki bir masaya oturttu. Чингиз что-то шепнул буфетчице и усадил меня за стол в дальнем углу. Сам сел Kendisi karşıma oturdu dirseklerini masaya dayadı “şimdi anlat bakalım kardeşim, oraнапротив, облокотился: «Давай, теперь расскажи, брат, как там мои друзья – Амирdaki arkadaşlarım nasıllar? Amirhan Aga, Sigbat Abı, Arif?” Annesinin sevgili şairi Sigхан-ага, Сигбат-абы, Ариф?» Я ответил, что Сигбат-абы – любимый поэт его матери bat Abı’nın vefat ettiğini söyledim. – уже в мире ином. “Ben de annemi son yolculuğuna uğurladım. Ta o zaman Kazan’dan döndüğüm za«Я ведь тоже маму проводил в последний путь. Уже тогда, когда я вернулся из Каman annem ağır hastaydı. Yine de bana Kazan’ı büyük bir ilgiyle tekrar tekrar sordu. зани, мама была тяжело больна. Тем не менее, она расспрашивала меня о Казани с большим интересом. Я привёз ей пуховый платок. Она этот платок приложиOna tüyden başörtüsü getirmiştim. Başörtüsünü ateşli yanağına koymuş ben de ona ла к горячей щеке, а я ей спел вашу песню, рассказал о том незабываемом вечеsizin şarkıyı söyledim o unutulmaz akşamı anlattım kendisine. Annem dinliyordu belре. Мама слушала, чуть улыбаясь, будто представляла меня среди друзей-татар. li belirsiz gülümseyerek beni sanki Tatar arkadaşların arasında tahayyül ediyordu. İki Через два три часа она умерла… Давай-ка споем опять «Песню друзей»! – «А можüç saat sonra vefat etti “Dostların Şarkısı’nı gel bir daha söyleyelim”. “Burada şarkı но ли здесь распевать?» – «Можно», – сказал великий писатель, не очень-то обsöylenebilir mi?” “Söylenir” dedi büyük yazar gelenlere çok da aldırış etmeden. ращая внимание на посетителей. Etrafta ruhun taşkınlıklarından anlayan yazar milleti oturuyordu. Cengiz sessizce şarВокруг сидели писатели – народ, понимающий толк в духовных порывах. Чингиз kımızı söylemeye başladı, sözü ben aldım. İnsanlar önce çaydan çakırkeyif olduğumuzu тихонечко запел нашу песню, я подхватил. Люди сначала, решив, что мы захмеsandılar sonra bize doğru seğirttiler. Hatta biri “bana da öğretin Cengiz Törekuloviç” лели от чая, заулыбались, а потом потянулись к нам. Один и вовсе пристал: «Науdiye tutturdu. Cengiz bana kurnazca göz kırpıp “eğer Dostların Şarkısı’nı öğrenmek isчите меня тоже, Чингиз Торекулович!» Чингиз, хитро подмигнув мне, ответил: «Если хочешь выучить «Песню друзей», почаще бывай в родной Казани». tiyorsan öz kent Kazan’a daha sık git” dedi.

YAZ • SAYI 29 DA

27

главная тема Представитель барокко в Азии Barok’un Asya’daki temsilcisi айтматов: лицо литературы нашего времени

Ч

C

ингиз Айтматов принадлежит к самым крупным явлениям мировой литературы на переломе тысячелетий. В основном, конечно, он состоялся еще в советский период. То, что он писал и на киргизском, и на русском языках, обеспечило ему возможность широкого контакта с русскоязычной аудиторией. Публикации его романов в московских журналах сразу делали их достоянием тех, до кого невозможно было и мечтать дотянуться совершеннейшим созданиям киргизского духа в оригинале. Чингиз Айтматов выдвинулся в ряд самых любимых и читаемых авторов – от Шолохова и Леонова до Авижюса и Друцэ, Гончара и Быкова. Журнал «Новый мир» с очередным романом киргизского автора сразу же становился раритетом – очередь нетерпеливых читателей сопровождала всесоюзную славу Я собирал в особую папочку рецензии о Чингизе из разных газет – от «Известий» до «Литгазеты» и «ЛитРоссии». Задумываясь над поворотами айтматовских сюжетов, я слышал скрип восточных повозок, ржание коней и рев верблюдов – я видел всадников в лисьих малахаях и всадниц в засаленных парчах и бархатах, в озорных шапочках, украшенных птичьим пером… В году я получил Государственную премию СССР вместе с Чингизом Айтматовым – предмет моей гордости. Мы познакомились с ним задолго

engiz Aytmatov milenyumların dönemeçlerindeki dünya edebiyatının en büyük zuhurlarından biridir. Esasında o daha Sovyetler zamanında ortaya çıkmıştı. Onun hem Rusça hem de Kırgızca yazması ona Rus dilli okuyucularla geniş bir temas kurma imkanı verdi. Onun Moskova dergilerinde romanlarının yayınlanması mükemmel bir şekilde yaratılmış Kırgız ruhuna ulaşma imkanını hayal bile edemeyenlere orijinalinde ulaşılır kıldı. Cengiz Aytmatov, Şolohov’dan Leonov’a, Avijos’tan Drutse’ye, Gonçar’dan Bıkov’a en sevilen ve okunan yazarlar arasında öne çıktı. Novıy Mir dergisi Kırgız yazarın son romanını yayınlamasıyla hemen nadirattan olurdu, sabırsız okuyucuların oluşturduğu sıra bütün Sovyetlerde onun şöhretine eşlik ederdi İzvestia’dan Litgazeta1 ve Litrossi’ye2 Cengiz hakkında çeşitli gazetelerde çıkan tahlil yazıları topladığım özel bir dosya tutardım. Aytmatov’un konularının değişimi üzerine düşünürken Doğu arabalarının gıcırtılarını, atların kişnemelerini ve develerin böğürtülerini duyardım. Tilki kürkünden kalpaklı, yağlı simli kumaş ve kadife giyinmiş, kuş tüyleriyle süslenmiş şapkalı süvariler görürdüm yılında SSCB devlet ödülünü Cengiz Aytmatov’la beraber almıştık. Benim için bir onur vesilesidir. Biz ondan çok daha önce tanıştık. Aytmaov, Kaysın Kuliyev, David Kugultinov, Mikola Bajan ve Oles Gonçar dostlarımla arkadaştı. Cengiz Aytmatov tebessümle yakalar, Ukrayna’da pastırma yazının uçuşan iplerini Buralara uğrayan atalarının bıraktığı Atların ağızlarındaki beyaz köpük gibi.

«Ты меня подводишь к Гоголю, Иван?!» – «Абсолютно верно, Чингиз. А ты и есть представитель Николая Гоголя, Михаила Булгакова и Габриэля Гарсиа Маркеса на Востоке» – «В хороший ряд ты меня ставишь, Иван, трудно отказаться»

Benim kendisine ithaf ettiğim bu küçük şiiri okuyunca gülümsedi ve sonsuza değin “İvan, bu çok basit! Sadece çetrefil şeyleri yazmak lazım. Sen ise basitleri karmaşık yazıyorsun” diye kafama mıhlamıştı. Bir süre bana bakmıştı. Acaba onun bu delikanlıca ironisine tahammül edebilecek miydim? Her şeyin yolunda olduğuna kanaat getirmiş ve o an tuzak kurma sırası bana gelmişti. “Cengiz, peki sen sosyalist realizmin temsilcisi olmadığını biliyor musun?” diye sorduğumda “Peki hangisinin temsilcisiyim? Kritik realizmin mi?” diye cevap vermişti. “Hayır! Büyülü realizmin Sen Barok’un Asya’daki temsilcisisin” dedim. Aytamtov tekrar “Peki bunu ne ile yerler İvan?” diye sorunca, Kübalı yazar Aleho Karpentyer’in Romanın

Иван Драч Народный поэт Украины.

İvan Draç Ukrayna Milli Şairi.

Cengiz “Sen beni Gogol’a mı yaklaştırıyorsun İvan?” diye itiraz edecek gibi olmuştu ki, “Kesinlikle doğru Cengiz. Sen zaten Nikolay Gogol’un, Mihail Bulgakov’un ve Gabriel Markues’in Doğu’daki temsilcisisin” diye cevapladım.

28 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü до того – он дружил с моими друзьями Кайсыном Кулиевым и Давидом Кугультиновым, Миколой Бажаном и Олесем Гончаром. Чингиз Айтматов ловит, смеясь, Летящую нитку бабьего лета на Украине, Как белую пену с конских губ, Оставленную его забредшими сюда предками. Прочитав эти мои короткие стихи, посвященные ему, он улыбнулся и пригвоздил меня навеки: «Иван, это слишком вульгарно! Надо просто писать о сложном, а ты пишешь сложно о простом». И надолго задержал на мне взгляд – выдержу ли я его залихватскую иронию? Он убедился, что все в порядке – и тут пришла моя очередь устраивать подвохи. «А знаешь ли ты, Чингиз, что не являешься представителем социалистического реализма?» – «А какого? Критического?» – «Нет! Магического Ты – представитель барокко в Азии». – «А с чем это кушают, Иван?» Тогда я привел ему цитату из кубинского писателя Алехо Карпентьера (статья «Роман в Латинской Америке» из сборника «Судьба романа»): «Почти все мы, латиноамериканские писатели, за редким исключением, принадлежим барокко». «А для того, чтобы вы составили наглядное представление о том, что такое барокко, я вам посоветую посетить Андреевский собор в Киеве, созданный по проектам Растрелли. Присмотритесь к его плетеным колоннам, увитым гирляндами цветов, от вычурных решеток до роскошных лепных украшений, – и вот вам законченный образец барокко, который абсолютно сравним со стилем, общим для латиноамериканских писателей. Варгас Льоса – это барокко. Карлос Фуэнтес – это барокко. Хулио Кортасар, в конечном счете, со своими концепциями – тоже барокко». «Ты меня подводишь к Гоголю, Иван?!» – «Абсолютно верно, Чингиз. А ты и есть представитель Николая Гоголя, Михаила Булгакова и Габриэля Гарсиа Маркеса на Востоке» – «В хороший ряд ты меня ставишь, Иван, трудно отказаться» В таком ключе мы вели диалог, и только преждевременная кончина выдающегося киргизского мастера прервала его. Надо было бы сводить Чингиза Торекуловича на Андреевский спуск в Киеве, где обитал когда-то Михаил Булгаков, надо было бы помолиться в Андреевском соборе. Я – христианин – всегда в Баку или Стамбуле захожу в мечеть и обращаюсь к Всевышнему. То, что я снимаю обувь, как все мусульмане, только помогает мне в моей молитве Без Чингиза Айтматова не возникло бы в литературном обиходе такого понятия, как «манкуртизм». Манкурты одолевают нас, но когда появляются художники и мыслители, точно называющие явление, это значит, что против яда находится противоядие. Был с нами Чингиз Айтматов и остается с нами навек Чингиз Айтматов – значит, выживем! ■

Kaderi kitabındaki “Latin Amerika’da Roman” yazısından bir alıntıyla cevap verdim: “Biz Latin Amerikalı yazarların çok az istisna ile hemen hepimiz Barok’a aitiz.” Konuşmamı şu cümlelerle devam ettirdim: “Barok’un ne olduğu ile ilgili görsel bir düşünce oluşturmak istiyorsanız size Kiev’de Rastreslli’nin projesi olan Andreyevskiy kilisesini görmenizi tavsiye ederim. Onun çiçekten çelenkleriyle örülü sütunlarına, tumturaklı parmaklıklarından şahane süs kalıplarına kadar işte size Latin Amerika yazarlarının üsluplarıyla kıyaslanan Barok’un kusursuz örneği. Varchas Losa Barok’tur. Carlos Fuenches Barok’tur. Hulio Kortasar da son tahlilde anlayışlarıyla Barok’tur”. Cengiz “Sen beni Gogol’a mı yaklaştırıyorsun İvan?” diye itiraz edecek gibi olmuştu ki, “Kesinlikle doğru Cengiz. Sen zaten Nikolay Gogol’un, Mihail Bulgakov’un ve Gabriel Markues’in Doğu’daki temsilcisisin” diye cevapladım. Bundan çok hoşlanmıştı: “Beni iyi bir sıraya koydun İvan, reddetmek zor”. Bu minvalde diyaloğumuzu sürdürdük ve ancak büyük Kırgız ustanın zamansız ölümü onu kesti. Cengiz Törekuloviç’i Kiev’de bir zamanlar Mihail Bulgakov’un yaşadığı Andreyevskiy yokuşuna götürmeli ve Andreyevskiy kilisesinde dua edilmeliydi. Ben Hıristiyanım ama Bakü’de veya İstanbul’da her zaman camiye gider ve Yüceler Yücesi’ne dua ederim. Müslümanlar gibi ayakkabılarımı çıkarmam duamda bana yardımcı oluyor sadece “Mankurtizm” gibi bir kavram Cengiz Aytmatov’suz edebiyatta kullanıma girmezdi. Mankurtlar hakkımızdan geliyorlar, ancak olguyu dosdoğru tanımlayan sanatçı ve düşünürler ortaya çıktığı zaman zehire karşı panzehir var demektir. Cengiz Aytmatov bizimleydi ve sonsuza kadar bizimle olacak bu da demektir ki kurtulacağız! ■

Айтматов вечно с нами

Без Чингиза Айтматова не возникло бы в литературном обиходе такого понятия, как «манкуртизм». Манкурты одолевают нас, но когда появляются художники и мыслители, точно называющие явление, это значит, что против яда находится противоядие. Был с нами Чингиз Айтматов и остается с нами навек Чингиз Айтматов – значит, выживем!

Aytmatov sonsuza kadar bizimle “Mankurtizm” gibi bir kavram Cengiz Aytmatov’suz edebiyatta kullanıma girmezdi. Mankurtlar hakkımızdan geliyorlar, ancak olguyu dosdoğru tanımlayan sanatçı ve düşünürler ortaya çıktığı zaman zehire karşı panzehir var demektir. Cengiz Aytmatov bizimleydi ve sonsuza kadar bizimle olacak. Bu da demektir ki kurtulacağız!

1. Litgazeta: Literaturnaya Gazeta, Edebiyat Gazetesi. 2. Litrossii: Literatura Rossii, Rusya Edebiyatı Gazetesi.

YAZ • SAYI 29 DA

29

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Гарифулла Есим Проф., депутат Сената Парламента Казахстана.

Garifulla Esim Prof. Dr., Milletvekili (Kazakistan).

Айтматов и мировая метаморфоза Aytmatov ve dünya metamorfozu

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü В казахской литературе не было пока основательного, глубокого слова об Айтматове. На вопросы о том, что истинно высокое в творчестве Чингиза Айтматова, а чего он не успел сделать, видимо, ответы будут даны не в спешке, а после основательной подготовки и осмысления. Kazak edebiyatında Aytmatov hakkında şimdiye kadar esaslı, derin bir söz söylenmedi. Sağlam bir hazırlık ve düşünceden sonra Cengiz Aytmatov’un eserlerinde gerçekten yüce şeylerin olup olmadığı sorularına cevap vermek için acele edilmiş olur, zira Aytmatov’un ömrü bunu yapmaya yetmedi.

D М

ировая метаморфоза начиналась с кыргызского аула. Чингиз Айтматов обнаружил мировые процессы в самом себе, на своей родной земле. Это означало появление писателя общемирового масштаба, ощущающего единство и целостность мира. Земля везде одна, сущность человека везде одинакова. Дух – понятие, через которое проявляется единство и целостность Вселенной. В году Чингиз Айтматов за книгу «Повести гор и степей» был удостоен самой престижной в СССР премии в области литературы и искусства. Тогда иные уверяли, что это все, что мог написать Айтматов, что это вершина его творчества, больше от него ждать нечего. Но вскоре выходят в свет повести «Ана жер Ана», «Прощай, Гульсары», написанные в иной манере, выходящей за рамки метода соцреализма. Новым был синкретизм таких жанров, как миф, фантастика, реализм. Потом был «Белый пароход» – по-

ünya metamorfozu bir Kırgız köyünde başladı. Cengiz Aytmatov dünyadaki süreçleri bizzat kendisinde, öz vatanında buldu. Bu, dünyayı tek ve bir bütün olarak hisseden dünya çapında bir yazarın doğması anlamına geliyordu. Yeryüzü her yerde aynıdır, insanın mahiyeti her yerde birdir. Ruh, kainatın birliği ve bütünlüğünün kendisinde tezahür ettiği kavramdır. Cengiz Aytmatov yılında sanat ve edebiyat alanında Dağlar ve Steplerden Masallar kitabıyla en prestijli ödüle layık görüldü. Bazıları o zamanlar Cengiz Aytmatov’un yazabileceği her şeyin bu olduğunu ve bunun sanatının zirvesi olduğunu ve ondan artık daha fazla bir şey beklenmeyeceğini iddia ediyorlardı. Ancak kısa bir süre sonra başka bir üslupta ve sosyalist gerçeklik çerçevesinde Toprak Ana ve Elveda Gülsarı uzun hikayeleri yayınlandı. Efsane, fantazi, realizm gibi türlerin yeni bir sinkretizmi oldu bu. Sonra bunları Cengiz Aytmatov’un “masaldan sonra geldi, masalın sonsözü oldu” dediği Beyaz Gemi takip etti. Sosyalist gerçekliğin teori ve pratiği Beyaz Gemi gibi bir eserin algılanmasına hazır değildi. Özellikle çocuğun hikayenin sonunda ölmesi çok sarstı. Bazıları bunun insanca olmadığını söylediler. Bütün sorun da hümanizmin fazilet (erdem) ve merhametsizlikten doğmasında zaten. Kötülüğün ne olduğunu öğrenmesek, fazilet nasıl ortaya

Теория и критика социалистического реализма не были готовы к восприятию такого произведения, как «Белый пароход». Sosyalist gerçekliğin teori ve pratiği Beyaz Gemi gibi bir eserin algılanmasına hazır değildi.

YAZ • SAYI 29 DA

31

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени Писателю Чингизу Айтматову свойственны глубинная логика художественного описания, глубинное понимание природы человека и социального бытия. Нельзя открыть тайну человека, сравнивая или сопоставляя его с какой-либо вещью или явлением. Yazar Cengiz Aytmatov edebi tasvirinin derin mantığıyla, insan tabiatını ve toplumsal varlığını derin anlayışla temayüz etmiştir. İnsanın sırrı onu bir eşya veya olgu ile kıyaslamakla veya onların yerine koymakla çözülmez. весть, которую Айтматов называл сказкой, приходящей за сказкой, послесловием сказки. Теория и критика социалистического реализма не были готовы к восприятию такого произведения, как «Белый пароход». Особенно потрясала смерть мальчика в финале повести. Некоторые говорили, что это негуманно. Но в том-то все дело, что гуманизм берет свое начало из добродетели и жестокости. Как может проявиться добродетель, если мы не узнаем, что такое зло? Зло востребовано добродетелью, в противном случае определить сущность добродетели невозможно… В повести «Пегий пес, бегущий краем моря» тема детского созидания продолжена. Но это произведение Айтматова не нашло такого бурного отклика, как «Белый пароход»: мы не были готовы к такому разговору, ибо в «Пегом псе» мировая метаморфоза показана как проблема. Одинокая лодка, качающаяся в морских волнах, напоминает судьбу человечества. Убедившись в том, что они заблудились, взрослые один за другим бросаются в море, чтобы спасти мальчика. Он должен остаться, чтобы продолжить жизнь. В «Буранном полустанке» соседствуют легенда и фантастика. Хотя и легенда, и фантастика связаны одним событием, но смысл и значения у них разные. Когда речь идет об отдельном человеке, писатель ограничивается легендой. Фантастика вступает в права, когда разговор заходит о человечестве.

32 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

çıkar ki? Fazilet kötülüğü ister, aksi takdirde faziletin mahiyetini anlamak mümkün olmayacaktı Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek uzun hikayesinde çocuk yaratılışı konusu devam ediyor. Ancak Aytmatov’un bu eseri Beyaz Gemi kadar coşkun bir yankı bulmadı: Böyle bir konuşmaya hazır değildik zira Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek’te dünya metamorfozu problem olarak gösterildi. Denizin dalgaları üstünde yalpalayan yalnız kayık insanlığın kaderini hatırlatıyor. Yollarını kaybettiklerine kanaat getiren yetişkinler çocuğu kurtarmak için birbirleri ardınca denize atılırlar. Hayatı devam ettirmesi için onun yaşaması gerekir. Kar Fırtınası İstasyonu’nda ise efsane ve fantazi iç içedir. Gerçi efsane de fantazi de tek bir olayla ilintilidirler fakat mana ve anlamları farklıdır. Konu tek bir insan olunca yazar efsaneyle yetiniyor. Fantazi, insanlık söz konusu olunca harekete geçiyor. Kar Fırtınası İstasyonu’ndan sonra Dişi Kurdun Rüyaları yayınlandı. Dişi Kurdun Rüyaları zihinde diğergam ve çilecilik tabloları çağrıştırır. Burada kötülüğü iyilikten, adaleti haksızlıktan ayırmak çok zordur. Adalet kazanmadı, savaş alanında kurban gitti. Ölümden daha güçlü bir kuvvet var mı? Evet, var elbette. Bu inancın gücünün safiyetidir. Safiyete sadece yaşayanlar değil, ölümün nefeslerini hissedenler ve hayatta olmayanlar da arzu duyar. Romanın temel düşüncesi insanın insana armağanı hayatın korunması, bu amaç uğruna yapılan ölümcül mücadele kurban da gerektirir, fikirlerin, kavramların, tasavvurların ve bunların doğurduğu dramların çatışmasını da. Yazar Cengiz Aytmatov edebi tasvirinin derin mantığıyla, insan tabiatını ve toplumsal varlığını derin anlayışla temayüz etmiştir. İnsanın sırrı onu bir eşya veya olgu ile kıyaslamakla veya onların yerine koymakla çözülmez. İnsan dünyada benzeri olmayan bir tecellidir. İnsanı ancak insanla kıyaslayarak tanımak mümkündür. Dişi Kurdun Rüyaları romanından sonra Cengiz Aytmatov, siyaset hayatında girdi. Yazar için faydalı oldu mu bu? Tek bir cevap vermek zordur. Ona bu

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü После «Буранного полустанка» была опубликована «Плаха». «Плаха» вызывает в воображении картины жертвенного аскетизма. Здесь очень трудно отделить зло от добра, справедливость от вероломства. Справедливость не восторжествовала, она пала жертвой на поле брани. Есть ли сила могущественнее смерти? Да, конечно есть, эта сила – чистота веры. Чистоты жаждут не только живые, но и те, кто чувствует дыхание смерти, и те, кого уже нет в живых. Идея романа – сохранить жизнь, которая дарует человека человеку, напомнить всем, что смертельная схватка, которая идет во имя этой цели, предполагает и жертвы, и столкновение взглядов, понятий, представлений, и порождаемые ими драмы. Писателю Чингизу Айтматову свойственны глубинная логика художественного описания, глубинное понимание природы человека и социального бытия. Нельзя открыть тайну человека, сравнивая или сопоставляя его с какойлибо вещью или явлением. Человек – это явление, равного которому нет в мире. Познать человека можно лишь в сопоставлении с человеком. После романа «Плаха» Чингиз Айтматов окунулся с головой в политическую жизнь. Было ли это полезно для писателя? Трудно ответить одним словом. Мы далеки от желания упрекать его в этом, ибо на наших глазах рассыпалась в прах Красная империя, заявлявшая о будущей своей тысячелетней истории. Самое большое достижение наших дней заключается в том, что утвердилась свобода духа, не стало прежней цензуры, боязни огласки, опасности прямо высказывать мнение. В эти годы Чингиз Айтматов написал еще один роман – «Тавро Кассандры». Над человечеством нависла угроза, тавро Кассандры. Если мы зададимся вопросом, какой это знак, то, безусловно, это знак Судного дня. Ты видишь и чувствуешь приближение конца света, но сделать ничего не можешь… В казахской литературе не было пока основательного, глубокого слова об Айтматове. На вопросы о том, что истинно высокое в творчестве Чингиза Айтматова, а чего он не успел сделать, видимо, ответы будут даны не в спешке, а после основательной подготовки и осмысления. ■

konuda sitem edecek düşüncelerden uzağız çünkü gelecek bin yıllık tarihini ilan eden Kızıl İmparatorluk gözlerimizin önünde un ufak oluyordu. O günlerimizin en büyük kazanımı, ruhun özgürlüğünün teyit edilmiş olması, geçmişteki sansür, ifşa etme korkusu ve düşünceleri direk söyleme tehlikesinin kalmamış olması. Bu yıllarda Cengiz Aytmatov bir roman daha yazdı: Kassandra Damgası. İnsanlığı Kassandra Damgası tehdit ediyordu. “Bu neye işarettir?” diye kendimize soracak olursak elbette kıyamet gününe işaret ediyor. Dünyanın sonunun geldiğini görüyor ve hissediyorsun ama elinden bir şey gelmiyor Kazak edebiyatında Aytmatov hakkında şimdiye kadar esaslı, derin bir söz söylenmedi. Sağlam bir hazırlık ve düşünceden sonra Cengiz Aytmatov’un eserlerinde gerçekten yüce şeylerin olup olmadığı sorularına cevap vermek için acele edilmiş olur, zira Aytmatov’un ömrü bunu yapmaya yetmedi. ■

Айтматов: писатель или политик?

После романа «Плаха» Чингиз Айтматов окунулся с головой в политическую жизнь. Было ли это полезно для писателя? Трудно ответить одним словом.

Yazar Aytmatov mu siyasetçi Aytmatov mu? Dişi Kurdun Rüyaları romanından sonra Cengiz Aytmatov, siyaset hayatında girdi. Yazar için faydalı oldu mu bu? Tek bir cevap vermek zordur.

YAZ • SAYI 29 DA

33

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

Чингиз Айтматов и национальные литературы Cengiz Aytmatov ve milli edebiyatlar Востребованный современный писатель, Айтматов своими художественными открытиями расширил границы национальной литературы, поднял её до мирового уровня.

Çağdaş ve değerli bir yazar olan Aytmatov, kendi sanatsal keşifleri sayesinde milli edebiyatın sınırlarını genişletmiş ve dünya standartlarına yükseltmeyi başarmıştır.

«Т

C

ворчество должно быть глубоко связано с тем, что происходит в мире. Творчество ради себя самого – преступное равнодушие», – сказал Чингиз Айтматов в интервью, данном газете «Новые известия». Писатель, еще в раннем детстве испытавший на себе горечь страшных репрессий и тяготы разрушительнейшей войны, отвергал всеми силами своей человеческой природы жестокость и насилие, предательство и трусость, видел опасность наркомании. Все это по-разному проявилось в произведениях Мастера. С особым эмоциональным накалом и в великолепной художественной форме трагедия и боль людей изображены в «Материнском поле». Геннадий Базаров, талантливый кыргызский кинорежиссер, назвал это великой находкой. А персонажи романа «Тавро Кассандры» не хотят меняться, пройти через нравственное очищение, катарсис, так как насилие, зло, нетерпимость, нажитые людьми в течение веков, сделали их невосприимчивыми к истине. Они предпочитают

engiz Aytmatov, Novıye İzvestiya gazetesine verdiği röportajda “İcra edilen sanat, dünyada olup bitenlerle yakından ilgili olmalıdır. Şahıs adına yapılan sanat, yerilmeğe değer bir ilgisizliktir.” demişti. Henüz erken yaşlarında savaşın yıkıcılığını, baskısını ve zor acılarını bizzat yaşamış olan yazar, zulüm ve şiddet, ihanet ve korkaklık kavramlarının daima karşısında durmuş ve uyuşturucu bağımlılığı tehlikesinin hep farkında olmuştur. Bunların hepsi, farklı şekillerde Üstadın eserlerinde yer bulmuştur. İnsanların ıstırapları ve trajedileri müthiş bir sanat kabiliyeti ve özel bir duygusallıkla Toprak Ana romanında yansıtılmıştır. Öyle ki, yetenekli Kırgız yönetmen Genadiy Bazarov bu durumu büyük bir buluş olarak nitelendirmektedir. Kassandra Damgası romanındaki şahıslar, değişmek istememektedir. Ahlaki arınmadan geçmeyi ve temizlenmeyi reddetmektedirler. Zira bu insanların asırlar boyunca edinmiş oldukları şiddet, kötülük ve hoşgörüsüzlük içeren tavırları, onları gerçeklere karşı vurdumduymaz hale getirmiştir. Onlar Apokalipsis’i tercih etmektedirler ve bu seçim, as-

А.С. Ормушев Профессор, ректор Восточного университета им. Махмуда КашгариБарскани.

A. S. Ormuşev Prof. Dr., Mahmut Kaşgari-Barskani Doğu Üniversitesi Rektörü.

YAZ • SAYI 29 DA

35

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени Апокалипсис, и такой выбор таит в себе большую опасность. Но эту опасность человек создает сам. Как сказал писатель в одном из своих интервью, человек технически уже уподобился Богу, а нравственно остался варваром. Добившись могущества над природой, он может погибнуть вследствие преступного использования достижений собственного разума. Каждое произведение Чингиза Айтматова – это открытие незнакомого мира. Только тончайшее мастерство и общечеловеческая боль автора всегда остаются узнаваемыми. И еще – его искренность, его всегдашнее стремление помочь всемирному взаимопониманию людей. Востребованный современный писатель, Айтматов своими художественными открытиями расширил границы национальной литературы, поднял её до мирового уровня. Проблемы, поставленные писателем, актуальны и сейчас, в период ускорившихся процессов глобализации, объективность и неизбежность которой сегодня ни у кого не вызывает сомнения.

Самобытность национальных культур

Каждое произведение Чингиза Айтматова – это открытие незнакомого мира. Только тончайшее мастерство и общечеловеческая боль автора всегда остаются узнаваемыми. И еще – его искренность, его всегдашнее стремление помочь всемирному взаимопониманию людей. Cengiz Aytmatov’un her bir eseri, okuyucusuna yabancı bir dünya sunar. Ancak yazarın ustalığı, samimiyeti, bütün insanlara has acısı ve onun insanlar arasında evrensel anlayışı sağlama çabası her zaman aynıdır.

36 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

По мнению ученых, одним из путей сохранения самобытности национальных культур является межцивилизационный, межконфессиональный и межкультурный диалог, в процессе которого люди осознают свои различия и, вместе с тем, единство и общность. Примечательно, что в году, когда глобализация как практическое воплощение интеграционных процессов и теоретический проект еще не вошла в русло современной социокультурной действительности, по инициативе писателя Айтматова был проведен Иссык-Кульский форум, идеи которого были восприняты новой мировой интеллектуальной элитой. Для воплощения своей мечты, возникшей еще на Иссык-Кульском форуме, Айтматов проделал колоссальную работу и как писатель, и как общественный деятель. Свидетельство того – его яркие выступления по животрепещущим вопросам современного общества на республиканских и международных конференциях, симпозиумах и форумах; его глубокие статьи, посвященные проблемам культуры и цивилизации. Но, конечно, главная ценность – написанные им книги, сближающие людей планеты и подготавливающие почву для диалога и взаимопонимания. Какой должна быть национальная литература младогосударственных образований, появившихся на политической карте мира в период ускоряющейся глобализации? Как ей сохранить свою самобытность, не растворяясь в доминирующих культурах? У представителей младописьменных литератур есть и ориентир, и духовная опора. Это – великий Чингиз Айтматов, предвосхитивший своим творчеством многие проблемы современности. ■

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü lında özünde büyük bir tehlikeyi barındırmaktadır. Lakin, bu tehlikeyi insan kendisi oluşturmaktadır. Verdiği röportajlardan birinde yazarın dediği gibi, teknik olarak insanoğlu Tanrı’yı taklit edebilmiştir. Fakat ahlaken hep barbar olarak kalmıştır. Tabiat üzerindeki hakimiyeti elde edince, yine çirkin fikirler üreten aklın yüzünden, kendi sonunu getirebilir. Cengiz Aytmatov’un her bir eseri, okuyucusuna yabancı bir dünya sunar. Ancak yazarın ustalığı, samimiyeti, bütün insanlara has acısı ve onun insanlar arasında evrensel anlayışı sağlama çabası her zaman aynıdır. Çağdaş ve değerli bir yazar olan Aytmatov, kendi sanatsal keşifleri sayesinde milli edebiyatın sınırlarını genişletmiş ve dünya standartlarına yükseltmeyi başarmıştır. Onun ortaya koymuş olduğu problemler, tarafsızlığı ve kaçınılmaz oluşu kimsede kuşku uyandırmayan küreselleşme sürecinin hızla gelişmekte olduğu günümüzde de güncelliğini korumaktadır.

Milli kimliklerin muhafazası Bilim adamlarına göre, milli kimlikleri muhafaza etme yollarından biri de, insanların kendi farklılıklarının ve aynı zamanda aralarındaki birlik ve ittifaklarının şuuruna varmış oldukları medeniyetler, dinler ve kültürler arası diyalog sürecidir. ’da, yani küreselleşme kavramının henüz teorik bir proje olduğu ve daha bugünkü sosyokültürel hayatımıza girmediği dönemde, yeni entelektüel elit tabaka tarafından kabul gören fikirlerin ortaya konulduğu Issık Göl Forumu, yazar Aytmatov’un girişimleri sayesinde gerçekleştirilmiştir. Aytmatov, Issık Göl Forumu’nda doğan hayalinin gerçekleştirilmesi adına, hem bir yazar hem de faaliyet gösteren bir aydın olarak muazzam işler başarmıştır. Milli ve uluslararası konferanslarda, çeşitli sempozyum ve forumlarda, günümüz toplumunun güncel meseleleriyle ilgili verdiği parlak demeçleri, kültür ve medeniyet problemleri üzerine yazdığı derin anlamlı makaleleri, bunun birer örneğidir. Ancak en önemlisi, tabii ki de onun, dünya insanlarını birbirine yakınlaştıran, hoşgörü ve diyalog zemini hazırlayan değerli eserleridir. Hızla küreselleşen bir dönemde siyasi haritada ortaya çıkan genç devletlerin eğitimlerinde milli edebiyat nasıl olmalıdır? Hakim kültürlerin etkisi altında erimeden kendi varlığını nasıl korumalılar? Yeni yazılı edebiyatların temsilcilerinde hem belli başlı bir hedef hem de manevi bir direnç vardır. Bu, sanatı ile birçok modern problemin üstesinden gelen büyük yazar Cengiz Aytmatov’dur. ■

YAZ • SAYI 29 DA

37

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

главная тема Вселенная Айтматова Aytmatov’un dünyası

айтматов: лицо литературы нашего времени

Айтматов пришел в неугомонном веке, загорелся, как звезда во Вселенной, и оставил в сердцах миллиардов людей свет и тепло.

Е Тулеген Мамеев Поэт, Заслуженный деятель культуры Киргизской Республики.

Tulegen Mameyev Şair, Kırgızistan Devlet Sanatçısı.

40 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

сли спросить у живущих на планете Земля, кем будут гордиться глубоко мыслящие люди в далеком будущем, я не побоюсь ответить: они будут гордиться Человеком с большой буквы – Чингизом Айтматовым. Он пришел в неугомонном веке, загорелся, как звезда во Вселенной, и оставил в сердцах миллиардов людей свет и тепло. «Человек, который живет на Земле, должен оставаться человеком, должен отстоять и показать свою духовность, богатство своей натуры, потому что человек появился на свет, чтобы любить всех, кто живет на этой планете», – таков завет Чингиза Айтматова, который на века останется в золотом фонде человечества. Своим умом и талантом он возвысился не только над кыргызской землей, Средней Азией и землей всех тюркоязычных народов. Чингиз Айтматов – звезда, сияющая во Вселенной, звезда всего человечества. Все люди рождаются безупречно чистыми, одинаково смеются, одинаково плачут, живут и умирают. Богатство ума, которое оставил нам Айтматов, принадлежит всем живущим. Каждое его произведение – это песнь любви, образец отношений между молодыми и пожилыми, между девушками и юношами, детьми и родителями. Он

O hareketli bir dönemde dünyaya geldi, bir yıldız gibi evrende parladı ve milyarların kalbinde bir ışık ve sıcaklık bıraktı.

B

ir gün dünya gezegeninde yaşayanlara “Geniş fikirli insanlar uzak bir gelecekte kiminle iftihar edecekler?” sorusu yöneltilirse, hiç şüphesiz ki çekinmeden: “Büyük bir insan olan Cengiz Aytmatov ile” diye cevap verirdim. O hareketli bir dönemde dünyaya geldi, bir yıldız gibi evrende parladı ve milyarların kalbinde bir ışık ve sıcaklık bıraktı. “Dünyada yaşadığı sürece insan, her zaman insan olarak kalmalıdır. Kendi maneviyatını, doğasının zenginliğini göstermeli ve korumalıdır. Zira insanoğlu dünyaya yaşayan herkese karşı sevgi beslemek için gelmektedir.” – Cengiz Aytmatov’un bu nasihati, asırlarca insanlığın altın hazinesinde saklanacak bir sözdür. Sahip olduğu zekası ve yeteneği ile sadece Kırgız değil, tüm Orta Asya ve Türk halklarının toprakları üzerinde yücelmiştir. Cengiz Aytmatov, adeta evrende parlayan bir yıldızdır; tüm insanlığın yıldızıdır. Tüm insanlar temiz ve safça dünyaya gözünü açar, ağlar, güler, yaşar ve gider. Aytmatov’un, arkasında bıraktığı akıl zenginliği, yaşamaya devam edenler içindir. Onun her eseri bir sevgi nağmesidir. Genç ve ihtiyarların, bir birini seven aşıkların, evlat ile anne-babası arasındaki birer sevgi ilişkisi örneğidir. Aytmatov, insanları daima dürüstlüğe, sevgide samimiyete ve toprak-ananın semerelerini,

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

призывал людей жить честно, любить всей душой, беречь плоды матери-земли – все то, что дал Всевышний одушевленным и неодушевленным. Каждое его произведение возвышает ум и чувства, углубляет духовность, показывает разницу между человеком и животным. И я как поэт воспринимаю его величественные и таинственные слова – слова, которые порой удивляют и которые я берегу в своей душе. Каждый человек, читавший его книги, соприкоснулся с большим вдохновением и воспитанием чувств. В произведениях Айтматова я вижу человеческую любовь, трагедию эпохи, печаль века и образ матери Все это – исторический подарок нашего поколения будущему. Спустя много лет жители планеты Земля через произведения Чингиза Айтматова узнают о нашем непростом мире и о нынешней эпохе. Наш Чингиз – Человек, которым мы гордимся не только в настоящем, но и перед человечеством будущего. Он – отдельная Вселенная! ■

Allah’ın canlı ve cansız olanlara bahşetmiş olduğu her şeyi korumaya davet etmiştir. Aytmatov’un her eseri insanın yüreği ve aklını kabartıyor, hissiyatını derinleştiriyor, insan ile hayvan arasındaki farkı ortaya seriyor. Ben bir şair olarak onun, insanı bazen hayretlere düşüren ulu ve sırlarla örtülü sözlerini benimsiyor ve gönlümün derinliklerinde saklıyorum. Onun kitaplarını okumuş olan herkes, mutlaka büyük bir ilham ve ruh terbiyesiyle karşılaşır. Aytmatov’un eserlerinde insan sevgisi, çağın trajedisi, asrın kederi ve annenin tasvirini görüyorum. Bu kavramların hepsi, şimdiki neslin gelecektekilere tarihi bir hediyesidir. Yıllar sonra, dünya adlı bu gezegende yaşayacak olanlar, Cengiz Aytmatov’un eserleri sayesinde bugünkü devrimizi tanıma fırsatı bulacak ve hiç de kolay olmayan bu dünyamızı öğrenmiş olacaklar. Bizim Cengiz’imiz, sadece günümüzde değil, geleceğin insanlığı karşısında da kendisiyle iftihar ettiğimiz bir insan. O, apayrı bir evrendir! ■

Наш Чингиз – Человек, которым мы гордимся не только в настоящем, но и перед человечеством будущего. Bizim Cengiz’imiz, sadece günümüzde değil, geleceğin insanlığı karşısında da kendisiyle iftihar ettiğimiz bir insan. O, apayrı bir evrendir! YAZ • SAYI 29 DA

41

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Айтматов и тюркский мир Aytmatov ve Türk dünyası Омер Фарук Сёзджю Директор кыргызско-турецкого мужского лицея funduszeue.infoова.

Ömer Faruk Sözcü Dr., Bişkek Aytmatov Erkek Lisesi Müdürü.

Чингиз Айтматов является представителем не только своей страны, но и всей Евразии, он – гордость своего времени и всего тюркского мира, философ-просветитель, посол цивилизации среди братских тюркоговорящих стран и народов.

Cengiz Aytmatov, sadece kendi memleketinin değil, bütün Avrasya’nın büyük temsilcisi, kendi zamanının ve Türk dünyasının gururu, onların aydın filozofu, Türkçe konuşan kardeş ülkeler ve halklar arasında medeniyet elçisidir.

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

«С

тех далеких эпох и до наших времен слова породили слова, а мысли породили мысли. Одни тюркю смешались с другими. События и рассказы о них превратились в эпическую легенду. Именно так до нас дошли рассказы о Манасе, о сыне Манаса Семетее, который объединил киргизские племена и стал символом этого единства, о войнах, которые киргизы вели со своими бесчисленными врагами, и героических подвигах… Голоса наших отцов и всех наших предков стали частью этой легенды. И мы всегда будем слышать эти голоса. Мы будем слышать хлопанье крыльев птиц, покидающих эти места, топот копыт, которые уже долгие годы не стучат по этой земле, стоны умерших на войне героев, надрывный плач по погибшим и радостные победные выкрики. Этот эпический сказ, являющийся гордостью всех живых и гордостью всех нас, будет возрождать и напоминать нам о прошлом…». На протяжении всей киргизской истории были указывающие киргизам путь мудрецы, управляющие обществом писатели и духовные лица, смелые, как Манас, герои, известные и другим народам ученые. Чингиз Айтматов является представителем не только своей страны, но и всей Евразии, он – гордость своего времени и всего тюркского мира, философ-просветитель, посол цивилизации среди братских тюркоговорящих стран и народов.

Наш Чингиз с помощью своего пера открыл свои объятия всему миру Во второй половине XX века имя Чингиза Айтматова начало ассоциироваться со всем народом. «Чингиз» и «Киргиз» – эти два слова стали обозначать одно и то же. Во всем мире, говоря «Чингиз», подразумевали «Киргиз», а говоря «Киргиз», подразумевали «Чингиз». Если один Чингиз (Чингисхан) своим мечом заставил покориться полмира, то наш Чингиз с помощью своего пера открыл свои объятия всему миру. На сегодняшний день произведения Чингиза Айтматова переведены на языков мира, а тираж достиг 60 миллионов. Эти цифры демонстрируют то, насколько Чингиза Айтматова ценят и любят во всем мире. Описав жизнь обычных людей, он создал произведения, которые обогатили духовный мир всего человечества. Его произведения отражали наиболее свято чтимые человеческие идеи той эпохи и стали зеркалом народа и своего времени. Вместе с ним народы всего мира разделили с киргизским народом его горести и радости, вместе с ним огорчались и радовались.

“O

nun uzak çağlardan zamanımıza kadarki sözleri yeni sözleri, fikirleri ise yeni fikirleri doğurdu. Ve türküler başka türkülere karıştı. Olaylar ve bu olayların öyküsü bir destana dönüştü. Manas’ın ve Kırgız aşiretlerini birleştiren, bu birliğin simgesi olan Manas’ın oğlu Semetey’in hikâyeleri, Kırgızların sayısız düşmanlarıyla yaptıkları savaşlar, kahramanlıklar, bize işte böyle ulaştı Biz bu destana babalarımızın, bütün ecdadımızın seslerini verdik. Bu sesleri hep duyacağız: Çok eski zamanlarda buraları terk eden kuşların uçuşunu, nice zamandır artık toprağı dövmeyen toynakların sesini, savaşta ölen kahramanların naralarını, ölenler için yakılan ağıtlarımızı, zaferler için sevinç çığlıklarımızı duyacağız. Bu destan, yaşayanların; hepimizin övüncü için, geçmişi canlandıracak, gösterecektir” Kırgızların tarihinde her zaman kendilerine yol gösteren alimleri, toplumu yönlendiren yazarları ve hatipleri, Manas gibi cesur yiğitleri, başka milletlerce tanınmış bilim adamları olagelmiştir. Cengiz Aytmatov, sadece kendi memleketinin değil, bütün Avrasya’nın büyük temsilcisi, kendi zamanının ve Türk dünyasının gururu, onların aydın filozofu, Türkçe ko-

Произведения Чингиза Айтматова отражали наиболее свято чтимые человеческие идеи той эпохи и стали зеркалом народа и своего времени. Вместе с ним народы всего мира разделили с киргизским народом его горести и радости, вместе с ним огорчались и радовались. O’nun kaleminden çıkan tabiat sevgisi, ebedi ve bitmez muhabbet, ahlaki yüksek değerler dünya milletlerinin ve her bir okuyucunun yüreğine işlemiştir.

YAZ • SAYI 29 DA

43

Что сказали ученики? Öğrenciler ne dediler? айтматов: лицо литературы нашего времени

главная тема

Ученики образовательных учреждений «Себат» похожи на Нургази из «Белого парохода», Алтынай из «Первого учителя», Султанмурата и Мырзагюль из «Ранних журавлей», которые испытывали страстную тягу к науке, пострадали ради будущего киргизского народа, хотели, чтобы киргизский народ был информированным, нравственным и верующим. Мээрим Русланбекова ученица 10 класса кыргызско-турецкого лицея «Айчурек»: Произведения Чингиза Айтматова принадлежат не только сегодняшнему, но и завтрашнему дню, так как предвосхищают события истории. И дольше века длится память о нем в наших сердцах Мeerim Ruslanbekova Ayçurek Kırgız-Türk Lisesi sınıf öğrencisi Cengiz Aytmatov’un eserleri sadece günümüze değil, tarihi olayları önceden öngörmesinden dolayı yarınlarımıza da aittir. Ve asırlar boyu da o bizim kalbimizde yaşayacaktır… Чолпон Орозбекова ученица 11 класса кыргызско-турецкого лицея «Айчурек»: Все его произведения очень дороги мне, потому что в них он учит нас самому трудному – ежедневно быть человеком!

Sebat Eğitim Kurumları’nın öğrencileri Beyaz Gemi’deki Nurgazi, Birinci Öğretmen’deki Altınay gibi, Erken Gelen Turnalar’daki Sultanmurat ve Mırzagül gibi ilime susamış, Kırgız milletinin geleceği için ıstırap çekmiş; Kırgız milletinin bilgili, ahlaklı, imanlı olmasını istemişlerdir.

Çolpon Orozbekova Ayçurek Kırgız-Türk Lisesi Sınıf öğrencisi Onun eserlerinin tümü benim için çok değerli, çünkü o eserlerinde bize hayatta en zor olan şeyin her zaman insan olmak olduğunu öğretiyor! Бетюль Акман ученица 11 класса кыргызско-турецкого лицея «Айчурек»: Впервые увидев его, я была поражена: для меня Айтматов всегда был недосягаемой звездой. Теперь, когда его нет, он живет в глубине моего сердца Betül Akman Ayçurek Kırgız-Türk Lisesi sınıf öğrencisi Ben onu ilk gördüğümde hayret içinde kalmıştım. Benim için Aytmatov her zaman ulaşılması mümkün olmayan yıldızdı. Şimdi o yok ama kalbimin derinliklerinde yaşıyor… Кемель Айтмурзаев ученик 10 класса кыргызско-турецкого лицея им. Ч. Айтматова: Айтматов был очень значимым человеком не только для кыргызского народа. Его вклад в развитие мирового искусства так велик, что я не боюсь написать банальную фразу о том, что он всегда будет жить в сердцах многих людей – потому что это чистая правда. Kemel Aytmurzayev funduszeue.infoov Kırgız-Türk Lisesi sınıf öğrencisi Aytmatov, sadece Kırgız halkı için çok önemli kişilik değildi. Onun dünya sanatına yatırımı o kadar büyük ki, alışılmış bir söz de olsa “O her zaman birçok insanın kalbinde yaşayacak” ifadesini kullanmaktan çekinmiyorum. Çünkü bu çok doğru. Сергей Коровкин ученик 10 класса кыргызско-турецкого лицея им. Ч. Айтматова: Чингиз Айтматов – это мой идеал и великий сын своего народа. Sergey Korovkin funduszeue.infoov Kırgız-Türk Lisesi sınıf öğrencisi Cengiz Aytmatov, benim idealimdeki kişilik ve halkımızın büyük evladıdır. Малик Умаров ученик 10 класса кыргызско-турецкого лицея им. Ч. Айтматова: Мне кажется, Айтматова можно назвать героем его же повести «Первый учитель» – Дюйшеном, поскольку он так же, как и его герой, борется за образование и просвещение своего народа. Мalik Umarov funduszeue.infoov Kırgız–Türk Lisesi sınıf öğrencisi Bana göre Aytmatov’u, kendi halkının eğitimi ve aydınlığı için mücadele vermesinden dolayı, kendi eserlerinden Öğretmen Duyşen romanının kahramanlarından Duyşen olarak tanımlayabiliriz.

Порожденная его пером любовь к природе, вечная неиссякаемая любовь, высокие моральные ценности вошли в сердца народов всего мира и каждого читателя в отдельности. Все учителя в образовательных учреждениях «Себат» являются такими же опытными учителями с добрыми намерениями, как Дюйшен и учитель географии Инкамаль из повести Чингиза Айтматова «Первый учитель», которые учили детей современным нравственным принципам, справедливо воспитывали и любили их, думали об их будущем. А ученики этих лицеев, в свою очередь, похожи на Нургази из «Белого парохода», Алтынай из «Первого учителя», Султанмурата и Мырзагюль из «Ранних журавлей», которые испытывали страстную тягу к науке, пострадали ради будущего киргизского народа, хотели, чтобы киргизский народ был информированным, нравственным и верующим. И именно так, как они мечтали, учительский коллектив и ученики образовательных учреждений «Себат» в короткий период времени стали известны в нашей стране своими успехами на поприще науки. В апреле года, приняв участие в церемонии награждения победителей олимпиады по турецкому языку, Чингиз Айтматов сообщил о том, что, по случаю его восьмидесятилетия, он был приглашен в Турцию, что в октябре года он ездил в Элазыг для участия в «Пятнадцатых вечерах хазарских стихов», по-

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

делился своей радостью по поводу того, что открывшийся там парк был назван его именем и ему вручили награду за служение тюркскому миру. Отметив, что, по его мнению, подобные события помогают делать общую культуру частью будущего, Айтматов упомянул о том, что дружеские взаимоотношения между двумя странами вызывают чувство гордости. В один из последних дней жизни великий писатель Чингиз Айтматов посетил наш лицей и сказал нам следующее: «Не забывай своего имени, не забывай своих предков, не забывай свой народ, не забывай свой язык». И этот человек, который был как отец для каждого из нас, безвременно покинул нас. Мы же, взяв жизнь нашего отца Чингиза Айтматова и его произведения в качестве примера, считаем своим долгом претворять его наставления, оставленные нам в качестве наследства, в жизнь, и ради этого прилагать все усилия к тому, чтобы познакомить все человечество с тюркским миром и турецким народом. Провожая этого избранного человека нашего времени в последний путь, мы хорошо знаем о том, что в XXI веке мы уже будем лишены одного из необыкновенных классиков мировой литературы. Айтматов еще долго будет продолжать жить в наших сердцах. Благодаря созданному им миру, не имеющему границ, он навсегда останется в памяти человечества. ■

nuşan kardeş ülkeler ve halklar arasında medeniyet elçisidir.

Bizim Cengiz’imiz kalemiyle bütün dünyaya kucağını açmıştır Cengiz Aytmatov Yüzyılın ikinci döneminde, tek bir isimle bir milletin ismini tanıtıyordu. “Cengiz” ve “Kırgız” denen bu iki kelimeyi bir anlamda buluşturdu. Artık dünya halkları Cengiz deyince Kırgız’ı; Kırgız deyince Cengiz’i tanıyorlardı. Eğer bir Cengiz dünyanın yarısına kılıçla boyun eğdirdiyse, bizim Cengiz’imiz kalemiyle bütün dünyaya kucağını açmıştır. Cengiz Aytmatov’un eserleri günümüzde dile çevrilmiş olup 60 milyon nüsha olarak yayımlanmıştır. Bu rakamlar Aytmatov’un dünya üzerinde ne kadar değerli ve sevilen biri olduğunu göstermektedir. O sıradan insanların hayatlarını yazıp, bütün insanlığın ruh dünyasını zenginleştiren eserler ortaya çıkarmıştır. Onun eserleri, o zamanki devrin en kutsal insancıl fikirlerini yansıtıp, milletin ve zamanın aynası olmuştur. Bununla birlikte dünya milletleri, Kırgız milletinin kaygı ve sevincini birlikte paylaşıp, onunla beraber üzülüp onunla beraber sevinmiştir. O’nun kaleminden çıkan tabiat sevgisi, ebedi ve bitmez muhabbet, ahlaki yüksek değerler dünya milletlerinin ve her bir okuyucunun yüreğine işlemiştir. “Sebat Eğitim Kurumları”nın bütün öğretmenleri, onun eserlerindeki “Birinci Öğretmen” Duyşen Hoca gibi, coğrafya dersine giren İnkamal Hoca gibi;

Айтматов обращается к ученикам кыргызскотурецкого лицея им. Чингиза Айтматова в Бишкеке. Aytmatov, Bişkek’teki Cengiz Aytmatov KırgızTürk Lisesi’nde öğrencilere hitap ediyor.

YAZ • SAYI 29 DA

45

Что сказали ученики? Öğrenciler ne dediler? айтматов: лицо литературы нашего времени

главная тема

Школьники встретили Ч. Айтматова с любовью. Элазыг/Турция

Elazığlı öğrenciler Aytamtov’u sevgiyle karşıladılar.

Данияр Абдылдаев ученик 11 класса кыргызско-турецкого лицея им. Ч. Айтматова: Гордость – слово, которым я хотел бы охарактеризовать Чингиза Айтматова. Я испытываю безграничную гордость, а затем уже восхищаюсь его талантом, человечностью и опытом, которыми он делится с нами в своих произведениях. Он, простой человек из глубинки, вырос во всеми уважаемого, известного писателя с большим именем, в народное, культурно-литературное достояние Кыргызстана и кыргызского народа. В своих книгах писатель раскрывал быт, традиции, жизненные устои кыргызов, описывал самые лучшие, тёплые человеческие отношения, поступки – и в то же время противоречивые стороны жизни. Чингиз Айтматов стал героем, наставником не только для нас, его соотечественников, но и для читателей из тюркоязычных стран, он стал частью нашей жизни. Он учил оставаться человеком, несмотря на то, что это трудно в тяжёлые, быстротечные времена. Daniyar Abdılbayev funduszeue.infoov Kırgız-Türk Lisesi sınıf öğrencisi “Övünç” kelimesini Aytmatov’la karakterize etmek isterdim. Ben sınırsız övünç duyuyorum. Onun eserlerinde bizimle paylaştığı beceri, insanlık ve tecrübesine hayranlık duyuyorum. O derinliklerden gelen sadece bir insan. O, büyük, saygıdeğer, ünlü yazarlarla birlikte Kırgızistan ve Kırgız halkının milli, edebi ve kültürel değerleri ile büyümüş birisidir. Yazar kendi eserlerinde Kırgız halkı için hayati önemi olan prensiplerini, adet ve yaşayış tarzlarını açıklamakta, en sıcak insan ilişkileri ve hareketlerini ve aynı zamanda hayatın tezatlıklarını tasvir etmiştir. Aytmatov sadece biz hemşerileri için değil, Türk dünyasından okurlarının kahramanı, öğretmeni ve bizim hayatımızın bir parçası olmuştur. O, tüm çağın hızlı akışına ve zorluklara rağmen insan olarak kalmayı öğretmiştir.

öğrencilere çağdaş ve ahlaki eğitim veren, onları adaletli yetiştiren, çocukları seven, onların geleceğini düşünen temiz niyetli, tecrübeli öğretmenlerdendir. Bu lisenin öğrencileri ise Beyaz Gemi’deki Nurgazi, Öğretmen Duyşen’deki Altınay gibi, Erken Gelen Turnalar’daki Sultanmurat ve Mırzagül gibi ilime susamış, Kırgız milletinin geleceği için ıstırap çekmiş; Kırgız milletinin bilgili, ahlaklı, imanlı olmasını istemişlerdir. Onların da düşündüğü gibi, “Sebat Eğitim Kurumları”nın öğretmen ve öğrencileri kısa sürede, memleketimizde bilimsel alandaki başarılarıyla tanınmışlardır. yılı Nisan ayında 6. Türkçe Olimpiyatları Kırgızistan ödül törenine katılan Cengiz Aytmatov sekseninci yaş günü dolayısıyla Türkiye’den de davetler aldığını, yılının Ekim ayında “ Hazar Şiir Akşamları”na katılmak üzere Elazığ’a gittiğini, orada açılan bir parka kendi isminin verilmesi dolayısıyla çok sevindiğini ve burada Türk Dünyası Hizmet Ödülü ile onurlandırıldığını aktarmıştı. Bu gibi şeyleri ortak kültürü geleceğe taşıma adına olumlu bulduğunu dile getiren Aytmatov, iki ülke arasındaki dostluk bağlarının gurur verici olduğunu sözlerine eklemişti. Büyük yazarımız Aytmatov ömrünün son günlerinin birinde lisemizi ziyaret edip, bize “adını unutma, atanı unutma, milletini unutma, dilini unutma”

Чахо Рыдванов ученик 10 класса кыргызско-турецкого лицея им. Ч. Айтматова: Чингиз Айтматов преодолел все трудности и испытания своей жизни и смог стать настоящим человеком. Поэтому о нем нельзя сказать коротко – для этого просто не хватит слов. Все любят и уважают его Çaho Rıdvanov funduszeue.infoov Kırgız-Türk Lisesi sınıf öğrencisi Aytmatov, hayatında tüm zorlukların ve engellerin üstesinden gelerek önemli bir seviye kazanmıştır. Bundan dolayı onu birkaç cümle ile anlatamayız. Onu anlatmaya kelimeler yetmez. Herkes onu seviyor ve ona saygı duyuyor… Василий Шкарин ученик 10 класса кыргызско-турецкого лицея им. Ч. Айтматова: Для меня он просто человек. Быть может, кто-то меня осудит, скажет, что нельзя великого представителя кыргызского народа называть простым словом, но для меня высший смысл – родиться, прожить жизнь и умереть достойным человеком. Порой люди забывают об этом, им кажется, что если есть жизнь, то не надо платить за этот дар. Чингиз Айтматов был не просто великим писателем, выдающимся политиком, достойным представителем своего народа – он всегда оставался самим собой. Сколько бы я ни читал его произведений, каждая строчка, написанная им, вселяет в меня веру, что только воистину достойный человек мог так красиво и безошибочно переносить на бумагу человеческие чувства. Vasiliy Şkarin funduszeue.infoov Kırgız-Türk Lisesi sınıf öğrencisi O benim için sadece bir insandı. Belki birileri beni yargılayıp “Kırgız halkının büyük bir temsilcisini basit bir kelimeyle ifade edemezsin” diyebilirler. Fakat benim için doğmak, hayatı yaşamak ve saygıdeğer bir insan olarak ölmenin anlamı büyüktür. Zaman zaman insanlar bunu unutup, eğer hayat varsa bu nimet için herhangi bir bedel ödemenin gereksiz olduğunu düşünürler. Aytmatov sadece bir yazar değil, müstesna bir politikacı ve Kırgız halkının kahramanıdır. O her zaman olduğu gibiydi. Onun ne kadar eserini okuduysam, eserlerinin her satırı bende “insanın duyguları ancak bu kadar güzel ve hatasız olarak kağıda dökülebilir” inancını doğurmuştur.

46 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

Университет Фатих deyip, her birimize babalık присвоил Ч. Айтматову görevini yapıp aramızdan звание Почетного доктора. ayrılmıştır. Biz de Cengiz AytСтамбул/Турция matov atamızın hayatını, Fatih Üniversitesi eserlerini kendimize örnek Aytmatov’a fahri doktora ünvanı verdi. alıp, onun bize miras bıraktığı nasihatlerini hayatımıza tatbik etmeyi, bu uğurda bütün gücümüzle Türk dünyasını ve Türk milletini dünyaya tanıtmayı kendimize bir borç bildik. Zamanımızın o güzide insanını, son yolculuğuna uğurlarken, artık onun asırda günümüze bırakacağı dünya edebiyatının eşsiz klasiklerinden mahrum kalacağımızı da çok iyi biliyoruz. Aytmatov olgusu, can dünyamızda uzun süre yaşamaya devam edecektir. O kendi edebiyat dünyasıyla, sınırsız fikir yapısıyla ve üstün zekasıyla insanlığın zihninde ebediyete kadar yaşayacaktır. ■

путешествие

Все дети – это наши дети

Всевышний устами Фетхуллаха Гюлена дал этим людям понимание того, что все дети мира – их дети.

Bütün çocuklar bizim çocuğumuzdur Yaratan, insanlara Fethullah Gülen aracılığıyla, dünya çocuklarının aynı zamanda kendi çocukları da olduğunu öğretti.

Владимир Авдеев Исполнительный директор Института развития прессы (Россия).

Vladimir Avdeyev Basın Geliştirme Enstitüsü Başkan Yardımcısı (Rusya).

48 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

Путеводный свет Фетхуллаха Гюлена Gülen’in yol gösteren ışığı Человек велик не именем, а сердцем и разумом. И Фетхуллах Гюлен смог силой своих идей, силой убеждения заставить людей поверить в необходимость творить добро, помогать ближним.

İnsanlar isimleriyle değil, ancak kalp ve akıl sentezleriyle yücelirler. Fethullah Gülen de insanları, fikirleri ve teşvikleriyle muhataplarını iyilik ve hayır yolunda koşmaya yöneltmiş.

gezi

Н

едавно вместе с коллегами из Платформы Диалог Евразия наша небольшая группа посетила Турцию. Время, как всегда, не шло, а летело. Но пяти дней (или, кажется сейчас, мгновений) оказалось достаточно, чтобы понять: самые яркие впечатления в душе оставили не только Босфор, Айя-София и Каппадокийские пещеры. Я привез в Россию нечто большее – ощущение духовного богатства, подаренного не памятниками истории, а людьми. Они учат детей и лечат больных, занимаются бизнесом и журналистикой, растят малышей и заботятся о стариках. Они совсем разные, как могут быть разными только люди. Но их объединяет общая вера и надежда, преданность одному высокому имени. Но человек велик не именем, а сердцем и разумом. И Фетхуллах Гюлен смог силой своих идей, силой убеждения заставить людей поверить в необходимость творить добро, заниматься благотворительностью и меценатством, помогать ближним. Людьми, которых мы встречали в Турции, движет желание оказывать конкретную помощь. Они безвозмездно передают деньги в благотворительные фонды, жертвуют средства на строительства объектов образования и культуры, понимая, что такая помощь особенно нужна людям и стране. Ведь каждое поколение здравомыслящих людей живет именно ради следующего поколения, ради тех, кто придет в этот мир вслед за тобой. Уже сейчас очевидно, что многие из тех, кого мы называем «завтрашним поколением», будут благодарны за эту помощь. Турецкие учителя давно поняли, что нельзя учить, не воспитывая. Каких людей мы получим в итоге, если будем образовывать детей, передавать им знания и навыки, но не приобщать их к непреходящим ценностям? Чего стоит специалист, не способный испытывать любовь, уважение, сострадание, не впитавший в себя веру, способность делиться теплом и добром? Что сможет оставить после себя людям тот, кто не жил ради них? Ответ очевиден: такой человек пройдет по жизни, как комета по небу, не оставив после себя достойного следа. Наверняка, среди тех, кто учится сегодня в Колледже Бурч или Университете Фатих, таких не будет. Эти образовательные учреждения построены на благотворительные деньги тех, кто считает Фетхуллаха Гюлена своим духовным наставником. Они считают эту поддержку не заслугой, а долгом. Наверное, поэтому они до сих пор не хотят, чтобы их узнавали на улице, писали о них в прессе, публично благодарили А студенты и школьная детвора, которым

B

eraber geçirdiğimiz beş gün (hatta şimdi baktığımızda beş saniye gibi) zarfında Boğaz, Ayasofya ve Kapadokya’dan ziyade beni daha çok etkileyen şey; oradaki insanların samimiyeti ve ruh zenginliği oldu. Rusya’ya dönerken tarihi yansıtan figürler değil, insanların bana hediye ettiği o ruh zenginliğini getirdim. Bizimle tanıştırılan insanların hepsi sosyal hayatta farklı mesleklere sahiplerdi. Kimisi öğretmen, kimisi doktor, kimisi esnaf, kimisi gazeteci Ama onları aynı düşünce ikliminde birleştiren şey; kalplerinde var olan inanç ve ümitle o büyük isme vefa hissi taşımalarıydı. O isim ise Fethullah Gülen’di. İnsanlar isimleriyle değil, ancak kalp ve akıl sentezleriyle yücelirler. Fethullah Gülen de insanları, fikirleri ve teşvikleriyle muhataplarını iyilik ve hayır yolunda koşmaya yöneltmiş. Türkiye’de görüştüğümüz insanların bu hislerle dolu olduğu ilk bakışta hissediliyordu. Muhtaç olan insanlara hiç bir karşılık beklemeden yardım ediyor, eğitim ve kültür kurumlarının inşa ve icrası için finansal destek sağlıyorlardı. Tabi ki bu faaliyetler, ideal vasıfları haiz bir neslin yetişmesi için yapılıyordu. Şimdiden belli ki, “gelecek nesil” yapılan bu fedakarlıklardan ötürü minnettar olacak. Türk öğretmenler öğrencilere iyi bir terbiye vermeden eğitim öğretim olmayacağı görüşündeler. Öğrenciler kültürel, ahlaki ve dini değerlere önem vermeden nasıl ideal insan olacaklar? Saygı ve merhametten yoksun, inançlı, iyilik ve samimiyetten nasibini alamamış bir öğretmenin öğretebileceği ne vardır ki? Gelecek nesiller için, hayatında hiçbir meşguliyete yer vermeyen bir insan ne bırakabilir ki arkasında? Cevap belli: Böyle biri gökteki kuyruklu yıldız misali, geçtikten bir süre sonra hiçbir iz bırakmayacaktır.

Уже сейчас очевидно, что многие из тех, кого мы называем «завтрашним поколением», будут благодарны за эту помощь. Турецкие учителя давно поняли, что нельзя учить, не воспитывая. Şimdiden belli ki, “gelecek nesil” yapılan bu fedakarlıklardan ötürü minnettar olacak. Türk öğretmenler öğrencilere iyi bir terbiye vermeden eğitim öğretim olmayacağı görüşündeler.

YAZ • SAYI 29 DA

49

путешествие Мы все дети единого Бога. Поэтому помогать людям, воспитывать настоящего человека, личность должны все мы, независимо от национальности и религии, страны и государства, профессии и социального статуса. Hepimiz tek yaratıcının kullarıyız. Bu yüzden insanlara yardım etmek, kişiliği ile dört dörtlük bir insan yetiştirmek; milliyet ve din, ülke ve devlet, meslek ve sosyal statü farkı gözetmeden hepimizin görevidir. посчастливилось учиться в этих замечательных учреждениях, кажутся такими же, как все студенты и учащиеся мира. Они радуются началу занятий, но еще больше рады звонку на перемену, предпочтут сначала вдоволь наиграться в футбол, а уж потом сесть за уроки. Они смеются над ошибками и оговорками, переживают на экзаменах, дружат, ссорятся, влюбляются Но, несомненно, образование, которое дают им в этих благодатных стенах, позитивно скажется не только на их профессионализме и карьерном росте. Оно идет рука об руку с воспитанием, что сделает их не только знатоками и мастерами своего дела, но и личностями, которым можно будет смело доверить воспитание тех, кто придет после нас.

Мы все дети единого Бога Чем же оказались столь привлекательны идеи Фетхуллаха Гюлена для тех, кто больше не мыслит свою жизнь без благотворительности, без потребности отдавать другим людям себя, свои знания, опыт, силы, деньги, время? Возможно, понимание того, что наша Земля так мала, и все проблемы одной страны, одного народа становятся проблемой всех. Ведь поняли мы все, в конце концов, что глобальное потепление, засуха, природные катастрофы и социальные бедствия не знают границ. Что мощной океанской волне все равно, что сметать на своем пути – бедную рыбацкую деревушку или двадцатиэтажный пятизвездочный рай.

50 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

Büyük ihtimalle Burç Koleji’nde veya Fatih Üniversitesi’nde okuyanlar arasında böyle insanlar çıkmayacaktır. Bu eğitim kurumları Fethullah Gülen’i kendilerine bir rehber olarak görenlerin finansal desteğiyle inşa edildi. Onlar bu desteği bir hizmet değil, borç olarak düşünüyor. Bu yüzden sokaklarda tanınmak, basında yayınlanmak istemiyor veya karşılık olarak herhangi bir teşekkür beklemiyorlar. Bu güzel kurumlarda okuyan şanslı öğrenciler dünyadaki diğer öğrenciler gibi, ders başlayınca seviniyorlar ama paydos ziline daha bir seviniyorlar. Önce doya doya futbol oynamaya koşuyor sonra da ders çalışmayı tercih ediyorlar. Komik şeylere gülüyorlar, arkadaşlık yapıyorlar, kavga ediyorlar, aşık oluyorlar… Şüphesiz ki bu bereketli kurumlarda verilen eğitim sadece öğrencilerin uzmanlık alanlarında ve kariyerlerinde değil, her alanda pozitif etkisini gösterecektir. Eğitim, terbiye harcı ile karılıyor ve böylece öğretmenler işlerini profesyonelce yapan elemanlar yetiştirmenin yanında verdikleri rehberlik ile onları aynı zamanda vasıflı birer fert haline getirmeye çalışıyorlar.

gezi Самый лучший звук – звонок на перемену

Студенты и школьная детвора, которым посчастливилось учиться в этих замечательных учреждениях, кажутся такими же, как все студенты и учащиеся мира. Они радуются началу занятий, но еще больше рады звонку на перемену.

En güzel ses teneffüs zili sesi Bu güzel kurumlarda okuyan şanslı öğrenciler dünyadaki diğer öğrenciler gibi, ders başlayınca seviniyorlar ama teneffüs ziline daha bir seviniyorlar.

Что наркомания, алкоголизм и СПИД уносят миллионы жизней, независимо от того, в какой стране живут люди, страдающие от болезни или пагубной страсти. Мы все – дети единого Бога. Поэтому помогать людям, воспитывать настоящего человека, личность должны все мы, независимо от национальности и религии, страны и государства, профессии и социального статуса. А может быть, человеку необходим азарт, и он, наконец, понял, что состязаться можно не только на футбольном поле, боксерском ринге или за карточным столом? Возможно, есть смысл добиваться победы в другом? Скажем, в количестве добрых дел, которые успеешь сделать за свою жизнь, или добрых слов, которые скажут о тебе люди, когда ты покинешь бренный мир. Тем более что жизнь коротка, а в добрых делах нуждаются многие. Хочется предположить еще одно: Всевышний устами Фетхуллаха Гюлена дал этим людям

Hepimiz tek yaratıcının kullarıyız Hayatını, hayır yaparak; bilgisini, gücünü, tecrübesini, para ve zamanını paylaşarak yaşayanların Fethullah Gülen’in fikirlerini çekici bulmalarının sebebi nedir? Belki dünyamızın küçük olması ve milletlerin problemlerinin artık birbirine çok benzemesidir. Sonuç itibariyle küresel ısınma, kuraklık, doğal afetler ve sosyal felaketler gibi sorunlara da sınırların çok da önemi olmadığını öğrendik. Okyanustaki dev dalgalar için fakir bir balıkçı köyü ya da yirmi katlı, beş yıldızlı cennet gibi bir oteli yok etmek arasında fark yoktur. Uyuşturucu bağımlılığı, alkolizm ve AIDS, başka hastalıklar ya da hayatı karartan bir hırs tutkusu için insanların hangi ülkeden oldukları önemli değildir. Bunlar kim olduğuna bakmadan birçok hayatı söndürüyor. Hepimiz tek yaratıcının kullarıyız. Bu yüzden insanlara yardım etmek, kişiliği ile dört dörtlük bir insan yetiştirmek; milliyet ve din, ülke ve devlet, meslek ve sosyal statü farkı gözetmeden hepimizin görevidir.

За несколько дней, проведенных в Турции, я повстречал немало сохранивших надежду и обретших веру людей. Türkiye’de kaldığım birkaç gün içerisinde bu özellikte pek çok ümitli ve inançlı insana rastladım. YAZ • SAYI 29 DA

51

путешествие Смысл – в количестве добрых дел, которые успеешь сделать, или добрых слов, которые скажут о тебе люди, когда ты покинешь бренный мир. Тем более что жизнь коротка, а в добрых делах нуждаются многие. Hayatın değeri bu fani dünyadan göçtükten sonra, yaptığın iyilikler vesilesiyle, arkandan söylenen iyi sözlerle ölçülür. Ömür çok kısa ve birçok kişi kendilerine uzanacak bir yardım eli bekliyor.

52 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

понимание того, что все дети мира – их дети. Поэтому они и стремятся помочь не только своим чадам, но и всем маленьким человечкам стать настоящими людьми, готовыми впоследствии продолжить их дело. И это понимание необходимо передавать другим людям, учить их терпению и толерантности, снисходительности к слабостям других. Как учит Священный Коран, «коль среди тех, кто верует, одни вступили в спор с другими, примирите их» ().

«Быть рядом с Богом, оставаясь собой» Но каким бы путем ни приходили люди к своей высокой цели, можно сказать совершенно уверенно: Бог даровал им понимание высшего смысла земного бытия – жить, помогая людям. И теперь они руководствуются им и становятся счастливее, делая счастливее других. За несколько дней, проведенных в Турции, я повстречал немало таких людей. Людей, которые, сохранив надежду и обретя веру, нашли и свою путеводную звезду, имя которой Доброта и Понимание ближнего. По-моему, они обрели твердую почву под ногами, вступили на путь, с которого не свернут. Они служат людям, делая их мудрее, добрее, чище. Это невозможно без истинной Веры. Веры в Бога, веры в свои силы, веры в будущее. И, конечно, без поиска себя, своего места на Земле, своего места в жизни других людей. У великого Мевляны Джелаледдина Руми, имя которого так много значит для десятков поколений людей, и которого так ценит и часто вспоминает в своем творчестве Фетхуллах Гюлен, есть такие строки, написанные нам в назидание почти лет назад: «Быть рядом с Богом, оставаясь собой». Наверное, эти слова как нельзя лучше подходят к душевному состоянию людей, которые укрепляются в своей вере, помогая людям и сохраняя себя, свою душу – бесценный дар, дарованный им Богом. ■

Artık coşkunun sadece futbol sahası, boks ringi veya kumar masasıyla sınırlandırılamayacağını anlamamız gerekiyor. Belki başka bir kulvarda da zafer kazanmamız bir anlam ifade eder. Hayatın değeri bu fani dünyadan göçtükten sonra, yaptığın iyilikler vesilesiyle, arkandan söylenen iyi sözlerle ölçülür. Ömür çok kısa ve birçok kişi kendilerine uzanacak bir yardım eli bekliyor. Başka bir açıdan bakacak olursak; Yaratan, insanlara Fethullah Gülen aracılığıyla, dünya çocuklarının aynı zamanda kendi çocukları da olduğunu öğretti. Onun için bu yardımseverler sadece kendi çocuklarına değil, diğer küçük çocuklara da ideal birer insan olmaları adına el uzatıyorlar. Kur’an-ı Kerim’de “Mü’minler arasında tartışanları barıştırın.” () ayetinde de buyrulduğu gibi, bu barış mesajını başkalarına da telkin etmek, farklı görüşlere karşı sabırlı ve hoşgörülü olmayı öğretmek gerekiyor.

“Halk içinde Hak’la beraber olmak” İnsanlar bu dünyada amaçlarına ulaşmak için hangi yolu kullanırlarsa kullansınlar, Allah onlara var olmanın amacının insanlara yardım etmek olduğunu öğretti. Artık bunu kendilerine rehber edinip, başkalarını mutlu etmekten haz duyuyorlar. Türkiye’de kaldığım birkaç gün içerisinde bu özellikte pek çok ümitli ve inançlı insana rastladım. Ve onlar, kendilerine yol gösteren, adı iyilik ve samimiyetle bütünleşmiş olan yıldızı da bulmuşlar. Ayaklarının altında güvenilir ve sağlam bir yol var ve bu yoldan dönmemeye kararlılar. İnsanlara hizmet ederken onları daha iyi, bilge ve temiz hale getiriyorlar. Bütün bunlar ancak Allah’a iman, öz güven, geleceğe ümitle bakıp kendini bulma, dünyada ve başkalarının hayatlarında yer edinmeyle olabilir. Fethullah Gülen’in eserlerinde sık sık adı geçen, aynı zamanda insanlık için çok önemli olan Hz. Mevlana Celalettin Rumi’nin yıl önce yazmış olduğu satırlarda: “Halk içinde Hak’la beraber olmak” ifadesi geçer. Bu söz Allah’ın verdiği en değerli armağanlar olan ruh ve benliği koruyup, başkalarına yardım ederek inancını güçlendiren insanların ruh hallerini yansıtıyor. ■

лицом к лицу Ректор Московского государственного университета

Виктор Садовничий:

От старосты курса –до ректора Moskova Devlet Üniversitesi Rektörü

Viktor Sadovniçiy

Sınıf temsilciliğinden rektörlüğe

Беседовал: Али Сами Йылдырым Координатор журнала «ДА» в РФ.

Konuşan: Ali Sami Yıldırım Da Rusya Federasyonu Koordinatörü.

54 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

Продолжая традицию прошлых столетий, Россия и по сей день играет ведущую роль в таких отраслях, как политика, наука и литература. Несомненно, самым важным фактором этого успеха и авторитета является образование. Образование есть источник, к которому в течение долгих веков обращаются вдохновленные национальными героями народы, стремясь к возвышению путем саморазвития. Виктор Садовничий – один из тех, кто посвятил свою жизнь образовательной и научной деятельности, приобрел мировую известность. Занимая в течение

Rusya Federasyonu dünya siyaset, bilim ve edebiyat sahnelerinde geçmişte olduğu gibi, çağımızda da etkin bir rol oynamaya devam ediyor. Bu başarının ve etkinin sağlanmasındaki en önemli unsur hiç kuşkusuz eğitim Eğitim, bir milletin kendine has çizgide gelişip yükselmesinde, hayatını bu işe adamış kahramanların rehberliğinde sık sık başvuracağı önemli bir kaynak Sayın Viktor Sadovnichy de bu bağlamda Rusya’nın dünya bilimler tarihine kazandırmış olduğu bir eğitim sevdalısı Şu anda Rusya’nın tartışmasız en prestijli eğitim müessesesi olan Moskova Devlet Üniversitesi’nde on beş yıldan bu yana rektörlük yapan Sadovnichy, yaklaşık yarım asırdır akademik hayatın bizzat içinde. Krasnopavlovka köyünden Moskova Devlet Üniversitesi Rektörlük makamına uzanan hayat serüvenini ve mevcut eğitim sistemini artısı ve eksisi ile değerlendirmesi simasında beliren samimiyetin diline de yansıdığının göstergesi Ali Sami Yıldırım: Sayın Sadovnichy kendinizi tanıtabilir misiniz? Nasıl bir öğrencilik hayatınız oldu? Viktor Sadovniçiy: Üniversite eğitimine adım atmam kolay şartlarda gerçekleşmedi. İlköğretimimi bir köy okulunda tamamladım. Çocukluğumu Harkov bölgesindeki Krasnopavlovka köyünde geçirdim. Sekizinci sınıftayken, Moskova Serçe Tepeleri’nde bir eğitim ve bilim sarayının kurulacağını duydum. Böylece Moskova Devlet Üniversitesi’ne girmek benim için

yüz yüze

Московский государственный университет. Moskova Devlet Üniversitesi.

последних 15 лет должность ректора самого престижного высшего учебного заведения России, он около полувека работает в научной сфере. В ходе нашей беседы Виктор Антонович рассказал нам о своем жизненном пути, начавшемся в селе Краснопавловка Харьковской области и однажды волею судьбы приведшем его на должность ректора Московского государственного университета, и сделал оценку современной системы образования. Али Сами Йылдырым: Виктор Антонович, расскажите, пожалуйста, немного о себе. Были ли хорошим учеником в школе, университете? Виктор Садовничий: Мой путь к дверям университета не был простым. Я учился в сельской школе в селе Краснопавловка Харьковской области. В восьмом классе я увидел в газете информацию о строительстве университета – писалось, что в Москве, на Воробьевых горах, будет сооружен Дворец образования и науки. Так у меня появилась мечта – поступить в МГУ. Но поехать в город из села было практически невозможно, потому что для этого требовался паспорт. А паспорт в сельской местности тогда не давали, удерживая там молодежь. Поэтому я вместе с другом после школы поехал устраиваться работать на шахту в Донбасс. Я стал работать в забое, учился в вечерней школе и, получив аттестат, подал документы в Белорусскую сельскохозяйственную академию. Надо сказать, что я всегда был очень хорошим математиком, и страха, что не смогу поступить, у меня не было. Но мой бригадир Николай стал

bir gaye-i hayal haline geldi. Ancak, yolculuk için pasaport gerektiğinden dolayı, köyden şehre gitmek hemen hemen imkansızdı. O zamanlar gençlerin köylerden ayrılmalarını engellemek için pasaport vermezlerdi. Bu yüzden okul bittikten sonra arkadaşımla beraber bir maden ocağında çalışmak üzere Donbass’a gittim. Donbass’da aynı zamanda akşam okulunda eğitim görüyordum. Diploma aldıktan sonra Belarus Ziraat Akademisi’ne başvuru için gereken belgeleri gönderdim. Şunu söylemek gerekiyor ki, her zaman iyi bir matematikçiydim. Bu sebeple üniversiteye gireceğimden hiç kuşkum yoktu. Ama çalıştığım yerdeki ustabaşım Nikolay “Ne! Ziraat Akademisi de ne oluyor? Sen matematikçisin, üniversiteye gitmen lazım”, diye benimle alay ediyordu. Ama ben belgelerimin akademiye artık gönderilmiş olduğunu söyledim. O zaman Nikolay “Bir gece içinde belgelerini geri getirirsem gidecek misin?” dedi. Bahse girdik. Belgelerimi geri getirebilirse üniversite eğitimim için Moskova’ya gidecektim. Çok geçmeden belgelerim Nikolay’ın postane müdürü olarak çalışan eşi sayesinde geri geldi. Nikolay’la beraber Moskova’ya gittik. MekanikMatematik Fakültesi’nin sınavlarına girdim ve kazandım. Böylece hayalim gerçekleşti. O zaman 19 yaşındaydım. Nikolay ise üniversitenin hukuk fakültesine girdi.

Я считаю, что уровень подготовки абитуриентов падает год от года. И на то есть причины. Bana göre üniversiteye girenlerin bilgi seviyesi her yıl düşüyor. Bunun çeşitli sebepleri var.

Ya eşiniz ve çocuklarınız, onlar nasıl bir eğitim aldılar? Eşimle aynı sınıfta okuyorduk. Çocuklarımız da Matematik fakültesinden mezun oldular. Bu fakültede iltimasla okumak ve ders geçmek mümkün değildir. Oğlum Yuriy profesör, Matematik Fakültesi’nde öğretim üyeliği yapıyor. Kızım İnna hesap uzmanı ve Sibernetik Fakültesi’nde ders veriyor. Kısacası herkes matematikçi Herkes Moskova Devlet Üniversitesi’nden çok iyi notlarla mezun oldu. Bu yolu seçmelerinden çok mutluyum. Bir gün Moskova Devlet Üniversitesi’nin yöneticisi olacağınızı hiç tahmin edebilir miydiniz? Her şey birinci sınıftayken başladı. Son sınıf öğrencilerinin kontrolü rehberliğinde bir doğa gezisine katıldık. Son sınıf öğrencilerinin ilk sınıf öğrencilerini bu tür gezilere götürmeleri adettendi. Büyükleri-

Ректор Садовничий на совещании с коллегами из университета. Rektör Sadovniçiy üniversiteden meslektaşlarıyla toplantıda.

Студенты факультета психологии. Psikoloji Fakültesi öğrencileri.

меня поддевать: «Ну, какая сельхозакадемия! Ты же математик – поехали в университет!» Но я уже отослал документы в академию. И тогда Николай мне говорит: «А если я верну их за ночь, ты поедешь?» Мы поспорили: если он сможет вернуть документы – я поеду «за своей мечтой» в Москву. А нет – так нет. И что вы думаете? Он их вернул. Правда, благодаря своей супруге, которая работала начальником почты. Так мы с Николаем отправились в Москву. Ну, а дальше были экзамены на мехмат и зачисление. Так сбылась моя мечта. Мне было 19 лет. Николай же поступил на юридический факультет университета.

Более десяти лет возглавляю конкурс «Учитель года» и вижу, какие прекрасные преподаватели есть в России. On yıldan fazla “Yılın Öğretmeni” yarışmasının başındayım ve Rusya’da ne kadar iyi öğretmen olduğunu gayet iyi görüyorum.

56 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

Ваши жена и дети тоже посвятили свою жизнь математике? Жена – моя однокурсница. И все дети учились на мехмате. Там по блату учиться невозможно – надо уметь хотя бы считать… Сын Юра – доктор наук, уже профессор. Он преподает на мехмате. Дочь Инна преподает на ВМК (факультет вычислительной математики и кибернетики), а другая дочь, Анна, работает в Торгово-промышленной палате и еще преподает на экономическом факультете. Одним словом, все математики… Все окончили МГУ с отличием. Я рад, что они выбрали этот путь. Смели ли Вы когда-нибудь предположить, что в один день станете руководителем МГУ? Каков был этот путь? Все началось еще на первом курсе. Старшекурсники повели нас в поход. Это была традиция мехмата: старшекурсники приучали первокурсников ходить в походы. А обратно мы возвращались уже самостоятельно, потому что старшекурсники остались еще на одну ночь. Нам надо было сесть на электричку. И вот мы –

miz gittiğimiz yerde bir gece daha kalacakları için, tek başımıza geri dönmek zorundaydık. Elektrikli trene binmemiz lazımdı. Aramızda çok kız vardı ve trene binmek için ormandan geçiyorduk. Bu arada yoğun bir yağmur başladı, hava karardı. Yolumuzu kaybettik. Kızlar ağlamaya başladılar. Ben grubumuzu ormandan götürdüm. Ben de dahil olmak üzere hiç kimse yolu bilmediğinden tesadüfen götürdüm tabi. Sonraki gün üniversitede sınıf temsilcisinin seçileceği bir toplantı düzenleniyordu. Galiba sınıf arkadaşlarım çok minnettar kaldıkları için beni seçtiler. Bundan sonra devamlı olarak kurumumuzda farklı görevler yaptım: Sınıf temsilciliği, öğrenci komitesi başkanlığı, sınıfın; sonra da fakültenin Komsomol Birliği’nin sekreterliği Okulda akademik çalışmalara zaman ayırma bakımından çok titiz olmak gerektiği için derslerden sosyal işlere zaman ayırmak, ilk zamanlar benim için çok zordu. Özellikle Mekanik-Matematik Fakültesi’nde sadece kendi bilgilerinizi kullanarak okuyabilirsiniz. Ama sonunda akademik meşguliyetlerin yanında sosyal faaliyetlere de katılmaya başladım ve üniversiteyi pekiyi notlarla bitirdim. Yüksek lisans yapmaya karar verdim. Süresinden önce tezimi bitirdim ve fakültede asistan olarak kaldım. Kısa bir süre sonra doçent oldum. Aynı zaman diliminde profesörlük tezimi yazıyordum. O yıllarda üniversitenin en genç profesörü oldum. yılında Rektör Yardımcısı oldum yılında Moskova Devlet Üniversitesi’ne Rektör olarak seçildim.

Bilgisayarı biliyorlar ama Aleksandr Puşkin’i tanımıyor ve okumuyorlar Üniversitede kırk yıldan fazla süredir öğretim üyeliği yapıyorsunuz. Üniversite adaylarını biraz değerlendirir misiniz?

среди нас много девчонок – отправились по лесу на станцию. В это время пошел сильный дождь, быстро стемнело. Мы заблудились. Девчонки заныли. Я взял на себя командование и вывел их. Конечно, случайно вывел, потому что дороги никто не знал. А на следующий день было студенческое собрание, где выбирали старосту курса. Наверное, чувство благодарности у моих однокурсников было столь велико, что они выбрали меня. И после этого я постоянно был на какихто постах: староста курса, председатель студкома, секретарь комсомольской организации курса, потом факультета Так как в любой общественной работе много беготни, а учеба требует сосредоточенности, первое время было сложно. Тем более что на мехмате никогда не было скидок ни на что – засчитывались только твои знания. Но я втянулся и в итоге окончил университет с отличием. Поступил в аспирантуру, досрочно защитился и был оставлен ассистентом на кафедре. Потом стал доцентом и одновременно защищал докторскую. Был самым молодым профессором в те годы в университете. А в году я стал заместителем проректора… Ну, а уже в году был избран ректором МГУ.

Ребята умеют работать с компьютером. Но они не знают Александра Пушкина Вы больше сорока лет преподаете в университете. Как меняется уровень знаний абитуриентов? Я считаю, что уровень подготовки абитуриентов падает год от года. И на то есть причины. Я не хочу сказать, что виноваты учителя. Более десяти лет возглавляю конкурс «Учитель года» и вижу, какие прекрасные преподаватели есть в

Bana göre üniversiteye girenlerin bilgi seviyesi her yıl düşüyor. Bunun çeşitli sebepleri var. Öğretmenlerin suçlu olduğunu söylemek istemem. On yıldan fazla “Yılın öğretmeni” yarışmasının başındayım ve Rusya’da ne kadar iyi öğretmen olduğunu gayet iyi görüyorum. Bunun sebebi olarak 90’lı yıllarda eğitime bakış açısını söyleyebilirim: Öğretmen kendini pazar ekonomisine uymayan bir şahıs olarak görüyordu. Bir diğer sebep ise öğretmenlere verilen destek seviyesi. Bu, onların toplumda üstün olmayan statüde sınıflandırılmasına yol açıyor. Eğitimimizde kalitenin her geçen dönem daha da düştüğüne dikkat çekmek istiyorum. Üniversitede bize gelen çocukların sadece bir yönde gelişmiş olduğunu fark etmekteyiz. Mesela bilgisayar ve internet ile çalışmayı biliyorlar ama Aleksandr Puşkin’i, Mihail Lermontov’u, Lev Tolstoy’u tanımıyor ve okumuyorlar. Maalesef çocukların hatasız Rusça konuşamamaları ve yazamamaları da bizi endişe içinde bırakıyor. Okullarda verilen eğitimde hayata hazırlama noktasında endişelerim var. Okulda Rusça hazırlığın kalitesi hızla düşüyor. Neslimizin çocukluğundan beri ezbere bildiği klasik eserler üzerine üniversitemizde yazılan kompozisyonların bazen sadece bir kaç cümleden oluştuğunu söylemek yeterli sanırım. Ayrıca ülkemizde matematik öğrenme ve öğretme kalitesi de gittikçe düşüyor. Bence bunun stratejik bir anlamı var. Saint Petersbrug’taki G-8 zirvesinden çıkan son bildiriyi okursanız, devlet başkanlarının eğitim deklarasyonunu imzalarken ilk önce matematik bilimini düşündüklerini anlarsınız. Bu problem hem Amerika hem Avrupa hem de Japonya’da baş göstermeye başladı. Rusya eskiden okullarda yüksek matematik eğitimi olan bir ülkeydi. Bizim klasik kitapların arasında şimdi okul öğrencilerinin gerektiği ölçüde fay-

Ребята умеют работать с компьютером, Интернетом. Но они не знают Александра Пушкина, Михаила Лермонтова, не читают Льва Толстого. Öğrenciler bilgisayar ve internet ile çalışmayı biliyorlar ama Puşkin’i, Lermontov’u, Tolstoy’u tanımıyor ve okumuyorlar. YAZ • SAYI 29 DA

57

лицом к лицу

Приезжие студенты сконцентрированы на движении к своим целям, они знают, чего хотят, и добиваются этого. Порой москвичи, несмотря на более комфортные условия жизни дома, под опекой родителей, учатся хуже общежитских студентов. Moskova dışından gelen öğrencilerin belli amaçları oluyor. Fakat Moskovalı öğrenciler ev hayatlarının rahat şartlarına ve anne babalarının desteğine rağmen yurtta kalan öğrencilerden daha başarısız oluyorlar.

58 ДА ЛЕТО • 29 НОМЕР

Ректор Виктор Садовничий. Rektör Viktor Sadovniçiy.

Azerbaycan halk tiyatrosu modern Azerbaycan tiyatrosunun teşekkülünde önemli rol oynamış, geçmişle gelecek arasında bir köprü olmuştur. Azerbaycan’da modern tiyatro yy’ın ortalarına rastlamaktadır. yüzyılın başlarında Azerbaycan’ın siyasi hayatında radikal değişikler olmuş, Çarlık Rusya Kafkasya’ya inmiş, Azerbaycan’ı kontrolü altına almaya çalışmıştır. ’de İran’la yapılan Türkmençay antlaşmasıyla Azerbaycan kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrılmış, Kuzey (bugünkü) Azerbaycan Çarlık Rus’un, Güney Azerbaycan (İran Azerbaycan’ı) İran’ın tahakkümü altına girmiştir.Çarlık idaresinin eyalet merkezi olan Tiflis, resmi dairelerin ve mekteplerin açılmasıyla diğer şehirlere nazaran daha gelişmiş bir durumdaydı. Avrupai hayat tarzının Tiflis’te Rus tesiriyle başlaması, birtakım içtimai hareketlenmeyi de beraberinde getirmiştir. Gayrimüslimler bu yeni yaşam biçimine kısa sürede ayak uydurmuşsalar da Müslümanlar (çoğunluğu Türk) dinleri dolayısıyla uzun süre bu durumu kabullenmemişlerdir. Azerbaycan araştırmacısı Yavuz Akpınar tiyatroyla ilgili olarak Tiflis muhitinin o dönemki görünümünü şöyle açıklamaktadır: Ahundzade’nin ’dan itibaren komediler yazmaya başlaması doğrudan doğruya Tiflis’teki kültürel değişmelerle yakından alakalıdır… Yolların yapılması, şehirlerdeki hızlı nüfus artışı, özellikle Tiflis’in süratli gelişmesi, ticaretin büyümesi kültürel hayatın bu şehirde canlanmasına ve olgunlaşmasına imkân hazırlamıştı. Tiflis’te devlet daireleri kurulmuş, birçok okul açılmış matbuat gelişmeye başlamıştı. Avrupai hayat tarzı yaygınlaşıyor, güçleniyordu. İşte bu gelişmelerin tabii bir neticesi olarak tiyatro binasına ihtiyaç duyuldu. Ruslar, Gürcüler ve Ermeniler arasından yerli aktörler çıkmaya başlamıştı, tiyatro toplulukları oluşturuluyordu. Avrupai hayat tarzının Kafkasya ve Azerbaycan dolaylarında yerleşip yayılmasını bu bölgenin Şark’a ait hususiyetlerinden, atmosferinden koparılmasını kendi sömürgeci emelleri için de yararlı gören Çarlık hükümeti, Rusların ve diğer gayrimüslimlerin Tiflis’te tiyatro, opera, müzik, modern eğitim ve öğretim, matbuat sahalarındaki faaliyetlerine gereken dikkati gösteriyor, bunları himayeden geri kalmıyordu… Vorontsov’un hususi bir tiyatro binası yaptırmasının başka sebepleri de vardır: Mesela Tiflis’te gittikçe büyüyen Rus kolonisi için alıştıkları eğlence hayatını ihdas etmek, geliştirmek medeni bir ihtiyaç haline gelmişti (Akpınar,). Çarlık Rus idaresinin umumi valisi Knyaz Vorontsov, ’da Tiflis’te Rus tiyatro binasının temelini attırmış ve ’de tiyatro binası hizmete açılmıştır. Bu durum daha sonra Vorontsov’un Türk, Gürcü ve Ermeni aydınlarını tiyatro eseri yazmaya teşvik etmesiyle daha ileriye taşınmıştır. Böylece Müslüman-Türk dünyasının ilk tiyatro yazarı Mirza Fetali Ahundzade, ’de ilk komedisi Hekayet-i Molla İbrahimhalil Kimyager’i yazmıştır. Ahundzade aynı yıl Mösyö Jordan, LenkeranHanının Veziri tiyatrolarını, ’de Hekayet-i Hırs-ı Guldurbasanı, ’te Hacı Gara’yı, ’te Mürafaa Vekilleri’ni yazmıştır (Akpınar, ). Eserler Azerbaycan Türkçesiyle yazılmışsa da ilk olarak ’te Tiflis’te Rusça basılmış ve ne yazık ki Rusça oynanmıştır. Bunun nedenini Abdulvahap Yurtsever, Azerbaycan’da henüz tiyatroyu icra edecek aktör kadroların olmaması olarak belirtilir (Yurtsever, ). Ahundzade’nin eserleri başta Rusya olmak üzere Fransa, İngiltere’de de sahnelenmiştir. Akpınar, asrın ikinci yarısında Batı Avrupa’da en çok tanınan Şarklı yazarın Ahundzade olduğunu söyler (Akpınar, )’den sonra tiyatro hayatında bir canlanma görülmüş, Gori Muallim Mektebini bitiren gençler, öğrencileri etrafında toplayarak bazı tiyatro eserlerini sahneye hazırlamışlardır. yılında profesyonel denebilecek tiyatro topluluğu Nahçivan’da oluşturulmuştur. Bu topluluğun içinde Memmedtağı Sıdkı, Celil Mehmetkuluzade, Elekber Mehmetguluoğlu, Ekber Molla Beyeloğlu, Eyneli Bey Sultanof gibi tiyatro heveskârları, ’den itibaren de Azerbaycan Türkçesini iyi bilen Ermeni aktör ve aktrisleri Elmas Hanım, Stepan Safrazyanlar Azerbaycan’ın birçok şehrinde (Bakü, Gence, Tiflis, Nuha) tiyatro gösterileri düzenlemişlerdir. Ahunzade’nin komedileri başta olmak üzere Ermeni yazar Vasak Medetov’un Azerbaycan Türkçesiyle yazdığı eserleri oynamışlardır (Akpınar, ). Elmas Hanım Türk sahnesinde yer alan ilk kadın sanatçıdır. ’dan itibaren Azerbaycan tiyatrosu Bakü’de gelişmeye başlamıştır. İnkılap Kerimov, Bakü’de tiyatronun canlanmasını, Sultanmecit Genizade, Habib Bey Mahmutbeyov ve Necefoğlu Bey Veliyev’in tiyatro heveslilerini bir araya getirerek gösterdikleri mücadeleye dayandırır ve bu durumu şöyle açıklar: “… Bu şahısların tiyatro yolunda çektikleri azap, uğraştıkları birçok tahkirat, sövüşlerin hiçbiri anlatılamaz. Kapı kapı gezip bilet satmakla tiyatrolar verip özleri için bir kuruş götürmeyip ihza ettikleri paraları yeni tür mektep uşaklarına gönderirdiler… Bu şahısların tiyatro yolunda zahmetleri çok büyük ve tiyatro tarihine adları yazılmalıdır.” (Kerimov, ) Yukarıda belirtilen isimler her ne kadar tiyatro konusunda büyük eserler vermemişse de rejisörlük ve aktörlük alanlarında tiyatronun ağır yükünü üzerine almışlardır. Habib Bey ve Sultanmecit Genizade ’de yüksek tahsil için Bakü’ye gelmiş, burada öğretmenlik yapmaya başlamışlardır. Habib Bey ve Genizade’nin büyük çaba göstererek Bakü’de açtığı Rus-Tatar Mektebi2 maarif ve medeniyet yolunda önemli ilerleme kaydetmiştir. Aralarına Necefoğlu Bey Veliyev’in de katılmasıyla Bakü’de tiyatro alanında hareketlenme başlamıştır. Açılan mektebin öğrencilerinin tiyatroya olan ilgileri arttırılmış, dönemin ünlü tiyatro oyuncularından Hüseyin Araplinski ve Mirmahmut Kazımovski de ilk defa bu mektebin öğretmenlerinin yönlendirmesiyle sahneye çıkmıştıfunduszeue.infoü’de bu hareketlerle canlanan tiyatro hayatı profesyonelleşmek adına hükümet izniyle truppalar (tiyatro toplulukları) oluşturulmaya çalışılmıştır. Bununla ilgili ilk adım ’da Azerbaycan’ın önemli aydını Hasan Bey Melik Zerdabi tarafından atılmış; fakat Bakü hükümeti tarafından izin verilmemiştir. Daha sonra Nerimanov’un gayretleri olumlu sonuçlanmış ve nitekim aynı yıl “Birinci Müslüman Truppası” adı altında tiyatro topluluğu kurulmuştur.