Nitel Ve Nicel Gözlem Test Soruları

ЖАШ ИЛИМПОЗДОРДУН I ЭЛ АРАЛЫК КОНГРЕССИНИН БИЛДИРYYЛӨРY I. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMLER LİSANSÜSTÜ ÖĞRENCİ KONGRESİ BİLDİRİLERİ СБОРНИК MАТЕРИАЛОВ МЕЖДУНАРОДНОГО НАУЧНОГО КОНГРЕССА МОЛОДЫХ ИССЛЕДОВАТЕЛЕЙ УДК 001 ББК 72 Ж 39 Ж 39 Жаш Илимпоздордун I Эл Аралык Конгрессинин Билдирүүлөрү = I. Uluslararası Sosyal Bilimler Lisansüstü Öğrenci Kongresi Bildirileri, Tүзгөндөр: Женгиз Буйар, Хаяти Беширли, Муратбек Кожобеков, Григорий Фреюк, Магира Амердинова, Бишкек: 2016. I. Uluslararası Sosyal Bilimler Lisansüstü Öğrenci Kongresi Bildirileri, Editörler: Cengiz Buyar, Hayati Beşirli, Muratbek Kocobekov, Grigoriy Freyuk, Magira Amerdinova, Bişkek 2016. ISBN 978-9967-31-503-7 Китепте Кыргыз-Түрк Манас университети тарабынан 2016-жылдын 24 – 25-март айында өткөргөн Жаш Илимпоздордун I Эл Аралык Конгрессинде уктурулган билдирүүлөр арасынан конресстин редколлегиясы тандап алган материалдар орун алды. Bu kitapta 24-25 Mart 2016 tarihinde Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’nde gerçekleştirilen I. Uluslararası Sosyal Bilimler Lisansüstü Öğrenci Kongresi’nde sunulan bildirilerden Kongre Bilim Kurulu’nun değerlendirmeleri neticesinde belirlenen bildiriler yer almaktadır. Yazıların bütün sorumluluğu yazarlarına aittir. Конгрестин спонсору ТИКА Kongre TİKA tarafından desteklenmiştir. - Ж 1401010000-16 УДК 001 ISBN 978-9967-31-503-7 ББК 72 © СB 2016 2 ЖАШ ИЛИМПОЗДОРДУН I ЭЛ АРАЛЫК КОНГРЕССИНИН БИЛДИРҮҮЛӨРҮ I. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMLER LİSANSÜSTÜ ÖĞRENCİ KONGRESİ BİLDİRİLERİ СБОРНИК MАТЕРИАЛОВ МЕЖДУНАРОДНОГО НАУЧНОГО КОНГРЕССА МОЛОДЫХ ИССЛЕДОВАТЕЛЕЙ Tүзгөндөр Editörler Женгиз БУЙАР Cengiz BUYAR Хаяти БЕШИРЛИ Hayati BEŞİRLİ Муратбек КОЖОБЕКОВ Muratbek KOCOBEKOV Григорий ФРЕЮК Grigoriy FREYUK Магира АМЕРДИНОВА Magira AMERDİNOVA Бишкек • Bişkek 2016 3 КОМИССИЯЛАР Конгресстин ардактуу кеңеши Проф., докт., Сeбахаттин БАЛЖЫ (Ректор, КТМУ) Проф., докт., Асылбек КУЛМУРЗАЕВ (I-Проректор, КТМУ) Проф., докт., Т. АБДЫРАХМАНОВ (Ректор, КГУ им. И. Арабаева) Проф., докт., В. И. НИФАДЬЕВ (Ректор, КРСУ им. Б. Елцина) Проф., докт., А. И. МУСАЕВ (Ректор, БГУ им. К. Карасаева) к.э.н., доц., Ч. У. АДАМКУЛОВА (Ректор, КНУ им. Ж. Баласагына) Еврен РУТБИЛ (ТИКА Координатору) Конгресстин секретариаты к.и.н., доц. Муратбек КОЖОБЕКОВ к.и.н., доц. м.а. Женгиз БУЙАР Бакыт РАХИМОВ Конгресстин Уюштуруу комитети Проф., докт. Хаяти БЕШИРЛИ (КТМУ) Проф., докт. Магира АМЕРДИНОВА (КГУ) Т.и.к., доц. Муратбек КОЖОБЕКОВ (КТМУ) Т.и.к., доц. м.а., Женгиз БУЙАР (КТМУ) Т.м. и.к., доц., Наталья Николаевна МАЛЮКОВА (КРСУ) Э.и.к., доц., Григорий Васильевич ФРЕЮК (КРСУ) Э.и.к.,доц., Эрмека Жумакуновна ЛАЙЛИЕВА (КНУ) Э.и.к.,доц. Бакытбек Кутбидинович КОЖОЕВ (БГУ) Ю.и.к., Нургуль САЛЬПИЕВА (КНУ) Турсунай ИБРАГИМОВА (КГУ) Майрамкан НАЗАРБАЕВА (БГУ) Илимий комитет Проф., докт. Хаяти Беширли (КТМУ) Проф., докт. Анаркуль Урдалетова (КТМУ) Проф., докт. Акматалы Алимбеков (КТМУ) Проф., докт. Фахри Унан (КТМУ) Проф., докт. Осман Йорулмаз (КТМУ) Проф., докт. Жусуп Пиримбаев (КТМУ) Проф., докт. Мурат Садуллах Чеби (КТМУ) Проф., докт. Кусеин Исаев (КТМУ) Проф., докт. Жамгырбек Бокошев (КТМУ) Проф., докт. Экрем Арыкоглу (КТМУ) Проф., докт. Юсуф Доган (КТМУ) Проф., докт. Шенол Чавуш (КТМУ) Проф., докт. Магира Амердинова (КГУ) Э.и.д., проф., Базарбаева Рахат Шамшиевна, (КРСУ) П.и.д., проф., Иванов Спартак Геннадьевич, (КРСУ) Э.и.д., проф., Нуралиева Чолпон Аскаровна, (КРСУ) Ю.и.д., проф., Шамурзаев Таалайбек Турсунович, (КРСУ) Проф., докт. Токоев Таалай Токтосунович (БГУ) Проф., докт. Токсонбаев Рыскелди Нурманбетович (БГУ) Проф., докт. Савин Виктор Евгеньевич (БГУ) Э.и.к., доц. Адем Голеч (КТМУ) Ф.и.к., доц. Кадыркулова Фатима Дункановна (БГУ) Т.и.к., доц. Муратбек Кожобеков (КТМУ) Э.и.к., доц. Турусбек Асанов (КТМУ) Ф.и.д., доц. Бурул Сагынбаева (КТМУ) Ф..и.к., доц., Барыш Эрдем (КТМУ) Ф.и.к., Алтынбек Жолдошев (КТМУ) Ф.и.к., доц., Эмиль Каниметов (КГУ) Ф.и.к., доц., Светлана Апышева (КГУ) Э.и.к., доц., Хасанова Людмила Владимировна, (КРСУ) Э.и.к., доц., Шарабакина Ирина Николаевна, (КРСУ) П.и.к., доц. Акматалиева Айнура Майрамбековна, (КРСУ) 4 KURULLAR Kongre Onur Kurulu Prof. Dr. Sebahattin BALCI (Rektör, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi) Prof. Dr. Asılbek KULMIRZAYEV (Rektör Vekili, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi) Prof. Dr. Tölöbek ABDIRAHMANOV (Rektör, İ. Arabayev Kırgız Devlet Pedagoji Ün.) Prof. Dr. V. İ. NİFADYEV (Rektör, B. Yeltsin Kırgız-Rus Slavyan Üniversitesi) Prof. Dr. A. İ. MUSAYEV (Rektör, K. Karasayev Bişkek Sosyal Bilimler Üniversitesi) Doç. Dr. Ç. U. ADAMKULOVA (Rektör, C. Balasagın Kırgız Milli Üniversitesi) Evren RUTBİL (TİKA Bişkek Koordinatörü) Kongre Genel Sekreterleri Doç. Dr. Muratbek KOCOBEKOV Yrd. Doç. Dr. Cengiz BUYAR Bakıt RAHİMOV Kongre Yürütme Kurulu Prof. Dr. Hayati BEŞİRLİ (Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi) Doç. Dr. Muratbek KOCOBEKOV (Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Cengiz BUYAR (Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi) Prof. Dr. Magira AMERDİNOVA (İ. Arabayev Kırgız Devlet Üniversitesi) Doç. Dr. Natalya MALYUKOVA (B. Yeltsin Kırgız-Rus Slavyan Üniversitesi) Doç. Dr. Grigoriy FREYUK (B. Yeltsin Kırgız-Rus Slavyan Üniversitesi) Doç. Dr. Ermeka LAYLİYEVA (C. Balasagın Kırgız Milli Üniversitesi) Doç. Dr. Bakıtbek KOCOYEV (K. Karasayev Bişkek Sosyal Bilimler Üniversitesi) Nurgül SALPİYEVA (C. Balasagın Kırgız Milli Üniversitesi) Tursunay İBRAGİMOVA (İ. Arabayev Kırgız Devlet Üniversitesi) Mayramkan NAZARBAYEVA (İ. Arabayev Kırgız Devlet Üniversitesi) Kongre Bilim Hakem Kurulu Prof. Dr. Hayati BEŞİRLİ (KTMÜ) Prof. Dr. Magira AMERDİNOVA (KMÜ) Prof. Dr. Anarkül URDALETOVA (KTMÜ) Prof. Dr. Akmatalı ALİMBEKOV (KTMÜ) Prof. Dr. Fahri UNAN (KTMÜ) Prof. Dr. Osman YORULMAZ (KTMÜ) Prof. Dr. Cusup PİRİMBAYEV (KTMÜ) Prof. Dr. Murat Sadullah ÇEBİ (KTMÜ) Prof. Dr. Kuseyin İSAYEV (KTMÜ) Prof. Dr. Camgırbek BÖKÖŞOV (KTMÜ) Prof. Dr. Ekrem ARIKOĞLU (KTMÜ) Prof. Dr. Yusuf DOĞAN (KTMÜ) Prof. Dr. Rahat BAZARBAYEVA (KRSÜ) Prof. Dr. Spartak İVANOV (KRSÜ) Prof. Dr. Çolpon NURALİYEVA (KRSÜ) Prof. Dr. Taalaybek ŞAMURZAYEV (KRSÜ) Prof. Dr. Taalay TOKOYEV (BGU) Prof. Dr. Rıskeldi TOKSONBAYEV (BGU) Prof. Dr. Viktor SAVİN (BGU) Doç. Dr. Muratbek KOCOBEKOV (KTMÜ) Doç. Dr. Fatima KADIRKULOVA (BGU) Doç. Dr. Emil KANİMETOV (KDÜ) Doç. Dr. Turusbek ASANOV (KTMÜ) Doç. Dr. Svetlana APIŞEVA Doç. Dr. Şenol ÇAVUŞ (KTMÜ) Doç. Dr. Burul SAGINBAYEVA (KTMÜ) Doç. Dr. Adem GÖLEÇ (KTMÜ) Doç. Dr. Barış ERDEM (KTMÜ) Öğr. Gör. Dr. Altınbek COLDOŞOV (KTMÜ) 5 КОМИССИИ Почетный совет конгресса Проф., докт., Сeбахаттин БАЛЖЫ (Ректор, КТМУ) Проф., докт., Асылбек КУЛМУРЗАЕВ (I-Проректор, КТМУ) Проф., докт., Т. А. АБДЫРАХМАНОВ (Ректор, КГУ им. И. Арабаева) Проф., докт., В. И. НИФАДЬЕВ (Ректор, КРСУ им. Б. Елцина) Проф., докт., А. И. МУСАЕВ (Ректор, БГУ им. К. Карасаева) к.э.н., доц., Ч. У. АДАМКУЛОВА (Ректор, КНУ им. Ж. Баласагына) Эврен РУТБИЛ (ТИКА) Генеральный секретариат конгресса к.и.н., доц. Муратбек Чалакеевич КОЖОБЕКОВ к.и.н., и.о. доц. Женгиз БУЙАР Бакыт РАХИМОВ Оргкомитет Конгресса Проф., докт. Хаяти БЕШИРЛИ (КТМУ) Проф., докт. Магира АМЕРДИНОВА (КГУ) канд. и. н., доц. Муратбек Чалакеевич КОЖОБЕКОВ (КТМУ) канд. и. н., и.о. доц., Женгиз БУЙАР (КТМУ) к.г.-м.н., доц., Наталья Николаевна МАЛЮКОВА (КРСУ) к.э.н., доц., Григорий Васильевич ФРЕЮК (КРСУ) к.э.н., доц., Эрмека Жумакуновна ЛАЙЛИЕВА (КНУ) к.э.н., доц. Бакытбек Кутбидинович КОЖОЕВ (БГУ) Майрамкан НАЗАРБАЕВА (БГУ) Нургуль САЛЬПИЕВА (КНУ) Экспертный совет Конгресса Проф., докт. Хаяти Беширли (КТМУ) Проф., докт. Анаркуль Урдавлетова (КТМУ) Проф., докт. Акматалы Алимбеков (КТМУ) Проф., докт. Фахри Унан (КТМУ) Проф., докт. Осман Йорулмаз (КТМУ) Проф., докт. Жусуп Пиримбаев (КТМУ) Проф., докт. Мурат Садуллах Чеби (КТМУ) Проф., докт. Кусеин Исаев (КТМУ) Проф., докт. Жамгырбек Бокошев (КТМУ) Проф., докт. Экрем Арыкоглу (КТМУ) Проф., докт. Юсуф Доган (КТМУ) Проф., докт. Магира Амердинова (КГУ им. И. Арабаева) д.э.н., проф., Базарбаева Рахат Шамшиевна, (КРСУ) д.п.н., проф., Иванов Спартак Геннадьевич, (КРСУ) д.э.н., проф., Нуралиева Чолпон Аскаровна, (КРСУ) д.ю.н., проф., Шамурзаев Таалайбек Турсунович, (КРСУ) Проф., докт. Токоев Таалай Токтосунович (БГУ) Проф., докт. Токсонбаев Рыскелди Нурманбетович (БГУ) Проф., докт. Савин Виктор Евгеньевич (БГУ) к. э. н.,, доц. Адем Голеч (КТМУ) к.ф.н., доц. Кадыркулова Фатима Дункановна (БГУ) канд. и. н., доц. Муратбек Чалакеевич Кожобеков (КТМУ) к. э. н., доц. Турусбек Асанов (КТМУ) к.ф.н., доц. Бурул Сагынбаева (КТМУ) к.ф.н., доц., Барыш Эрдем (КТМУ) к.ф.н., Алтынбек Жолдошев (КТМУ) к.ф.н., доц., Эмиль Каниметов (КГУ им. И. Арабаева) к.ф.н., доц., Светлана Апышева (КГУ им. И. Арабаева) к.э.н., доц., Хасанова Людмила Владимировна, (КРСУ) к.э.н., доц., Шарабакина Ирина Николаевна, (КРСУ) к.п.н., доц. Акматалиева Айнура Майрамбековна, (КРСУ) 6 МАЗМУНУ • İÇİNDEKİLER Адель ЧЫМЫРБАЕВА Сравнительный анализ динамики показателя преступности Кыргызстана и России за период 1990 – 2014 гг. .................................................................................…………… 15 Адилет КУДАЙБЕРДИЕВ Кыргыз Республикасынын Жакынкы Чыгыш өлкөлөрү менен эл аралык байланыштарынын калыптанышы ……………………………………………………............. 19 Adil KAIBALIEV Importance of Studying One’s Background Before Hiring Someone By Leadership .................. 25 Ажар КАЗАКБАЕВА Сравнительный анализ динамики показателей численности детей в дошкольных образвательных учреждениях Кыргызстана и России за 1992-2013 годы ............................. 33 Айгерим АКМАТОВА Сравнительный анализ динамики изменения объемов производства коньяка в Кыргызстана и России з период 2005-2013 гг. ............................................................................ 37 Айгуль АЛИБЕКОВА Особенности политики Японии в Кыргызской Республике .................................................... 43 Аида АСКАРААЛИЕВА Преступность несовершеннолетних и пути ее преодоления .................................................... 51 Айдай КУКЕНОВА Кыргыз элинин улуттук турак жайынын тарбиялык мааниси .............................................. 59 Айсулуу ТОКОНБАЙ КЫЗЫ 1916-жылдагы улуттук-боштондук көтөрүлүштүн Ысык Көл өрөөнүнүн мисалында ...... 65 Айтолкун ҮСӨНАЛИЕВА Микрофинансирования в КР ......................................................................................................... 73 А. Н. ШУКЫЖАНОВА Делимитизация кахакстанско-узбекской границы: история, проблемы и решения .......... 79 Александр БРОДИЛИН Установления семантических связей между образовательными компонентами посредством онтологий .................................................................................................................... 87 Алина БЫЛКОВА Сравнительный анализ динамики объемов производства растительного масла в России и Кыргызстане за период 2008-2013 гг. ........................................................................... 95 Alpaslan KARABAĞ Damolla Sâbit Bin Abdulbâkî’nin Akâid-i Cevherî Adlı Eserinin Tanıtımı ve Eserin Ses Bilgisi Açısından Değerlendirilmesi .......................................................................................... 101 7 Anara YÜRÜMEZ Kırgızca ve Hakasçada -LA- İsimden Fiil Yapım Eki ................................................................... 111 Arman ARGIMBAYEV Political Effects On Sports ............................................................................................................... 115 Асел ОМУРБЕК КЫЗЫ Терроризм и экстремизм как угроза безопастности мира ...................................................... 121 Байзак МАМАТАЛИЕВ Мухаммед Хайдар Дулатинин «Тарих-и Рашиди» эмгегинде эскерилген уруулардын паррелинде бүгүнкү кыргыз уруулары ............................................................... 125 Гулзат БАЙБОСУНОВА Традиции и обычаи как элементы этнокультурных ценностей ........................................... 135 Гульзат КАЛМАНБЕТОВА Управления банковскими рисками в условиях рыночной экономики ............................... 139 Гульнара ОКОЕВА Приоритетные отрасли экономики КР: оценка и перспективы ........................................... 145 Дастан АСЫЛБЕКОВ Переход Кыргызстана к зеленой экономике: проблемы и достижения .............................. 157 Дастан РАЗАК УУЛУ Дүйнө кыргыздары ........................................................................................................................ 161 Derya İDİKURT Hac Yolu Üzerinde Bir Menzil: Özbekler Tekkesi ........................................................................ 173 Dicle KOYLAN Tüketim ve Etkileşim Mekânı Olarak İstanbul’daki Sanat Galerileri ........................................ 183 Дильбара КИРБАШЕВА Сравнительный анализ динамики показателей урожайности зерновых культур Кыргызстана и России ................................................................................................................... 191 Динара ҮСӨНАЛИЕВА Бизнестин кооперативдүү социалдык жоопкерчилигин өнүктүрүү – коомдун жашоо деңгээлин жогорулатуусунун жолу катары .................................................................. 197 Елена ТАРАНОВА Инновации и их роль в современном банковском прогрессе ................................................ 205 Елена ФАДЕЕВА Сравнительный анализ результатов моделировании численности официально зарегистриованных безработных граждан Кыргызстана и России ...................................... 211 8 Cebrail NERGİZ XIX. Yüzyıl Sonları ve XX. Yüzyıl’da Orta Asya Türk Tarihi Üzerine Türkiye’de Yapılan Çalışmalar ........................................................................................................................... 217 Cihan BİLGİLİ Yalta Konferansı’na Göre Sovyetler Birliği’nin Asya Politikası .................................................. 223 Жарас КЕНЖЕҒАЛИ, Магира АМЕРДИНОВА Международное правовое составляющее водно-энергетических проблем в Центарльно-Азиатском регионе ............................................................................................... 231 Жаркын ЖАПАРОВА Специфика рынка отечественной журнальной периодики и ее развитие .......................... 239 Жибек АСХАТОВА Политическая культура ................................................................................................................ 247 ЖУМАКАН АКБОТОЕВА, МАРИЯ ВЫСОЦКАЯ, МАГИРА АМЕРДИНОВА Формирование научного знания и методология ...................................................................... 253 ЖУМАКАН АКБОТОЕВА, МАГИРА АМЕРДИНОВА Глобализация в сфере образования и реформы обраования ................................................. 259 İsrafil UÇAR Özbek Yazar Aybek’in Bala Alişer İsimli Eserinden Hareketle Ali Şir Nevâyî ......................... 265 Ильяс КУРАМАЕВ Особенности антикризисного менеджмента в Кыргызстане (на примере ОСОО «АГК Тоо-Инвест») .................................................................................... 275 Ирина ГЕРУС, Алия ИСМАИЛАХУНОВА Оценка факторов инвестиционной привлекательности Кыргызской Республики .......... 281 Yılmaz YEŞİL Türk Dünyası ve Kırgızistan Geçiş Dönemleri Ritüellerinin Mukayesesi ................................... 289 Ксения ИЛЬИНА Сравнительный анализ результатов моделирования среднего размера пенсии в Кыргызстане и России ................................................................................................................... 301 Кундуз ЖЭЭНБАЕВА Кыргызстандын тышкы экономикалык байланышындагы Россиянын ээлеген орду ... 307 Медина БОЛОТБЕКОВА, С. И. АРТЫКОВА Ч. Айтматов экологиялык тарбия туурасында ........................................................................ 313 М. САРТБАЕВА, Айдаркул КААНА Постсоветтик мезгилдеги Кыргыз Республикасы менен Казак Республикассынын регионалдык уюмдар чегиндеги кызматташтыгы .................................................................. 315 9 Мактым МАМЕТЕМИН КЫЗЫ Кыргыз-славян элдеринин ортосундагы социалдык-экономикалык байланыштар (XIX к. экинчи жарымы XX к. башы) ........................................................................................ 321 Мохаммад ИСМАИЛ КАЮМОГЛИ Кыргыз жана Афган Республикаларынын дипломатиялык мамилелеринин калыптанышы жана саясий мамилелеринин дэңгээли ............................ 325 Murat BAYAR Avrupa Kimliğinin Kültürel ve Tarihsel Boyutu ........................................................................... 331 Mustafa YILMAZ Mehmed Nasûhi Efendi’nin Hayatı ve Eserleri ............................................................................. 339 Майрам РАЖАПБАЕВА Роль интеллектуальной собственности как ценнейщего стратегического актива и конкурентоспособности экономики Кыргызстана .................................................................. 345 Малика БАЙТЕКЕНОВА Приобретательная давность ......................................................................................................... 351 Мариям ИБРАГИМ-ЗАДЕ Осуществление самозащиты гражданских прав ...................................................................... 357 Мейрим ИСАХАНОВА Вклад Алтая Аманжолова в развитие казахстанской тюркологии ...................................... 365 Назира ШЕРАЛЫ Управление тепличным хозяйством в Кыргызской Республике на основе матемаитческих методов ............................................................................................................... 371 Наргиза АЛИЕВА, А. АСАНОВА Мультимединые СМИ – модели масс-медиа в КР ................................................................... 381 Нуржамила АБАЛОВА Перспективы сотрудничества Кыргызстана и Индии в контексте внешнеполитических приоритетов государства ...................................................................... 387 Нурзада ЖАНТАЛИЕВА А. Н. Бернштам как организатор науки в Кыргызстане в 20-50- гг. XX. века .................. 397 Ömer KÜÇÜKMEHMETOĞLU Başkurt Türkçesi Morfolojisinde Edatların Kullanım Şekli ve Morfolojik İşlevi ...................... 401 Orhan ELBAY Yeni Bir Liderlik Yaklaşımı: Vizyoner Liderlik ............................................................................ 407 Ольга РУБАНОВА Религиозные верования кыргызов в эпосе «Манас» ............................................................... 415 10 Sinan TARİFCİ Diyâr-ı Rum’un (Anadolu) Türkiye Haline Gelmesi Sürecinde Türk Hükümdar ve Beylerinin Anadolu’nun Yerli Sivil Halkına Karşı Tutumu ........................................................ 421 Саламат МАЛАБАЕВ Социальные изменения в Кыргызстане в 20-30 годы: цели и результат ............................ 435 Сезим АЛМАЗБЕКОВА Кыргыздардын салттуу сот тутумундагы ант берүү жараяны ............................................. 441 Сезим ИШЕНАЛИЕВА Анализ романа “Ябан” турецкого писателя Якуба Кадри Караосманоглу ........................ 445 Султан САЙДИНОВ Оптимизация ситемы управления кредитными рисками ..................................................... 453 Сюта ЖУСУЕВА Тарыхый очерктериндеги инсан концепциясы ........................................................................ 459 Г. МЫРСАКАНОВА Мотивация к обучению и копинг – поведения учащихся 5 класса ...................................... 467 Tolkunay OROZBEKOVA Divan-ı Lügati’t Türk’e Göre Türk Yemekleri ............................................................................. 471 Татьяна ПАЛАГИНА Проблемы обновления основного капитала в промышленном секторе экономики Кыргызской Республики ............................................................................................................... 477 Hayati BEŞİRLİ Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemlerinin Tercihindeki Belirleyiciler .................................... 489 Чынара АМАНБАЕВА Роль и значения бюджетного прогнозирования в Кыргызской Республике ...................... 493 Э. ЧОГУЛДУРОВА Государственный бюджет как инструмент экономической политики ................................ 499 Эркин АКМАТОВ Эффективность исправительных работ как один из видов уголовного наказания в Кыргызской Республике ............................................................................................................ 503 Dayan KAMALİ Nâdir Şâh’ın Hindistân Seferi ......................................................................................................... 511 11 БИЛДИРҮҮЛӨР • BİLDİRİLER SOSYAL BİLİMLERDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİNİN TERCİHİNDEKİ BELİRLEYİCİLER Hayati BEŞİRLİ* Özet Toplumsal araştırma toplumsal dünyayı anlama çabasıyla sistemli bilgi toplamayı ifade eder. Bu bilgi toplama sürecini önemli olan belirli bir metodoloji esasında verilerin toplanması ve analiz edilmesidir. Bu kapsamda önemli belirleyicilerden birini de bilim adamının konuya ilişkin bakış açısını ifade eden değerler dizisi oluşturmaktadır. Paradigma epistemolojik ve ontolojik temeli olan ve sahibine bir doğrultu kazandıran bir değerler sistemidir. Araştırmacı bu paradigma esasında konuya hangi yöntemle yaklaşacağına karar verir. Araştırdığı konu için hangi teknikle veri toplanacağına, verilerin değerlendirileceğine ve yorumlanacağına karar kılar. Bir toplumsal araştırmanın metodolojisi bunların tümüdür. Bu çalışma kapsamında sosyal bilimler alanında pozitıvist ve yorumlayıcı paradigmalar karşılaştırılarak genç bilim insanlarına aktarılması amaçlanmaktadır. Anahtar kelimeler: paradigma, yorumlayıcı yaklaşım, pozitivist yaklaşım, metodoloji Аннотация Социальное исследование объясняет сбор системной информации через попытку понимания мирового сообщества. Данный процесс сбора информации реализован в рамках определенной методологии и с помощью которой, была собрана информация и проделан анализ. Исходя из данного контекста, необходимо отметить, что одним из важных факторов является система ценностей, которая отражает видение ученого относительно данной темы. Парадигма это система ценностей, которая имеет эпистемологическую и онтологическую основу и которая направляет к конкретному объекту. Исследователь на базе данной парадигмы принимает решение, касательно выбора метода, а также с помощью какой техники будет собирать информацию и анализировать. На основе данной работы сравнивается позитивистская и интерпретирующая парадигмы предполагается предоставить молодым ученым возможность ознакомиться ими. Ключевые слова: парадигма, интерпретируемый подход, позитивистский подход, методология. Giriş İnsanların gerek fiziksel çevrelerini gerekse sosyal çevrelerini anlama çabası oldukça eskidir. Bu kapsamda belirli bir konu hakkında gerçekleştirilen, insanların çeşitli olaylar, durumlarla ilişkisini belirlemeyi amaçlayan veya toplumsal dünyayı anlama çabası sosyal araştırma olarak ifade edilebilir. Sosyal araştırmanın geniş bir yelpazede çalışma alanı belirlemektedir. Çalışma alanının genişliği ve inceleme nesnesine bakış açısının özgünlüğü farklı disiplinlere ait yeni araştırma metotlarının gelişmesi konusunu ortaya çıkarmıştır. Burada sosyolojik bir araştırma insanların ortaya koyduğu davranış örüntülerini araştırdığı gibi insanın örüntüleşmemiş davranışlarına da yönelebilir. Kısaca örüntüleşmiş davranış olan, gelenekler sosyolojik bir araştırmanın konusu iken oy verme davranışı da sosyolojik bir araştırmanın konusu olabilir. Çünkü bu davranışlar toplumsal hayatı etkilemektedir ve toplumsal hayatta inşa edilmektedir. * Prof. Dr., Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensititüsü Müdürü. Bişkek, Kırgızistan. [email protected] 489 Gerçekleştirdiğimiz toplumsal araştırmada hangi araştırma yönetimini veya tekniğini kullanacağımız kabul ettiğimiz yaklaşıma göre şekillenmektedir. Burada temelde pozitivist ve yorumlayıcı yaklaşım olmak üzere iki temel yaklaşım yaygın olarak kullanılmakla beraber, eleştirel yaklaşım veya feminist yaklaşım veya etnometodolojik yaklaşım gibi yaklaşımları da saymak mümkündür. Bu çalışma kapsamında iki temel yaklaşım, pozitivist yaklaşım ve yorumlayıcı yaklaşım üzerinde durulmuştur. Yukarıda çerçevesi kısaca çizilen tarihçe, nicel-nitel tartışmasını ya da araştırma yöntemleri konusunu aşan bir boyuta da sahiptir. Her iki konunun ardında paradigma meseleleri bulunmaktadır. Bir süre önce, bu meseleler konusunda esaslı bir yeniden değerlendirme başlamış ve bu hâlen sürmektedir(Punch,2014: 4). Bu pozitivizme meydan okuma, nitel yaklaşım eğilimine olan ilginin artmasıyla ortaya çıkmış ve daha sonra da nicel ve nitel yöntemleri savunan araştırmacılar arasında kutuplaşma yaratmıştır. Sosyal bilimlerde toplumsal araştırmalar alanında, nicel araştırma geleneğinden nitel araştırma geleneğine geçiş paradigma dönüşümünün ürünü olarak değerlendirilir, bu durum pozitivist paradigmadan alternatif paradigmalara doğru bir ‘paradigmatik dönüşüm’ içinde değerlendirilebilir. Pozitivist Yaklaşım Pozitivist paradigma doğa bilimlerinden kaynağını alan bir yaklaşımdır. Bu paradigma doğa yasalarını ölçü olarak alır. Evrenin nasıl işlediğini anlamak, yani evrensel kuralları kavrayabilmek için çabalar. Mekanik bir dünya anlayışı içinde makineyi parçalarına ayırarak her bir parçanın nasıl çalıştığını incelemek ve tek tek parçaların her birinin bütünün içindeki işlevini kavramak gerekliliğini vurgular. Bu yaklaşımda bütün parçalardan oluşur. Parçaları anlamak bütünün yani evrenin nasıl bir düzen ile işlediğini açıklamak ve determinist prensipler esasında olayları önceden kestirmek amacına yöneliktir. Bu yaklaşımın ardındaki kabul doğanın değişmez evrensel kuralları olduğudur. Pozitivist bilgi anlayışını hem epistemolojini oluşturan hem de sosyoloji alanında popüler hale getiren sosyal bilimci çizgisi Comte ve öğrencilerinin oluşturduğu çizgidir. Pozitivist bakış açısında toplumsal araştırma sürecinde araştırmayı oluşturan parçalardan en önemlisi hipotezlerdir. Hipotezler araştırma sürecinde hangi soruların cevabının arandığının ortaya konulmasıdır. Hipotezi, doğruluğu veya yanlışlığı test edilmemiş önermeler oluşturmaktadır. Önermeler yargı bildiren doğru veya yanlış değer alabilen ifadelerdir. Bir ifadenin önerme olabilmesi için iki ya da daha fazla terimden oluşması gereklidir. Burada terimler değişkenleri ifade etmektedir. İncelenen olay üzerinde etkisi araştırılan değişken bağımsız değişkendir. Bağımsız değişkene göre şekillenen değişken ise bağımlı değişkendir. Bu kapsamda bağımsız değişken neden değişkeni olarak ifade edilebilirken bağımlı değişkende sonuç değişkenidir. Pozitivist sosyal bilim anlayışı ile gerçekleştirilen araştırmalarda bağımsız değişkenler test edilmektedir. Bir konuda belli bir bağımsız değişkenler bütünü ile bir olgudaki değişmeyi ne ölçüde açıklayabileceğimizi kestiririz. Değişmeyi %100’e yakın bir oranda açıkladığımızda, bağımlı değişkeni kavrama konusunda epeyce ilerlemişiz demektir. Ancak, değişmenin sadece küçük bir kısmı açıklanıyorsa, bağımsız değişkeni kavramak için hâlâ gidilecek uzun bir yolumuz var demektir. Her bir bağımsız değişkenin açıkladığı değişme oranını kestirerek, farklı bağımsız değişkenlerin bağımlı değişken üzerindeki etkilerini belirleyebiliriz. Böylelikle bağımlı değişkendeki değişmenin ortaya çıkmasında hangi bağımsız değişkenlerin en önemli, hangilerinin en önemsiz olduğunu söyleyebiliriz. Bu, bağımlı değişkeni değiştirmek için stratejiler önermek gerektiği zaman önem taşır (Punch, 2014: 79) Bu çalışmalarda, hangi değişkenler arasında ilişkinin arandığının belirlenmesini ifade eder. Pozitivist paradigmanın esas alındığı nicel yaklaşımlarda araştırmacı nicel araştırma sürecine hipotezler kurarak başlar ve çalışmasında bu hipotezleri test eder. Hipotezlerin doğrulanması araştırma için önemli olduğu gibi yalnışlanması da araştırma için oldukça önemlidir. 490 Toplumsal araştırmaları gerçekleştirirken zaman ve maliyet sınırlaması ile karşılaşabiliriz. Hatta araştırma istediğimiz konudaki tüm bireyler ulaşmamız mümkün de olmayabilir bile. İşte bu durumda araştırma sürecinde örnekleme yöntemlerine başvururuz. Örnekleme yöntemi bizim zaman ve ekonomik maliyetimizi azaltır. Araştırma konusu kapsamındaki tüm bireyleri ifade eder. Evren belirli bir anda var olan nüfustur. Bu nüfus nicel araştırma için araştırma sonuçlarının genellediği birimdir. Çalışma gerçekleşirken bu nüfusta değişme olsa da araştırmacı belirli bir andaki nüfusu esas olarak evreni belirler. Araştırma kapsamına giren bireylerden bir kısmının seçilerek araştırmaya dâhil edilmesine örnekleme denilir. Nicel araştırmalarda örneklemden elde edilen sonuçların evrene genellerken en az hata ile tahminde bulunabilmesi için örneklemin evreni temsil kabiliyetinin olması yani evrenin temel özellikleri ile yansıtması gerekir. Yorumlayıcı Yaklaşım Sosyal bilimler alanında araştırma yöntemleri arasında en çok karşımıza çıkan bir diğer paradigma ise yorumlayıcı paradigmadır. Max Weber (1864-1920) ve Wilhem Dilthey (1833- 1911)’nin çalışmaları yorumlayıcı paradigmanın temellerini oluşturur. Dilthey bir birinden farklı iki tür bilimden söz eder. İlki “Naturwissenschaft” diye adlandırdığı, soyut açıklamaya dayanan doğa bilimleridir. İkincisi ise “Geisteswissenscahft” adını verdiği insanın tarihsel, kültürel ve toplumsal dünyası ile ilgili bilimlerdir Yorumlayıcı paradigmayı benimseyen araştırmacılar, herhangi bir davranışın dışarıdan gözlemlenen anlamının ötesinde anlamları olduğunu kabul ederler. Sosyal davranış amaçlı bir davranıştır. Davranışlar insanlar arasında paylaşılan kültürel anlam sistemiyle bir değer kazandığından, dışarıdan görülen tek bir gerçek değil, gerçeğin farklı açıklamaları vardır (Roney, 2011: 212-214). Araştırmanın konusunun seçilmesi nitel araştırma sürecinde de oldukça önemlidir. Araştırmanın kim ve ya kimler için yapıldığına göre konu farklılaşmaktadır. Literatür taraması yapılmaktadır. Literatür taraması sorulan sorularla ilgili bilgi sağlamak için önceden tamamen gerçekleştirilebildiği gibi araştırma sürecinin diğer aşamaların dada gerçekleştirilebilir. Nitel araştırmalar araştırmacının çalışma ya araştırmacının kişisel geçmişlerini konumlandırdığı, kendisini ve başkalarını algılama biçimini, kendi alt yapısını belirttiği konuya ilgisini ortaya koyduğu araştırmalardır. Nitel araştırma sürecinde ikinci aşama problem cümlelerinin ortaya konulmasını ifade eder. Problem cümleleri araştırma sorularını kapsar. Bu aşamada araştırma için “iyi soruları” soran uzman araştırmacının rolüne bürünmekten kaçınılmalıdır. İyi sorular problemlerin sorgulanmasını ve çalışmanın daha rafine olmasını sağlayacaktır. Ancak yine de nitel araştırmalarda genellikle birden fazla veri kaynağından yoğun veri toplanmasıdır. Gözlem, görüşme, doküman inceleme ve görsel ve işitsel materyaller veriler toplanmaktadır. Nitel araştırmalarda neden-sonuç ilişkisi kapsamında nedensellik ret edilse de nitel verileri biçimlendirmek için nedensellik ağlarının nasıl ortaya konulacağı üzerinde durulmaktadır. Nitel veriler ayrıntılardan daha genel bakış açılarına doğru, bu bakış açılarına ister kod, ister kategori, tema veya boyut denilsin, tümevarımsal bir şekilde çalışılarak analiz edilir. Analizlerin kodlardan, temalara, temaların kendi içindeki ilişkilerine, daha geniş kavramsal modellere doğru artan soyutlama katmanlarına ayırabilir. Daha sonra tema ve yorumları desteklemek amacıyla kanıt toplamak için tümdengelimle bir şekilde çalışılır. Bu süreci anlamaya yardımcı bir yol, süreci ham veri ile başlayan ve giderek daha geniş kategoriler oluşturan, birden fazla soyutlama seviyesi ile çalışma olarak kabul etmektir. Araştırmacı veri toplama, analiz ve rapor yazma faaliyetlerinin birbiriyle son derece ilişkili aktiviteler dizisi olduğunu kabul ederek, bu aşamaları birbirine karıştırır ve kendini veri toplarken, başka bir dizi veriyi analiz ederken ve raporunu yazmaya başlarken bulur. Sahadan toplanan veriler uygun istatistik programlarla analiz edilebilir. 491 Sonuç ve Değerlendirme Günlük hayatımızda en çok sık karşılaştığımız sorulardan birini de size anket yapabiliriyim. Veya bu soru kâğıdını doldurur musunuz? Soruları oluşturmaktadır. Bu sıklıkla alışveriş merkezinde veya uçakta seyahat ederken karşılaştığımız bir durumdur. Kuruluşlar veya insanlar tarafından fikirlerimizin önemsendiğini hissederiz. Sorular belirli bir konu etrafında toplanmıştır. Bu araştırmalar temizlik alışkanlığımızın belirlenmesinden politik tutumumuzun ölçülmesine kadar oldukça geniş bir yelpazede yer alabilir. Toplumsal araştırmalar gerçekleştirilirken üzerinde en çok tartışıla konulardan birini hangi araştırma yöntemi ile veri toplanacağına ilişkin tartışmalar oluşturmaktadır. Çalışmanın güvenirliği bu kapsamda belirlenmektedir. Hatta araştırma desenine göre yorumlamalar yapılmakta ve araştırmalar değerlendirilmektedir. Araştırma sürecinde araştırmanın paradigması belirleyici olmakta ve buna göre araştırma yöntem ve teknikleri şekillenmektedir. Bu süreç araştırma konusuna ve araştırmadaki verinin niteliğine göre değişmektedir. Araştırma sürecindeki bu tercih sonucu da etkilemektedir. Kuram oluşturma veya kuramı doğrulama süreci görülmektedir. Kaynaklar PUNCH, Keith F. (2014), Sosyal Araştırmalara Giriş, Ankara, Siyasal Kitabevi DİKEÇLİGİL, Beylü, (2010), “Bilimsel Paradigmaların Oluşumunda ve Dönüşümünde Sosyolojik Bağlam”, Toplum Bilimleri, s. 1‐3, sayfa: 53‐61 AKIŞ RONEY, Sevgı̇ n, (2011), “Bilimsel Araştırma Nedir?”, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt 22, Sayı 2, sayfa 211-215. 492

1

2 2

3 Mündəriçat GÜNDƏLİK... 4 ARI MƏHSULLLARININ ƏLDƏ EDİLMƏSİ, SAXLANILMASI, EKSPERTİZASI VƏ İSTİFADƏSİ HAQQINDA QISA MƏLUMAT. DÜNYA ARIÇI VƏ ALİMLƏRİNİ DÜŞÜNDÜRƏN MÜBAHİSƏLİ MƏSƏLƏLƏR DİASTAZ RAKAMI İLE BAL KALİTESİ ARASINDA İLİŞKİ... 7 MUMUN EMALİ PROSESİ. YÜKSƏK KEYFİYYƏTLİ ŞAN İSTEHSALINA TƏSİR EDƏN FAKTORLAR BAL ARILARININ VİRAL HASTALIKLARI VE BUNLARIN VARROA İLE İLİŞKİSİ IKİ ANALI SİSTEM ARILARDA İLKBAHAR BAKIMI VE BESLEME AZƏRBAYCANIN CƏNUB BO LGƏSİNDƏ YAYILMIŞ ARI XƏSTƏLİKLƏRİ TOZLAŞMA VE ARILAR AZERBAYCAN GENCE KAZAK BO LGESİ BALLARININ MİKROSKOBİK, HPLC VE GC-MS ANALİZLERİ İLE İÇERİKLERİNİN BELİRLENMESİ ÇİÇEK, NEKTAR, BAL VE BAL ORMANLARI NOZEMATOZ XƏSTƏLİYİ VƏ ONUN ASTARA, GƏNCƏ VƏ QAX RAYONLARINDA VƏZİYYƏTİ СИТУАЦИИ, ПРИ КОТОРЫХ МОГУТ ВОСПИТЫВАТЬСЯ ГЕТЕРОЗИСНЫЕ КЛЕЩИ VARROA DESTRUCTOR QAYDAR ARIXANASINDA ANA ARI YETİŞDİRMƏ TEXNOLOGİYALARINDA İNNOVASİYALAR NUKLEUS PARKINDAN İSTİFADƏDƏ İNNOVASİYALAR

4 GÜNDƏLİK 4

5 ARI MƏHSULLLARININ ƏLDƏ EDİLMƏSİ, SAXLANILMASI, EKSPERTİZASI VƏ İSTİFADƏSİ HAQQINDA QISA MƏLUMAT. DÜNYA ARIÇI VƏ ALİMLƏRİNİ DÜŞÜNDÜRƏN MÜBAHİSƏLİ MƏSƏLƏLƏR. Etibar Məmmədov Arılar bal, arı südü, sayrım, arı çörəyi, arı zəhəri, bərəmum, mum və digər məhsullar əldə etmək üçün təsərrüfatlarda saxlanılır. Bal, arının əsas məhsullarından biri hesab olunur. O birinci növbədə şüşə, emal edilmiş, paslanmayan metaldan hazırlanmış qablarda saxlanılmalıdır. Onu həmçinin rəngi çıxmayan ağacdan hazırlanmış çəlləklərdə xüsusi işləmədən keçmiş saxsı və alüminium qablarda da saxlanıla bilər. Alüminium və saxsı qablardan yalnız içəri tərəfi mum təbəqəsi ilə işləndikdən sonra istifadə oluna bilər. Mis, gümüş, plastik qablarda bal saxlamaq olmaz. İçərisinə mumla üzlənmədən bal yığılmış alüminium qablarda ağır metal olan oksimetilfurfurol əmələ gəlir. Arıların bütün məhsullarının təbiiliyini labaratoriyada yoxlamaq mümkündür. Bal hansı üsulla saxtalaşdırılmasından asılı olmayaraq, onun saxtalığını çox asanlıqla aşkar etmək olar. Bunun üçün başlıca olaraq balın tərkibində mikroelementlərin təyini üsulundan istifadə olunur. Bal həm dərman, həm də qida kimi istifadə olunan yeganə təbii vasitədir. Həm sağlam, həm də xəstə insan üçün gündəlik qəbulu 100 qramdır. Bal çox mürəkkəb və zəngin kimyəvi tərkibə malik olduğu üçün geniş istifadə əhatəsinə malikdir. Arı südü. İşçi arıların üst çənə və udlaq vəzilərinin ifrazatı olaraq çox mürəkkəb kimyəvi tərkibə malikdir. O 4-15 günlük işçi arıların orqanizmində ifraz olunur. Arı südü 2 üsulla əldə edilib toplanır. Tərkibində 9 ferment, lipidlər, fosfolipidlər, 5 qlukolipid, 9 sterol, karbohidratlardan, qlükoza, fruktoza, maltoza, o cümlədən, 21 üzvi turşu mövcuddur. Onun tərkibində 2 nukleun turşusu (DNK, RNK), 20 karbon və oksikarbon, vitaminlər, mikroelementlər və 110 müxtəlif birləşmələr vardır. Onun bu cür mürəkkəb tərkibi təbabətdə çox geniş və mənfəətli tətbiqinə yol açmışdır. Arı südünün təsiri uzun müddət bitki, həşərat və heyvanlar üzərində sınaqdan çıxarılmışdır. Arı südü təbii halda yaxud konservləşdirilərək saxlanır. Uzunmüddətli saxlama işıq keçirməyən şüşə qablarda həyata keçirilməlidir. O süd şəkəri ilə (1:4), qlükoza ilə (1:20), 13.5 %-li bal şərabı və 40%-li etil spirti ilə konservləşdirilir. Bəzən arı südünün işərisində kiçik kristallara rast gəlinir. Bu kristalllar onun keyfiyyətinə təsir etmir C 0 qızdırılan zaman bu kristallar yox olur. Arı südü +34C 0 -də qapalı və qaranlıq yerdə 24 saat, +5C 0 -də bir həftə, -1 C 0 -də bir ay, -2C 0 -də 2 ay C 0 -də 18 ay keyfiyyətini itirmədən saxlanıla bilər. Bərəmum. Arının ən mürəkkəb məhsullarından biri hesab olunur. Tərkibinə görə 2 növə ayrılır: həqiqi bərəmum, xəyali bərəmum. Həqiqi bərəmum pətək çərçivələri üzərinə xüsusi torlar yerləşdirməklə əldə olunur. Yapışqanlılığı xəyali bərəmuma nisbətən daha çoxdur. Qiyməti xəyali bərəmumdan dəfə bahadır. Xəyali bərəmumun tərkibində mum, ağac saqqızı və efir yağları vardır. Tərkibində olan mumun miqdarı 30-40%-ə qədərdir. Tərkibində qarışıqların çox olması onun aşağı keyfiyyətdə olmasına yol açır. Arılar ondan yeşik bacalarını daraltmaq üçün və yırtıqları tutmaq üçün istifadə edirlər. Bərəmumun tərkibində mikroelementlər (dəmir, kalsium, kalium, fosfor, sink, selen və s.), əvəzolunmaz amin turşuları, vitaminlər (A1, E, B1, B2, B12 və s.) mövcuddur.\. Bərəmum toplandıqdan sonra əllə kürə halına gətirilərək polietilenə bükülür, günəş şüası düşməyən yerdə saxlanılır. Bərəmum rəngli şüşə qablarda da saxlanıla bilər. Bərəmumdan 5

6 hazırlanmış dərmanlar vərəm, kondidoz, trixomonad, göbələk, qrip, hepatit, pullu dəmirov və s. bu kimi xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Mum. Bitki və heyvan aləmində yayılmış sadə lipidlərin qarışığıdır. Mum arıların xüsusi vəzləri tərəfindən ifraz olunur. Arılar ondan şan toxumaq məqsədi üçün istifadə edir. Mumdan təbii kremlərin, şamların hazırlanmasında geniş istifadə edilir. O pendir istehsalında və mebel sənayesində istifadədədir. Onun tərkibi əsasən mürəkkəb efirlərdən, piy turşularından, çoxatomlu spirtlərdən ibarətdir. Mumun tərkibində 50-dən çox birləşmələr vardır. Mumu təşkil edən lipidlərin tərkibi digərlərindən qliserin qarışığının olmaması ilə fərqlənir. O qidaların tərkibinə E- 901 adı altında əlavə olunur. Çiçək tozu, sayrım və güləm. Çiçək tozu, sayrım və güləm arı ailəsinin əsas zülal mənbəyidir. Arılar çiçək tozunu sayrım halına gətirərək pətəyə daşıyır. Ayaqlarına bir bitkidən toz topladığı üçün bitkilərin tozlanmasına səbəb olur. Gətirilmış sayrım qovuqcuğa yerləşdirilərək döyəclənir, üzəri balla örtülür. Tərkibində böyük əhəmiyyətə malik süd turşusunun əmələ gəlməsi üçün şərait yaranır. Digər arı məhsulları kimi çiçək tozu və güləm də təbabətdə geniş istifadədədir. Hər ikisinin saxlama müddəti qapalı qablarda, günəş şüası düşməyən yerlərdə bir ildir. Arı ilə bağlı bir çox təbabətdə istifadə olunan digər vasitələr də mövcuddur. Buna erkək arı südünü (homogenat ), ana arı sürfəsini, müm güvəsi cövhərini, arı ölüsünü və s. misal göstərmək olar. Arı ölüsü arıçılığın bütün komponentlərini özündə birləşdirən bir varlıqdır. Onun tərkibində bal, arı südü, arı zəhəri, mum, bərəmum, çoxlu miqdarda ferment və digər ona məxsus olan xüsusi maddələr (xitozan, heparin) vardır DÜNYA ARIÇILIĞININ BUGÜNKÜ PROBLEMLƏRİ. Kütləvi uçuş. Bu hadisəyə 2016-cı ildən etibarən rast gəlinir. Amerikada demək olar ki, arıların hər il 40%-i yox olur. Apimondiya federasiyasının rəhbəri Jil Ratia qeyd etmişdir ki, bunun bir səbəbi yoxdur. Əsas olan səbəblər pestisidlər, herbisidlər, ümumiyyətlə bütün dərmanlamalar sayılır. Dərmanlamaların arılara zərərli təsiri DDT-dən 7000 dəfə çoxdur. 1.Ana arı satışları genetik arı xəstəliklərinin uzaq məsafələrə daşınmasına səbəb olur. Arıların ölümünə,həmçinin qlobal iqlim dəyişikliyi, süni qidalandırılmalar səbəb olur. Məsləhət görülür ki, yerli cinsin yaxşılaşdırılması işi həyata keçirilir. 2. Saxtakarlıq. Dünya arıçılıq saxtakarlığının 50%-dən çoxu Çin tərəfindən olunur. Ölkəmizin bazarına saxta bal ən çox İran və Türkiyədən daxil olur. Bazarlarda yerli saxta balında olması istisna deyil. Saxtakarlıq balın qiymətini aşağı salır, arıçılığa marağı azaldır. Əgər saxtakarlığa meyl bu cür artarsa, bir neçə müddətdən sonra təbii bal istehsalı tamamilə dayana bilər. Ona görə ki, saxta balın istehsal xərci təbii balın istehsal xərcindən aşağıdır. 3.Arıçılıq və arı məhsulları üçün yeni qanunun hazırlanması vacib hesab olunur, ona görə ki, bu gün bəzi Avropa ölkələrinin tələbinə yalnız saxta balın tərkibi cavab verə bilir. Avropa ölkələrinin son tələbinə görə balın tərkibində pestisid, alkoloidlər, həmçinin alkoloid bitki tozlarına rast gəlinməməlidir. Balın həmçinin radioktivliyi də yoxlanılır. 4. Dünya arıçılığının bugünkü problemlərindən biri də arıçı sənətinin qocalmasıdır. Peşəkar gənc arıçıların sayı çox azdır. Ölkəmizdə də bu cür dünyəvi problemləri aradan qaldırmaq üçün qarşımızda ciddi işlər durur. Məhsuldar ailələri çoxaltmaqla bərəbər saxtakarlığa qarşı ciddi mübarizə aparmalıyıq. 6

7 DİASTAZ RAKAMI İLE BAL KALİTESİ ARASINDA İLİŞKİ Levent AYDIN Uludağ Üniversitesi Veteriner Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dalı Bursa TÜRKİYE Bal; bitki nektarlarının, bitkilerin canlı kısımlarının salgılarının veya bitkilerin canlı kısımları üzerinde yaşayan bitki emici böceklerin salgılarının bal arısı tarafından toplandıktan sonra kendine özgü maddelerle birleştirerek değişikliğe uğrattığı, su içeriğini düşürdüğü ve petekte depolayarak olgunlaştırdığı doğal ürün olarak tanımlanmıştır. Arı, çoğunlukla çiçek nektarından bal üretmektedir. Bunun dışında arılar, bazı böceklerin yaşadıkları bitkinin canlı kısımlarını kullanarak ürettikleri tatlı sıvıyı da bala çevirir. Nektar, çeşitli şekerlerden oluşan oldukça sulu bir karışımdır. Arılar genellikle şeker oranı yüksek nektarları tercih ederler. Nektarın şeker oranı genellikle %50 civarındadır. İşçi arılar binlerce çiçekten topladıkları nektarı bal keselerinde depolar, sonra salgı ve tükürük bezlerinde üretilen sıvıyla bal keselerindeki nektarı midesinde karıştırarak enzimlerle birleştirir. Arı, kovana ulaştığında bal kesesindeki nektarı kovandaki bir veya birden fazla arıya paylaştırır. Nektarı paylaşan arılar kovan içinde bir veya birden fazla kez daha arıdan arıya aktardıktan sonra nektar petek gözlerine bırakılır. Nektarın aktarıldığı her arının eklenen salgılarıyla nektarın bala dönüşme hızı artar. Balın su oranı düşürülmeden petek gözleri sırlanmaz. Yarı olgunlaşmış bal kovan içinde petek gözlerinde taşınarak, hava ile teması sağlanır ve suyunu kaybeder. Balın su oranı %20 nin altına indiğinde petek gözleri sırlanır. Nektar akım döneminde hem nektarın kovana taşınması hem de taşınan nektarın hızlı bir şekilde olgunlaştırılarak bala dönüşmesi güçlü ve sayıca çok kolonilerle mümkündür. Balın Sınıflandırılması Ballar; arıların faydalandıkları kaynağa göre gruplara, elde ediliş şekillerine veya pazarlama şekillerine göre tiplere ayrılır. 1. Gruplarına Göre Ballar (Arıların yararlandığı kaynağa göre); a- Çiçek Balı: Arıların çeşitli zararsız bitkilerin çiçeklerinden elde ettikleri ballardır (ıhlamur,narenciye, kekik, püren, okaliptüs, pamuk, yonca balı vb.). b- Salgı Balı: Arıların çeşitli bitkiler veya bazı böceklerin salgılarından elde ettikleri ballardır (çam balı, yaprak balı). 2. Tiplerine Göre Ballar (Pazarlama şekillerine göre); a- Petekli Ballar: Petek halinde tüketime arz edilen ballardır (Peteğin arılar tarafından yapılışına göre tabii petekli bal, suni oluşuna göre suni petekli bal olarak sınıflandırılır). b- Süzme Ballar: Petekteki balın oda sıcaklığında santrifüj edilmesiyle veya hiçbir işlem yapılmaksızın kendiliğinden ayrılmasıyla elde edilen ballardır. c- Pres Balı (Baskı Balı): Peteklerin 45 C ye dek ısıtılarak veya ısıtılmadan mekanik yöntemlerle elde edilen ballardır. d- Fitre Edilmiş Bal: Yabancı organik ve /veya inorganik maddelerin filtrasyon yolu ile uzaklaştırılması sırasında polen içeriği önemli ölçüde azalmış baldır. e- Fırıncılık Balı: Kendine özgü doğal koku ve tada sahip olmayan veya fermantasyona başlamış, fermente olmuş veya yüksek sıcaklıkta işlem görmüş, endüstriyel amaçlı kullanıma uygun ballardır. 7

8 Balın Bileşimi Balların bileşimine etki eden değişkenlik çok fazla sayıdadır. Nektarın yapısı, iklim koşulları ve analiz yöntemlerinin değişkenliği nedeniyle, balın bileşime ilişkin yapılan tüm çalışmalar bağımsız ve doğru sonuçlar olarak değerlendirilir. Su Balın içeriğindeki nem, balın olgunlaştırılmasından sonra arta kalan kısmıdır. Balın elde edildiği bal merasının iklim koşulları balın nem içeriği üzerinde önemli bir etkendir. Kuru bir iklime sahip bölgelerden elde edilen balların su içeriği %16-18 ve hatta daha düşük olduğu saptanmıştır. Yüksek nemli bölgelerde elde edilen ballarda ise nem oranının %17-20 arasında olduğu tespit edilmiştir. Balın higroskopik özelliği ile havadaki nem dengesi arasında bir ilişki vardır. Nemli bölgelerde bal havadan nem çekerek, nem içeriğini arttırır. Nem içeriği yüksek bal, depolama sürecinde maya faaliyetleri sonucu fermente (ekşime) olabilir. Olgunlaşmış bir balda nem içeriğinin %20 düzeyinde olması beklenmektedir. Ancak depolama süresince yüksek nemden kaynaklanan olumsuz etkilerle karşılaşmamak için balın nem miktarının %17-18 düzeyinde olması gerekir. Karbonhidratlar Balın kuru maddesinin %95-99 u şekerlerden oluşur. Balın fiziksel özellikleri, enerji değeri, higroskopik özelliği ve kristalizasyonundan şekerler sorumludur. Ancak balın tat, aroma ve rengi gibi balı tanımlayıcı özellikleri şekerler değil, çok daha az miktarda bulunan amino asitler, diğer asitler (Glukonik asit), prolin, fenolik bileşiklerin varlığı belirler. Balın toplam şeker miktarının %95 i glikoz ve früktoz olarak bilinen monosakkaritlerdir. Kalan %5 lik kısmı ise sakarozdan oluşur. Balda glikoz ve fruktoz dışında kesin olarak bulunan monosakkaritler; riboz, 2-deoksiriboz dur. Sakkaroz dışında bulunan disakkaritler; laktoz, maltoz ve izomatoz dur. Bunların dışında yüksek şekerlerden dekstrinler bulunur. Balın şeker içeriğinin tespiti, balın köken ve kalitesini belirlemede önemlidir. Bala uygulanan hilelerin tespiti önemli bir sorundur. Hilelerin tespitinde balın şeker profili analizi fikir vermektedir. Ancak geleneksel analiz yöntemleri ile bala yapılan hileleri tespit etmek oldukça güçtür. Sahte bal; tamamen yapay yöntemlerle boya, aroma, polen, enzim eklenen şeker şurubundan veya bal üretme döneminde arıları şeker şurubu ile besleyerek üretilmektedir. Sahtecilikte kullanılan şeker şurupları balın doğal yapısına çok benzer özelliktedir. Sahte bal ucuz olan mısır ve şeker kamışı (karbon-4 (C4) bitkilerinin) şurupları ile üretilmektedir. Bu hilenin tespitinde kullanılan izotopik teknik; bitkilerde doğal olarak fotosentez nedeniyle bulunan C3 ve C4 arasındaki izotop oranı farklılıklarına dayanır. Genellikle C4 bitkileri, örneğin mısır, 13 C/ 12 C izotop oranı % -8 den -20 ye değişiklik gösterirken, şeker pancarı, buğday, pirinç gibi C3 bitkilerinde bu oran % 22 ve 35 değerleri arasındadır. İzotop oranına dayanan prosedürde, saf baldan ekstrakte edilen protenin 13 C/ 12 C (δ13c) değeri standart olarak kabul edilir ve test edilecek olan balın 13 C/ 12 C değeri bu standartla kıyaslanır. Bal ve protein arasındaki δ13c değeri (-1) veya daha negatif ise bu durum bala C4 şekerlerle hile yapıldığını gösterir. Fakat bu yöntem tüm hile amaçlı şeker gruplarının belirlenmesinde yeterli olmamaktadır. Örneğin C3 bitkilerinden elde edilen şekerler bu yöntemle saptanamamaktadır. Mineral Maddeler Balda bulunan mineral madde miktarı değişkenlik gösterir. Çiçek ballarında %0,1-0,5, salgı ballarında ise % 0,6-2 arasında tespit edilmiştir. Balın rengi ile mineral madde içeriği arasında bir ilişki vardır. Genellikle koyu renkli balların mineral madde içeriği diğer ballardan daha fazladır. Rengi koyu balların demir, bakır, mangan içeriği arasında bir ilişki bulunmuştur. Balın mineral maddeleri arasında 8

9 potasyum tuzları büyük bir kısmı oluşturur. Bunun dışında balda, sodyum, kalsiyum bileşikleri, magnezyum, demir, bakır, mangan, klor, fosfor, kükürt, silisyum bulunur. Çam balının kalsiyum içeriği diğer ballardan daha yüksektir. Bu özelliğinden dolayı çam balı kristalize olmaz. Balda; lityum, nikel, kalay, kurşun, çinko, berilyum, osmiyum, vanadyum, zirkonyum, gümüş, altın, alüminyum, baryum, galyum, bizmut, germanyum, stronsiyum, bor, kobalt, molibden, titanyum gibi eser miktarda iz elementler bulunur. Asitler ve Ph Bal, yapısındaki asidik tuzlar ve organik asitlerin varlığı nedeniyle asidik karakter gösterir. Balın şeker içeriği asidik lezzetini örtmektedir. Balın ph değeri 3,5-5,5 değerleri arasındadır. Çiçek ballarının ph değeri, salgı ballarından daha düşüktür. Çiçek balları asit karakter gösterir ve ph değeri 3,3-4,6 aralığındadır. Salgı ballarının mineral madde miktarının yüksekliği nedeniyle ph değeri 5,5 düzeyindedir. Protein ve Aminoasitler Bal düşük düzeyde protein içerir. Protein içeriği bala az miktarda karışan polenlerden, bitki öz sularında düşük düzeyde bulunan azotlu maddelerden oluşmaktadır. Balın aminoasit içeriği, balın kaynağı ve doğal olup olmadığı hakkında fikir verir. Balda 17 farklı aminoasit tespit edilmiştir. Balda bulunan aminoasitlere; prolin, lisin, histidin, treonin, sistin, fenilalanin, alanin, arginin, glutamin, serin, glutamik asit ve aspartik asit örnek olarak verilebilir. Balda en çok bulunan aminoasit prolindir. Prolin çiçekli bitkilerin nektarında belli oranlarda bulunur. Bal Tebliğine göre balda bulunması gereken prolin değeri 300 mg/kg dır. Prolin değeri, arıların şeker şurubu ile beslenerek elde edilen ballar ile doğal çiçek kaynaklarından elde edilen ballarının ayrılmasında kullanılan bir kalite kriteridir. Balın protein içeriği ne kadar az ise rengi o oranda açık olur. Yüksek depo ısılarında saklanan ballarda, 12 ayın sonunda prolin değerinde kayıplar olduğu saptanmıştır. Enzimler Balda, bir kısmı bitkilerden bir kısmı da arının salgı bezlerinden kaynaklanan protein tabiatlı enzimler bulunur. Balın en değerli bileşenleri enzimlerdir. Balın süzülmesi ve ambalajlanması sırasında uygulanan ısının, enzimler üzerinde oluşturduğu harabiyet balın biyolojik değerine zarar verir. Balın ısıtıldığı oranda enzim içeriğinde kayıplar olur. Balın enzim içeriği, doğal ve yapay bal olarak sınıflandırılmada önemli bir kalite kriteridir. Nektarın bala dönüştürülmesinden sorumlu olan invertaz enzimi sakkarozu, glukoz ve fruktoza; diastaz enzimi nişastayı küçük şekerlere dönüştürür, β- glukozidaz, glikojeni glukoz ve maltoza indirger ; glukoz oksidaz enzimi, glukozu glukonik asit ve hidrojen peroksite, katalaz ise hidrojen peroksiti oksijen ve suya dönüştürür. Diastaz sayısının analizle belirlenmesinde ki kolaylık, balın yüksek sıcaklıkta işleme tabi tutulup tutulmadığının belirlenmesinde kullanılmaktadır. Dizastaz sayısı; 100 gr balın dizastaz enzimlerinin, bir saat içerisinde o C de parçalayabildiği nişasta miktarıdır. Yüksek ısıl işlem diastaz enzimini geri dönüşsüz bir şekilde inaktive eder. Bal tebliğine göre diastaz sayısı en az 8, ancak enzim içeriği zayıf turunçgil balları gibi ballarda en az 3 olmalıdır. Vitaminler Balın vitamin içeriğinin çok düşük olduğu ve beslenme açısından büyük bir önem taşımadığı söylenebilir. Balın vitamin içeriği nektar ve polen kaynaklarına göre değişir. Balın ambalajlanmadan önce filtrelerden geçirilmesi sırasında vitamin değerlerinde kayıplar meydana gelir. Balın başlıca vitaminleri; tiamin (B1), riboflavin (B2), nikotinik asit (B3), askorbik asit (C), niasin, pantotenik asit, folik asit, pridoksin, biotin, retinol, kalsiferol, tokaferol ve K vitaminleridir. Hidroksimetilfurfural (HMF) 9

10 Hidroksimetilfurfural, früktozun bazı asitlerin etkisiyle parçalanması sonucu oluşur. İçeriğindeki yüksek orandaki fruktoz varlığı ve çeşitli asitlerce zenginliği nedeniyle bal, HMF oluşumu için çok uygun bir kimyasal yapıya sahiptir. HMF oluşumunu; bala uygulanan ısının derecesi, süresi, balın metal kaplarda depolanması ve ışığa maruz kalması gibi nedenler hızlandırmaktadır. Depolama sırasında balda, asidik ph ve sıcaklığın etkisine bağlı olarak farklı oranlarda HMF oluşur. Kavanozlama öncesinde yüksek ısıl işleme (50-70 o C) tabi tutulan, yüksek sıcaklıkta depolanan ballarda HMF miktarının arttığı tespit edilmiştir. HMF balda en çok 40 mg/kg olmalıdır. Uçucu Bileşikler Balın lezzet, koku ve aroması üzerinde çok büyük etkisi olan karbonil bileşikleri, alkoller ve esterler uçucu özellikte olduklarından, baldaki miktarları yüksek sıcaklık uygulamaları ve yanlış depolama tercihleri nedeniyle zamanla azalmaktadır. Uçucu bileşikler, balın nektar kaynağından ve bal içerisinde meydana gelen reaksiyonlar sonucunda meydana gelmektedir. Balda bulunan uçucu bileşiklerin bazıları şunlardır: Alkoller; metanol, etanol, propanol, isopropanol, bütanol, 2-bütanol, pentanol, 2-pentanol, 3-metil, izobutanol ve benzil alkol, Ketonlar; diasetil, asetoin, dimetilketon ve metiletilketon, Aldehidler; formaldehid, asetaldehit, piropionaldehid, bütiraldehit, valeraldehit, izovalerilaldehit, isobütiraldehit, furfurol, benzaldehit ve kapronaldehit, Esterler; formik asit esterleri, asetik asit esterleri, propiyonik asit esterleri, bütirik asit esterleri, valerianik asit esterleri, isovalerianik esterleri, benzoik asit esterleri ve fenilasetik asit esterleridir. Balın Fiziksel Özellikleri Balın fiziksel niteliklerinin tespiti görece daha kolaydır. Bu nedenle balın saflığı ve sınıflandırılmasında önemli parametrelerdir. Balın kırılma indeksi, rengi, özgül ağırlığı, elektriksel iletkenliği, optik rotasyon özellikleri ile tat ve aroma ölçülebilen fiziksel özellikleridir. Renk Balın rengi su beyazından, koyu amber rengine kadar değişiklik göstermektedir. Bala rengini veren maddeler klorofil, karoten, ksantofil ve bileşimi bilinmeyen sarı ve yeşil rengi meydana getiren bitki pigmentleri, polende bulunan flavonoid pigmentlerinden meydana gelen melanoidin bileşiğidir. Balların; polen tanelerinin rengi, mineral oranı yüksekliği, flavonoid içeriği zenginliği ballar arasındaki renk farklarına etki eden diğer faktörlerdir. Bal rengini belirlemede Lovibond bant renk skalası kullanılmaktadır. Tat ve Aroma Balın lezzetine elde edildiği nektar kaynağına, iklim koşullarına, süzülmesinden sonra maruz kaldığı ısılar ve depolama koşullarına bağlı olarak değişkenlik gösterir. Balın elde edildiği kaynağın monofloral veya polifloral olmasına göre de bal lezzetinde farklılıklar meydana gelir. Akasya, kestane, ıhlamur, kekik balı gibi monofloral ballarda tat ve aroma spesifiktir. Birden fazla çiçekten elde edilen ballarda (polifloral bal) ise tat ve aromada değişkenlikler söz konusudur. Bu tür ballar elde edildiği bölgenin ismi ile anılır (Erzincan Balı, Anzer Balı, Kars Balı gibi). Viskozite Balın su miktarı arttıkça akışkanlığa gösterdiği direnç (viskozite) azalmaktadır. Bu nedenle balın viskozitesi, balın nem miktarı hakkında bilgi verir. Viskozite; balın nektar kaynağına sıcaklığa, içeriğindeki şeker kompozisyonuna, hava kabarcıkları varlığına ve nem oranına göre değişir. Kırılma İndeksi Balın hasat edilmeden önce nem tayini için kullanılabilecek en basit yöntemlerden birisidir. Kırılma indeksine dayanan prensiple ölçüm yapan, el refraktometreleri ile balın nem miktarı ölçülebilir. Özgül Ağırlık 10

11 Balın özgül ağırlığı; belirli bir sıcaklıkta, balın birim hacimdeki ağırlığının, aynı hacimdeki suyun ağırlığına oranıdır. Balın özgül ağırlığı; içerisindeki su miktarı ve sıcaklığa bağlı değişkenlik gösterip, 20 C de 1,41-1,45 gr/cm 3 arasındadır. Elektriksel İletkenlik Balın mineral içeriğine göre değişkenlik gösteren elektriksel iletkenlik değeri, çiçek balı ile salgı balı ayrımını yapmada kullanılan bir fiziksel özelliktir. Çiçek balı ile salgı balı karıştırılarak yapılan tağşişin belirlenmesinde de yararlanılır. Çiçek ballarında değer en fazla 0,8 ms/cm, salgı ballarında ise en az 0,8 ms/cm olmalıdır. Kristalleşme (Granülasyon) Balın kristalizasyonu yani halk dilinde şekerlenmesi, içindeki glikozun tanecikler haline gelmesi sonucu balın akıcılığını az veya çok kaybetmesi sonucu oluşan doğal bir olaydır.balın şekerlenmesi bir bozulma değildir, doğal bir şekil değişimidir. Tüketicilerin çoğu için hileli şüphesi uyandıran baldaki bu görüntü, yeterince bilgi sahibi olunmamasından kaynaklanmaktadır. Kristalizasyon birçok saf ve kaliteli balda, üretimden tüketime her aşamada karşılaşılabilen zararsız bir değişimdir. Genellikle sıvı ballarda kristalleşme istenmezken, kontrollü bir kristalizasyonla arzu edilen sürülebilir kıvamda yeni bir bal oluşturmakta mümkündür. Balın kendiliğinden kristalleşmesi kaba ve kumlu bir yapı oluşturur. Kontrollü kristalleşme düzgün, yumuşak, hoş, yayılabilen kıvam ve yoğunlukta bir ürün oluşturur. Bal Neden Kristalleşir? Bal, suda çözünmüş şekerlerden oluşan aşırı doymuş bir solüsyondur. Bal toplandığı kaynağına ve bal özünü bala çeviren arıların salgı bezlerinin faaliyetlerine bağlı olarak yaklaşık 15 çeşit şeker içerir. Bu şekerler içerisinde büyük çoğunluğunu fruktoz ve glikoz meydana getirir. Bazen bal içindeki sıvı kısmın ayrılması sonucu, bal şekerleri su kaybederek kristalleşme gerçekleşir. Baldaki glikozun monohidrat partikülleri, kristalleşme için başlangıç kaynağı oluşturabilir. Balın kristalleşmesinde birçok faktör etkilidir. Balların bir kısmı süzme işleminden hemen sonra kristalleşirken, bazen hiç kristalleşme gerçekleşmez. Süzme balın kristalleşme eğilimi daha fazladır. Balın kristalleşme eğilimi içerdiği su ve glikoz oranına bağlıdır. Glikoz su oranı 1,7 den daha düşük ballar hiç şekerlenmezken, 2,1 den daha yüksek orana sahip balların ise kısa sürede şekerlendiği belirtilmiştir. Arıların balı elde ettikleri kaynağa bağlı olarak baldaki glikoz ve fruktoz oranlarında farklılıklar meydana gelir. Baldaki glikoz oranı arttıkça balın kristalleşme ihtimali yükselirken, fruktoz oranı arttığında ise kristalleşme daha yavaş meydana gelir. Glikoz miktarı %30 dan daha az olan ballar, örneğin adaçayı balı kristalleşmeye dayanıklıdır, yıllarca şekerlenmeden saklanabilir. Ayçiçeği, yonca, karahindiba, kavun, pamuk balları kısa sürede şekerlenirken akasya, hardal, orman gülü ve salgı balları geç kristalleşir. Bir diğer deyişle, balın ne kadar sürede kristalleştiği kalitesinin değil, kaynağının ne olduğunun göstergesidir. Balın ısısı kristalleşmeyi tetikleyen bir diğer faktördür. Ballar genellikle 14 o C de kristalleşir. Kristalleşmeden korunmak için 10 o C nin altındaki ısılar idealdir. Kristalleşmeye genellikle orta dereceli ısılarda rastlanır (10-21 o C). Daha yüksek ısılarda, o C de kristalleşme engellenir ancak balda değer kaybı söz konusudur. Sıcaklığın 27 o C nin üzerine çıktığı ısılarda kristalleşme gerçekleşmez ancak bal fermantasyonla bozulabilir. İşlenmiş balın o C ler arasında depolanması önerilir. İşlem görmemiş balın 10 o C veya daha altındaki ısılarda saklanması iyi olur. Balın, 0 o C de 5 hafta sıvı formunu koruyabildiği ve daha sonra 14 o C de depolanabileceği belirtilmiştir. Balın saklandığı kaplar, depolama ortamındaki nem, ısı ve ışık depolama süresince kristalleşmeye etkilidirler. Bunun dışında baldaki hava kabarcıkları, polen, toz, çöp, bal mumu, propolis ve diğer parçalar da kristalleşme için başlangıç oluşturabilir. 11

12 Kristalleşme Bir Tercih Nedeni midir? Ülkemiz dışında, kontrollü bir kristalleşme gerçekleştirilerek krema kıvamı kazandırılmış ballar tüketiciler tarafından daha çok tercih edilmektedir. Dünyada tüketicilerin bu yöndeki tercihleri nedeniyle bal üreticileri tarafından kristalleştirme yöntemleri geliştirilmiştir. Dyce yöntemi olarak bilinen kristalleştirme yöntemi sıklıkla kullanılmaktadır. Bu yöntemin aşamaları özetle şöyledir; 1. %17-18 rutubette istenilen renk ve lezzete sahip bal seçilerek bir tankta karıştırılır, 2. Bal ilk olarak 49 o C ye kadar ısıtılır ve içindeki büyük partiküller ile balmumu parçalarını uzaklaştırmak için süzülür. Ardından, ekşimeye neden olan maya hücrelerini öldürmek amacıyla 65 o C de 15 dakikalık ikinci bir ısıl işlemle pastörize edilir. Bundan sonra çok küçük partikülleri uzaklaştırmak amacıyla 40 mesh/ cm lik eleklerde süzülür. 3. Pastörize bala şekerlenmeyi başlatacak kriztalize balı ilave etmeden önce, sıcaklık en hızlı şekilde o C arasına düşürülür. Balın sıcaklığının hızla düşürülmesi yapısına zarar vermemek için yapılmalıdır. 4. Pastörize balda kristalleşmeyi başlatabilmek için daha önce şekerlenmiş bir bal kullanılır. Kristalleşmeyi başlatıcı bu bal öğütülerek kristallerinin boyutu küçültülür. Daha sonra üzerine kat pastörize bal ilave edilir ve hava kabarcıkları oluşturmayacak şekilde iyice karıştırılır. Daha sonra 13 o C de bir hafta bekletilir. Başlangıçta kullandığımız şekerlenmiş bal, kristalize edeceğimiz toplam bal miktarının %5 ile 10 u arasında olmalıdır. 5. Bir hafta sonunda balın ısısı 13 o C den 21 o C ye yükseltilir. Bal karıştırılarak kristal boyutları küçültülür. Sonra yine ağırlığının katı kadar pastörize edilmiş bal ilave edilerek tekrar karıştırılır. Ambalajlama bu aşamada yapılmalıdır, aksi takdirde satışa sunmak için uygulanan bir sonraki aşamada ambalajlama imkansızdır. Bal ambalajları daha sonra 13 o C de 1 hafta bekletilir. Bir hafta sonra tercihen 10 o C de depolanır. Bal Kristalleşmeden Korunabilir mi? Doğal olarak meydana gelen kristalleşme uygun depolama, ısıtma yada filltrasyonla kontrol edilebilir. Şişeleme süresince bal o C e sıcaklıkta muhafaza edildiğinde kristalleşme ihtimali azalır. Ilık su banyosunda bekleterek mevcut kristaller çözülebilir,anlık yüksek ısı uygulamaları (60-71 o C e) kristalleri çözer, ayrıca kristalleşmeye neden olan havayı dışarı atar. Alternatif diğer bir uygulamada balın 0 o C de en az 5 hafta bekletilip, daha sonra 14 o C de depolandığında kristalleşmeden korunabildiği gözlenmiştir. Bal, içerisinde bulunan partiküller (toz, çöp, polen v.b.) nedeniyle de kristalleşir. Balı süzerek bu partiküllerden arındırabiliriz. Kaba, kumlu ve kristalli bal tüketiciler tarafından arzu edilmez. Balı eski formuna getirmek sıvılaştırmak için bal ambalajları sıcak, kuru bir odada veya sıcak su banyosunda bekletilebilir. Sıvılaşma için sıcak su banyosu tercih edilirse, bal kapları 38 o C yi aşmayan ılık suda bekletilmelidir. Bal 63 o C den daha yüksek ısıya maruz bırakılamaz. Karabuğday balı 60 o C de yanabilir. Balın lezzetini kaybetmesi ve renksizleşmesini önlemek için kristaller açılmaya başlar başlamaz soğutulmalıdır. Balın saklandığı ve depolandığı ambalajların düşük yoğunluklu polietilen kaplar olması halinde de kristalleşme görülebilir. Uzun süreli depolamalarda hava, ışık ve neme dirençli paslanmaz çelikten silindirik kapların kullanılması önerilmektedir. Ballara ait diğer özellikler tabloda verilmiştir. Ballara Ait Diğer Özellikler (TGK Bal Tebliği 2102/58) Çiçek Balı Salgı Balı Çiçek ve Salgı Balı Karışımı Fırıncılık Balı Nem (en fazla) % 20 % 20 % 20 % 23 % 25 Püren (Calluna) % 23 kaynaklı fırıncılık Püren (Calluna) ballarında ballarında Sakaroz (en fazla) 5 g/100 g 5 g/100 g 5 g/100 g 5 g/100 g 10g/100g 10g/100g Yalancı akasya (Robina psedoacacia) 12

13 Çiçek Balı Salgı Balı Çiçek ve Salgı Fırıncılık Balı Balı Karışımı Adi yonca (Medicago sativa) Menzies Banksia (Banksia meziesii) Tatlı yonca (Hedysarum) (Kızıl çam (Pinus brutia) ve Fıstık çamlarından Kırmızı okaliptüs (Eucalyptus camadulensis) (Pinus pinea) elde edilen salgı Meşin ağacı (Eucryhia lucida, Eucyrphia ballarında) milliganii) ve Narenciye ballarında 15 g/100 g Lavanta çiçeği (Lavandula spp., Boraga officinalis) ballarında Fruktoz +Glukoz 100 g da 60 g 100 g da 45 g 100 g da 45 g - (en az) Fruktoz / Glukoz 0,9-1,4 1,0-1,4 1,0-1,4-1,0-1,85 Kestane (Castanea sativa) 1,2-1,85 Akasya (Robinia pseudoacacia) 1,0-1,65 Kekik (Thymus spp.) Suda 0,1 g/100 g 0,1 g/100 g 0,1 g/100 g 0,1 g/100 g çözünmeyen madde (en fazla)* Serbest asitlik (en fazla) 50 meq/kg 50 meq/kg 50 meq/kg 80 meq/kg Elektrik iletkenliği En fazla 0,8 ms/cm Kocayemiş (Arbutus unedo), Çanotu (Erica), Okaliptus, Ihlamur (Tilia spp.), Süpürgeçalı (Calluna vulgaris), Okyanus mersini (Leptospermum) Çay ağacı (Melaleuca spp.) ve Pamuktan (Gossipium spp.** Üretildiği bölge etiketinde belirtilmek koşulu ile tropikal ülke kaynaklı ballarda HMF miktarı en çok 80 mg/kg olur. 13

14 Balarıları, topladıkları nektarı, tükürük ve hipofaringeal bezlerinin salgılarıyla karıştırır; Kovanda nektar, petek gözlerine doldurulmadan önce arıdan arıya aktarılır. Her arıdan diğerine aktarılan balın enzim içeriği artar. Bu enzimler balın olgunlaşmasını sağlar. Bu süreç sonucunda eklenen enzim miktarı; Balarılarının yaşı, fizyolojik evresi ve beslenmesi, koloninin gücü, sıcaklık, Nektar kaynağı bitki türü ve nektar akışına bağlı olarak değişmektedir. Diastaz enzimi nişastayı basit şekerlere parçalar. Nişastanın glikoz ve diğer şekerlere dönüştürülmesinden sorumludur. Diastaz değeri Codex Alimentarius a göre en az 8 olarak bildirilmektedir. Bu değer Türk Bal Kodeksinde de aynıdır. Diastaz enziminin düşük oluşunun nedeni nektar kaynağına bağlı olabilir. Örneğin yonca ve narenciye balarında daha az miktarda diastaz enzimi tespit edilmiştir. Ancak Diastaz enzimi düşük balların, HMF düzeylerinin de düşük( 10 mg/kg dan fazla olmamalı) olması gerektiğine dikkat edilmelidir. Uzun süre ısıya maruz kalmış veya uzun süre depolanmış ballarda diastaz enzimi miktarı düşer. BALDA DİASTAZIN YARILANMA ÖMRÜ 20 C 1480 GÜN 30 C 200 GÜN 40 C 31 GÜN 50 C 5 GÜN 60 C 1 GÜN 70 C 5 SAAT 14

15 MUMUN EMALİ PROSESİ. YÜKSƏK KEYFİYYƏTLİ ŞAN İSTEHSALINA TƏSİR EDƏN FAKTORLAR. Elxan Ələkbərov 15

16 16

17 BAL ARILARININ VİRAL HASTALIKLARI VE BUNLARIN VARROA İLE İLİŞKİSİ Levent AYDIN Uludağ Üniversitesi Veteriner Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dalı Bursa TÜRKİYE Bal arılarının viral hastalıklarıyla ilgili çalışmalar özellikle son yıllarda ağırlık kazanmaya başlamıştır. Dolayısıyla bazı virusların tanımlanması henüz tam olarak yapılamamış durumdadır. Bu güne kadar bal arılarında saptanmış olan 24 adet virus bulunmaktadır. Bu virusların sadece 2 tanesi DNA virusu, diğerleri ise RNA virusudur. Bal arısı viruslarının patogenezi incelenirken farklı 2 yaklaşım göz önünde bulundurulmalıdır. Bunlardan ilki, hedef canlı türü olan arının bireysel olarak ele alınmasıdır. Bu yaklaşımda bireysel olarak arılarda meydana gelen değişiklikler, bulgular ve virus aktivitesi değerlendirilir. Oysa arıların koloni olarak bir organizma gibi davranması da göz ardı edilemez. Dolayısıyla koloni düzeyinde oluşan değişimler de enfeksiyonların patogenezi içerisinde ele alınmalıdır. Bunun en bariz örneği son 10 yıl içerisinde yoğun olarak gündeme gelen âni koloni sönmesi (colony collaps disorder) olgularıdır. Bu olguların hemen tamamında kolonideki arılarda tanımlanabilen hiç bir klinik bulgu görülmeden tarlacı arıların koloniyi terk ettiği kaydedilmiştir. Dolayısıyla koloni davranışlarındaki değişiklikler de hastalıklara dayanan bir etiyoloji gösterebilmektedir. 17

18 Bal arılarındaki viral enfeksiyonlarda virus, konakçıya bağlı faktörler ve bazı çevresel faktörler belirleyici rol oynar. Bu 3 faktör viral hastalıkların ortaya çıkmasında adeta bir sacayağı gibidir. Birçok kolonide değişik viral enfeksiyonlar tek tek veya birlikte bulunmasına karşın kolonideki arılarda herhangi bir klinik bozukluğa rastlanmaz. Bu tür kolonilerde bulunan arılarda değişik kimyasal maddelere maruz kalma, farklı stres faktörlerinin gelişmesi veya immun sistemin zayıflamasına neden olan parazit enfestasyonlarının ortaya çıkması durumunda virusa ilişkin hastalık bulgularının oluştuğu görülür. Dolayısıyla koloninin enfekte olması bazı virusların hastalık bulguları şekillendirmesi için yeterli değildir. Bu konudaki en iyi örnek akut arı felci hastalığıdır. Birçok arı kolonisi bu virusla enfekte olmasına karşın varroa parazitinin (Varroa destructor) bulunmadığı koloniler de klinik bulgu gözlenmez. Viral hastalık bulgularının ortaya çıkmasında arının yaşam evresi de önemli bir belirleyicidir. Örneğin akut arı felci hastalığı erişkinlerde klinik bulgulara yol açarken normal şartlarda yavrularda (larva, pupa) bulgu oluşturmaz. Ancak bu aşamadaki yavrulara çok yüksek dozda virus verilirse ölüm şekillenebilir. Tulumsu yavru çürüklüğünde (Torba hastalığı) ise özellikle larvalar virusa yüksek duyarlılık gösterirken ilerleyen yaşam dönemlerinde duyarlılık azalır. Arıların yaşam evrelerine göre bazı viral hastalıkların dağılımı Yaşam evresi Larva dönemi Pupa dönemi Erişkin arı dönemi Viral Hastalıklar* Tulumsu yavru çürüklüğü Tayland tulumsu yavru çürüklüğü Siyah kraliçe hücre hastalığı Akut arı felci Kronik arı felci Yavaş arı felci Deforme kanat hastalığı Bulanık kanat hastalığı * İlgili yaşam evresinde klinik bulgu oluşturan hastalıklar Arı viruslarının enfeksiyon modellerini değerlendirmede genel olarak böcek virusları için kullanılan Belirgin Enfeksiyon (overt infection) ve Gizli Enfeksiyon (covert infection) modelleri kullanılır. BAL ARISI VİRUSLARININ BULAŞMA YOLLARI 1. Kraliçe arının rolü: Kraliçe arı birey olarak enfeksiyona maruz kalma dışında, yumurtalarıyla virus saçarak yeni gelişecek jenerasyonun enfekte olarak çıkmasına sebep olabilir. 18

19 2. Erkek arıların rolü: Erkek arılar sperma ile virus saçarak tohumlanan yumurtaların enfekte olmasına ve dolayısıyla yeni gelişecek jenerasyonun enfekte olarak çıkmasına sebep olabilir. Diğer taraftan erkek arılar çiftleşme yoluyla kraliçe arıyı enfekte eder. Böylece kraliçe arı aynı zamanda yumurtalarıyla virus saçabilir. 3. Erişkin arıların rolü: Erişkin işçi arılar özellikle horizontal yolla bulaşan virusların kolonide yayılması ve devamlılığı açısından önemli rol alırlar. Erişkin arılar arasındaki virus bulaşması direkt temasla veya varroa parazitleri aracılığıyla gerçekleşebilir. Erişkin işçi arılar ayrıca besleme işlemi sırasında larvalara da enfeksiyon bulaştırabilirler. Sağlıklı erişkin bir arı, hastalık etkeni olan virusu başka bir arıdan temas yoluyla alabileceği gibi, varroa paraziti aracılığıyla veya petek temizliği sırasında enfekte pupaların bulunduğu gözlerden de alabilir. 4. Yumurta, larva ve pupanın rolü: Bu yaşam evreleri enfeksiyon bulaşma döngüsünde pasif konumdadır. Döllenmiş yumurtalar virusu anne veya baba eşey hücrelerinden alabilir. Larva aşamasında işçi arılardan enfeksiyon bulaşması söz konusu olabilir. Pupa aşamasında ise varroa enfestasyonuna bağlı olarak erişkin arılardan virus taşınabilir. Bu aşamada enfeksiyon enfeksiyon bulunan petek gözlerinden temas yoluyla işçi arılara virus bulaşması söz konusu olabilmektedir. 5. Arı parazitlerinin rolü: Birçok bal arısı virusunun bulaştırılmasında arı parazitlerinin rol aldığı bilinmektedir. Örneğin; Deforme kanat virusu enfeksiyonlarının Varroa destructor ve Tropilaelaps clareae ile; Siyah kraliçe arı virusu ve Arı Y virusunun Nosema apis ile; Arı X virusunun ise Malphigamoeba mellificae adlı protozoon ile ilişkili olduğu gösterilmiştir. Bu parazitler erişkin arılar arasında virusu bulaştırabileceği gibi erişkin arılardan pupalara da virus taşıyabilir. Arı kolonilerindeki parazit enfestasyonları ile viral hastalıklar arasında çok yakın bir ilişki bulunmaktadır. Bazı durumlarda parazitin virusu taşıdığı direkt olarak gösterilememiş olsa bile, koloni de söz konusu parazitin bulunması durumunda hastalık bulgularının ortaya çıktığı veya şiddetlendiği bilinmektedir. Dolayısıyla başta varroa olmak üzere arı parazitleri viral hastalıkların ve koloni sönmesi olarak tanımlanan yıkıcı tablonun ortaya çıkmasında son derece önemli bir faktör olarak kabul edilir. Parazitlerin arı virusu enfeksiyonlarındaki belirleyici rollerinin olası sebepleri şunlardır: a. Parazitler, vektör olarak görev yapmak suretiyle virusu arı kolonisine bulaştırabilir. b. Arı üzerinde beslenen parazitler kütiküla tabakasına zarar vererek virusların girişi için bir yol açmış olur. 19

20 c. Parazitler hemolenf ile beslenmelerine bağlı olarak arının direncinin ve bağışıklık sisteminin zayıflamasına yol açar. Böylece kolonide asemptomatik olarak bulunan viruslar hastalık bulgusu oluşturmaya başlar. d. Parazitler beslenmeleri sırasında bal arılarının erişkin, larva ve pupa gibi değişik yaşam evrelerine tutunabilirler. Böylece erişkinlerde hastalık oluşturmayan bir virusu erişkin arılardan yavrulara taşıyarak hastalık bulguları oluşmasına sebep olabilirler. Bu duruma en iyi örnek olarak Tulumsu yavru çürüklüğü virusu gösterilebilir. Arı-parazit sendromu: Arılarda görülen viral hastalıkların birçoğunda değişik parazitlerin rolü bulunmaktadır. Bazı durumlarda arı kolonilerinde virus tespit edilebilmesine karşın gizli enfeksiyon şekillendiği ve hastalık bulgularının oluşmadığı gözlenir. Ancak bu kolonilere parazitlerin girmesini ve yayılmasını takiben hem tespit edilebilen virus miktarı artış gösterir hem de kolonide virusa ilişkin hastalık bulguları ortaya çıkmaya başlar. Bu duruma arı-parazit sendromu (bee-parasitic mite syndrom) adı verilmektedir. Dış bakıda görünür hiçbir bulgu vermeyen gizli enfeksiyonların aktif hastalık haline geçmesi genellik le stres faktörlerinin şekillenmesiyle gerçekleşir. Arı parazitleri hem vektör olarak virusun taşınmasına aracılık eder, hem de konakçı arının bağışıklık sistemini baskılayarak gizli enfeksiyonların klinik bulguya dönüşmesi ve daha şiddetli seyretmesine öncülük eder. O nemli bal arısı viruslarının bulaşma yolları ve oluşturduğu hastalığa ilişkin genel özellikler Virus Kronik arı felci virusu Akut arı felci virusu İsrail akut arı felci virusu Kaşmir arı virusu Siyah kraliçe hücre virusu Başlıca Bulaşma Yolu -Horizontal olarak ağız yoluyla ve direkt temasla -Muhtemelen vertikal yolla da bulaşmaktadır - Horizontal olarak ağız yoluyla -Bulaşma parazit vektörle ilişkili -Vertikal bulaşma olası -Horizontal olarak ağız yoluyla -Bulaşma parazit vektörle ilişkili - Horizontal ve vertikal -Bulaşma parazit vektörle ilişkili - Horizontal olarak ağız yoluyla - İşçi arılarda parazit vektörle - Yavru besinleriyle larvaya Parazit Vektörlerle İlişkisi V. destructor V. destructor V. destructor Hastalık Görülen Yaşam Evresi* Hastalık Görülme Sezonu**? Erişkin arılar İlkbahar ve yaz N. apis V.destructor (?) Yavrular ve erişkinler Erişkin arılarda görülür. Yavrular enfekte olur ancak bulgu oluşturmaz Yavrular ve erişkinler Bulgular Titreme, uçamama, kanatların düşmesi, kılların dökülmesi ve parlak siyah görünüm Yaz döneminde asemptomatik Erişkinlerde titreme ve enfeksiyon, yaz uçamama, yavrularda ve sonu ve son bahar erişkinlerde ölüm döneminde hastalık belirtileri Yaz ve son bahar Çoğunlıkla yaz sonu ve sonbahar Kraliçe larva, işçi yavrular ve İlkbahar ve erken bazen genç yaz dönemi işçi arılar Kanatlarda titreme, felç ve kovan dışında ölü arıların saptanması Titreme, koordinasyon bozukluğu, ölüm, genç arılarda rengin opaklaşması Erişkinlerde bulgu görülmez. Kraliçe larvaları ve bazen işçi larvalar pupa evresine geçemez, ölür ve koyu renk alır. Yavaş arı felci virusu -Horizontal yolla olduğu tahmin ediliyor -Bulaşma parazit vektörle ilişkili V. destructor Yavrular ve erişkinler - Felç ve ölüm Tulumsu yavru çürüklüğü virusu -Horizontal yolla olduğu tahmin ediliyor - Verikal bulaşma şüpheli - Yavrular (erişkinlerdeki durum net değil) İlkbahar ve yaz başı Larvanın kese benzeri görüntü alması, larva ve erişkinlerde ölüm 20

21 * Hastalık bulgularının görüldüğü yaşam evresini ifade eder. Diğer yaşam evrelerinde hastalık bulgusu oluşmamasına karşın virus bulunabilir. ** Hastalık vakalarının yoğunluk gösterdiği sezonu ifade etmektedir Virus Başlıca Bulaşma Yolu Parazit Vektörlerle İlişkisi Hastalık Görülen Yaşam Evresi* Hastalık Görülme Sezonu** Bulgular Deforme kanat virusu -Horizontal yolla olduğu tahmin ediliyor - Verikal bulaşma şüpheli -Bulaşma parazit vektörle ilişkili V. destructor T. clareae Erişkin arılar ve pupa Sonbahar ve kış Erişkin arıların kanatlarında ve vücudunda deformasyonlar şekillenir. Yavru arılarda enfeksiyon oluşur ancak hastalık bulgusu gelişmez. Varroa destructor virus-1 -Horizontal yolla olduğu tahmin ediliyor - Verikal bulaşma şüpheli -Bulaşma parazit vektörle ilişkili V. destructor Erişkin arılar ve pupa Sonbahar ve kış Arı X virusu - Horizontal olarak ağız yoluyla - Bulaşma genellikle parazit vektörle ilişkili M. mellificae *** Erişkin arılar Geç kış dönemleri ve ilkbahar Genellikle semptom saptanamaz. Erişkin arılarda ölüm görülür. Arı Y virusu - Horizontal olarak ağız yoluyla -Bulaşma genellikle parazit vektörle ilişkili N. apis*** Erişkin arılar Yaz başı dönemleri Genellikle semptom saptanamaz. Erişkin arılarda ölüm görülür. Bulanık kanat virusu Filamentöz virus -Horizontal olarak ağız yoluyla veya temasla bulaştığı tahmin ediliyor -Bulaşma parazit vektörle ilişkili olabilir -Horizontal olarak ağız yoluyla -Enfektif bulaşma parazit vektörle ilişkili V. destructor (?) Erişkin arılar (Yavrulardaki durum kesin değildir) N. apis Erişkin arılar İlkbahar - Erişkinlerde kanatların bulutumsu/opak bir görüntü alması ve ölüm görülür. Dış bakıda değişiklik saptanamaz. Hemolenf sıvısı süt benzeri mat beyaz bir renk almıştır. * Hastalık bulgularının görüldüğü yaşam evresini ifade eder. Diğer yaşam evrelerinde hastalık bulgusu oluşmamasına karşın virus bulunabilir. ** Hastalık vakalarının yoğunluk gösterdiği sezonu ifade etmektedir *** Virusla birlikte bulunma sıklığı yüksektir, ancak vektörlük görevi yapmaz? Kesin olarak gösterilememiştir BAL ARILARINDA GÖRÜLEN VİRAL HASTALIKLAR 1. Kronik Arı Felci (KAF) Bal arılarının önemli hastalıklarından biri olan kronik arı felci, erişkin arıları etkileyen bulaşıcı bir hastalıktır. Arı felci veya İnme olarak da adlandırılan bu hastalıkta değişik klinik görünümler bulunmasına karşın en belirgin olarak felç, titreme ve ölüm bulguları ön plana çıkar. Davranış değişiklikleri ve fizyolojik değişikliklerin bir arada gözlendiği nâdir arı hastalıklarından birisidir. Kronik arı felci hastalığının bulaşması deneysel olarak enjeksiyonla, doğal şartlarda ise direkt temas ve beslenme yoluyla olabilmektedir. Ağız yoluyla gerçekleşen enfeksiyonlarda daha fazla miktarda virusa ihtiyaç duyulur Kronik arı felci virusu tüm kıtalarda tespit edilmiş bir virustur. Dünyanın değişik bölgelerinde farklı şiddette seyreden hastalık çıkışları bildirilmiştir. Bu vakalarda yapılan değerlendirmelerde enfekte koloni oranı %50 nin üzerinde olabileceği gibi %5 in altında da olabilir. Başlıca bulgular titreme, kanatların yerinden çıkmış ve düşmüş olması ile karın bölgesi (abdomen) 21

22 şişkin olan arıların bulunmasıdır. Genellikle kovan girişinde biriken bu arıların kanatlarında, bacaklarında ve vücutlarında anormal titreme hareketleri görülür:tipik olarak enfekte arıların vücudundaki kıllar dökülmüş, vücut rengi koyulaşarak parlak siyah renkli bir görünüm almıştır. Bu görünüm nedeniyle kılsız siyah sendromu olarak da adlandırılır. Kronik Arı Felci Uydu Virusu Kronik arı felci enfeksiyonu görülen arılarda bazı durumlarda saptanan ikinci bir viral etken söz konusudur. Kronik Arı Felci Uydu Virusu (KAFUV) olarak adlandırılır. 2. Akut Arı Felci (AAF) Akut arı felci hastalığı, erişkin arılarda virusun alınmasını takiben birkaç gün içinde ortaya çıkan titreme, felç (paraliz) ve hızlı gelişen ölüm bulgularıyla karakterize viral bir hastalıktır. Akut arı felci hastalığı ile varroa (V. detructor) parazit enfestasyonu arasında sıkı bir ilişki olduğu bilinmektedir. Varroa enfestasyonu olan arı kolonilerinde hem erişkin arılara hem de yavrulara (larva ve pupa) virus yayılımı hızlı bir şekilde gerçekleşir. Aynı şekilde ölüm olayları da varroa bulunmayan ancak Akut arı felci virusu ile enfekte olmuş kolonilere kıyasla daha yüksektir. Akut arı felci virusunun asıl konakçısı Apis mellifera türü arılardır. Ancak virus orijinal konakçısı dışında Bombus arılarını da enfekte edebilir. Genellikle yaz sonu dönemlerinde ortaya çıkmaya başlayan akut arı felci olguları sonbahar döneminde de saptanabilir. Enfekte kolonilerin belirlenmesinde AGİD ve ELISA gibi testler kullanılarak viral antijen tespiti yapılabilir veya daha güncel bir yaklaşım olarak RT-PCR uygulamalarına başvurulur. RT-PCR uygulamalarındaki en önemli kısıtlayıcı faktör AAFV enfeksiyonunun genellikle subklinik seyretmesi ve hastalık bulgusu göstermeyen birçok koloninin gerçekte enfekte olabilmesidir. Ayrıca Akut arı felci, Kaşmir arı virusu ve İsrail akut arı felci viruslarının genetik olarak çok benzer olması da RT-PCR uygulamalarının başarısını sınırlandırmaktadır. Bu dezavantajları ortadan kaldırabilmek amacıyla PCR ürünlerine enzimle kesme (RFLP) deneyleri uygulanması veya örneklerin real time RT- PCR ile test edilmesi seçenekleri uygulanmaktadır. 3. Kaşmir Arı Hastalığı Kaşmir arı virusu, Kuzey Hindistan daki Asya bal arılarından (Apis cerena) elde edilen Apis iridescent virus ekstraklarının Avrupa bal arısı olarak da bilinen Apis mellifera ya verilmesi sırasında bir kontaminant olarak tesadüfen belirlenmiştir. Kaşmir arı virusu enfekte arıların dışkılarında bulunur. Bu dışkılarla kontamine olan peteklerde özellikle sindirim sistemi yoluyla diğer arılara ve yavrulara bulaştırılması mümkündür. Virusun bulaştırılmasında rol oynayan bir diğer faktör de varroa parazitleridir. Virus, varroanın bünyesinde çoğalma göstermez, ancak tükürük salgısıyla yeni arılara ve gelişme aşamalarındaki yavrulara aktarılır. Varroa aracılığıyla bulaştırılan virus direkt olarak arının hemolenfine karışmış olacaktır. 4. İsrail Akut Arı Felci (İAAF) Hastalık etkeni ilk olarak 2002 yılında İsrail de kovan önünde ölü bulunan arılar arasından alınan bir ölü arıda belirlenmiştir. Hastalık birçok yönüyle akut arı felci ve Kaşmir arı hastalığına benzerlik gösterir. Akut arı felcinde olduğu gibi İsrail akut arı felci hastalığında da bir çok vakanın klinik bulgu göstermeden seyrettiği gözlenir. Klinik bulgu gösteren arılarda felç bulguları ve kanatlarda titreme saptanabilir. 5. Siyah Kraliçe Hücre Hastalığı Siyah kraliçe hücre hastalığı özellikle kraliçe pupaların bulunduğu sırlanmış petek gözlerinde ölmüş ve koyu renge bürünmüş pupaların bulunmasıyla karakterize viral bir hastalıktır. Siyah kraliçe hücre virusu nun bulaşması temel olarak arıların bağırsağında bulunan bir parazit olan Nosema apis ve Nosema cerenae ile ilişkilidir. Dolayısıyla virus bulaşması beslenme yoluyla ve kontamine gıdalar aracılığıyla gerçekleşir. Arı kolonilerinde kraliçe arı hücrelerindeki larva ve pupalar genellikle yaşlı arılar tarafından beslenir. Bu arıların büyük bir bölümü Nosema ile enfektedir. 22

23 Hastalığın klinik bulgular bazında teşhisi nispeten kolaydır. Özellikle petek gözlerinde ölü ve koyu renge bürünmüş kraliçe arı pupalarının bulunması tipik olarak bu hastalığa işaret eder. Ancak larva aşamasındaki yavrularda sarımsı torba benzeri yapının bulunması tulumsu yavru çürüklüğü hastalığıyla karıştırılabilir. 6. Aphid Letal Paraliz Virusu (ALPV) ve Büyük Siyu Nehri Virusu (BSNV) Aphid letal paraliz virusu başta yaprak biti olmak üzere değişik böcek türlerinde tespit edilmiş bir sindirim sistemi virusudur. 7. Deforme Kanat Hastalığı Bu virus ilk olarak 1977 yılında Mısır da sağlıklı görünüşlü erişkin arılarda tespit edilmiş ve Mısır arı virusu (MAV) adı verilmiştir. Deforme kanat virusunun bulaşmasında varroanın önemli bir yeri vardır. DKV tespit edilen arı kolonilerinin büyük çoğunluğu aynı zamanda varroa ile enfestedir. Parazit, arı üzerinde beslenirken virusu hemolenften alır ve başka bir arı üzerinde beslenirken de nakleder. Varroa destructor bünyesinde virus çoğalmasına olanak tanıması nedeniyle biyolojik vektör rolü üstlenmektedir. 23

24 Hastalığın teşhisi için RT-PCR ve real time RT-PCR protokolleri geliştirilmiştir. Virusun tüm dünyada yaygın olması ve kolonilerin büyük bir çoğunluğunun subklinik-persiste enfekte olması sebebiyle Deforme kanat virusu nun tek başına tespit edilmesi pratik olarak anlamlı değildir. Kolonide aynı zamanda varroa enfestasyonunun bulunması hastalık bulguları açısından büyük risk oluşturur. 8. Kakugo Virus Deforme kanat virusu na genetik olarak oldukça benzer yapıda olan Kakugo virusu ilk olarak 2000 li yılların başında, Japonya da agresif davranışlar gösteren bekçi arıların beyninde tespit edilmiştir. İncelenen kolonilerin önemli bir bölümünde varroa enfestasyonu bulunmaması bu virusun bulaşma yollarının Deforme kanat virusundan farklı olabileceğini göstermektedir. 9. Varroa Destructor Virus -1 (VaDV-1) Varroa destructor virus-1 (VaDV-1) de genetik olarak Deforme kanat virusu na yakın bir virustur. Bu viruslar genellikle birlikte görülür ve aralarında gen değişimi (rekombinasyon) şekillenebilir. Her iki virus da hem varoada hem de arıda çoğalabilme özelliğine sahiptir. 10. Mısır Arı Virusu (MAV) İlk olarak 1977 yılında Mısır da sağlıklı görünüşlü erişkin arılarda tespit edilen Mısır arı virusu (MAV) da Deforme kanat virusuyla benzerlik gösterir. Bu iki virus arasındaki benzerlik serolojik olarak ortaya konulmuş olup, MAV ile ilgili çalışmalar yeterli düzeyde olmadığı için genetik karşılaştırmalar henüz mevcut değildir. 11. Yavaş Arı Felci Erişkin arılarda hastalık oluşturan Yavaş arı felci virusu (YAV), ilk olarak 1974 yılında Arı X virusu ile yapılan çalışmalarda tespit edilmiştir. Ancak iki virus arasında herhangi bir yakınlık bulunmamaktadır. Nükleik asit dizi analizi çalışmaları etkenin bir Iflavirus olduğunu ortaya koymuştur. Oldukça nadir tespit edilen etken, larva ve pupaları da enfekte etmesine karşın genellikle yavrularda hastalık bulgusu ve ölüm oluşturmaz. 12. Tulumsu Yavru Çürüklüğü (Torba hastalığı, Sacbrood disease) Larva dönemi hastalığı olan tulumsu yavru çürüklüğü hastalığı, daha çok sırlanmış petek gözlerindeki larvalarda renk değişikliği, içi sıvı dolu bir kese görünümü alma ve ölümle karakterize bir hastalıktır. Tulumsu yavru çürüklüğünün başlıca bulaşma yolu besinler aracılığıyla gerçekleşen horizontal bulaşmadır. İşçi arılar ölü larvaların olduğu gözleri temizlerken virusu alarak enfekte olurlar. Subklinik olarak enfekte olan erişkin arılar besin alışverişi sırasında virusu diğer arılara rahatlıkla aktarabilmektedir. Deneysel olarak ağır enfekte pupalardan sağlıklı pupalara varroa aracılığıyla virus aktarılabilmiştir. Ancak varoa da virus çoğalması gerçekleşmez. Varroa bulunan kolonilerde tulumsu yavru çürüklüğü görülme sıklığı daha yüksek olsa da parazitin doğal şartlarda vektör olarak virus taşınmasında görev aldığı ispatlanamamıştır. 24

25 13. Tayland Tulumsu Yavru Çürüklüğü (Thai sacbrood disease) İlk olarak 1982 yılında Tayland da Asya bal arısı olarak da bilinen Apis cerana da tespit edilen tulumsu yavru çürüklüğü etkeni Tayland tulumsu yavru çürüklüğü virusu (TTYÇV) olarak adlandırılmıştır. Ayrıca Asya balarılarında kayıplara neden olan Çin ve Kore tulumsu yavru çürüklüğü virusları da tanımlanmıştır. 14. Arı X Virusu Arkansas arı virusu ile yapılan laboratuvar çalışmaları sırasında keşfedilen Arı X virusu (AXV) erişkin arılarda enfeksiyon oluşturan ancak herhangi bir klinik bulgu şekillendirmeyen bir etkendir. Genç arılar virusu petek temizliği sırasında alırlar. Ölü arılarda Arı X virusu tespiti ile bir protozoon olan Malpighamoeba mellificae bulunuşu arasında pozitif korelasyon saptanmıştır. Enfeksiyona ilişkin özel bir mücadele yöntemi yoktur. Genel hijyen ve biyogüvenlik tedbirlerinin uygulanması, kolonilerin kışa güçlü bir şekilde sokulması ve stres koşullarının azaltılması önerilir. M.mellificae ile birlikte bulunması durumunda kayıplar arttığı için bu parazite karşı önlem alınması kış koloni kayıplarının engellenmesinde yararlı olacaktır. 15. Arı Y Virusu İlk olarak İngiltere de sahadan toplanan erişkin ölü arılarda tespit edilen Arı Y virusu (AYV) bazı özellikleriyle Arı X virusu na benzemesine karşın epidemiyolojisi farklılık gösterir. Enfeksiyona ilişkin olarak tanımlanmış spesifik bulgular bulunmamaktadır.. Nosema parazitinin etkisiyle bağırsak hücrelerinin direncinin düşmesi bu hücrelere virus girişi ve çoğalmasını kolaylaştırır. Dolayısıyla koenfeksiyon durumu söz konusudur. Arı Y virusu nun insidensi nosema enfestasyonu ile paralel olarak ilkbahar ve erken yaz dönemlerinde (Mayıs-Haziran) artış gösterir. 16. Arkansas Arı Virusu ve Berkeley Arı Virusu Her ikisi de Amerika Birleşik Devletleri nde tespit edilmiş olan bu viruslar hakkında oldukça sınırlı bilgi bulunmaktadır. İki virus genellikle birlikte saptanır, ancak bu durumun virusların biyolojisinden mi yoksa kullanılan antiserumdan mı kaynaklandığı bilinmemektedir. 17. Bulanık Kanat Hastalığı İlk olarak laboratuvar çalışmalarında kullanılmak için ayrılmış arılarda tespit edilen bulanık kanat hastalığı, arıların kanatlarındaki saydam görüntünün kaybolması ve erken ölüm şekillenmesi ile karakterizedir. Bulanık kanat virusu nun doğal hayatta bulaşma yolu tam olarak bilinmemektedir. Sağlıklı erişkin arılara oral yolla veya hemolenfe enjeksiyon yoluyla verildiğinde enfeksiyon oluşturulamamıştır. Deneysel enfeksiyonlarda sprey uygulamasıyla virus aktarılabilmesi inhalasyon yoluyla bulaşmanın olabileceğini göstermektedir. 18. Sinai Gölü Virusu -Tip 1 ve Tip 2 (LSV-1, LSV-2) Sinai Gölü virusları ilk olarak 2009 yılında Amerika Birleşik Devletleri nin Güney Dakota eyaletinde, arı örneklerinde yapılan genomik taramalar sırasında tespit edilmiştir. 19. Filamentöz Virus Bal arılarında hemolenfin süt beyazı rengi almasıyla karakterize hastalık tablosuna neden olan Filamentöz virus (Apis mellifera filamentous virus) ilk olarak 1961 yılında Amerika Birleşik Devletleri nde arı riketsiyozu olarak tanımlanmıştır. Erişkin arılara enjeksiyon yoluyla verilen virus vücutta çoğalmasına karşın hastalık bulgusu oluşturmaz. Virus genç arılara oral yolla tek başına 25

26 verildiğinde enfeksiyon oluşturmazken, N. apis ile birlikte verildiğinde oluşturur. Dolayısıyla Filamentöz virusun enfektivitesinin Nosema ile ilişkili olduğu kabul edilmektedir. 20. Apis İridescent Virus Doğal olarak Asya bal arılarında (A. cerana) enfeksiyon oluşturan Apis iridescent virus ilk olarak 1976 da Hindistan ın kuzeyinde bildirilmiş ve coğrafi olarak bu bölgeye yerleşik olduğu düşünülmektedir. Enfeksiyondan etkilenen arılar uçamazlar ve petek etrafında yerde sürünen bir çok arıya rastlanabilir. Bu arılar koloniden ayrı olarak grup halinde kümelenirler. Aktivite göstermeyen bu arıların üst üste yığılarak salkım şeklini aldığı gözlenir. Bu tablo nedeniyle salkım hastalığı adı da verilmektedir. Bu tür kümelenmeler kovan dışında, yerde veya kovandaki çerçevelerin üst kısmında saptanabilir. Kovan içindeki bu tablo kronik arı felci hastalığını andırır. 21. Nodamura virus Böceklerde enfeksiyon oluşturan Alphanodaviruslar felç, uçma yeteneğinin kaybolması ve ölümle sonuçlanan bulgulara yol açar. Kronik arı felci virusu genetik olarak Nodaviridae ailesindeki viruslarla yakın özelliklere sahiptir. Orijin olarak sokucu sineklerden izole edilmiş olan Nodamura virus birçok böcek türünde ve kenelerde enfeksiyon oluşturabilmektedir. 22. Makula Benzeri Virus İlk olarak 2006 yılında bildirilen Makula benzeri virus (Varroa destructor makula benzeri virus) Amerika Birleşik Devletleri nde Deforme kanat virusunun moleküler karakterizasyonuna yönelik çalışmalar sırasında tesadüfen keşfedilmiş bir virustur. Daha sonra Fransa da arşiv materyalleriyle yapılan çalışmalarda virusun yaygın olduğu ve özellikle varroa örneklerinde sıkça bulunduğu belirlenmiştir. 23.Bal Arılarında Saptanan Bitki Virusları Tütün halkalı leke hastalığı virusu (Tobacco ringspot virus), tütün, soya, biber ve domates gibi bitkilerin yapraklarında halka şeklinde renk değişikliğiyle ortaya çıkan lekelerle karakterize bir hastalığa yol açar. Bal arılarında yapılan metagenomik analizlerde tespit edilen 2 tane daha bitki virusu bulunmaktadır. Bunlardan ilki olan Şalgam mozaik virusu (Turnip yellow mozaik virus) Tymoviridae ailesinde Tymovirus cinsinde yer alırken, diğer virus olan Şalgam halkalı leke hastalığı virusu (Turnip ringspot virus) Secoviridae ailesinde Nepovirus cinsinde sınıflandırılmıştır. Bu virusların da bal arısı sağlığına etkileri henüz bilinmemektedir. Bal Arılarında Viral Hastalıkların Teşhisi Bal arılarında gözlenen viral hastalıkların teşhisi diğer türlerde gözlenen hastalıklara kıyasla oldukça komplikedir. Arılıkta /kolonide gözlenen sıra dışı bulgular var mı? (Cevabınız evet ise Diğer gözlemler bölümünde açıklayınız) Koloni muayenesi sırasında takip edilebilecek bir Gözlem Kartı GÖZLEM YAPILACAK BAŞLICA KRİTERLER Evet Hayır Klonide daha önce gözlenen benzer değişiklikler (varsa) hangi sezonlarda yoğunlaşıyor? İlkbahar Yaz Sonbahar Kış Kovan dışındaki incelemeler 1 Etrafta ölü veya sürünerek hareket eden arılar var mı? 2 Kovan girişinde biriken ve zorlanarak hareket elen arılar var mı? 3 Kovan etrafında ölü karıncalar var mı? Kovan içindeki arıların muayenesi 26

27 4 Kraliçe arı ve işçi arılar sağlıklı görünümde ve faal mi? 5 Kolonideki arılarda fiziksel bir deformasyon var mı? 6 Kovan içinde dizanteriye işaret edebilecek bulgular var mı? 7 Kovanda zor hareket eden/uçamayan veya ölü arılar var mı? 8 Petekler üzerinde yığın oluşturmuş ve uçamayan arılar var mı? 9 Kolonide parazit (Varroa) var mı? 10 Kovan içinde arılar dışında başka türden bir canlı var mı? 11 Kovandaki koloni yoğunluğu normal sınırlar içinde mi? Yavruların muayenesi 12 Petek gözlerinde ölü larvalar var mı? 13 Petekte çok sayıda boş göz var mı? 14 Petek gözlerinde içi sıvı dolu torba benzeri yapıda larvalar var mı? 15 Larvaların renkleri doğal inci beyazı renginde mi? 16 Kraliçe hücrelerindeki yavrularda ölüm veya renk değişikliği var mı? Diğer gözlemler : Bulgulardan hareketle hastalık teşhisi yapılmasını sınırlandıran başlıca faktörler şunlardır: 1. Birçok viral enfeksiyon gözle görülür klinik bulgular oluşturmadan seyreder. 2. Viral enfeksiyonlar genellikle yaşam evrelerinin birinde (larva, pupa, erişkin) hastalık bulgusu oluştururken diğerlerinde oluşturmaz. 3. Farklı viruslar aynı veya benzer hastalık bulgularına sebep olabilir (Örnek: arı felci virusları). 4. Aynı virus farklı hastalık bulgularına sebep olabilir (Örnek: Kronik arı felci virusu) 5. Hastalık bulgusu görülen kolonide muhtemelen birden fazla virus enfeksiyonu söz konusudur. 6. Arı viruslarının neredeyse tamamı, düşük titrede bulunduklarında veya ortamda varroa bulunmadığında asemptomatik enfeksiyon oluşturur. 7. Bir kolonide klinik bulgular tespit edilecek düzeye geldiyse, muhtemelen virus diğer kolonilere çoktan aktarılmıştır.

28 Erişkin arı Kaşmir arı hastalığı - Kolonideki erişkin arı sayısı azalabilir -Varroa ile birlikte bulunduğunda koloni sönmesine yol açar - Bireysel arılarda genellikle semptom gözlenmez - Kolonideki erişkin arı sayısı azalabilir -Varroa ile birlikte bulunduğunda koloni sönmesine yol açar Yaz sonu, Sonbahar Yaz sonu, Sonbahar Yavaş arı felci - O n iki ayakta felç bulgusu vardır - Birkaç gün içinde ölüm gelişir - Deforme kanat hastalığı - Kanatlarda buruşukluk, deformasyon, küçülme saptanır - Karın bölgesi şişkin vaziyettedir Sonbahar, Kış Bulanık kanat hastalığı - Kanatlarda opaklaşma gözlenir - Filamentöz virus - Dış bakıda değişiklik saptanamaz. - Hemolenf sıvısı süt benzeri mat beyaz bir renk almıştır İlkbahar Hastalık Çıkan Koloniler İçin Bazı Öneriler Enfekte ve zayıf kolonilerde hastalıkla mücadele edilmesi oldukça zor olup, koloninin güçlendirilerek devamı için çaba harcanması gerekir. Bu amaçla başvurulabilecek başlıca uygulamalar sıralanmıştır. Temel Öneriler Hastalık mücadelesi için bazı temel öneriler 1. Etkin ve doğru teşhis uygulamasına olanak sağla 2. Tüm ekipmanı sterilize et 3. Koloniyi güçlü tut 4. Uygun bir havalandırma sağla, ortamdaki nemi azalt 5. Uygun beslenme şartlarını sağla 6. İyi yetiştirme kurallarını uygula 28

29 IKİ ANALI SİSTEM Letif Qinyət oğlu 29

30 30

31 31

32 32

33 33

34 ARILARDA İLKBAHAR BAKIMI VE BESLEME Dr. Ali KORKMAZ Samsun Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Besin Kontrolü ve Besleme Kış çıkışında kontroller yapılarak erken ilkbaharda arıların besin ihtiyacı olup olmadığına bakılır. Yılın hiçbir döneminde kovandaki bal miktarı 10 kilogramın altına düşmemelidir. Bunun altına düştüğünde kolonilerin morali bozulur ve strese girerler. Hatta bu nedenle intihar ettikleri veya kovanı terk ederek açlık oğulu verdikleri görülmektedir. Petek gözünde larvaların ters dönmüş olması, larvaları atmak amacıyla çıkarılırken ters dönmüş olmalarından kaynaklanır. Koloninin aç kaldığının belirtisidir. Besin yetersiz ise elde olan ballı petekler ile koloni takviye edilir. Ballı petek yoksa bal ve pudra şekerinden yapılan kek hazırlanarak verilmelidir. Her kovanda 3-4 çerçeve polen olması kuluçka çalışmasının istenilen düzeyde yürütülmesini sağlar. Polenin yetersiz olması durumunda önceki yıldan toplanmış ve kurutulmamış olan polen bir miktar pudra şekeri ile karıştırılıp hamur yapılarak saklanır ve gerektiğinde kolonilere verilebilir. Kekler her kovana g arasında verilebilir. 3 kg kek bir koloninin 2-3 haftalık besin gereksinimini karşılayabilmektedir. Kek verilirken arıların uçuşta olmasına ve su bulmasına dikkat edilmelidir. Düşük sıcaklıklarda ve su bulma olanağının olmadığı durumlarda kek verilmemelidir. Kek yediği için su gereksinimi olan bahardaki genç işçi arılar çevreyi bilmediği için ve su kaynağı bulana kadar soğuktan üşürler ve kovana dönünceye kadar ölürler. Erken ilkbaharda arıların besin gereksinimini karşılamak amacıyla 2:1 oranında, çay şekeri ve su ile hazırlanmış şurup verilmelidir. Şuruba vitamin ve mineral karışımı eklenebilir. Şurup vermeye başlamadan önce arılar mümkün olduğunca sıkıştırılmalıdır. Şurup ve kek akşamüzeri verilmelidir. Keklerde enerji veya protein desteği dikkate alınarak besleme yapılmalıdır. Bal arısı kolonilerinde ergin arı beslemesi enerji ve protein beslemesi olarak ikiye ayrılmaktadır. Gereksinim duyulduğu dönemlerde bal arısı kolonilerinin enerji kaynağı olan balın yetersiz olduğu durumlarda şeker veya bal içerikli yemlerle beslenmesi gerekmektedir. Bu beslemenin amacı koloninin yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan enerji kaynağını sağlamaktır. Kolonilerin enerji gereksinimini bal yerine geçecek ürünlerle desteklemede herhangi bir sorun bulunmamaktadır. Ucuz ve çeşitli kaynaklar vardır. Doğrudan şeker şurubu yanında invert edilmiş şekerlerden oluşmuş şuruplar da yoğun olarak kullanılabilmektedir. Ayrıca pudra şekeri ve bal ile yapılmış karışımlar da mevcuttur. Kolonide yavru ve arı sütü üretimi ile balmumu salgılanmasını teşvik etmek ve desteklemek amacıyla proteinli yemlerle besleme yapmak zorunludur. Kolonide polen olmaması ve polen yerine geçecek proteinli yemlerle koloninin beslenmemesi durumunda yavru üretimi durma noktasına doğru ilerler. Arısütü ve balmumu üretimi düşer. Bal arılarının polen ve polen yerine geçen yemlerle beslenmeleri sonucunda farklı miktarda yavru üretilmektedir. 34

35 Koloniye protein desteği sağlamanın temel prensibi 145 mg polen ile bir işçi arının yetiştirileceği hesabıdır. Ayrıca bal arısı kolonisinin topladığı polenin ortalama %20-25 protein içerdiği dikkate alınmaktadır. Bal Arısı Kolonisinde Kekle Besleme Bal Arısı Kolonisinde Enerji ve Proteinli Besleme Enerji Kaynağı Kek Yapımı 3 kg pudra şekeri ile 1 kg bal, elde veya hamur yapma makinesinde karıştırılarak hamur haline getirilir. Hamurun istenilen kıvama gelmesi için gerekirse bal veya su katılmalıdır. Çok yumuşak olması durumunda ise pudra şekeri katılarak kıvam tutturulmaya çalışılır. Ekmek hamuru kıvamına gelen kek, naylon poşetlere doldurulur. Poşet kovana temas edecek yerinden yırtılarak kovan üstündeki yemleme deliği veya doğrudan petekler üzerine konularak arılara verilir. Koloniye polen geldiği müddetçe vitamin ve mineral karışımı vermeye gerek yoktur. Doğal koşullarda arının besin kaynağı olmayan maddeleri keke katmaya da gerek yoktur. 35

36 Kek yapımında sofra şekeri olan sakkarozdan öğütme yoluyla elde edilmiş olan pudra şekeri kullanılmalıdır. Hiçbir surette nişasta kullanılmamalıdır. Ana arı yetiştiriciliğinde, geç sonbahar ve erken ilkbaharda, açlık tehlikesi, havanın uygun olmadığında uzun süre kovan kontrolü yapılamadığı dönemlerde kek verilebilir. Ancak arının su gereksinimini karşılamasına ve 14 derece üzerinde sıcaklık olmasına özellikle dikkat edilmelidir. Aksi halde koloni kaybı söz konusudur. Özellikle erken ilkbaharda yeterli düzeyde tarlacının olmadığı durumlarda genç arıları kek yemeye teşvik etmek, henüz kovan dışı hizmete başlamamış ve çevreyi tanımayan genç işçileri su bulmaya yönlendireceği için tehlikelidir. Hava sıcaklığının düşük olması da bu olumsuzluğun etkisini artıracak, koloni kaybı olacaktır. Erken ilkbaharda 2:1 oranında şurup, daha sonra şurup veya kek, bahar sonunda da kekle besleme yapmak en uygunudur. Protein Kaynağı Kek Yapımı Polen olmadığı durumda yavru üretimi azalır, bir müddet sonra durur. Kolonilere erken ilkbahar ve geç sonbaharda yavru yetiştirmek için polenli kek takviyesi de gerekebilir. Polen olmadığı durumlarda ergin arılar vücudundaki protein kaynaklarını kullanarak üretime devam ederler. Sonuçta vücut yapı taşlarının bir kısmını kaybederek yıpranırlar. Poleni olmayan kolonilere, polen olan kolonilerden destek yapılmalıdır. Ayrıca polenin bol geldiği dönemde elde edilen polenli petekler kuru ve serin/soğuk yerlerde saklanarak gerektiğinde kullanılabilir. Ancak güvelenme ve küflenme riski mevcut olup bu tip saklama en son seçenek olarak değerlendirilmelidir. Elde polen desteği yapacak petek yok ise bir önceki yıldan üretilen ve kurutulmadan derin dondurucuda saklanan polenler kullanılabilir. Toplanan polenler bir miktar pudra şekeri ile karıştırılarak hamur haline getirilip naylon torbalara doldurularak gerektiğinde kolonilere verilir. 1 kg polen, 250 g su, 250 g pudra şekeri ve 100 g bal karıştırılarak yapılan polenli kek ile koloniler beslenir. Bozulmaması için polenli kek kolonilere g kadar iki yağlı kâğıt arasına konularak verilmelidir. Ayrıca 3 kg bal + 1 kg polen + 6 kg pudra şekeri karışımından da kek hazırlanarak kolonilere verilebilir. Küflenmiş polenler, polen keki yapımında kesinlikle kullanılmamalıdır. Kurutulmuş polenlerde besin kaybı olup yumuşatılarak veya ufalanarak kullanılabilir. Polenlerin rengi ne kadar çeşitli olursa besleyici değerinin yüksek olduğu da göz önünde bulundurulmalıdır. Koloniye temelde yavru üretimini teşvik etmek amacıyla protein desteği şarttır. Sadece şeker şurubu ile sürdürülebilir bir koloni yönetimi olası değildir. Doğada polenin yetersiz olduğu erken ilkbahar ve geç sonbahar dönemlerinde polen eksiğini giderecek kek veya yemlerle besleme gerekmektedir. Bal arıların için en uygun besleme, uygun zamanda toplanmış ve yaş olarak muhafaza edilen polenin bir miktar bal ile hamur haline getirilerek arılara verilmesidir. Bu olmadığı takdirde polen yerine geçecek yem karışımları ile beslemektir. Dolayısıyla 1.5 kg polen ile ergin işçi arı yetiştirilebileceği ve bunun da 3 çerçeve ergin arıya karşılık geleceği unutulmamalıdır. Kolonilerin protein desteği olarak beslenmesinde içeriğine ve karışım şekline göre iki tip yem kullanılmaktadır. Polen Desteği ve Polen İkame Yemler. 36

37 (Yeninar ve ark., 2015) Koloniyi Su ve Polenle Ek Beslemenin Verimliliğe Etkisi Polen Desteği Yemler içerisinde polen ve diğer protein kaynakları olan yem maddeleri bulunmaktadır. Polen İkame Yemler içinde bal arısının tüketebileceği özellikte polen dışındaki soya unu, bira mayası, ekmek mayası gibi pek çok yem hammaddeleri bulunmaktadır. Polen Desteği Yemler içerisinde arıların topladığı polenin bulunması bal arılarınca yemin sevilerek tüketilmesini sağlamaktadır. Polen İkame Yemlerin tüketiminde bal arısını cezbedici maddelerin eksik olması nedeniyle zamanla sorunlar yaşanabilmektedir. Bu nedenle bazı esansiyel yağlar, bal ve şeker karıştırılması çekiciliği artırmaktadır. Anason yağı, çörekotu yağı gibi ürünler bu konuda yararlıdır. Çiçeklerde bulunan cezbedicilerin kullanılması da olumlu katkı sağlamaktadır. Bal arılarının protein desteği için beslenmesinde aşağıdaki maddeler yaygın kullanılmaktadır. Soya Fasulyesi Unu: Mekanik yöntemle yağı alınmış, yağ oranı %5-7 den fazla olmayan soya ununda %44 protein vardır. Ancak soya, içerisindeki tripsin inhibitörlerini etkisiz yapmak için C sıcaklıkta 15 dakika süreyle ısıtıldıktan sonra kullanılmalıdır. Yağsız Süt Tozu: İçerisinde bulunan laktoz ve galaktozun arılara zehirli etki yapması bilinmekle birlikte içerisinde %33 protein olması nedeniyle zaman zaman kullanılmaktadır. Bira Mayası: Çok iyi bir protein kaynağı olup arı beslemesinde en yaygın kullanılan ürünlerdendir. %43 protein içerir. Vitamin içeriğince oldukça zengindir. Yumurta Sarısı Tozu: %30 protein içermekte olup içerisinde A, B, D, E ve K vitaminleri bulunmaktadır. Yurtdışında özel olarak bal arıları için geliştirilmiş ve yüksek düzeyde protein içeren yem karışımı ticari ürünler de bulunmaktadır. Ancak maliyeti çok yüksek olduğu için ülkemizde henüz kullanım alanı bulunmamaktadır. Ülkemizde üretilen aminoasit ve mineral madde içeren besleyici ürünler de keklere karıştırılarak kullanılabilir. Kekler hazırlandıktan sonra bir gece bekletilir ve düz bir zemine 1.5 cm kalınlığında yayılır. 37

38 Yaklaşık yarım kg lık kare şeklinde parçalar olarak kesilir. Kurumaması için iki adet yağlı kâğıt arasına konulur ve kovana verilir. Yemler hazırlanırken hammaddenin yapısına göre su düzeyi artırılıp eksiltilebilir. Kuru yem karışımları bir yemlik vasıtasıyla arılara verilebilmektedir. Polen Destek Yemi (Örnek) 750 g soya unu veya bira mayası 250 g polen 2 kg şurup (2:1) Polen İkame Yemi (Örnek) 2 kg bira mayası + 3 kg şeker (kuru yem) 3 kg bira mayası + 3 kg şeker kg su (kek) 2 soya unu + 3 kg şeker (kuru yem) 3 kg soya unu + 3 kg şeker kg su (kek) Kuru Yem ile Arıların Dışarıdan Beslenmesi 38

39 Yem Maddeleri Besin Maddesi Protein (%) Bal Arısı Yem Hesaplama Mantığı Yem Miktarı (kg) Protein (kg) Soya Unu 44 A P1=Ax0.44 Kuru Bira Mayası 43 B P2=Bx0.43 Polen 25 C P3=Cx0.25 Toz Yumurta Sarısı 30 D P4=Dx0.30 İzole Soya 80 E P5=Ex0.80 Koyu Şurup (%70) - Z=(A+ +E)x Toplam YM=A+ +Z PM=P1+ +P5 Yemdeki Protein (%) %(PM/YM) Yem karışımına dahil olan yem maddeleri dikkate alınarak hesaplama yapılır. Şurup miktarı yemin kıvamına göre artırılıp eksiltilebilir. Oransal olarak küçük miktarda ön karışım yapılarak şurubun yemin kıvamına etkisi saptanmalıdır. Bal arılarının yem karışımını alım durumu denenmeden büyük karışım yapılmamalıdır. Kovan Üzerinden Plastik Poşette Şurup ile Besleme 39

40 Yıl Boyunca Arı Kolonilerinde Enerji Amaçlı Besleme Takvimi 40

41 Beslemeye Göre İşçi Arının Ortalama Yaşam Süresi (gün) Besleme Şekli Yaşam Süresi (gün) Bal Enzimli İnvert Şurup Şurup Şurup + Bira Mayası Enzimli İnvert Şurup + Bira Mayası + Bira Maltı Enzimli İnvert Şurup + Bira Mayası Şurup + Bira Mayası + Bira Maltı Asitli İnvert Şurup + Bira Mayası + Bira Maltı Asitli İnvert Şurup + Bira Maltı Enzimli İnvert Şurup + Bira Maltı Şurup+ Bira Maltı Asitli İnvert Şurup + Bira Mayası Asitli İnvert Şurup Şurup Yapımı Şurup yapılacak olan su mümkün olduğu takdirde iyice kaynatılır ve soğutulur. Soğumuş su ile şeker şurubu hazırlamak için 1 litre suya 1/1.5/2 kg çay şekeri katılarak iyice karıştırılır. Hazırlanacak olan şurup günlük tüketilecek miktarda olmalıdır. Zira bekleyen şurup ekşiyebileceğinden kolonilerde sindirim rahatsızlıklarına neden olabilir. Arılara zararlı etkisi olduğundan dolayı şuruba tuz katılması önerilmemektedir. Vitamin ve mineral karışımı katılabilir. Ancak arılar gereksinimi olan sodyum ve magnezyum gibi mineralleri tuzlardan karşılamaktadır. Özellikle deniz ve kaya tuzu, yemek tuzuna göre arılarca tercih edilmektedir. Teknolojinin gelişmesine paralel olarak farklı şekillerde üretilmiş olan şekerler arı beslemede kullanılmaktadır. Ancak bu tip şekerlerin yapısı tam anlaşılmadan ve sadece ekonomik gerekçelerle tüketilmesi tehlikelidir. ABD'de invert şuruptaki HMF ve kullanılan asitler yüzünden zehirlenmeler olmuş, toplu koloni ölümleri yaşanmıştır. Bu yüzden asitler ve ısıtılarak yapılan invert şurubu arı beslemede risklidir. Enzimle yapılan invert şuruplarda HMF ve asit zehirlenmesi riski yoktur. Ancak pahalıdır. Asitle üretilen invert şekerler beslemede kullanılmamalı ve çay şekeri kullanımına devam edilmelidir. Unutulmamalıdır ki ticari olarak asit ile hidrolize edilmiş invert şeker şurubundaki 150 mg/kg HMF miktarı arılar için ölümcüldür. Arılar 150 mg/kg HMF içeriği olan şeker şurubu ile beslendiğinde, 20 gün içerisinde arıların %58 i ölmektedir. 30 mg/kg ve 60 mg/kg HMF miktarları arılar için zararsızdır. Ancak pek çok bilim adamına göre invert şeker şurubundaki HMF 20 mg/kg ı aşmamalıdır. Şuruplarda şeker yanında bal da kullanılabilir. 2 kg bal+1 lt su; 1kg şeker+4 kg bal+5 lt su; 1 kg bal+1 lt su veya 1 kg şeker+1 lt su ile yapılabilecek karışımlar ilkbaharda kullanılabilir. Arıları beslemede kullanılan yapay ürünlerin arı sağlığı ve yaşam süresi üzerine farklı düzeylerde de olsa olumsuz etkileri olduğu, ancak mevcut koşullarda kullanımının zorunluluğu da unutulmamalıdır. 41

42 Haftalar Kolonide Teşvik Beslemesi ve İlk Yumurtlama Tarihleri Erken İlkbahar Dönemi Nektar Akım Dönemi Nektarsız Dönem Değerlendirme Nektar akımından yararlanamaz Nektar akımından bir hafta yararlanır. Nektar akımından iki hafta yararlanır. Nektar akımından üç hafta yararlanır. Nektar akımından iki hafta yararlanır. Bir hafta biriktirdiğini yer. Nektar akımından bir hafta yararlanır. İki hafta biriktirdiğini yer. Nektar akımından yararlanmaz. Üç hafta koloninin biriktirdiğini yer. = + + İşçi Arının Yaşamı (9 Hafta) Kuluçka Dönemi (3 hafta) Kovan İç Hizmeti (3 hafta) Tarlacılık Dönemi (3 hafta) 42

43 Teşvik Beslemesi Arı kolonilerinde ilkbahar döneminde takviye beslemesi dışında teşvik beslemesi yapılması teknik arıcılık açısından zorunludur. Teşvik beslemesi, koloninin ana nektar akımına bol tarlacı arıya sahip olarak girmesini sağlamaktadır. Teşvik beslemesine yöredeki ana nektar akımından en az 6 hafta önce başlanmalıdır. Şuruplama, nektar akımı başlamasından 7 gün öncesine kadar yapılabilir. Nektar akımının başladığı dönemde şurup verilmez. Şurup veya kek, arılar tükettikçe ve yağmacılığa meydan vermemek için koloni içerisinde kullanılan yemliklerle verilmelidirler. Kullanılan şurupluğa göre 2-3 litreye kadar bir koloniye şurup verilebilir. Örnek şekilde yoğun nektar akımı 2 hafta sürmektedir. İşçi arıların tarlacılık faaliyetlerine rastlayan dönemler dikkate alınmalıdır. Yaklaşık olarak 4 hafta boyunca bırakılan yumurtalardan çıkan işçilerin nektar akımından etkin yararlandıkları, diğer işçi arıların ise yararlanamadığı, nektar akımı sonrasına kalanların ise yağmacı olabileceği görülmektedir. Nektar akımı öncesine rastlayan bir aylık süredeki yavru üretim çalışması, bu yavrular bal üretim döneminde bal toplamadığı ve çiçek bittikten sonra da yağmacı olacakları için yanlıştır. Göçer arıcılık yapılacaksa beslemeye bir müddet daha devam edilir. Besleme çalışmalarında ve teknik arıcılıkta, kolonide bulunan ergin arının miktarından çok olmasından ziyade, gereksinim duyulan dönemde tarlacı ergin arının bol olmasına dikkat edilmelidir. Kaynaklar Doğaroğlu, M., Modern Arıcılık Teknikleri. Doğa Arıcılık Yayınları. İstanbul. Korkmaz, A., Anlaşılabilir Arıcılık. 736 sayfa. Ceylanofset. Samsun Mirjanic, G., Gajger, I. T., Mladenovic, M., Kozaric, Z., Impact Of Different Feed On Intestine Health Of Honey Bees. Apimondia Congress Book. Oliver, R., When To Feed Pollen Sub İnternet Erişim: 10/11/2017. Yeninar, H., Akyol, E., Yörük, A., Effects of Additive Feeding with Pollen and Water on Some Characteristics of Honeybee Colonies and Pine Honey Production. / Turkish Journal of Agriculture - Food Science and Technology, 3(12):

44 AZƏRBAYCANIN CƏNUB BÖLGƏSİNDƏ YAYILMIŞ ARI XƏSTƏLİKLƏRİ. Əbülfəz Şahmarov 44

45 45

46 46

47 47

48 TOZLAŞMA VE ARILAR DR. ÇİĞDEM ÖZENİRLER Hacettepe Üniversitesi, Biyoloji Bölümü, Uygulamalı Biyoloji Anabilim Dalı, Beytepe, 06800, Ankara, Türkiye Hacettepe Üniversitesi Arı ve Arı Ürünleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Çiçekli bitkilerde eşeysel üreme tozlaşma ile meydana gelir. Tozlaşma, polenin anterden stigmaya rüzgâr, su ya da biyotik bir ajan tarafından taşınmasıdır. Çiçekli bitkilerin %85 i tozlaşma için biyotik bir ajana, çoğunlukla da böceklere bağımlıdır. Entomofili (böcekle tozlaşma) angiospermlerde en yaygın görülen tozlaşma şeklidir. Böceklerle tozlaşan bitkilerin temel uyum sağlayıcı stratejisi, çiçeksi kokular, feromon benzeri bileşikler, gübre ya da çürümüş et kokuları gibi cezbediciler ve nektar, polen ve yağ gibi ödüllerin evrimidir. Polen ve/ya nektar toplamak için yapılan çiçek ziyaretlerindeki öncelikli hedef bireyin kendi besinini temin etmesi, ikinci hedef ise bir sonraki jenerasyon için besin depolama gereksinimidir. Arılar böcekler aracılığıyla tozlaşan bitkilerin birincil polinatörleridir. Dünyada kadar tanımlanmış arı türü bulunmaktadır. Bunların 3500 kadarı Halictidae familyasına, 5000 kadarı Megachilidae familyasına, 300 kadarı Apidae familyasına aittir. Türkiye de ise toplam 2000 civarında arı türü olduğu tahmin edilmektedir. Dünyada tarımsal üretimde kullanılan taksonlar Apidae, Megachilidae, bazı Anthophoridae ve Xylocopinae türleridir. Tarımsal olarak üretimi yapılmakta olan 124 bitkinin 87 sinin doğrudan biyotik bir tozlaştırıcı ajana gereksinimi olduğu, bu çerçevede bakıldığında insan besinini oluşturan bitkilerin %35 inin tozlaştırıcı hayvanlara bağımlı olduğu görülmektedir. Böcekle tozlaşmanın Dünya için ekonomik değerinin yaklaşık olarak 153 milyar Avro olduğu bildirilmiştir. Arıların bütün Dünya da modern tarımsal üretimde en önemli polinatör böcekler olduğu ortaya konmuş ve bunlardan azami derecede yararlanma olanakları araştırılmıştır. Böcek ile tozlaşan bitkilerin neredeyse % 80 ninin tozlaştırıcısı konumundaki bal arısı, dünya üzerinde yetiştiriciliği en yaygın olarak yapılan polinatördür. 20. yüzyılın başlarında başlayan bal arısı kovanlarının tozlaşma amacıyla kiralanması uygulamaları, tarımsal üretiminde elde edilen verim artışına paralel olarak çoğalmıştır. Bombus türlerinin, bal arılarına alternatif olarak tarımsal üretimde kullanılması kitlesel üretimlerinin yapılabilir duruma geldiği 1980 li yıllarda başlamıştır. Görece iri vücut yapısına sahip olmaları, bal arılarına oranla daha uzun dillerinin olması, düşük sıcaklık ve yağışlı hava koşullarında aktif olabilmeleri, sera ortamında da uçuşa çıkabilir olmaları sebebiyle tarımsal üretimde avantajlı bir taksa olarak nitelendirilmektedirler. Megachile rotundata ve Nomia melanderi türleri yonca üretiminde, Osmia spp. ise özellikle erken baharda çiçek açan meyvelerin tozlaşmasında kullanılmakta olan arılardır. 48

49 AZERBAYCAN GENCE KAZAK BÖLGESİ BALLARININ MİKROSKOBİK, HPLC VE GC-MS ANALİZLERİ İLE İÇERİKLERİNİN BELİRLENMESİ Dr. DUYGU NUR ÇOBANOĞLU a, Prof. Dr. KADRİYE SORKUN a,b a Hacettepe Üniversitesi, Biyoloji Bölümü, Uygulamalı Biyoloji Anabilim Dalı, Beytepe, 06800, Ankara, Türkiye b Hacettepe Üniversitesi Arı ve Arı Ürünleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü Bu çalışma ile Gence Kazak Ekonomik Bölgesi ballarının melitopalinolojik, fizikokimyasal analizleri ile kalitesinin ve botanik kaynağının değerlendirilmesi hedeflenmiştir. Melitopalinolojik analizler ile balların polen içerikleri, 10 gr baldaki toplam polen sayısı (TPS-10) ve nişasta içerikleri incelenmiştir. Analizler sonucunda 34 farklı bitki familyası, 42 bitki cinsi ve 4 tür belirlenmiştir. Kül miktarı ortalama 0,13 ± 0,1 g/100 gr, elektriksel iletkenlik 0,37 ± 0,18 ms/cm, nem 16 ± 1,01 %, ph 3,50 ± 0,22, serbest asitlik 18,68 ± 5,41 meq/kg ve toplam asitlik 31,74 ± 11,44 meq/kg olarak saptanmıştır. Balların şeker içeriği yüksek performanslı sıvı kromatografisi (HPLC) ile belirlenmiş olup, ortalama glukoz içeriği 33,26 ± 4,43 g/100 g, fruktoz içeriği 40,24 ± 2,85 g/100 g dır. Sukroz miktarının ise ortalama 1,35 ± 0,98 g/100 g olduğu görülmüştür. Balların alüminyum (Al), arsenik (As), kadmiyum (Cd), bakır (Cu), demir(fe), magnezyum (Mg), mangan (Mn), nikel (Ni), vanadiyum (V), çinko (Zn) element analizleri indüktif eşleşmiş plazma optik emisyon spektrometrisi (ICP-OES) ile yapılmış olup elementlerin ortalama değerleri, Al 2,49 - As 4,3 - Cd 0,23 - Cu 0,32 - Fe 3,84 - Mg 21,95 - Mn 0,35 - Ni 7,46 - V 0,57 - Zn 6,56 mg/kg bulunmuştur. Balların toplam fenolik asitlik analizleri spektrofotometrik yöntem kullanılarak yapılmış, toplam fenol değeri ortalama 578,20 ± 170 GAE/kg olup, renk indeksi 0,09 ile 0,34 mau arasında değişmektedir. Balların kalıntı analizleri sıvı kromatografisi kütle spektrometresi (LC-MS) ile yapılmış, kloramfenikol, siprofloksin, difloksasin, doksisiklin, oksitetrasiklin, sülfadiazin, sülfametazin, sülfatiazol, tetrasiklin grubu antibiyotik kalıntıları belirlenmiştir. Balların uçucu bileşen içeriğinin tespitinde aldehitler, alkoller, alkoloidlar, flavanonlar gibi farklı maddeler tespit edilmiştir. Yapılan analizler sonucunda, balların % 30 unun monofloral, %70 nin ise multifloral olduğu, %87 sinin kalite kriterlerine uygun olduğu saptanmıştır. Ballarda As, Cd, V elementleri tespit edilmiş ve balların %87 sinde antibiyotik kalıntısına rastlanılmıştır. 49

50 ÇİÇEK, NEKTAR, BAL VE BAL ORMANLARI PROF. DR. KADRİYE SORKUN Hacettepe Üniversitesi, Biyoloji Bölümü, Uygulamalı Biyoloji Anabilim Dalı, Beytepe, 06800, Ankara, Türkiye Hacettepe Üniversitesi Arı ve Arı Ürünleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü Bal; çiçekli bitkilerin nektarlarından ya da bitki özsuyu ile beslenen böceklerin salgılarından köken almaktadır. Bu kapsamda bal, çiçek ve salgı balı olarak iki genel sınıfta incelenebilir. Arıcılık ve bal üretimi için temel etkenler; temiz ve düzenli bir arılık yeri, sağlıklı arılar, uygun hava koşulları, bilgili arıcılar ve arı için besin kaynağının bulunmasıdır. Arının besin kaynağı nektar ve polendir. Nektar, çiçek balının özüdür. Başlıca glukoz, fruktoz ve sukroz gibi şekerleri ve protein, enzim, amino asit, yağ, organik asit, vitaminler, alkoloidler ve antioksidantları da içeren bir eriyiktir. Nektarın miktarı ve içerdiği şeker konsantrasyonuna bağlı olarak enerji değeri de artmaktadır. Polen; şeker, nişasta, yağ ve iz miktarda vitamin ve inorganik tuzun yanı sıra yüksek miktarda protein içermektedir. Nektar ve polenin bolluğu ve kalitesi, bitkinin tercih edilip edilmemesini etkileyen en önemli faktörlerdendir. Arıcının, gelir elde edebilmesi için toprak sahibi olması gerekmemektedir. Bu nedenle arıcılık, topraksız ya da az toprak sahibi çiftçiler için de tek başına bir gelir kaynağı olabilmektedir. Bal ormanları, devlet kontrolündeki orman vasfındaki arazilerin, arı ürünleri elde etmek amacıyla arıcıların kullanımına açılması için oluşturulmaktadır. Bu kapsamda, arı için gerekli bitkisel kaynakların, temiz su rezervlerinin ve arıcıların konaklayacağı düzenli alanların oluşturulması ve korunması hedeflenmiştir. Yöre halkına gelir oluşturma, toprak koruma ve erozyon kontrolü de oldukça önem arz etmektedir. Temiz ve düzenli bir arılık yeri, insan yerleşiminden ve trafikten uzakta ancak arıcıların kolaylıkla gidip gelebileceği bir konumda olmalıdır. Bal ormanları oluşturulurken mevcut durumun tespit edilmesi adına flora ve vejetasyon çalışmaları yapılmadır. Bitkisel kaynaklar, arıcılık açısından yeterli seviyede ise bu alanın arıcılık için gerekli diğer koşullar için de uygun duruma getirilmesi yeterli olacaktır. Bitkisel kaynaklar açısından yetersiz ise, mevcut durum tespit edildikten sonra ne kadar ekim/dikim ihtiyacı olduğu tespit edilmelidir. Nektar ve polen akışının mevcut alanda mümkün olan en uzun süre devam edebilmesi için ortam koşullarına uygun bitki türlerinin sıralı ekim işlemleri gerçekleştirilmelidir. Bal ormanına konuşlandırılacak arı kolonisi sayısı yaklaşık olarak hesaplanmalı ve izin verildiği kadar koloni bulundurulması sağlanmalıdır. Bal ormanlarının arıcılar tarafından kullanımı yasal olarak düzenlenmelidir. 50

51 NOZEMATOZ XƏSTƏLİYİ VƏ ONUN ASTARA, GƏNCƏ VƏ QAX RAYONLARINDA VƏZİYYƏTİ R.C.Əliyeva AMEA Zoologiya İnstitutu Nozematoz xəstəliyi yetkin arı xəstəliyi olub, əsasən yaz və payız aylarında müşahidə olunur. Nozematoz xəstəliyi ana və erkək arılara nisbətən işçi arılarda daha çox müşahidə edilir. Sporlar vasitəsilə yayılır və yoluxur. Sporlar ekskermentdə (nəcisdə), ölü arıda və balda 1 il, torpaqda 2-3 ay təsirini saxlaya bilir. Nozematoz xəstəliyini yaradan Nosema apis və Nosema ceranae-dır. Nozema göbələk xəstəliyidir. Şəkil 1. Nosema apis və Nosema ceranae sporları. Nosema apis 1909-cu ildə Alman alimi Enoch Zander tərəfindən qərb bal arılarının (Apis mellifera) orta bağırsağının epiteli hüceyrələrində aşkar edilmişdir. Nosema ceranae isə 1994-cü ildə şərq bal arısında (Apis ceranae) tapılmışdır. Lakin daha sonralar Nosema ceranae qərb bal arılarında da (Apis mellifera) xəstəlik törətdiyi məlum olmuşdur. Nosema ceranae Nosema apis-ə görə daha kəskin təsirə malikdir. Xəstəliklə yoluxma zamanı ilk göstəriciləri meydana çıxmadan ani arı ölümləri müşahidə olunaraq, arıların kütləvi surətdə məhv olmasına səbəb ola bilir. Nosema apis-in sporları oval şəkilli, 4-6 µm uzunluğunda, 2-4 µm enindədir. Nosema ceranae isə bir qədər kiçik ölçüyə malik olub, 3,3 µm uzunluğunda, 2,3-3 µm enindədir. 51

52 Arıçılıq təsərrüfatlarında nozematoz xəstəliyi ilə yoluxmanın təyini adi gözlə aparmaq bir o qədər də asan deyil. Nozematoz xəstəliyi zamanı arılarda halsızlıq, süstlük, ishal (Nosema apis-də), qarıncıq hissələrində şişkinlik, arıların hərəkətlərində pozğunluq və artan arı ölümləri müşahidə olunur. Lakin adi gözlə baxış apararaq, burada nozematoz xəstəliyinin olub olmaması barəsində diaqnozunu dəqiq təyin etmək qeyri-mümkündür. Mütləq laboratoriyaya nümunə göndərilərək analiz edilməlidir. Laboratoriyaya nümunə sadəcə 1 yeşikdən arılar götürülərək göndərilməməlidir. Bunun üçün ən azı 8-10 yeşiyin hər birindən ədəd yetkin işçi arı götürülməlidir. Yetkin arılar əsasən yeşiyin birinci və sonuncu pətəklərindən götürülməlidir.yeşiklər və götürülən nümunələr müvafiq qaydada nömrələnməlidir. Laboratoriyada nozematoz xəstəliyinin təyini iki pillədə gedir. İlk öncə xəstəliyi təyin etmək üçün yetkin arıların həzm sistemindən məhlul əldə edilir və mikroskop altında baxılır. Nozemanın sporları müşahidə olunduğu təqdirdə ikinci pillə olan PZR analizi edilərək xəstəliyi yaradan səbəbin Nosema apis və ya Nosema ceranae olduğu dəqiqləşdirilir. Şəkil 2. Nozema sporlarının mikroskop altında görünüşü. Nozematoz xəstəliyinin Astara, Gəncə və Qax rayonlarında hal-hazırki vəziyyətinin yoxlanılması üçün noyabr ayında arı nümunələri götürülərək laboratoriyada analiz edilmişdir. 11 noyabr 2017-ci il tarixində Gəncə şəhərinin arıçılıq təsərrüfatından 8 yeşikdən arı nümunələri götürülmüşdür. 12 noyabr 2017-ci ildə Qax rayonundan, 19 noyabr 2017-ci ildə isə Astara rayonundan eyni qaydada arı nümunələri götürülərək laboratoriyada analiz edilmişdir. Analiz nəticəsində nozematoz xəstəliyi aşkarlanmışdır. Aparılan analizlər nəticəsindən Qaxdan götürülmüş 8 nümunənin 4-ü müsbət, 4-ü mənfi, Gəncədən götürülmüş 8 nümunədən 3-ü müsbət, 5-i mənfi, Astaradan götürülmüş 8 nümunədən 3-ü müsbət, 5-i mənfi olmuşdur. Müsbət olan nümunələr Türkiyəyə PZR analizi edilməsi üçün göndərilmişdir. PZR analizi nəticəsində xəstəliyin Nosema apis və ya Nosema ceranae olduğu dəqiqləşdiriləcəkdir. 52

53 Nozematoz xəstəliyi ilə mübarizə aparmaq üçün fumagillin, nanə, kəklik otu, dəfnə yarpağı, yovşan, qarışqa turşusundan istifadə olunur. Fumagillinin istifadə qaydası: 1:2 nisbətində 3,8 litr şərbət hazırlanır və 100 mq fumagillin əlavə edilərək arılara verilir. Nanə ekstraktının istifadəsi: 100 ml suya 20 qram təzə nanə əlavə olunaraq 10 dəqiqə ərzində qaynadılır və daha sonra soyudulur. 1:2 nisbətində 2 litr şərbət hazırlanaraq soyudulmuş nanə dəmləməsi əlavə edilib qarışdırılır və arılara verilir. Arıçılar arılara qulluq zamanı xüsusi diqqət yetirməlidirlər: Arı yeşikləri rütubətsiz, külək girməyən və günəş düşən əraziyə qoyulmalıdır, ətrafda dərmanlama aparılan sahələr olmamalıdır, çirkab suları olmayan sahələr seçilməli və arıların yaxınına təmiz su qoymağa xüsusi diqqət edilməlidir, yeşiklərin qapaqaltı hissələrinə döşəkçələr, parçalar və yaxud kisə hissələri qoyulmamalı, taxta listlərlə əvəz edilməlidir, payız və yaz qulluğu düzgün aparılmalıdır, arıçının avadanlıqları steril olmalıdır. Profilaktik tədbir olaraq arılara 1:1 nisbətində 8 litr şərbətə 1 litr kəklik otu dəmləməsi əlavə olunaraq hər yeşiyə 500 ml verilməlidir. Axşama doğru şərbətlənmənin aparılması daha məqsədə uyğundur. Bu tədbir payız və yazda tədbiq edilməlidir. 53

54 СИТУАЦИИ, ПРИ КОТОРЫХ МОГУТ ВОСПИТЫВАТЬСЯ ГЕТЕРОЗИСНЫЕ КЛЕЩИ VARROA DESTRUCTOR Гайдар В.А. кандидат с.-х наук Со времени появления заболевания пчел варроозом на пасеках Европы прошло 40 лет. Несмотря на это, клещ Varroa destruktor не побежден, и заболевание - варрооз, которое он вызывает, остается для пчел одним из самых опасных во всем мире. Последствия этого заболевания становятся все более ощутимыми. Исследованием биологии паразита варрооза пчел и разработкой методов борьбы с ним занимались и занимаются многие ученые во всем мире. В результате появляются все новые и новые сведения о биологии паразита и средствах борьбы с ним. На сегодня установлено, что на европейских пасеках мы имеем дело не с клещом Varroa Jakobsoni, а с Varroa destructor, которые отличаются между собой, как по форме, так и по размеру. Варроозная инвазия на пасеках в зависимости от ее интенсивности приводит к ослаблению силы пчелиных семей, что обусловлено значительным сокращением продолжительности жизни пчел. Пчеловоды замечают, что прирост силы пчелиных семей не пропорционален выращенному ими расплоду. Нет того темпа роста семей, который был до варроозной ситуации. На некоторых пасеках почти ежегодно наблюдается отход пчелиных семей. Поступают жалобы на значительное ослабление пчелиных семей в конце лета и осенью, которое нередко заканчивается исчезновением семей. В сентябре - октябре внезапно исчезают, то есть слетают, сильные семьи, в которых было даже по 8-12 улочек пчел. Ежегодно такую информацию получаю непосредственно как от украинских пчеловодов, так и из других государств. Обработав информацию от пасечников, которые потеряли пчел, прихожу к выводу, что основной причиной потери пчел является низкий уровень осведомленности многих пчеловодов о биологии клеща варроа и борьбы с ним. К этому добавляется отсутствие истинных знаний у пасечников об эффективности мер по борьбе с клещом, которые проводились на пасеке в течение сезона. А именно эти знания являются прогнозом здоровья, а, следовательно, и продуктивности пчелиных семей в следующем сезоне. Какие же на сегодняшний день применяются препараты на наших пасеках? Это, в основном, препараты пролонгированного (длительного) действия, их полоски помещают в 54

55 семью на дней. Это целый ряд препаратов с разнообразным названием, в которых действующие вещества перитроиды или амитраза. Часто препараты применяются бессистемно и только одной группы, что способствует возникновению резистентных клещей-переносчиков варрооза, то есть тех, которые устойчивы в определенных условиях. Условия для воспитания таких клещей мы можем несознательно создавать сами, в частности, когда способствуем воспитанию в пчелиных семьях гетерозисных клещей - с повышенной жизнеспособностью. Это случаи, когда создается ситуация для перекрестного спаривание клещей. Именно на такие ситуации хочу обратить ваше внимание и изложить свой взгляд на то, как минимизировать влияние гетерозисных клещей на состояние пчелиных семей. Ситуация возникновения гибридных клещей в отводках. Отводки индивидуальные. Пакеты. Для их формирования из семьи отбирают 3-6 рамок печатного расплода. В такой отводок дается маточник на выходе. В большинстве случаев, через 12 дней в отводке молодая матка начнет откладывать яйца. Из крытого расплода, который был на время формирования отводка, полностью инкубируются рабочие пчелы, потому что их развитие в закрытой ячейке продолжается 12 дней. Известно, что в печатном расплоде находится от 75 до 90% клещей от их общего количества в семье. Таким образом в отводок попадает значительное количество клещей варроа, которые на начало яйцекладки матки почти все будут находиться на пчелах. Примерно через 9 дней после откладывания маткой первых яиц в ячейках семьи-отводка появятся первые личинки 6 дневного возраста. Так как яйценоскость молодых маток растет постепенно, то таких личинок будет не так много. А самочек клещей, готовых к продолжению своего рода, может быть непропорционально намного больше, поэтому не исключено, что в ячейку может заходить не одна самочка, а две - три и даже больше. Следовательно, есть все основания говорить о возможности перекрестного осеменения между самочками и самцами, которые родились от тех, что зашли в ячейки. Таким образом воспитываются внутрисемейные гетерозисные клещи с повышенной жизнеспособностью, с которыми более сложно бороться. Несколько похожая ситуация с возникновением гетерозисных клещей и при использовании индивидуальных отводков, сформированных с плодными матками. Поэтому не удивительно, что в первый год их использования на медосборе пасечники в восторге, но уже осенью может наступать разочарование по причине значительного ослабления семей и даже их исчезновения. 55

56 Что в таких случаях делать? Индивидуальные отводки в нашем случае между днем необходимо обработать одним из экологически безопасных препаратов: щавелевой кислотой, молочной кислотой, или препаратом «Бисанар», или же при формировании отводков, по получению пакетов поставить в их гнезда экологически безопасные полоски. К счастью, на сегодня есть такие, в составе которых находятся эфирные масла. Известны и другие экологически безопасные вещества. Отводки сборные. Нередко, чтобы не ослаблять одну семью, пасечники формируют сборные отводки - берут расплод и пчел из нескольких семей. В этом случае происходит уже выше изложенная ситуация только с той разницей, что в ячейку заходят клещи-самочки происхождением из разных семей. В этом случае уже будут межсемейные гибридные клещи, у которых возможно значительно большее проявление гетерозисной силы. А значит, и борьба с такими клещами становится более проблемной. Ситуация возникновения гибридных клещей при роении пчел. В роевое состояние семьи приходят, как правило, в пик своего развития. В это время в семье находится максимум печатного расплода. С роем перваком улетает основное количество пчел семьи. Рой уносит с собой приблизительно 20% клещей, находящихся в семье, а 80% остается в расплоде. Если пчеловод примет меры по прекращению роения, то к моменту появления личинок из яиц, которые отложила матка, вышедшая из роевого маточника, практически весь расплод будет инкубирован. Следовательно, все клещи-самки будут на пчелах, и все они будут готовы к размножению, а ячеек с личинками, в которые можно зайти для размножения, мало, значит не исключено, что в одну ячейку зайдет несколько самок. Итак, возникает ситуация для перекрестного осеменения клещей. Ситуации возникновения гетерозисных клещей на матковыводных пасеках. На профессиональных матковыводных пасеках выделяются такие группы семей: стартеры и финишеры. Семьи-стартеры. В начале их работы должны иметь в гнездах не менее 6-8 рамок расплода и сотов, хорошо покрытых пчелами, а ранней весной, когда начинается сезон выращивания маток, и когда на них есть повышенный спрос, таких семей практически нет. Поэтому пчеловоды искусственно создают такие семьи путем сноса расплода и пчел из других семей, часто с других пасек и даже с чужих. А с расплодом и пчелами приносится и клещ. На специализированных пасеках семьи-стартеры работают весь матковыводной сезон. Чтобы поддерживать их в надлежащем качественном состоянии, постоянно, раз в 5-7 дней их 56

57 усиливают печатным расплодом, с которым снова приносится клещ. Следует отметить, что с печатным расплодом частично попадает и открытый расплод, это в основном, личинки 5-6 дневного возраста. Именно таких личинок отыскивают клещи для размножения. А так как таких личинок мало, то в одну ячейку заходит много клещей, потому что все они инстинктивно хотят продолжить свое существование. Таким образом в семьях-стартерах создаются идеальные условия для появления гетерозисных клещей, и не исключено, что они очень устойчивы к препарату, который применяется на данной пасеке для борьбы с ними. Семьи-финишеры. Они, как правило, являются и материнскими семьями. Эти семьи состоят из двух отделений. Одно - с маткой, а второе - без матки, где собственно и воспитываются маточники. Такие семьи в общем должны занимать не меньше рамок. А ранней весной, в наше время варроозной ситуации, не всегда бывают семьи такой силы. Поэтому матководы при формировании семей-финишеров прибегают к их усилению расплодом и пчелами из других семей. В таких случаях также могут воспитываться гетерозисные клещи. Семьи отцовские. В них массово выводят трутней. Кроме того, в эти семьи привозятся или передаются рамки с трутневым расплодом из других семей. Как видим, и здесь могут воспитываться гетерозисные клещи, да еще и в большем количестве, потому что в трутневом расплоде, в отличие от пчелиного зрелого возраста достигает не одна самка клеща, а две. Как предотвратить воспитание гетерозисных клещей на матковыводных пасеках? Все семьи, задействованные в процессе выращивания плодных маток, необходимо при их ревизии (перетряхивании), которая бывает примерно каждые 7 дней, обрабатывать экологически безопасными препаратами - щавелевой кислотой, молочной, бисанаром и другими и вести контроль заклещенности семей. Кто-то из матководов может считать, что поставит в семьи полоски пролонгированного действия и будет спокоен. Но всегда ли будет ожидаемый эффект на пасеке, где выводятся матки? Этом трудно утверждать. Для этого Вам расскажу ситуацию на одной из наших матковыводных пасек, которая и натолкнула меня на идею о воспитании гетерозисных клещей. Во второй половине июля 2007 года в жаркий день где-то около 15-ти часов нашу матковыводную пасеку в с. Шенборн, что на Закарпатье, посетил пасечник венгр Нодь Карл Карлович, который обратил мое внимание на то, что в траншее для канализационных труб, проложенной к лаборатории по инструментальному осеменению маток, находилось немало молодых пчел, которые ползали и не могли летать. При визуальном осмотре они внешне были 57

58 невредимыми. Карл Карлович предположил, что это, очевидно, действие клеща варроа. Мы были очень удивлены, потому что в каждом улье с пчелами находилось по 3 полоски Габона ПА92. Для подтверждения версии о сильном поражение варроозом Нодь предложил обработать пасеку аппаратом для окуривания пчел при варроозе, который он привез с собой из Венгрии, что и было сделано. Перед обработкой на землю под летками ряда ульев положили стандартные пенопластовые листы. 43 улья пчел были обработаны за 17 минут. Каково же было наше удивление, когда мы увидели, что с некоторых ульев клещ массово выходит на прилетные доски и вываливается вниз на листы пенопласта. Через пол часа листы пенопласта под некоторыми ульями были густо покрыты клещом Varroa. В семьях других пасек для борьбы с клещом варроа также находились полоски Габона ПА92, но там пчелы не ползали. В результате неоднократных длительных раздумий в отношении такой ситуации и всестороннего анализа работы на матковыводных пасеках мной был сделан вывод о воспитании на них резистентных клещей варроа в результате их перекрестного спаривания. Ситуация возникновения гибридных клещей после формирования пакетов пчел. Пчеловодство западного региона Украины имеет, в основном, разведенческое направление или разведенческо-медовое. Из этого следует, что часть пасек занимается производством не только маток, но и пакетов пчел. После формирования пакетов семьи остаются без маток. Им пасечник может дать молодую плодную матку из нуклеуса или маточник на выходе. Но нередко бывает, что семьи выводят себе свищевую матку. В таком случае за период от начала воспитания матки и до начала откладки ею первых яиц, как правило, в гнездах семей расплод полностью инкубируется. Таким образом, все имеющиеся клещи в семье будут находиться на пчелах и ко времени появления подходящих личинок для их размножения станут половозрелыми, и как только появятся такие личинки, они массово зайдут в ячейки. И здесь есть большая вероятность появления гетерозисных клещей. Что делать? В последнем случае после отбора пакетов поставить в семье экологически безопасные полоски или два раза, с интервалом в 3-4 дня, обработать щавелевой или молочной кислотой, или препаратом бисанар. Ситуация возникновения гибридных клещей при сильных медосборах, особенно в конце сезона. Разным породам пчел присущи свои особенности, обусловленные ареалом их естественного формирования. В частности, карпатские пчелы сформировались в слабых 58

59 медосборных условиях гор, где часто проходили дожди. Поэтому выживали те пчелы, которые погожие дни для медосбора использовали максимально т.е. на сбор кормов мобилизовались почти все рабочие пчелы семьи. Практически все свободные ячейки сотов заполнялись нектаром. Выращивание расплода резко сокращалось. Такое свойство карпатских пчел генетически запрограммировано, оно проявляется везде, где бы их не разводили, в различных регионах нашей страны и далеко за ее пределами. Известно, что максимальной силы семьи достигают где-то в июле. В это же время в их гнездах будет и максимальная популяция клещей варроа. Снова в это же время во многих восточных, южных и центральных районах Украины наблюдается хороший взяток из подсолнуха, когда пчелы приносят в ульи до 10 кг нектара за день. Наступает резкое ограничение выращивания расплода, а численность популяции клещей не сокращается. Итак, нагрузка клещей на расплод растет. И здесь также может наблюдаться ситуация, когда в ячейку с личинкой заходит несколько самочек клеща. А это уже условия для перекрестного их спаривание и репродукции в будущем гетерозисных клещей, то есть с повышенной жизнеспособностью. Ситуация возникновения гибридных клещей при отсутствии медосбора. Бывает характерна для сезонов без медосбора, когда на пасеке создаются ненормальные условия кормления и пчелы резко сокращают воспитание расплода. Однако клещ продолжает интенсивно размножаться, так что в семье резко возрастает количество пораженных им пчел. Например, в 2016 году в горах, куда кочевали наши пасеки, по причине постоянных дождей совсем отсутствовал медосбор. Чтобы спасти семьи от голодной гибели, на одной пасеке семьям скормили по 8 литров сиропа, а на другой дали по 2 кг канди с тимолом. В средине августа обе пасеки свезли на стационарный точок, в предгорную зону. К сентябрю семьи были силой 8-12 улочек. Как и в прежние годы, в конце августа начале сентября пасеки обработали дымом керосина с тактиком 4 раза через 4 дня. В средине сентября заметили, что часть территории пасеки, где были расположены семьи, которым скармливали сироп, была прямо-таки усеяна мертвой пчелой. Семьи ослабли на 50%. В то время как территория пасеки, где были расположены семьи пчел, которым скармливали канди с тимолом, такого не наблюдалось. Семьи почти полностью сохранили свою силу. В то время мы не знали, чем это объяснить. Далее 25 октября взяли пробы на заклещенность. Результаты нас очень удивили заклещенность была около 6 %. В прежние годы после обработки в конце августа начале сентября заклещенность семей была не выше 1,5-2%. Следовательно, на пасеке, где пчел в безвзяточный период подкармливали сахарным сиропом, борьба с клещом оказалась неэффективной. Считаем, что 59

60 такая ситуация на этой пасеке сложилась по причине воспитания резистентных клещей. На другой же пасеке, где семьям давался канди с тимолом, который имеет акарицидные свойства, клещи погибали и не создавались условия захода в ячейки по нескольку самок. Что делать в этот крайне важный период, когда выращивается поколение пчел, которое будет зимовать и весной продолжит род пчелиный, чтобы минимизировать влияние клещей на будущее состояние пчелиных семей? Ответ прост. В конце июля - августе необходимо уничтожить клещей любыми доступными средствами, которые не загрязняют продукты пчеловодства. В эффективности принятых мер необходимо убедиться, определив заклещенность пчелиных семей. Ведь только на основе этих данных можно определить наиболее целесообразные сроки проведения противоварроатозных мероприятий на пасеке в следующем году, и какие средства при этом применять. К сожалению, подавляющее большинство пчеловодов не проводит диагностику заклещенности пчелиных семей перед зимовкой и не владеет информацией, как ее точно сделать. Итак, если в ячейку с расплодом заходят несколько самок клеща, то могут воспроизводится клещи с гетерозисной силой, то есть более жизнеспособные, с которыми бороться более сложно. Следовательно, такие ситуации надо предупреждать. 60

61 QAYDAR ARIXANASINDA ANA ARI YETİŞDİRMƏ TEXNOLOGİYALARINDA İNNOVASİYALAR. Gaydar Vasili Antonoviç (Ukrayna) 61

62 62

63 63

64 64

65 65

66 66

67 67

68 68

69 69

70 70

71 71

72 72

73 73

74 74

75 75

76 76

77 NUKLEUS PARKINDAN İSTİFADƏDƏ İNNOVASİYALAR Gaydar Vasili Antonoviç (Ukrayna) 77

78 78

79 79

80 80

81 81

82 82

83 83

84 84

85 85

86 86

Daha göster

Cilt 4 / 2021
issn: 2651-253X

Uluslararası Hakemli Dergi

2021
Cilt: 4 Sayı: 2

e-ISSN: 2651-253X
Sahibi/Owner
Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Yazarları Derneği Adına
Bican Veysel YILDIZ

Baş Editör / Editor in Chief

Bu Sayının Editörü / Editor of This Issue

Eş Editörler / Co-Editors
Prof. Dr. Hanife Dilek BATİSLAM (Çukurova Üniversitesi)
Doç. Dr. Sibel TURHAN TUNA (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi)
Dr. Çiğdem AKYÜZ ÖZTOKMAK (Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi)
Dr. Şakire BALIKÇI (Mardin Artuklu Üniversitesi)
Dr. Erhan SOLMAZ (Uşak Üniversitesi)
Dr. İsmail ABALI (Iğdır Üniversitesi)
Sabri KOZ (Yapı Kredi Yayınları)

Alan Editörleri / Section Editors

Prof. Dr. Tülin ARSEVEN (Akdeniz Üniversitesi)

Dil

Prof. Dr. Necati DEMİR (Gazi Üniversitesi)

Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi

Doç. Dr. Oğuzhan YILMAZ (Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi)

Prof. Dr. Medine SİVRİ (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi)

Batı Dilleri ve Edebiyatları

Prof. Dr. Ali Osman ÖZTÜRK (Necmettin Erbakan Üniversitesi)

Tarih
Prof. Dr. Enis ŞAHİN (Sakarya Üniversitesi)
Doç. Dr. Esma ÇELİK (Kocaeli Üniversitesi)

Müzik

Prof. Dr. Feyzan GÖHER (Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi)

Sosyoloji

Prof. Nazmi AVCI (Manisa Celal Bayar Üniversitesi)

Felsefe
Doç. Dr. Yavuz ADUGİT (Kocaeli Üniversitesi)

Arkeoloji

Prof. Dr. Füsun TÜLEK (Kocaeli Üniversitesi)

Turizm

Prof. Dr. Meryem AKOĞLAN KOZAK (Anadolu Üniversitesi)

Yabancı Dil Editörleri / Foreign Language Editors

Yazım ve Dil Sorumlusu / Writing and Language Specialist

Mizanpaj
Ersin ÇELİK
2021 yılında TR DİZİN taranma kriterleri kapsamında Folklor Akademi Dergisi’ne
gönderilecek anket, mülakat, gözlem gibi nitel/nicel araştırma yöntemleri çerçevesinde yazılan
saha araştırması/derleme vb. akademik ve bilimsel çalışmalar için ETİK KURUL BELGESİ
istenmektedir.
Bu doğrultuda Etik Kurul izni gerektiren araştırmalar aşağıdaki gibidir.

*Anket, mülakat, odak grup çalışması, gözlem, deney, görüşme teknikleri kullanılarak
katılımcılardan veri toplanmasını gerektiren nitel ya da nicel yaklaşımlarla yürütülen her türlü
araştırma

*İnsan ve hayvanların (materyal/veriler dahil) deneysel ya da diğer bilimsel amaçlarla

*İnsanlar üzerinde yapılan klinik araştırmalar,

*Hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalar,

*Kişisel verilerin korunması kanunu gereğince retrospektif çalışmalar,

Ayrıca;

• Olgu sunumlarında “Aydınlatılmış onam formu”nun alındığının belirtilmesi,

Prof. Dr. Nilgün ÇIBLAK COŞKUN (Mersin Üniversitesi)

Prof. Dr. Tanzilya KHADZHİEVA (Russian Academy of Sciences)

Prof. Dr. Ufuk TAVKUL (Ankara Üniversitesi)

Doç. Dr. Ayşegül KARAKELLE (Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi)

Doç Dr. Hande KILIÇARSLAN (Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi)

Doç. Dr. Ömer KARA (Çukurova Üniversitesi)

Doç. Dr. Nigâr OTURAKÇI ORBAY (Çukurova Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Betül GÖRKEM (Erciyes Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Bekir Tahir TAHİROĞLU (Çukurova Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Turgay KABAK (Bayburt Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Erhan SOLMAZ (Uşak Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Aysun DURSUN (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Zeynep GÜLTEKİN AKÇAY (Sivas Cumhuriyet Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Şakire BALIKÇI (Mardin Artuklu Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Hadra Kübra ERKINAY TAMTAMIŞ (Mardin Artuklu Üniversitesi)

Dr. Erkan ASLAN (Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi)

Dr. Serhat Sabri YILMAZ (Sivas Cumhuriyet Üniversitesi)

Dr. Mustafa ULUTAŞ (Uşak Üniversitesi)

Öğr. Gör. Dr. Adil ÇELİK (Sivas Cumhuriyet Üniversitesi)

Öğr. Gör. Roza KOÇKAR (Eskişehir Teknik Üniversitesi)

Öğr. Gör. M. Tekin KOÇKAR (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi)

Arnavutluk Folklor Akademi Dergisi, dört ayda bir

Kazakistan
Khalel AGNUR
Kazakh Ablai Khan Üniversitesi, Kazakistan
Folklor Akademi Dergisi
Kıbrıs IDEALONLINE, RESEARCHBIBLE,
Dr. Öğr. Üyesi Mihrican Aylanç (SINDEXS)SIS, CITEFACTOR ve ASOS İNDEKS
Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi, Kıbrıs veritabanları tarafından dizinlenmektedir.

Kosova
Prof. Dr. Suzan CANHASİ
Priştine Üniversitesi, Kosova

Makedonya
Dr. Fatima HOCİN
Aziz Kiril ve Metodiy Üniversitesi,
Makedonya

Özbekistan
Dr. Botir Tojiboyev
Ali Şir Nevayi namidagi Taşkent Devlet
Özbek Dili ve Edebiyatı Üniversitesi,
Özbekistan

Pakistan
Doç.Dr. Abdul Fareed BROHİ
Pakistan Uluslararası İslam Üniversitesi,
Pakistan

Rusya İletişim
Prof.Dr. Tanzilya Khadjieva www.dergipark.org.tr/folklor
Rusya Bilimler Akademisi, Rusya E-posta: [email protected]
ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI YAZARLARI
Türkmenistan DERNEĞİ
Doç. Dr. Berdi SARIYEV Bağdat Cad. No:385/B Maltepe-İSTANBUL
Ankara Üniversitesi, Türkiye
İÇİNDEKİLER / CONTENTS

ARAŞTIRMA MAKALELERİ / RESEARCH ARTICLES

TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE BİR METİN UYARLAMA ÖRNEĞİ: KÖROĞLU DESTANI
..................................................................................................................................................... 227
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR ................................................................................................................. 227
A TEXT ADAPTATION EXAMPLE IN TEACHING TURKISH AS A FOREIGN LANGUAGE: KOROGLU EPIC .................... 227

KADIN AĞZI TÜRKÜLERDE KADININ ANNE ROLÜ ÜZERİNE FOLKLORİK BİR İNCELEME ....................... 252
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK ...................................................................................................................... 252
A FOLKLORIC INVESTIGATION ON THE ROLE OF THE MOTHER AT FOLK SONGS PERFORMED BY WOMEN .......... 252

GÜNLERDE STATÜ ENDİŞESİ VE TEMSİLLERİ .................................................................................... 265

SÖZLÜ KÜLTÜRÜN ELEKTRONİK KÜLTÜRE TAŞINMASI: “DEDE KORKUT HİKÂYELERİ ÜZERİNE BİR
İNCELEME” .................................................................................................................................... 281
Mahmut AKGÜL & Mehmet ŞİMŞEK ................................................................................................................ 281
TRANSITION OF ORAL CULTURE TO ELECTRONIC CULTURE: “AN INVESTIGATION ON DEDE KORKUT STORIES” .. 282

TÜRKLERİN ANİMİSTİK İNANÇ SİSTEMİNDE İNSAN KEMİĞİ VE KANININ YERİ ................................... 302
Tuğba AYDOĞAN & Ahmet Tacetdin HALLAÇ .................................................................................................. 302
THE PLACE OF HUMAN BONE AND BLOOD IN THE ANIMISTIC BELIEF SYSTEM OF THE TURKS .............................. 302

SİVAS İLİNDE YORGANCILIK ........................................................................................................... 321

GELENEKSEL ABAZA DANSI: APSUA KOŞARA .................................................................................. 334

OSET ULUSAL AFORİSTİKLERİNİN GÖRÜNTÜ SİSTEMİNDE PARALELİZM, HİPERBOL, METONİM VE

KAZIM MEÇİYEV HAKKINDA YENİ ARAŞTIRMALAR VE KEŞİFLER ...................................................... 363

KİTAP İNCELEME / BOOK REVIEW

YETER TORUN ÖĞRETMEN/ TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE SEÇENEK VE SEÇİM .......................................... 393

Sevgili Okur,
Folklor Akademi Dergimizin 2021 yılının ikinci sayısı (Ağustos) ile karşınızdayız. Bu
sayımızla tekrar sizlerle buluşmanın mutluluğunu yaşıyoruz. Folkor Akademi Dergimizin (FAD)
2021 yılı 4. cilt ve 2. sayısında hakemlerimizin onayından geçmiş ve yayınlanması uygun bulunmuş
on üç çalışmayı sizlere sunuyoruz. Üç kitap incelemesi ve ikisi Rusça olmak üzere on araştırma
makalesi tarzında üç değerli çalışmayı ilgilerinize sunuyor; bu sayımızı da ilgi ile okuyacağınızı
umuyoruz.
Ağustos sayımızın ilk çalışması, Zeynep Balkanal tarafından kaleme alınan “Osmanlı'dan
Gelen Kültür Mirasımız Geleneksel Türk Sanatları” adını taşımakta olup geleneksel Türk
sanatlarının gelişimine geçmişten günümüze geniş bir perspektiften bakmakta ve Osmanlı’dan
gelen kültürel mirasımız geleneksel Türk sanatlarının nasıl yaşatılacağına dair çözüm önerileri
sunmaktadır. Sayımızın ikinci çalışması Halil Ziya Özcan ve Zekerya Batur’un yazmış olduğu
“Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı” isimli
çalışma olup Anadolu sahası anlatılarından biri olan Behçet Mahir anlatısında yer alan
“Demircioğlu ile Reyhan Arap” kolunun Türkçeyi yabancı dil olarak öğrenen bireyler için B1
düzeyine uyarlanmasını hedeflemektedir. Bu doğrultuda ilgili kol, metin uyarlama tekniklerinden
olan sadeleştirme, genişletme ve kolaylaştırma teknikleri kullanılarak B1 düzeyine uyarlanmış;
yöntem olarak betimsel nitelikte olan çalışma, okuma metni olarak Türkçeyi yabancı dil olarak
öğrenen bireylerin kullanımına sunulmuştur. “Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine
Folklorik Bir İnceleme” ismini taşıyan Uğur Başaran ve Ayşegül Çelik tarafından hazırlanan üçüncü
çalışmada, kültürel kodları bünyesinde barındıran bir tür olarak türkülerdeki anne rolü
incelenmiş; kadın ağzı türkü olarak nitelendirilen türkülerle ilgili genel bilgi ve
değerlendirmelerden sonra söz konusu türküler içerisinden 5 türkü detaylı bir biçimde
incelenerek Türk kültüründe kadına atfedilen en önemli ve kutsal rol olan annelik, annelerin veya
anne adaylarının gözünden ortaya konulmuş ve ilgili türküler üzerinden değerlendirmelerde
bulunulmuştur. Nükte Sevim Derdiçok tarafından kaleme alınan dördüncü makale “Günlerde
Statü Endişesi ve Temsilleri” adını taşır. Çalışmada, kadının tüm kimlik ve karakter özellikleriyle
alakalı rol ve sorumluluklarını icra edebildiği ve diğer kadınların beğenisine sunabildiği gün
ortamının, günün tarihsel gelişimi içerisinde önce söz konusu geleneksel uygulamanın kendisinin
sonrasında ise bu uygulamayı oluşturan yapısal birimlerin bir statü simgesi ve ifadesi olması,
katılımcılar, mekân, yeme-içme, giyim-kuşam, iletişim gibi her birinin kadının statü elde etmesi
veya elde ettiği statüyü kaybetmemesi ya da pekiştirmesi için pek çok temsil icra ettiği bir mekân
durumuna gelmesi değerlendirilmiştir. Sayımızın beşinci makalesi olan “Sözlü Kültürün Elektronik
Kültüre Taşınması: Dede Korkut Hikâyeleri Üzerine Bir İnceleme” Mahmut Akgül ve Mehmet
Şimşek tarafından kaleme alınmıştır. Çalışmada, Dede Korkut Hikâyeleri Kitabı’nda yer alan “Aruz
Koca Oğlu Basat ile Tepegöz” adlı destansı hikâye ile TRT Çocuk kanalında yayınlanan “Dede
Korkut Hikâyeleri Çizgi Filmi”nin ilk on üç bölümlük kısmı incelenmiş; Vladimir Propp’un
geliştirmiş olduğu yapısal çözümleme yöntemi kullanılmıştır.
Tuğba Aydoğan ve Ahmet Tacetdin Hallaç’ın hazırladığı, “Türklerin Animistik İnanç
Sisteminde İnsan Kemiği ve Kanının Yeri” isimli, sayımızın altıncı makalesinde, eski Altay Türk
topluluklarından günümüze kadar olan ruh inancının, Animistik inanç sistemi bağlamında
değerlendirmesine yer verilmiştir. Ruhun kemik ve kanda bulunduğu inancına sebep olan
unsurlar ve bu inancın geçmişten günümüze hangi uygulamalara sebep olduğu açıklanmaya
çalışılmıştır. Dergimizin bu sayısında yer alan yedinci makale Şirin Karaman ve Feryal
Söylemezoğlu tarafından hazırlanan “Sivas İlinde Yorgancılık” ismini taşımakta olup makalede,
Sivas ilinde bulunan yorgan ustalarıyla yüz yüze görüşmeler yapılarak geleneksel yorgancılık
sanatı hakkında bilgi toplanmış; el yapımı saten yorganlara gittikçe ilginin azalmasıyla kaybolmaya
yüz tutmuş el sanatlarından biri olarak yorgancılık tanıtılmaya çalışılmıştır. Sayımızın sekizinci
makalesi Kudret Çiçek tarafından kaleme alınan “Geleneksel Abaza Dansı: Apsua Koşara” konulu
olup çalışmada, Kafkasya göçmeni Abazaların kültürlerinin bir parçası olan Apsua Koşara dansının
tarihsel geçmişi ve pagan kültürlerle olan bağlantısı irdelenmeye çalışılmıştır. “Oset Ulusal
Aforistiklerinin Görüntü Sisteminde Paralelizm, Hiperbol, Metonim ve Sentaks Yapı” adını taşıyan
dokuzuncu çalışma Zarifa Tsallagova tarafından Rusça olarak hazırlanmıştır. Çalışma, Osetçe
konuşma dilindeki aforizmaların geniş bir dizisinin ele alınmasını özetlemektedir. Makalede,
aforizma tür birimlerinin bir cümle hacmini geçmediği, atasözleri ve diğer sanatsal sözlerin her
tür cümle içerisinde temsil edildiği, büyük bir anlam yükü taşıyan halk aforizmalarının söz dizimsel
eklemlenmesi, konuşmacı tarafından oyun biçiminde, ifadenin anlamını, biçimine halel
getirmeden derinleştirilmesine, somutlaştırılmasına izin verdiği değerlendirilmiştir. Sayımızın
onuncu makalesi bir diğer Rusça çalışma olan “Kazım Meçiyev: Keşifler Hala Mümkün” ismini
taşımakta olup Asiyat Dodueva tarafından hazırlanmıştır. Çalışmada, klasik Balkar edebiyatçısı
Kazım Meçiyev'in (1859-1945) dinî şiirlerinden birinin yeni keşfedilmiş kaydı incelenmiş;
Meçiyev'in bu şiirinin daha önce yayınlanmış versiyonlarıyla karşılaştırmalı bir analizi yapılmış ve
şiirin içeriğinde kalan belirsiz yerler yorumlanmaya çalışılmıştır. Mehemmet Zunun ve Abdukérim
Raḫman tarafından hazırlanan “Uygur Halk Edebiyatının Esasları” isimli eser, sayımızın on birinci
çalışmasında, Fatoş Yalçınkaya tarafından tanıtılmıştır. Esin Al tarafından hazırlanan sayımızın on
ikinci çalışmasında ise “Yeter Torun Öğretmen/ Türkiye Türkçesinde Seçenek ve Seçim” isimli
kitabı, okuyucuya tanıtılmaya çalışılmıştır. Sayımızın on üçüncü çalışması Tuncer Gülensoy
tarafından yazılan “Tıbb-ı Nebevî” (Peygamber Tıbbı) Adlı Eserdeki Sağlık Bilgileri Üzerine” isimli
çalışmadır. Çalışmada Ahmed-i Dâ’î’nin “Tıbb-ı Nebevî” adlı eserindeki Hz. Muhammed’in
sağlığında hastalığa karşı kullandığı bitkiler/bitkisel kürler hakkında bilgi verilmiştir.
Folklor Akademi Dergisi, gönderilen tüm çalışmaları titizlikle inceleyen ve kör hakemlik
sistemi ile değerlendirmeye alan, dört ayda bir yayımlanan uluslararası bir dergidir. Sayımıza
akademik çalışmaları ile katkıda bulunan yazarlarımıza ve hakemlik yapan araştırmacılarımıza
şükranlarımızı iletiriz. Dergimizi, siz değerli okurlarımızın istifadelerine sunar, keyifle okumanızı
temenni ederiz.
Saygılarımızla…
Folklor Akademi Dergisi
Balkanal, Z. (2021). Osmanlı’dan Gelen Kültür Mirasımız Geleneksel Türk Sanatları.
Folklor Akademi Dergisi. Cilt:4, Sayı: 2, 218 – 226.
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş / Recieved: 30.05.2021
Kabul / Accepted: 25.06.2021
Araştırma Makalesi / Research Article

OSMANLI'DAN GELEN KÜLTÜR MİRASIMIZ GELENEKSEL TÜRK SANATLARI

Zeynep BALKANAL*
Öz
Kültürel miras geçmişten geleceğe aktarılan maddî-manevi değerler bütünüdür. Geleneksel Türk sanatları
Türk toplumlarının ürettiği kültürel miras olarak eski çağlardan beri varlığını sürdürmektedir. Geçmiş Türk toplulukları
geleneksel Türk sanatlarına büyük önem vermiş ve yaşatılması için ahilik teşkilatı ve loncalar gibi çeşitli örgütlenmeler
oluşturmuşlardır. Geleneksel Türk sanatlarında önemli gelişim Selçuklu döneminde olmuştur. Bunda ahilik sisteminin
katkısı büyüktür. Türk kültürüne uygun bir teşkilatlanma örneği olan ahilik birçok işlevi açısından geleneksel sanatları
ileri düzeylere taşımıştır. Ahilik Osmanlının ilk yıllarında kendi varlığını göstermiştir. Osmanlı döneminde ahi
zaviyelerinde usta-çırak yöntemi ile çok sıkı mesleki eğitim verilmiş ve bu eğitimin yanı sıra katı kurallarla toplumsal
ahlaki kurallar da öğretilmiştir. Geleneksel Türk sanatlarının gelişmesinde önemli unsurlardan biri de bu konularda
yapılan mesleki eğitim faaliyetleridir. Osmanlı Devleti’nde mesleki eğitim kurumları denilince ilk akla gelen Enderun
Mektebi’dir. Saray okulu olarak da anılan Enderun Mektebi çeşitli eğitimlerin verildiği, öğrenciyi en iyi şekilde
yetiştirmeyi hedefleyen bir eğitim kurumu olarak tarihte göze çarpmaktadır. Osmanlı Devleti’nin sanat ve sanatçıya ne
kadar önem verdiği Enderun Mektebi’nde sanat eğitiminin de yer almasından anlaşılmaktadır.
Osmanlı döneminden kalan birçok el sanatı örneği bugün müzelerimizin en nadide köşelerinde yer almaktadır.
Aynı zamanda Dünya’daki birçok müzede de geleneksel Türk sanatlarının örnekleri görülmektedir. Kültürel mirasın
taşıyıcısı olan bu örneklerin yanı sıra geçmişe ışık tutan gezginler ve seyyahların yazmış oldukları eserler el sanatları
konularında önemli belgelerdir.
Günümüz yaşam koşulları ve teknolojinin ilerlemesi, ekonomik kaygılar gibi birçok neden geleneksel el
sanatlarımızı olumsuz yönde etkilemiştir. Her geçen gün teknolojinin gelişmesi ve ekonomik problemler, köyden kente
göçlerin artması gibi nedenler kültürel mirasımızın yok olmasına sebep olmaktadır. Devraldığımız bu kültür mirasımız
günümüzde sanatsal ve estetik değerlerinin yanında, ekonomik olarak istihdam sağlaması, hammaddelerin kolay
bulunması ve kullanılması, az miktarda yatırım sermayesi gerektirmesi, gelir getirmesi, ulusal değerlerimizin
korunması, gelenek ve göreneklerimizin yaşatılması açılarından büyük öneme sahiptir.
Günümüzde zengin örnekleri bulunan güçlü kültürel mirasımız olan geleneksel Türk sanatlarının bazı
dallarının yeni boyutlar kazandığı, bazı dallarının ise kaybolduğu gözlemlenmektedir. Günümüz yaşam koşulları ve
teknolojinin ilerlemesi, ekonomik kaygılar gibi birçok neden geleneksel Türk sanatlarımızı olumsuz yönde etkilemiştir.
Günümüzde geleneksel Türk sanatlarımızın unutulmaması ve yeniden yaşatılması için bazı çalışmalar yapılmaktadır.
Makalede amacımız, geleneksel Türk sanatlarımızın gelişimine geçmişten günümüze geniş bir perspektiften
bakmaktır. Asıl hedef Osmanlı’dan gelen kültürel mirasımız geleneksel Türk sanatlarının nasıl yaşatılacağına dair
çözüm önerileri sunmaktır.
Anahtar Kelimeler: Türk Kültürü, Kültürel Miras, Geleneksel Türk Sanatları, El Sanatları, Türk Dünyası.

OUR CULTURAL HERITAGE FROM THE OTTOMAN TRADITIONAL TURKISH

Abstract
Cultural heritage is the whole of material and moral values transferred from the past to the future. Traditional
Turkish arts have existed since ancient times as the cultural heritage produced by Turkish societies. Past Turkish
communities gave great importance to traditional Turkish arts and formed various organizations such as ahi
organization and guilds to keep them alive. Significant development in traditional Turkish arts took place in the Selçuk

* Doç. Dr., Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi , Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, Bolu/Türkiye,
[email protected], ORCID: 0000-0003-4967-4164

218
period. The contribution of the ahilik system is great in this. Ahilik, which is an organizational example suitable for
Turkish culture, has carried traditional arts to advanced levels in terms of many functions. Ahilik showed its existence
in the first years of the Ottoman Empire. During the Ottoman period, very strict vocational training was given by the
master-apprentice method in the ahi zawiyas, and in addition to this training, social moral rules were also taught with
strict rules. One of the important factors in the development of traditional Turkish arts is vocational training activities
on these subjects. When it comes to vocational education institutions in the Ottoman Empire, the first thing that comes
to mind is Enderun School. Enderun School, also known as the palace school, stands out in history as an educational
institution that aims to educate students in the best way, where various educations are given. It can be understood from
the fact that art education is also included in the Enderun School, how much the Ottoman State attaches great importance
to art and artists. Many examples of handicrafts from the Ottoman period are located in the most precious corners of
our museums today. At the same time, examples of traditional Turkish arts can be seen in many museums around the
world. In addition to these examples, which are the carriers of cultural heritage, the works written by travelers and
travelers that shed light on the past are important documents on handicrafts.
Many reasons such as today's living conditions and the advancement of technology, economic concerns have
negatively affected our traditional handicrafts. The reasons such as the development of technology, economic problems
and the increase in migration from the village to the city cause the destruction of our cultural heritage day by day. In
addition to these cultural heritage of our current artistic and aesthetic values we inherit, economic as providing
employment, easy to find and use of raw materials, it requires a small amount of investment capital, bringing revenue
to protect our national values, in terms of the survival of our traditions and customs are of great importance.
Today, strong cultural heritage of our rich samples in the traditional Turkish art gains a new dimension of
some branches, it is observed that the disappearance of some branches. Many reasons such as today's living conditions
and the advancement of technology, economic concerns have negatively affected our traditional Turkish arts. Today,
some studies are carried out to ensure that our traditional Turkish arts are not forgotten and revived.
Our aim in the article is to look at the development of our traditional Turkish arts from a broad perspective
from the past to the present. The main goal is to offer solutions on how to keep the traditional Turkish arts, our cultural
heritage from the Ottoman Empire, alive.
Keywords: Turkish Culture, Cultural Heritage, Traditional Turkish Arts, Handicrafts, Turkish World.

219
Osmanlı’dan Gelen Kültür Mirasımız Geleneksel Türk Sanatları

Giriş
Atalarımızdan bizlere miras kalan maddî-manevi değerler bütününü kültür olarak
tanımlayabiliriz. Kültür varlıkları farklı coğrafi bölgelerde yaşayan insan topluluklarının yaşam
tarzının çeşitliliklerine göre de şekillenmektedir. Geçmişten günümüze kadar gelen kültür
varlıklarının çok zengin olduğu görülmektedir.
Bir milletin kültürel mirasının en önemli özelliği kişileri zaman ve mekân açısından
birleştiren ortak noktalar olmasıdır. Türkler geçmişte kendilerine fayda sağlayacak sanat ürünlerini
yaparak birçok medeniyetin de gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Zamanla çok zenginleşen
kültür unsurları gelenek haline gelmiştir. Ögel (1978) “Türk Kültür Tarihine Giriş” adlı eserinde
“Her kavim, her çağda yakın komşularından birçok kültür tesirleri almıştır. Zaten Türk kültürünü
de geliştiren en mühim sebep, böyle geniş kültür alışverişleri olmuştur” sözüyle bu konuyu dile
getirmiştir (Ögel, 1978: 153).
Bu kültür alışverişleri günümüzde de etkilerini göstermektedir. Türk toplulukları yaşayış
biçimi benzerliğinden kaynaklı el sanatı alanlarında da birbirlerinden etkilenmişlerdir. Bazı
yörelerimizde yapılan geleneksel el sanatı ürünleri hakkında yayınlanan araştırmalar da bunun bir
göstergesidir. Geçmişte konar-göçer Türk topluluklarının yaşam biçimleri, dil, kullandıkları ve
üretmiş oldukları araç-gereçler gibi birçok konuda bilgiler elde ettiğimiz Kaşgarlı Mahmut’un
Dünya’nın dört bir yanındaki Türk topluluklarını gezerek oluşturduğu Divan-ü Lügat-it Türk adlı
eserinde geçen Türk toplulukları hakkında kültür ve sanat konuları bize önemli ipuçları
vermektedir.
Akpınarlı (2004) “Kırım El Sanatlarının Dünü ve Bugünü” adlı kitabında, “Ulusal kültürün
temel unsuru halk kültürüdür. Halk kültürü uzun yılların birikimiyle biçimlenir ve kuşaktan kuşağa
aktarılır. Halk kültürü ürünleri yaşadıkları yörenin özelliklerini yansıtır; somut ürünlerin
şekillenmesinde tarih ve kültürel birikim önemli rol oynar. Geleneksel kültür ürünlerimizin ortak
duygu ve düşünceleri, Türk kültürünün korunmasında ve yaşatılmasında önemli işlevleri olmuştur”
şeklinde halk kültürü hakkında bilgiler vererek, el sanatlarını kullanılan hammaddesine, kullanım
alanına ve tekniğine göre gruplandırmıştır (Akpınarlı, 2004: 1-2).
Toplumların tarihlerinden gelen maddî miraslardan birisi ve en yaygın şekilde yaşananı el
sanatları geleneğidir. İnsan ihtiyaçlarını karşılamak üzere ürettiği eşyaya, yaşadığı sosyal ve
kültürel ortamlardan beslenen duygu zenginliğini yansıtarak estetik değer kazandırmıştır. Bunun
yanında el sanatı ürünü, motiflerine ve renklerine yüklenen anlamlarla anlatım aracı olma görevini
de üstlenmiştir. Bu yönüyle el sanatları, geçmişten geleceğe köprü oluşturabilen önemli kültür
değerleridir (Sarıoğlu, 2005: 72).
Toplumun kültürel özelliklerine, duygu ve düşüncelerine göre değişim gösteren el sanatları
geçmişten günümüze zengin ve geniş bir yelpaze oluşturarak gelenekselleşmiştir. Geleneksel Türk
sanatları, Türk kültürünün en anlamlı belgeleridir. Karakteristik özellikleri ve üreten kişinin el
emeği ile daha çok değer kazanmaktadır. Hat, tezhip, kaat’ı, minyatür, çini, ebru, kalemişi, halı-
kilim-kumaş dokuma, işleme, taş-maden-ahşap işçiliği, keçe, deri, örmecilik, yazmacılık, bakırcılık
vb. gibi sanatları geleneksel Türk sanatları adı altında toplamak mümkündür.
Konar-göçer Türk topluluklarında hayat tarzı ve yaşam biçimi mevsime göre yer
değiştirmek olduğundan bu yaşam tarzına bağlı olarak tüm ihtiyaçlarını kendileri ergonomik ve
kolay taşınır şekilde yapmışlardır. Kendi coğrafyaları dışında ister istemez kültürel etkileşim
doğmuştur. Bu etkileşim sayesinde kültür alışverişi başlamış, birbirlerinin kültürlerine katkı
sağlamışlardır. Eski toplumlarda ölümden sonra yaşama inanıldığı için kurgan adı verilen mezar

220
Osmanlı’dan Gelen Kültür Mirasımız Geleneksel Türk Sanatları

yapılarında ölmüş kişinin öbür dünyada kullanacağı eşyalar beraberinde gömülmüştür. Bu sayede
ortaya çıkarılan eserler hem o günlerdeki kültürlerin yaşam biçimi hem de o dönemdeki sanatlar
hakkında bilgiler vermektedir.
1924 yılında Rus arkeolog Rudenko tarafından keşfedilen M.Ö. 3-6. Yüzyıllara
tarihlendirilen Hun Türkleri dönemine ait Pazırık kurganlarında bulunan, keçe dokumalar, deri
koşum takımları, eyerler, at başlarına takılan süsler, oklar, çantalar, elbiseler, çeşitli kaplar, hayvan
kürklerinden yapılmış giysiler, samur kıyafet parçaları, altın yaldızlı bakır levhalar, gümüş
kemerler, ipek keseler, ağaç oyma eşyalar, keçe çoraplar, çizmeler, taraklar, gözgüler (aynalar),
çalgılar, at, kaplan ve geyik maskeleri, deri miğfer, tahtadan yapılmış kürek, ağaç dallarından
örülmüş kalkanlar, madeni kaplar ve takılar, hayvan heykelleri, el sanatı eserleri ve Dünyanın ilk
yekpare halısı kabul edilen Pazırık halısı göçebe Türklere özgü kültür unsurlarıdır.
1. Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Geleneksel Türk Sanatlarında Eğitim
Faaliyetleri
Geleneksel Türk sanatlarında önemli gelişim Selçuklu döneminde olmuştur. Bunda ahilik
sisteminin katkısı büyüktür. Türk kültürüne uygun bir teşkilatlanma örneği olan ahilik birçok işlevi
açısından geleneksel sanatları ileri düzeylere taşımıştır.
Araştırmalar, Türkiye Selçukları döneminde Ahi Teşkilâtının ilk olarak Orta Anadolu’da
(Kayseri) XIII. yüzyılın başlarında ortaya çıktığını ve bu asır içinde bütün Anadolu’ya yayıldığını
göstermektedir. Özellikle Türkmenlerin Uluğ Sultan diye andıkları I. Alaeddin Keykubad
zamanında bütün Anadolu’ya yayılmış ve devletin yapısı içinde yer almıştır (Bayram, 2001: 2).
Selçuklular döneminde bir bölge fethedildiğinde ilk iş olarak medreseler ve zaviyeler
yapıldığı yazılı kaynaklarda belirtilmektedir. Bu medrese ve zaviyelerde özellikle sanatla uğraşan
kişilere daha bir özen gösterilmiş ve ihtiyaçlarının sağlanması için çaba sarf edilmiştir. Ahiliğin
özellikle mesleklerin gelişmesi, sürdürülebilmesi ve toplumun sosyo ekonomik ve sosyo kültürel
gelişimi açılarından önemi çok büyüktür.
Ahilik Osmanlının ilk yıllarında kendi varlığını göstermiştir. Osmanlı döneminde ahi
zaviyelerinde usta-çırak yöntemi ile çok sıkı mesleki eğitim verilmiş ve bu eğitimin yanı sıra katı
kurallarla toplumsal ahlaki kurallar da öğretilmiştir.
Savaşlar ve farklı nedenlerle, doğudan batıya doğru olan göçler sırasında çeşitli esnaf ve
sanatkâr grupların ekonomik sarsıntıya maruz kalmadan varlıklarını sürdürebilmeleri, gelişmeleri,
sosyal, ekonomi ve etik yapılarını koruyabilmeleri ahilik sayesinde mümkün olmuştur (Er, 1991: 6).
Osmanlı Devleti’nde eğitim kurumları arasında en önemlisi olan Enderun Mektebi’nin
mesleki eğitimin gelişmesindeki önemi büyüktür. Enderun Mektebi çeşitli eğitimlerin yanısıra sanat
eğitiminin de verildiği öğrenciyi en iyi şekilde yetiştiren kurumlar arasında tarihte göze
çarpmaktadır. O dönemlerde sanata ve sanatçıya verilen değerin anlaşılmasında rolü büyüktür.
Enderun mektebinde devlet işlerinde çalışmak için eğitim programları oluşturulmuştur.
Uygulamalı eğitim ön planda tutularak öğrencilerin el becerilerini geliştirmek hedeflenmiştir. Bu
mekteplerde ağırlıklı olarak sanat eğitimi de verilmiştir.
Enderun Mektebinde sanat konularına da özel ağırlık verilmiş, İran, Özbekistan ve Batı’dan
getirilen sanatçılar burada öğretmenlik yapmışlardır. Kitap resimleme, sayfa tasarımı konularındaki
çalışmalara bu okulda özel önem verilmiştir. Kanuni Dönemi’nin ünlü minyatür sanatçısı Matrakçı
Nasuh da Enderun’da yetişen sanatçılardan biridir (Çaydere, 2015: 347).

221
Zeynep BALKANAL

Enderun Mektebinde eğitimi verilen nakkaşlık, minyatür, hat, tezhip, ebru vb. gibi
geleneksel Türk sanatları alanlarında yetişen sanatçılar bu sanatların gelişmesine büyük katkı
sağlamışlar ve büyük sanatçıların yetişmesine de vesile olmuşlardır.
Yukarıda verdiğimiz bilgilerden de anlaşılacağı üzere, Osmanlı döneminde özellikle saray
tarafından geleneksel sanatlara ve sanatkârlara maddî manevi destek verilmiş ve teşvik edilmiştir.
Geleneksel sanatlara verilen önemden dolayı geleneksel Türk sanatları bütün dünyanın hayranlığını
kazanmayı başarmıştır. Duraklama ve çöküş dönemlerinde geleneksel sanatlar da nasibini almış
geleneksel sanatlarla uğraşan sanatçıların sayılarında büyük düşüşler görülmüştür.
Türk halk plastik sanatları başka deyişle görsel halk sanatları Türk sanatının fonetik,
dramatik sanatlar gibi zengin örnekleri olan alanlarından biridir. İlk yıllarında Osmanlı
İmparatorluğu’ndan devir alınan güçlü bir mirasın bazı dallarla süregeldiği bu dalda bir geçiş
döneminden sonra bazı dalların kaybolduğu, bazı dalların nitelik değiştirdiği, bazı dalların ise yeni
boyutlar kazandığı gözlenmektedir (Barışta, 2005: 23).
Ülkemizde Osmanlı sanatından en nadide örnekler birçok müzede yer almaktadır. Dünya’da
önemli müzelerde de geleneksel Türk sanatlarımızın örnekleri görülmektedir. Kültürel mirasımızın
taşıyıcısı olan bu örneklerin yanısıra geçmişe ışık tutan gezginler ve seyyahların bıraktığı eserler
geleneksel Türk sanatlarının önemli belgeleridir.
Anadolu ve Trakya’nın bir parçası üzerinde kurulmuş olan Türkiye Cumhuriyeti,
Osmanlılardan bu dalda güçlü bir miras devralmıştır. Selçuklu Dönemi ve Beylikler Dönemlerinden
beslenerek gelişen Osmanlı İmparatorluğu Dönemi el sanatları, yüzyıllar boyu ekonomik, sosyal ve
coğrafi şartlara bağlı olarak büyük bir gelişme göstermiştir. Kronolojik bir sistemle izlenebilecek
bu gelişme çizgisinde her yüzyılın kendine özgü teknik, renk, motif, desen, kompozisyon ve
biçimlendirme çeşitlemelerinden oluşan üslupları vardır. Çok az ulusun sanatında gözlenebilecek
bu durum, Türk el sanatlarına artistik değerler bahşetmektedir (Barışta, 1998: X).
2. Günümüzde El Sanatlarının Yaşatılması İçin Yapılan Faaliyetler
Günümüz yaşam koşulları ve teknolojinin ilerlemesi, ekonomik kaygılar gibi birçok neden
geleneksel el sanatlarımızı olumsuz yönde etkilemiştir. Her geçen gün teknolojinin gelişmesi ve
ekonomik problemler, köyden kente göçlerin artması gibi nedenler kültürel mirasımızın yok
olmasına sebep olmaktadır. Devraldığımız bu kültür mirasımız günümüzde sanatsal ve estetik
değerlerinin yanında, ekonomik olarak istihdam sağlaması, hammaddelerin kolay bulunması ve
kullanılması, az miktarda yatırım sermayesi gerektirmesi, gelir getirmesi, ulusal değerlerimizin
korunması, gelenek ve göreneklerimizin yaşatılması açılarından büyük öneme sahiptir. Günümüzde
geleneksel Türk sanatlarımızın unutulmaması ve yeniden yaşatılması için bazı çalışmalar
yapılmaktadır. Bunlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir;
UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesine göre geleneksel
el sanatları liste kapsamında değerlendirilmiştir. Sözleşmenin 11. Maddesinin Taraf Devletlerin
Rolü Her Taraf Devlet başlığı altında a bendinde “Kendi toprağı üzerinde bulunan somut olmayan
kültürel mirasın korunmasını güvence altına almak için gerekli önlemleri alacaktır” ifadesiyle
devletlerin kültürlerini koruyarak güvence altına almaları vurgulanmıştır (URL-1).
1993 yılında Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan,
Özbekistan ve Türkmenistan tarafından TÜRKSOY Türk kültürünü dünyaya tanıtmak amacıyla
ortak çalışmalar yapmak için kurulmuştur (URL-5). TÜRKSOY üyesi ülkeler belirli tarih aralığında
Kültürel Miras Seminerleri düzenleyerek çalışma raporları yayınlamaktadırlar (URL-3).

222
Osmanlı’dan Gelen Kültür Mirasımız Geleneksel Türk Sanatları

Yayınlanan TÜRKSOY Üyesi Ülkeler Dördüncü Dünya Belleği Semineri sonuç

223
Zeynep BALKANAL

Ülkemizin 2023 hedefleri doğrultusunda, On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023) 2.3.09.

224
Osmanlı’dan Gelen Kültür Mirasımız Geleneksel Türk Sanatları

geleneksel medya hem de yeni nesil sosyal medya araçları ilgi toplama ve yaygın bilgilendirme
faaliyetlerinde kullanılabilir.
Devlet kurumları, sivil toplum kuruluşları, vakıflar, dernekler, yerel yönetimler iş birliği
halinde çalışarak geleneksel Türk sanatları alanlarında ortak projelere imza atmalıdır. Projelerde
verilecek eğitimlerin yanı sıra toplumun ilgisini çekecek çalışmalara da yer verilmelidir. Bu
çalışmalar sayesinde toplumun kültür değerlerinin ve geleneksel Türk sanatlarının yaşatılması
çabasına girmeleri sağlanmalıdır. Bu çaba sağlandığında, toplumda ilk eğitimi çocuklarına veren
ebeveynler bu eğitimler sayesinde kültürel değerlerimizin ve geleneksel Türk sanatlarımızın
önemini ve yaşatılması gerekliliğini aşılayabilirler.
Geleneksel Türk sanatlarımızın yaşatılması için belki de en önemli nokta bu işleri yapan
kişilerin yaptıkları ürünler ile tatmin edici bir ekonomik güce kavuşabilmeleridir. Mevcut
globalleşen dünyada bir işin, uğraşın sürdürülebilir olması ancak maddî getirisinin olup olmaması
ile ilgilidir. Birçok el sanatı yeni tasarılar ile bir araya getirilerek günümüz ihtiyaçları, beklentileri
ve isteklerine cevap verdiği ölçüde satılabilir bir ürün haline gelebilmektedir. Bu fırsatlardan azami
ölçüde faydalanılmalıdır. Elbette bunu yaparken sadece maddî çıkar ve beklentiler göz önüne
alınarak geleneksel sanatlarımızın yozlaşmasına engel olunmalıdır. Tasarlanan ürünlerin kullanım
amacı ve satış amacı gibi nedenlerden geleneksellikten uzaklaştırılması da yozlaşmasına neden
olmaktadır.
Eski zamanlardan kalan el sanatı ürünlerinin korunması, envanterlerinin çıkarılması ve
belgelenmesi de önem arz etmektedir. Bu konuda en öncelikli kurumlar yerel yönetimler olarak
görünmektedir. Oluşturulacak kent müzeleri ile yöresel ve tarihi değeri olan el sanatlarımızın nadide
örneklerine sahip çıkılmalıdır. Hem bilgilendirme hem de koruma, kollama faaliyetlerini yerel
yönetimler, kültür turizm ve milli eğitim müdürlükleri, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşları el
birliği ile gerçekleştirmelidir.
Kaynaklar
AKPINARLI, H. F. (2004). Kırım El Sanatlarının Dünü ve Bugünü, Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk
Kültür Merkezi Yayını: 306, Kaynak Eserler Dizisi: 7, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
AKSOY, B. (2014). “İpek Yolu Güzergâhı”, İpek Yolu’nda Türk Kültür Mirası Bilgi Şöleni, Yayın No: 100,
Ankara: Türk Yurdu Yayınları.
BARIŞTA, H. Ö. (1998). Türk El Sanatları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları: 2168, Yayımlar Dairesi
Başkanlığı Sanat Eserleri Dizisi: 192.
BARIŞTA, H. Ö. (2005). Türkiye Cumhuriyeti Dönemi Halk Plastik Sanatları, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm
Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları: 3045, Sanat Eserleri Dizisi: 452.
BAYRAM, M. (2001). “Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel Ortam ve Ahiliğin Doğuşuna Etkisi”,
Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 10, Konya.
ÇAYDERE, O. (2015). “Grafik Tasarım Programlarına İlişkin Öğretim Elemanları ve Öğrenci Görüşleri”,
İletişim ve Kuram Dergisi, Sayı 40, 345-376.
ER, İ. (1991). “Ahilik”. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Cilt: 1, İstanbul: Risale Yayınları.
ÖGEL, B. (1978). Türk Kültür Tarihine Giriş, Kültür Bakanlığı Yayınları: 244, Kültür Eserleri: 13, Türklerde
Giyecek ve Süslenme (Göktürklerden Osmanlılara), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
SARIOĞLU, H. (2005). “El Sanatlarını Milli Değer Olarak Algılamak”. Milli Folklor, Uluslararası Kültür
Araştırmaları Dergisi, Yıl: 17, Sayı: 66, 72-74.
URL-1: https://www.unesco.org.tr/Pages/181/177/, Erişim Tarihi: 03.01.2021.

225
Zeynep BALKANAL

URL-2: https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2019/07/OnbirinciKalkinmaPlani.pdf, Erişim Tarihi:

226
Özcan, H. Z. ve Batur, Z. (2021). Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir
Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı. Folklor Akademi Dergisi. Cilt:4, Sayı: 2,
227 – 251.
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş / Recieved: 11.06.2021
Kabul / Accepted: 12.08.2021
Araştırma Makalesi/Research Article

TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE BİR METİN UYARLAMA

Halil Ziya ÖZCAN* & Zekerya BATUR**

Öz
Türkler, tarih sahnesine ilk çıktıkları andan günümüze kadar kültürel değerlerini, inançlarını, hayat biçimlerini,
kültürel karakterlerini, dünyaya bakış açılarını vb. gibi birçok toplumsal ve kültürel ögeyi anlatan ve nesilden nesile
aktarıla gelen pek çok farklı edebî tür ortaya koymuşlardır. Bu türlerden bir tanesi de destandır. Hem yazılı hem de
sözlü kültürde yaşayan destanlar toplumların kültürel kodlarını yansıtan eserlerdir. Bu destanların en bilinenlerinden
bir tanesi de Köroğlu destanıdır. Hemen hemen bütün Türk yurtlarında ve kültürel coğrafyasında tanınan ve anlatılan
bu destan yayılma sahası açısından en geniş sahaya sahip Türk destanıdır. Bu çalışmada, Anadolu sahası anlatılarından
biri olan Behçet Mahir anlatısında yer alan “Demircioğlu ile Reyhan Arap” kolunun Türkçeyi yabancı dil olarak
öğrenen bireyler için B1 düzeyine uyarlanması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda ilgili kol metin uyarlama
tekniklerinden sadeleştirme, genişletme ve kolaylaştırma teknikleri kullanılarak B1 düzeyine uyarlanmıştır.
Sadeleştirme işleminde hem sezgisel hem de yapısal yaklaşım bir arada uygulanmıştır. Metnin giriş ve sonuç
bölümünde metnin özgün şeklinden bir miktar farklılaşarak sezgisel yaklaşım temel alınarak içerik sadeleştirme işlemi
yapılmıştır. Metnin içerisinde yer alan şiirlerin hem özgün hem de uyarlanmış hâli birlikte sunulmuştur. Genişletme
işleminde bazı düzey üstü kelime ve kelime gruplarının metinden çıkartılması yerine bu kelime ve kelime gruplarını
açıklayıcı bağlamlar eklenmiştir. Genişletme işlemi uygulanan kelime ve kelime grupları mavi renkle
renklendirilmiştir. Kolaylaştırma işleminde ise iki uygulama yapılmıştır. Birincisi metinde yer alan çizim ve görsel
ekleme, ikincisi ise metnin sonunda metinde geçen düzey üstü kelimelerin açıklamalarının yer aldığı bir sözlükçe
oluşturma. Metne çizim ve görsel eklemenin temel amacı metni okuyucu açısından daha anlaşılır ve eğlenceli bir hâle
getirmektedir. Yöntem olarak betimsel nitelikte olan bu çalışma okuma metni olarak Türkçeyi yabancı dil olarak
öğrenen bireylerin kullanımına sunulmuştur. Ayrıca bu çalışmanın, metin uyarlama tekniklerinin kapsamı ve
uygulanması açısından metin uyarlama çalışacak araştırmacılara yol göstereceği öngörülmektedir.
Anahtar Kelime: Köroğlu Destanı, Metin Uyarlama, Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretimi

A TEXT ADAPTATION EXAMPLE IN TEACHING TURKISH AS A FOREIGN

Abstract
From the moment they first appeared in history, the Turks have produced many different literary genres that
have been handed down from generation to generation, describing many social and cultural elements such as their
cultural values, beliefs, lifestyles, cultural characters, perspectives on the world etc. One of these genres is epic. Epics
living in both written and oral culture are works reflect the cultural codes of societies. One of the most well-known of
these epics is the epic of Köroğlu. This epic, which is known and told in almost all Turkish homelands and cultural
geography, is the Turkish epic with the widest area in terms of spread. In this study, it is aimed to adapt the “Demircioğlu
and Reyhan Arap” episode in Behçet Mahir’s narrative, which is one of the Anatolian field narratives, to B1 level for

*
Doktora Öğrencisi, Uşak Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Uşak/Türkiye, [email protected], ORCID: 0000-
0003-3868-0972
** Prof. Dr., Uşak Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü, Uşak/Türkiye,
[email protected], ORCID: 0000-0002-7918-5305

227
individuals learning Turkish as a foreign language. For this purpose, the relevant episode was adapted to the B1 level
by using simplification, elaboration and easification techniques, which are among the text adaptation techniques. In the
simplification process, both the heuristic and the structural approach were applied together. In the introduction and
conclusion part of the text, some content simplification has been made based on the intuitive approach, differing slightly
from the original form of the text. Both the original and adapted versions of the poems in the text are presented together.
In the expansion process, instead of removing some upper-level words and phrases from the text, contexts describing
these words and phrases were added. The words and phrases that have been elaborated are colored blue. In the
easification process, two applications were made. The first is to add drawings and images in the text, and the second is
to create a glossary at the end of the text with the explanations of the upper-level words in the text. The main purpose
of adding drawings and visuals to the text is to make the text more understandable and entertaining for the reader. This
study, which is descriptive in method, is presented to the using of individuals who lear Turkish as a foreign language
as a reading text. In addition, it is predicted that this study will guide researchers who will study text adaptation in terms
of scope and application of text adaptation techniques.
Keywords: Köroğlu Epic, Text Adaptation, Teaching Turkish As A Foreign Language

228
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı

1. Giriş
Dil öğreniminde kritik öneme sahip olan, yazılı sembolleri göz vasıtası ile seslendirmek
suretiyle zihinsel anlamlandırma süreci olarak görülen okuma, sadece harfleri veya yazılı
sembolleri telaffuz etmek olarak düşünülmemelidir. Okuma, çok daha derinlemesine üzerinde
düşünülmesi gereken fiziksel ve zihinsel bir aktivitedir. Bu bağlamda okumaya yönelik birçok
araştırmacı ve yazar (Tinker ve McCullough, 1968; Göğüş, 1978; Wittrock, 1981; Durkin, 1989;
Demirel, 1990; Haris ve Sipay, Bondanza, vd., 1998; Batur vd., 2010; Grabe ve Stoller, 2019;
Özcan, vd., 2019) farklı çalışmalar ortaya koymuştur. Karatay, bilgiye ulaşmanın ve onu sürekli
güncelleştirmenin en önemli yollarından birinin okuma olduğunu vurguladığı eserinde okumayı,
yazılı olan bir metni bilinen yazı karakterlerini sesli veya sessiz çözmenin ötesinde, metnin içindeki
duygu, düşünce ve iletileri anlamak olarak tanımlamaktadır (Karatay, 2018: 17). Çelik, okumanın
görüp algılama, algıladığını anlama, anladığını seslendirme ya da yazma, zihinde yapılandırma gibi
göz, ses organları ve zihnin çeşitli hareketlerinden oluştuğunu belirtmektedir (Çelik, 2006: 19).
Hem ana dili hem de yabancı dil ediniminde okumanın ayrı bir yeri bulunmaktadır. Her
ikisinde de okuma sadece yazılı veya görsel sembollerin seslendirilmesi olarak algılanmamalıdır.
Bunun da ötesinde okuma hayatımızın önemli bir bölümünde aktif olarak kullandığımız
anlamlandırma yetisinin önemli bir parçasıdır. Okuma bu bağlamda bireylerin tüm hayatını ve
öğrenme gelişimini etkileyen bir beceridir.
Ana dil öğretiminde bile zor olan bu zihinsel süreç yabancı dil öğretiminde daha da zor ve
karmaşık bir hâle gelebilmektedir. Metinlerin içinde yer alan sözcüklerin, dilbilgisi yapılarının ve
kurgunun düzey üstü olması Türkçeyi yabancı dil olarak öğrenen bireylerin okuduğunu anlamasına
engel olmaktadır. Ayrıca hedef dili öğrenmek isteyen okuyucunun dilsel girdi eksikliği,
deneyimsizliği, toplumsal değerlerin farklı olması, anadilinde kullandığı okuma yöntem ve
tekniklerinin hedef dildeki okuma stratejisine yansıtılması ve uyum sağlanamaması, hedef dilde
yazılmış okuma metinlerinde yer alan kültürel unsurlara ilgisizlik vb. gibi sebepler hedef dilde
okumayı ve anlamlandırmayı engelleyebilmektedir. Bazı araştırmacılar (Jolly, 1978; Coady, 1979;
Alderson, 1984) yabancı dilde edinilen okuma becerisinin gelişim yönünü kişinin yabancı dil
öğrenme becerisinden ziyade anadilinde var olan okuma becerisi yeterliliğinin belirlediğini ifade
etmektedirler. Benzer şekilde Carrell (1991) yabancı dil ediniminde okuma becerileri zayıf olan
öğrencilerin aynı zamanda anadilinde de okumalarının zayıf olduğunu ve bu beceriyi anadilden
yabancı dile etkili bir şekilde aktaramadığını belirtmektedir. Bu bağlamda Türkçeyi yabancı dil
olarak öğrenen bireylere verilen okuma metinlerinin seçimi son derece önemli bir husus haline
gelmektedir. Türkçeyi yabancı dil olarak öğrenen bu bireylerin kültürel tarihleri, ana dillerinin
Türkçe ile olan yapısal farklılıkları ve benzerlikleri, ilgileri, algıları, Türkçeye karşı olan
motivasyonları, dil düzeyleri, vb. gibi birçok değişken metin seçiminde öğreticiler tarafından göz
önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca öğrencilere verilen okuma metinleri öğrencilerin ilgisini
çekmeli, metin akıcı olmalı ve öğrencinin metni anlamlandırmasına katkı sağlayacak metnin
içeriğinde bazı kolaylaştırıcı unsurlar da bulunmalıdır.
Farklı sebepler ile ülkemize gelen yabancı uyruklu bireyler Türkçe öğrenmek için
üniversitelerin ve farklı devlet kurumlarının bünyesinde yer alan Türkçe öğretim merkezlerinde
öğrenim görmektedir. Bu kurumlarda görevli Türkçe öğreticileri farklı kurumların hazırladıkları
Türkçenin yabancı dil olarak öğretiminde kullanılan ders kitaplarını kullanmaktadırlar. Yabancı
uyruklular için hazırlanan bu kitapların içerisinde yer alan okuma metinlerinin öğrencilerin ders dışı
okumaları için yeterli seviyede olmadığı görülmektedir. Bu bağlamda bu çalışma Türkçeyi yabancı
dil olarak öğrenen bireylere yönelik okuma materyali geliştirme noktasında alana katkı sunacağı
öngörülen bir metin uyarlama önerisi sunmayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda araştırmacılar,

229
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR

Mehmet Kaplan, Muhan Bali ve Mehmet Akalın tarafından Meddah Behçet Mahir’den derledikleri
Köroğlu Destanı kollarından “Demircioğlu ile Reyhan Arap” kolunu metin uyarlama tekniklerini
kullanarak B1 düzeyine uyarlamıştır. Dil öğretiminin temel unsurlarından bir tanesi olan kültür
aktarımının önemi dikkate alındığında B1 düzeyine uyarlanan bu metin alana katkı sunması
açısından önemlidir.
1.1.Destan ve Köroğlu Destanı
Türkler, tarih sahnesine ilk çıktıkları andan günümüze kadar kültürel değerlerini,
inançlarını, hayat biçimlerini, kültürel karakterlerini, dünyaya bakış açılarını vb. gibi birçok
toplumsal ve kültürel öğeyi anlatan ve nesilden nesile aktarıla gelen pek çok farklı türde yazılı ve
sözlü eser ortaya koymuşlardır. Bu türlerden bir tanesi de destanlardır. Destanlar bir milletin var
oluşundan günümüze kadar o millete ait kültürel özellikleri gelecek nesillere aktaran yazılı ve sözlü
eserlerdir. TDV İslam Ansiklopedisi (2007)’nde Kazım Yetiş, destanı tanımlarken şu ifadeleri
kullanmaktadır; Âşık edebiyatı ve musikisinde bir nazım şeklinin de adı olan destan kelimesinin
aslı Farsça dastandır. Batı dillerinde bunun karşılığı olarak Grekçede şairlerin saz eşliğinde
söyledikleri şiirlere verilen epos adından türetilen epope kullanılır. Yetiş, ayrıca destan kelimesinin
hikâye, masal, sergüzeşt, manzum hikâye, vak’a, tarih, roman ve hayvan masalı (fabl) gibi
anlamlara da geldiğini belirtmektedir.
Özkan (1997), “Köroğlu Destanı’nda Kahraman ve Atının Doğuşu ile İlgili Motiflerin
Tahlili” adlı araştırmasında, destanların toplumların tarihi hafızasında yer alan efsanevi öğeler
olduğunu ve halen günümüzde en zengin destan repertuvarına sahip olan millet olduğumuzu ifade
etmektedir. Oğuz (2004), halk edebiyatı ürünlerinden biri olan destanlara ilişkin, şu
değerlendirmelerde bulunmaktadır; “Halk edebiyatı içinde de hem anonim ürünler olan olağanüstü
kahramanlık anlatıları hem de bu anlatılandan sonra ortaya çıkan “halk hikâyeleri” karşılığında
kullanıldığı gibi, âşık şiirinde heceyle söylenen bir şiir türünün adı olarak da karşımıza
çıkmaktadır.” Teke (2020), “Özbek Sahası Türk Destanlarında Kadın” adlı doktora tezinde, destan
türünün Türk dünyasında farklı adlar ile adlandırıldığını belirtmektedir. Teke, Türkiye sahasında
destan olarak adlandırılan bu anlatı türünün, Azerbaycan Türklerinde “dastan”, Kazan Tatarlarında
“epos”, Uygur Türklerinde “rivayat, dastan”, Kazak ve Kırgız Türklerinde “cır, comok”, Yakut
Türklerinde ise “olongho” terimleri ile adlandırdığını ifade etmektedir.
Köroğlu Destanı’nın anlatıldığı ve nesilden nesile aktarıldığı her coğrafyada destanın ana
kahramanı Köroğlu farklı farklı siluete bürünmüştür. Kimi zaman bulunduğu coğrafyayı düşmana
karşı muhafaza eden bir alp olarak, bazen adaletli bir han veya yönetici olarak, bazen mitolojik bir
kahraman olarak, bazen bir veli, bazen de ticaret yollarını kesen ve kervanlardan baç alan bir kişi
olarak karşımıza çıkmaktadır. Köroğlu Destanı anlatılarında bu denli farklı Köroğlu karakterinin
(tipinin) oluşmasını, Yıldırım, “Köroğlu Destanı’nın Orta Asya Rivayetleri” adlı bildirisinde şu
şekilde açıklamaktadır; “…Köroğlu, destanın efsanevi kahramanı olarak sıradan bir adam değil,
atadan-babadan bir bey, bir han oğludur. Kendisi halkını adaletle idare eden, düşmanlarına aman
vermeyen dirayetli bir hükümdardır. Destanın Orta Asya’dan Anadolu yaylarına doğru göçü
sırasında hem çatısı hem muhtevası ve hem de kahramanları zamanın ve yeni coğrafyanın yeni
medeniyet sahasının tesirleriyle muayyen değişikliklere uğramıştır.” (Yıldırım, 1983: 113).
1.2.Metin Uyarlama
Yabancı dil öğretiminde öğrencilerin hedef dilde okuduğunu anlayabilmesi son derece
önemlidir. Bu yetinin geliştirilebilmesi için öğrencilerin bol bol okuma yapması gerekmektedir.
Türkçeyi yabancı dil olarak öğretimi alanında öğreticilerin ve öğrencilerin en temel kullandıkları
öğrenme materyali farklı kurumlar tarafından yazılan ders kitaplarıdır. Özellikle dil düzeyleri

230
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı

başlangıç ve orta düzey olan öğrenciler çoğu zaman ders kitaplarında yer alan okuma metinleri
dışında okuma yapabilecekleri düzeylerine uygun yardımcı okuma metinleri bulamamaktır. Hem
öğreticiler hem de öğreniciler seviyelendirilmiş okuma metinlerinin eksikliğini dil öğrenme
sürecinde hissetmektedir. Dil öğreticileri ve Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi alanında çalışan
araştırmacılar bu eksikliği gidermek amacı ile zaman zaman özgün metinleri düzeye uygun şekilde
uyarlama yoluna gitmektedirler.
Metin uyarlama işlemi, zayıf okuyucular (Candido, et al., 2009; Aluísio, et al., 2010), işitme
engelli bireyler (Daelemans, et al.,2004), çocuklar (De Belder and Moens, 2010), yabancı dil
öğrenenler (Petersen and Ostendorf, 2007) gibi farklı hedef kitle okuyucuları için yapılabilir.
Ayrıca, metin değiştirim, konuşma yitimi (aphasia), yazı okuma bozukluğu (dyslexia) gibi doğal
sebeplerle veya hastalığa bağlı olarak, ayrıca felç gibi beyin hasarları olarak meydana gelmiş,
bilişsel bozukluklar gösteren kişilere yönelik de yapılabilir. Nitekim, uzun cümleler, birleşik
cümleler, ‘gömülü’ cümlecikler, edilgen yapılar, kurallı olmayan sözdizimi, kullanım sıklığı düşük
söz varlığı ve başka unsurlar dil bozukluğu olan okuyucular için de metin karmaşıklığını artırıcı
unsurlardır (Akt, Durmuş, 2013a: 397; Margarido vd., 2008: 315; Siddharthan, 2004: 24; Specia,
2010: 30). Metin uyarlama işlemi yapılırken farklı teknikler kullanılmaktadır. Bunlardan ilki
sadeleştirmedir. Sagion, vd. (2011) sadeleştirmeyi, bir metnin daha anlaşılır boyuta getirilmesi
olarak tanımlamaktadır. Ayrıca sadeleştirme işleminin yabancı dil öğrenenler, yaşlı bireyler, özel
okuma ve anlama gereksinimi olan bireyler gibi birçok okuyucu kitlesine faydalı olduğunu
belirtmektedir. İkinci olarak genişletme işleminden bahsedebiliriz. Long (1996) genişletme işlemini
sadeleştirmeye alternatif bir yol olarak görmektedir ve bir metnin içerisinde yer alan karmaşık ve
düzey üstü yapıları metinden çıkarmak yerine bu yapıları tekrar ve açıklama gibi farklı teknikler
kullanarak artık bilgi girdisi sağlayarak metnin daha anlaşılır hâle getirilebileceğini belirtmektedir.
Bir diğer metin uyarlama tekniği de kolaylaştırmadır. Vucic, vd. (2000) kolaylaştırma tekniğinin,
okumayı daha eğlenceli, daha amaca uygun ve daha da önemlisi daha gerçekçi hâle getirdiğini
belirtmektedir. Bu tekniklerin dışında Nation (2001) metin uyarlama da görüşme tekniğinden de
bahsetmektedir. Ancak bu teknik sadeleştirme, genişletme ve kolaylaştırmadan yapısal olarak farklı
bir tekniktir. Sadeleştirme, genişletme ve kolaylaştırma işlemleri metin üzerinde yapılırken
görüşme ise çoğunlukla bir sınıf ortamında uygulanan ve mülakat, gözlem ve görüşme gibi farklı
veri toplama araçlarının kullanıldığı bir uygulamadır. Araştırmacılar bu çalışmada sadece metin
üzerinde uygulama ve teknikler kullanmışlardır.
1.2.1. Sadeleştirme
Bazı araştırmacı ve akademisyenler (Honeyfield, 1977; Bhatia, 1983; Seretan, 2012; Bott,
vd., 2012; Ahour, vd., 2013) sadeleştirmeyi özgün bir metnin hedef kitlenin düzeyine getirmek
amacı ile bazı tekniklerden geçirilerek daha anlaşılır hale getirme olarak tanımlamaktadır. Metin
sadeleştirmedeki temel amaç metne bazı yapısal düzenlemeler yaparak yazılı metnin
anlamlandırılmasını artırmaktır (Mapleson, 2006). Urano (2000) metin sadeleştirmeyi, yabancı dil
öğrenen bireylerin bir metni daha iyi anlamları için metnin içerisinde yer alan bazı bilinmeyen
dilbilimsel yapıları kontrol altına almak olarak tanımlamaktadır. Hill (1997) yabancı dil olarak
öğrenen bireyler için oluşturulan yazılı metinleri daha anlaşılır hale getirmek için birtakım
değişiklikler yapıldığını ve yapılan bu değişimler genellikle sözdizimsel ve sözcüksel düzeyde
gerçekleştiğini belirtmektedir. Sadeleştirme işlemi iki yöntem üzerinden yapılmaktadır. İlki
sezgisel yöntemdir. Allen (2009) sezgisel yöntemde sadeleştirme işlemini yapan kişinin kendi
tecrübelerinin sadeleştirme işlemine rehberlik ettiğini ve bu yöntemin yazara belirli düzeydeki
öğrencilerin neler öğrenmesi gerektiğine yönelik kendi öznel yaklaşımını kullanma şansı verdiğini
belirtmektedir. Ayrıca Lotherington-Wolosyzn (1993) sezgisel yöntemin yabancı dil öğretiminde

231
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR

kullanılan materyallerin sadeleştirilmesinde çok yaygın olarak kullanıldığını ve yazarın sezgisinin

232
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı

metne odaklanıp öğrencilerin dilsel girdileri ikinci plana atıldığı için öğrencilerin özellikle yabancı
dil öğrenen bireylerin hedef dildeki dil yetilerinin gelişimi sekteye uğramaktadır. Ayrıca Bhaia,
sadeleştirmede dilsel girdi yazar tarafından kontrol edinilirken kolaylaştırmada dilsel girdi okuyucu
tarafından kontrol edildiğini belirtmektedir (Bhatia, 1983: 45).
Kolaylaştırma metodunda, özgün metinlerin öğrenciler için daha anlaşılır ve erişilebilir hale
getirmek için çok çeşitli kolaylaştırma araçları kullanılabilir. Bu kolaylaştırma araçları, okuyucuyu
potansiyel belirsizlikler ve tuzaklardan haberdar eder ve hatta metnin belirli alanlarını ele almanın
olası yollarını önerebilir, ancak metinden kaynaklanan sorunlara asla kesin veya doğrudan çözümler
vermezler. Bhaia (1983)’nın da vurguladığı gibi kolaylaştırma araçları yalnızca metnin belirli bir
bölümünü veya bölümlerini okuyucu tarafından daha etkin ele almaları için stratejiler önerir ancak
kolaylaştırma metodu metnin şeklini ya da içeriğini yeniden yapılandırarak doğrudan anlamaya
yardımcı olmaz. Kolaylaştırmanın ana amacı metnin kolay anlaşılmasından ziyade metnin öğrenci
için daha eğlenceli, yaratıcı ve dilsel girdi açısından daha üst düzey bir form almasıdır.
Kolaylaştırma bir öğrenme stratejisidir. Okuyucu için metni anlaşılır hale getirmez, ancak bunu
kendi başına yapmasına rehberlik eder. Kolaylaştırmanın bu özel yönü, onu diğer metin uyarlama
metotlarından ayıran en önemli yönüdür.
2. Yöntem
Tüm Türk yurtları ve kültür coğrafyasında bilinen ve günümüze kadar anlatılagelen Köroğlu
Destanı’nın Anadolu sahası anlatılarından en geniş kapsamlısı olarak kabul edilen Behçet Mahir
anlatısında yer alan “Demircioğlu ile Reyhan Arap” kolunu B1 düzeyine uyarlamayı amaçlayan bu
çalışma betimsel bir çalışmadır. Bu çalışma kapsamında yapılan tüm işlemler sırasıyla aşağıda
belirtilmektedir:
2.1.Uyarlama Öncesi
Araştırmacılar, ilk olarak Behçet Mahir’den derlenen ve 1973 yılında Atatürk Üniversitesi
yayınları olarak Sevinç matbaasına baskısı yaptırılan “Köroğlu Destanı” adlı kitabın temini işine
koyulmuşlardır. Bu kapsamda araştırmacılar bu eserin hem çevrimiçi hem de kitap haline ulaşmaya
çalışmışlardır. Çevrimiçi olarak elde edilen nüshada birçok yazım hatası olmasının metin uyarlama
sürecini olumsuz etkileyeceğinden dolayı eserin kitap halinin bulunması yoluna gidilmiştir. Bu
amaç doğrultusunda birçok kütüphane ve sahaf taranmış ve kitabın orijinal hali bir sahafta
bulunmuş ve araştırmacılar tarafından satın alınmıştır.
Bir sonraki aşamada B1 düzeyine uyarlanacak ilgili kolun özgün hâli araştırmacılar
tarafından Microsoft Word dosyasına kaydedilmiştir. Metin uyarlama işleminin daha hızlı ve etkin
bir şekilde yapılabilmesi için uyarlama yapılacak olan metnin özgün halinin ayrı bir dosyaya
kaydedilmesi önemli bir adımdır. Özgün metnin Word dosyasına kaydedilmesinin ardından
araştırmacılar tarafından özgün metinde yer alan her bir cümle bir satıra gelecek şekilde Excel
dosyasına kaydedilmiştir. Cümlelerin Excel dosyasına kaydedilmesi metin uyarlama aşamasında
cümlelerin analizi işleminde araştırmacılara kolaylık sağlaması açısından son derece önemlidir.
Şekil 1’de araştırmacılar tarafından oluşturulan Excel dosyasından bir görsel görülmektedir.

233
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR

Şekil 1. Demircioğlu ile Reyhan Arap Cümle Analizi

2.2.Uyarlama Sırası
Metin uyarlama aşamasında ilk olarak sadeleştirme ve genişletme işlemleri yapılmıştır.
Daha sonra kolaylaştırma işlemi yapılmıştır. Sadeleştirme işlemi üç boyutta gerçekleştirilmiştir. İlk
olarak içerik sadeleştirme yapılmıştır. Devamında sözdizimsel ve sözcüksel sadeleştirme beraber
işleme alınmıştır. İçerik sadeleştirmede metin içerisinde yer alan olay dışı unsurlar ayıklanmış ve
metinden çıkartılmıştır. Şiirler metin içerisinde korunmuştur. Köroğlu Destanı kollarında yer alan
şiirlerin olay bütünlüğü içerisinde yer almasından dolayı şiirler özgün metinden çıkartılmamıştır.
Bu noktada Behçet Mahir anlatısında yer alan ilgili koldaki ara sözler ve metin dışı unsurlar
metinden çıkartılmıştır. Ayrıca tekrara düşen ifadeler düzeltilmiştir.
Sözdizimsel sadeleştirmede devrik, uzun ve bölünmüş cümleler ile paragraflar daha anlaşılır
hale getirilmiştir. Düzey üstü bağlaç ve dilbilgisi yapıları belirlenip yerine düzeye uygun bağlaç ve
dilbilgisi yapıları kullanılmıştır. Düzey üstü bağlaçların tespiti ve yerine kullanılacak düzeye uygun
bağlaçların karar verilmesi aşamasında Karatay ve Kaya (2019)’nın Türkçenin yabancı dil olarak
öğretimi alanında kullanılan ders kitaplarını inceledikleri ve her bir düzey için oluşturdukları bağlaç
kullanım sıklığı listesinden yararlanılmıştır. Düzeye uygun dil bilgisi yapılarını tespit etmek amacı
ile araştırmacılar tarafından “Yeni Hitit”, “Yedi İklim Türkçe” ve “İstanbul Yabancılar için
Türkçe” adlı ders kitaplarında yer alan dilbilgisi yapıları ayrı ayrı çıkartılmış ve Word dosyasına
kaydedilmiştir. Dil bilgisi yapılarının sözdizimsel sadeleştirilmesinde bu listeden yararlanılmıştır.
Bunun yanında metin içerisinde yer alan diyaloglar konuşma çizgisi kullanılarak ayrı ayrı
yazılmıştır. Karakterlerin kendi kendilerine konuşmaları ise tırnak işareti içerisine alınıp italik yazı
karakteri ile yazılmıştır.
Sözcüksel sadeleştirmede düzey üstü kelime ve kelime gruplarının yerine düzeye uygun
kelime ve kelime grupları kullanılarak anlamayı arttırmak amaçlanmıştır. Düzey üstü kelimelerin
tespiti aşamasında Aydın (2015) ve Erol (2014) ‘un çalışmalarından yararlanılmıştır. Aydın yaptığı
çalışmasında Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi alanında kullanılan ders kitaplarını incelemiş
ve B1 düzeyi için 1000 kelimelik bir kelime havuzu oluşturmuştur. Erol da benzer şekilde
Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi üzerine kullanılan ders kitaplarını incelemiş ve çalışmasının
sonucunda A1 ve A2 düzeyinde bilinmesi gereken 1000 kelimelik bir kelime havuzu oluşturmuştur.
Oluşturulan bu kelime listelerinin yanında Göz (2003) ve Ölker (2011)’in çalışmalarından da
yararlanılmıştır. Göz, çalışmasında 1995 ile 2000 yılları arasındaki yazılı Türkçenin kelime sıklığını

234
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı

belirlemeyi amaçlamıştır. Ölker ise Göz’ün çalışmasından elli yıl öncesinin durumunu ortaya
çıkarmayı amaçlamıştır. Araştırmacılar, sözcüksel sadeleştirme işlemi aşamasında düzeye uygun eş
anlamlı kelimelerin seçiminde bazen ikilem yaşamışlardır. Bu noktada ulusal derlem, Göz ve
Ölker’in çalışmalarından yararlanılmıştır. İkileme düşülen kelimelerden kullanım sıklık frekansı
yüksek olan metin içerisinde kullanılmıştır.
Genişletme işlemi tek boyut üzerinden yapılmıştır. Krashen (1985)’in girdi+1 teorisi dikkate
alınarak bazı düzey üstü kelimeler metin içerisinde korunmuştur. Korunan bu kelimelerin öncesinde
veya sonrasında yer alan bağlamlarda açıklayıcı bilgiler verilmiştir. Açıklayıcı bu bilgiler bazen bir
tanım olabileceği gibi genişletme yapılan kelime veya kelime grubunun özelliklerini ifade eden bilgiler
olabilmektedir. Bu noktada dikkat edilmesi gereken husus açıklayıcı bilgi içeren bağlamda mutlaka
düzeye uygun kelime, kelime grubu ve dil bilgisi yapılarının kullanılması gerekmektedir. B1 düzeyine
uyarlanmış metin örneği içerisinde yer alan genişletilmiş kelime ve kelime grupları renklendirilerek
yazılmıştır. Araştırmacılar tarafından bu kelime ve kelime grupları mavi renk ile renklendirilmiştir. Bu
renklendirmenin amacı okuyucun dikkatini bu kelimeler üzerine çekmektedir.
Kolaylaştırma işlemi iki boyut üzerinden yapılmıştır. İlki sadeleştirme işlemi yapılırken bazı
düzey üstü kelime ve kelime grupları sadeleştirilmemiş ve bu kelimelerin üzerine
numaralandırmalar yapılmıştır. Ayrıca okuyucunun dikkatini çekmesi açısından kalın ve italik
olarak yazılmışlardır. Numaralandırılan bu kelime ve kelime gruplarına ilgili kolun sonunda
oluşturulan sözlükçe bölümünde anlamları açıklanarak yer verilmiştir. Sözlükçe oluşturulmasında
öğrencilerin metni anlamlandırmalarında onlara yardımcı olması amaçlanmıştır. Bunun yanında
sözlükçe oluşturularak okuyucuların kısmen daha fazla zihinsel süreç yaşamaları amaçlanmıştır.
İkinci olarak ilgili kolun farklı bölümlerine ilgili sayfadaki olayı özetleyen çizimler yerleştirilmiştir.
Bu çizimler okuyucuya metni daha iyi anlamlandırma ve üzerinde düşünme şansı vereceği
düşünülmektedir. Bu çizimlerin ilgili kola yerleştirilmesindeki temel amaç okuyucu açısından metni
daha eğlenceli hale getirmektir.
2.3.Uyarlama Sonrası
Metin uyarlama işleminin ardından B1 düzeyine uyarlanan metin ile özgün metin uzman
görüşü alınmak için uzmanlık alanı Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi olan üç uzmana
gönderilmiştir. İlk olarak uzmanlardan hem özgün metni hem de uyarlama yapılmış metni
okumaları istenmiştir. Okumaların ardından değerlendirmelerini yapmaları istenmiştir. Özgün
metnin uzmanlara gönderilmesinin temel amacı içerik değerlendirme aşamasında ilgili kolun olay
örgüsünün korunup korunmadığını değerlendirmeye yardımcı olmasıdır. Araştırmacılar,
uzmanların metni değerlendirmelerini kolaylaştırıcı üç boyuttan oluşan bir “Uzman Değerlendirme
Formu” hazırlamışlardır. Uzmanlardan metni sözdizimsel, sözcüksel ve içerik boyutunda
değerlendirmeleri istenmiştir. Alınan geri dönütler çerçevesinde gerekli düzeltmeler ve eklemeler
yapıldıktan sonra metnin son hali verilmiştir. Ayrıca uzmanlardan ilgili kolun sonunda yer alan
sözlükçeyi de değerlendirmeleri istenmiştir. Uzmanlardan sözlükçede yer alan kelimelerden
çıkartılması gerekli gördükleri kelimeleri işaretlemeleri istenmiş ve dönütlerin ardından sözlükçe
bölümü de son halini almıştır.
3. B1 Düzeyine Uyarlanmış Metin Örneği
Demircioğlu ile Reyhan Arap
Demircioğlu, atının üzerinde Kenan ülkesine doğru yola çıkmıştı. Reyhan Arap’ı canlı
olarak Türkiye ülkesine getirecekti. Köroğlu’na Reyhan Arap’ı canlı getireceğine söz vermişti.
Gece gündüz durmadan atının üzerinde yola devam etti. Günlerden bir gün Kenan ülkesine yaklaştı.

235
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR

Demircioğlu, Kenan ülkesine yaklaştığında atından indi. Atını tenha1 bir yere bağladı. Biraz
beklemeye karar verdi. Çünkü gündüz vakti2 bu şehre girmesi tehlikeli olabilirdi. Kendi kendine
“Şimdi ben bu şehre girersem beni birisi görebilir. Bana sen kimsin? Nereden geliyorsun? diye
sorabilir” diye düşündü. Bu sebeple geceyi beklemeye karar verdi. Tabii ki 3 önce Reyhan Arap’ın
yaşadığı yeri iyi öğrenmesi gerekiyordu. Reyhan Arap nerede yaşıyor? Kimler ile dolaşıyor? Nasıl
biri? Kuvveti nasıl? Tüm bu sorulara cevap bulması gerekiyordu. Birkaç gün bu Kenan ülkesini
dolaşmanın doğru olacağını düşündü. Şehri dolaşırken belki de Reyhan Arap’ı bulurum diye düşündü.
Demircioğlu bunları düşünürken gece olmuştu. Her yer karanlıktı. “İşte şimdi tam zamanı.
Her yer karanlık. Hiç kimse birbirini görmüyor. Şehre girince bir handa4 dinlenirim.” diye
düşündü. Gece karanlığında şehre girmek için harekete geçti. Atının üzerinde yavaş yavaş
ilerliyordu5. Ancak Demircioğlu’nun bilmediği bir şey vardı. Reyhan Arap gece olduğunda bu
şehre girenleri durdururdu. Kim olduğunu, nereden geldiğini ve nereye gittiğini sorardı. Atının
üzerinde sabaha kadar şehirde dolaşırdı. Yani sabaha kadar şehri korurmuş. Reyhan Arap’ın atının
adı da Alapaça idi. Kır at gibi kuvvetli, onun gibi hızlı koşardı. Uçan kuştan daha hızlıydı. Reyhan
Arap gibi bir yiğide de böyle bir at gerekli. Kenan ülkesinin Padişahı ona çok güveniyordu. Çünkü
Reyhan Arap dünya pehlivanıydı6. O, Demircioğlu ve Köroğlu kadar yiğit ve cesurdu, hiç kimseden
korkmuyordu.
Demircioğlu karanlıkta şehre doğru ilerlerken Reyhan Arap’da şehrin girişinde dolaşıyordu.
Alapaça’nın üzerinde şehrin sokaklarını gözlüyordu7. Bir anda Alapaça, Demircioğlu’nun atının
kokusunu aldı. Alapaça bu kokuyu aldığında kişnemeye8 başladı. Reyhan Arap atının
kişnemesinden yabancı birinin geldiğini anladı. Atının üzerinde karşıdan gelen atlıya “Ey yiğit, dost
musun, düşman mısın, sen kimsin? Bana cevap ver.” diye seslendi.

Demircioğlu, Reyhan Arap’ın söylediklerini duydu ama hiç cevap vermedi. Kim olduğunu
söylemedi. Yavaş yavaş atını sürmeye devam etti. Gece karanlıkta birbirlerini görmüyorlardı.
Çünkü aralarındaki mesafe fazlaydı. Birbirlerine çok uzaktaydılar. Demircioğlu biraz daha
yaklaştı9. Reyhan Arap, Demircioğlu’nu karanlıkta biraz görmeye başlamıştı. Onu gördüğünde
hemen “Ey delikanlı, daha fazla yaklaşma. Benim adım Reyhan Arap. Dost musun, düşman mısın?
Bana cevap ver.” dedi. Demircioğlu, bu atlı adamın Reyhan Arap olduğunu duydu. Aniden
titremeye10 başladı. Neden titremeye başladı? Bu adamdan korktuğu için mi? Hayır. Peki, neden
titremeye başladı? Sevincinden titremeye başladı. Demircioğlu gülümseyerek kendi kendine “Ulan,
ben bu adamı nasıl bulacağımı düşünüyordum. Allah rast getirdi11.” dedi. Demircioğlu hiç cevap
vermedi ve atını sürmeye devam etti. Reyhan Arap baktı ki bu adam hiç cevap vermiyor. “Ben
adımı söyledim ama o hiç konuşmadı. Şu adama biraz daha yaklaşayım.” diye düşündü.
Alapaça’nın üzerinde Demircioğlu’na biraz daha yaklaştı. Ona iyice baktı. Vücudunu inceledi.

236
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı

Reyhan Arap gördü ki bu adamın vücudu sağlam, iri yapılı12 bir adam. Tekrar Demircioğlu’na
seslendi: “Ey delikanlı, nerelisin? Nereden geliyorsun? Dost musun, düşman mısın? Bana cevap
ver. Eğer cevap vermezsen, sana zarar vereceğim.” Demircioğlu bıyık altından gülmeye13 başladı.
Kendi kendine “Ben şimdi adımı söylersem, bu adam buradan kaçar. Ya da bana kılıcı ile saldırır.
Ben de ona saldırırım. Bu adamı canlı olarak Türkiye toprağına götürmem gerekiyor. Köroğlu’na
söz verdim.” diye düşündü. Demircioğlu bir hile14 düşünmeye başladı. Birkaç dakika sonra Reyhan
Arap’a doğru elleri ile bir şeyler anlatmaya başladı. İşaretler ile konuşamadığını ve az duyduğunu
anlatıyordu. Söyleyeceği şeyi kulağına yüksek sesle söylemesi gerektiğini anlatıyordu. O zaman
Reyhan Arap anladı ki bu adam hem az duyuyor hem de konuşamıyor. “Eğer beni duysaydı benden
korkardı. Çünkü benim adımdan herkes korkar. Benim yiğit bir adam olduğumu herkes bilir.” diye
düşündü.
Bir müddet sonra15 Reyhan Arap, Demircioğlu’nun yanına yaklaşmaya karar verdi. Ona
nereli olduğunu ve kim olduğunu sormak istedi. Reyhan Arap, Demircioğlu’na yavaş yavaş
yaklaştı. Demircioğlu da yumruğunu sıkmıştı16. Reyhan Arap, Demircioğlu’nun yanına geldiği
anda Demircioğlu, Reyhan Arap’ın kolunun altına bir yumruk attı. Yumruğu kolunun altına atmıştı.
Peki, neden? Çünkü insanın en zayıf yeri kolunun altıdır. Birisi kolunun altına vurursa nefesin
kesilir, hiç nefes alamazsın. Reyhan Arap’ın da nefesi kesildi. Alapaça’nın üzerinden yere düştü.
Reyhan yere düştüğü anda Demircioğlu hemen atından aşağıya indi. Reyhan Arap’ın ellerini ve
ayaklarını bağladı. Daha sonra yanına oturdu. Reyhan Arap bayılmıştı17 ve onun uyanmasını
beklemeye başladı.

On beş dakika sonra Reyhan Arap uyandı. Uyandığı zaman gördü ki elleri, kolları
bağlanmış. Onu bağlayan adam da yanında oturuyor. O zaman yanında oturan adama seslendi:
Ey delikanlı, sen kimsin? İn misin cin misin?18 Bana nasıl vurdun öyle, nefesim kesilmiş,
bayılmışım. Bana cevap ver. Nereden geliyorsun? Nerelisin? Adın nedir?
Demircioğlu yine19 hiç konuşmadı. Sorulara cevap vermedi. Atının arkasından sazını eline
aldı. Reyhan Arap’a sazı ile cevap vermek istedi. Birlikte dinleyelim bakalım20, Demircioğlu, ne
söylemiş:
Sorarsan Türkiye vatan u yurdum
(Nereli olduğumu sorarsan, Türkiye’dir vatanım)
Gör Demircioğlu diyerler bana
(Demircioğlu derler bana)

237
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR

Esas Erzurumlu vatan u ilim

Şimdi bu gelişim Çamlıbeli'nden

Sanma ki bu yeri ben mülk ederim

Demircioğlu'dur Kenan’dır adım

Reyhan Arap elleri, ayakları bağlı bir şekilde Demircioğlu’nu dinledi. Ne yapacağını
şaşırmıştı22. Hiçbir şey söylemeden Demircioğlu’nun yüzüne bakıyordu. Demircioğlu, Reyhan
Arap’a seslendi “Ey, Reyhan Arap. Neden yüzüme kötü kötü bakıyorsun? Bana cevap ver. Eğer

238
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı

benimle gelirsen, seni Çamlıbel’e götüreceğim. Eğer gelmiyorum dersen, o zaman seni atıma
bağlayıp götüreceğim. Elin, kolun bağlıdır. Benden kurtulamazsın.” Reyhan Arap’ın yapabileceği
hiçbir şey yoktu. Çünkü elleri, kolları bağlı. Bir kişinin elleri, kolları bağlı olduğu zaman bu kişi
Zaloğlu Rüstem* olsa hiçbir şey yapamaz.

Zaloğlu Rüstem

*İran edebiyatının ünlü kahramanıdır. İran şairi Firdevsî'nin Şehname adlı kitabında büyük bir kahraman
olarak anlatılır. Rüstem, edebiyat kitaplarında Rüstem-i Zâl olarak bilinir. Ama insanlar ona Zaloğlu Rüstem diye
seslenirdi. İranlılar ile Türkler arasındaki savaşlarda büyük kahramanlık, güçlülük ve yiğitlik göstermiştir. Bu sebeple
özellikle pehlivan, yiğit, hükümdar gibi kişileri övmek (güzel söz söylemek) için Zaloğlu Rüstem'in adı kullanılır.

Demircioğlu baktı ki Reyhan Arap cevap vermiyor. Tekrar ona seslendi “Arkadaş, ölünceye
kadar benimle kardeş olur musun? Benim ile birlikte yaşar mısın? Benim ile birlikte savaşır mısın?
Benim ile birlikte sefa sürer misin, eğlenir misin? Eğer bana söz verirsen, ellerini ve ayaklarını
çözeceğim. Benden önce sen Çamlıbel’e gideceksin. Oraya gittiğinde Köroğlu’nu bulacaksın. Onun
elini öpeceksin. Köroğlu’nun defterine adını yazacaksın. Onunla arkadaş olacaksın. Eğer bunları
yaparsan, Çamlıbel’e geldiğimde ben de senin ile arkadaş olurum. Ölünceye kadar kardeş oluruz.
Eğer söz vermezsen, benden kaçsan da seni yakalarım. Şimdi bana cevap ver. Ölmek mi istersin
yoksa23 benimle kardeş olup yaşamak mı istersin?”
Reyhan Arap, Demircioğlu’nu dinledikten sonra:
Ey yiğit! Bana biraz zaman ver. Düşünmek istiyorum.
Sana düşünmek için bir saat süre veriyorum.
Reyhan Arap aşağı yukarı bir saat24 ne yapacağını düşündü. Elleri, kolları bağlı şekilde
yerde oturuyordu. Kendi kendine “Eğer ben bu adamın söylediklerini kabul etmezsem, beni zorla
götürecek. Götürdüğü yerde de beni öldürecek. Yaşamak ölmekten daha iyidir. En iyisi25 ben bu
adamın söylediklerini kabul edeyim.” diye düşündü. Daha sonra Demircioğlu’na seslendi “Ey yiğit!
Anladım ki sen benden daha yiğitsin. Söylediklerini kabul ediyorum. Seninle ölünceye kadar kardeş
olacağıma söz veriyorum.” Demircioğlu, Reyhan Arap’tan bu cevabı duydu. Hemen onun yanına
geldi. Reyhan Arap’ın ellerini ve ayaklarını çözdü. Birbirleri ile kucaklaştılar26. Bir saat önce
düşmandılar, şimdi kardeş, arkadaş oldular. Demircioğlu:
— Ey kardeş! Şimdi sen benden önce Köroğlu’nun yanına git. Çamlıbel’e vardığında, oraya
gittiğinde Köroğlu’nun defterine adını yaz. Onun ile kardeş ol. Ben de senin arkandan
geleceğim.
— Baş üstüne, ey kardeş!

239
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR

— Ey Reyhan Arap, ben şimdi sana son olarak bir şey söylemek istiyorum.
— Buyur, kardeş. Seni dinliyorum.
— Şimdi ben senin ellerini, ayaklarını çözdüm. Sana atın Alapaça’yı veriyorum. Eğer sen
atın ile Çamlıbel’e gitmezsen, benden kaçarsan, seni bulurum. Nereye gidersen, senin
arkandan gelirim. Eğer beni kandırırsan27, seni bulurum ve öldürürüm. Seni hiç kimse
kurtaramaz. Bunu bilmeni istiyorum.
— Ey kardeş, yiğit adam yalan söylemez. Ölünceye kadar senin ile Çamlıbel’de
yaşayacağıma, senin ile savaşacağıma söz veriyorum.
— Tamam, kardeş, şimdi sen Çamlıbel’e git. Ben biraz bu Kenan ülkesini gezeceğim. Daha
sonra Çamlıbel’e geleceğim.

Reyhan Arap, dikkatli bir şekilde Demircioğlu’nu dinledi. Daha sonra atı Alapaça ile
Çamlıbel’e doğru hareket etti. Demircioğlu da hemen Kenan şehrinden içeri girmişti. Demircioğlu
şehre girdiğinde saat çok geç olmuştu. Daha da şehrin içerisine doğru ilerledi. Bir bahçenin28 önüne
geldiğinde dinlenmek için durdu. Baktı ki bahçenin içerisinde çok fazla çiçek var. Demircioğlu bu
bahçeyi çok beğenmişti. Ama bilmediği bir şey vardı. Bu bahçenin sahibi Kenan ülkesinin
padişahının kızı Mine Sultan’dı. Mine Sultan bu bahçeyi çok severdi. Bu bahçenin iki tane
bahçıvanı29 vardı. Gece olduğunda bir tanesi evine giderdi. Diğeri ise bahçeyi yabancılardan
korurdu. O gece bahçede kalan bahçıvan uyuya kalmıştı30. Demircioğlu sessiz bir şekilde bahçenin
kapısına yaklaştı. Baktı ki kapı açık. Bahçıvan ise kapının yanında uyuyor. Cebinden çıkardığı ilacı
bahçıvanın burnuna tuttu. Bahçıvan tamamen bayılmıştı. Onu bahçenin içerisine taşıdı. Daha sonra
atı ile bahçeden içeri girdi. Demircioğlu’nun atı bahçedeki çiçekleri hemen yemeye başladı.
Demircioğlu ile atı bu bahçede dinlenmeye devam etsinler. Bakalım Mine Sultan ne yapıyor?
Demircioğlu bahçede dinlenirken Mine Sultan da sarayında uyuyordu. Mine Sultan gecenin
bir vakti31 aniden uyandı. Çok susamıştı. Yan odadaki hizmetçiye seslendi:
— Ey kız!
— Buyurun Sultanım.
— Bana bahçeden soğuk su getir. Çok susadım.
— Baş üstüne Sultanım.
Hizmetçi kız su almak için bahçeye geldi. Baktı ki bahçenin içerisinde iri yarı bir adam ve
bir de at var. Adam oturmuş dinleniyor. Atı da çiçekleri yiyor32. Hizmetçi kız bahçeden içeri girdi
ve Demircioğlu’na ağlayarak seslendi:

240
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı

— Ey adam, sen bu bahçeye nasıl girdin? Sen deli misin? Yoksa eşkıya mısın? Bu bahçede
ne yapıyorsun? Allah’tan korkmaz mısın? Çiçeklerimizi neden mahvettin?33
Demircioğlu gülerek cevap verdi:
— Kızım, benden korkmana gerek yok. Sadece atım aç. Onu besliyorum.
— Ey adam, burası çayır34 mıdır? Neden atını burada besliyorsun? Hani ot35 nerede?
— Kızım, benim atım ot yemez.
— Ne yer?
— Sadece çiçek yer. Atımın karnı doyduktan sonra gideceğim.
Hizmetçi kız bu cevabı duyduğunda hemen Mine Sultan’ın yanına koştu:
— Hey Mine Sultan!
— Ne oldu?
— Bir tane eşkıya bahçenize girmiş. Atı da çiçeklerin hepsini yemiş.
Mine Sultan hizmetçi kızın söylediklerini duyduğunda çok kızmıştı. Hemen koşarak
bahçesine gitti. Bahçeye geldiğinde Demircioğlu oradaydı. Atı ise çiçekleri yiyordu. Mine Sultan
ağlayarak Demircioğlu’na seslendi:
— Ey eşkıya, bu bahçeye girmene kim izin verdi? Allah’tan korkmaz mısın?
Demircioğlu, Mine Sultanı gördüğünde onun güzelliğine vurulmuştu. Onu çok beğenmişti.
Onun daha fazla üzülmesini istemiyordu
— Kızım, ağlama. Tamam, gidiyorum. Ama sana birkaç söz söylemek istiyorum.

Demircioğlu, Mine Sultan’ı beğendiğini ona söylemek istedi. Atının arkasından sazını eline
aldı. Bakalım Mine Sultan’a neler söylemiş:
Ayın hilâline benzer kaşların
(Kaşların ayın hilaline36 benzer)
İnci yü mercandır sıra dişlerin
(Dişlerin ise inci37gibidir)
Dalındaki örük örük saçların

241
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR

(Saçlarını örmüşsün38)
Salı vermiş teli dala uygundur
(Saçlarını salar39 ise daha güzel durur)

Görmedim sen gibi güzel bir meral

Mine Sultan hem ağlıyor hem de Demircioğlu’nu dinliyordu. Demircioğlu sözlerine son
verdiğinde Mine Sultan’a dönerek:
— Kızım, sana bu sözleri söylemek istedim. Atım da bahçendeki çiçekleri yedi. Bundan
dolayı özür dilerim. Şimdi ben gidiyorum.
Demircioğlu oradan ayrılmadan önce bir kez daha Mine Sultan’a baktı. Kendi kendine
“Ulan! Eğer ağam Köroğlu bana kızmasa, ben bu kızı yanımda götürürüm. Ama ağam Köroğlu
bana kızar. Beni arkadaşlıktan çıkarır. Ben Türk evladıyım. Bu kızı kaçırmak bana yakışmaz40.”
diye düşündü. Demircioğlu bahçeden çıkarken, Mine Sultan seslendi:
— Ey eşkıya! Şimdi Reyhan Arap’ı buraya çağırıyorum. O sana yaptıklarının cezasını41
verir.
Demircioğlu, Mine Sultan’a bakarak cevap verdi:
— Kızım, sen üzülme. Reyhan Arap akşam bu şehirden gitti.
Demircioğlu sözlerini söyledikten sonra atına bindi. Yavaş yavaş şehirden çıktı. Ve Reyhan
Arap’ın arkasından o da Çamlıbel’e doğru yola çıktı. Köroğlu da Çamlıbel’de Demircioğlu ile
Reyhan Arap’ı bekliyordu. Bir gün baktı ki Reyhan Arap geliyor. Ama yanında Demircioğlu yoktu.
Köroğlu dikkatli bir şekilde Reyhan Arap’a baktı. Anladı ki Reyhan Arap düşman değil. Arkadaş
olarak Çamlıbel’e gelmiş. Ama Köroğlu yine de dikkatliydi. Elinde kılıcı ile Reyhan Arap’ın yanına
gitti. Reyhan Arap, Köroğlu’nu görünce:
— Ağa, kılıcını bırak. Defterini aç ve adımı oraya yaz. Ben ölünceye kadar sizin ile kardeş
olacağıma söz verdim.
Köroğlu bu cevabı duyduğunda çok sevindi. Hemen defterini açtı. Reyhan Arap’ın adını
deftere yazdı. Daha sonra beraber sohbet etmeye başladılar. Bir gün sonra Demircioğlu da
Çamlıbel’e ulaştı. Onu, Köroğlu ile Reyhan Arap birlikte karşıladı. Demircioğlu atından indi ve
Köroğlu’nun elini öptü. Daha sonra Köroğlu’na seslendi:

242
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı

— Ağam, Padişahımız Sultan Murat’a söz vermiştin. İşte, sana Reyhan Arap’ı canlı olarak
getirdim.

Demircioğlu daha sonra Reyhan Arap’a sarıldı. Birbirlerine güzel sözler söylediler. Bu arada
Köroğlu da Reyhan Arap’a seslendi:
— Oğlum, Reyhan Arap.
— Buyur, ağam.
— Oğlum, Padişahımız Sultan Murat’a bir söz verdim. Seni onun sarayına götüreceğim.
Ama korkmana gerek yok. Padişahımız Sultan Murat seni affedecektir. Ben,
Padişahımız ile konuşacağım. Seni affetmesini isteyeceğim. Ancak ben, seni ellerin ve
kolların bağlı olarak saraya götüreceğime söz verdim. Bu sebeple senin ellerini ve
kollarını bağlamam gerekiyor. Hiç korkma.
— Olur ağam. Eğer ölürsem, Reyhan Arap Türk vatanına kurban olsun42.
Köroğlu, Reyhan Arap’ın ellerini ve kollarını bağladı. Daha sonra onu atı Alapaça’nın
üzerine bindirdi. Kendisi de Kır atın üzerine bindi. Ve ikisi birlikte İstanbul’a doğru harekete
geçtiler. Gece ve gündüz atlarının üzerinde yolculuk ettiler. Bir zaman sonra İstanbul’a geldiler.
Askerler Sultan Murat’a “Köroğlu, Reyhan Arap’ı getirdi.” diye haber verdiler. Sultan Murat da
hemen “İkisini de saraya getirin.” diye emir verdi.

243
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR

Köroğlu ve Reyhan Arap, Sultan Murat’ın karşısında durdular. Reyhan Arap’ın elleri ve
kolları bağlıydı. İkisi de önlerine bakıyordu. Sultan Murat’a saygı gösteriyorlardı43. Sultan Murat,
Köroğlu’na dönerek:
— Oğlum, Köroğlu.
— Buyur Padişahım.
— Reyhan Arap bu adam mıdır?
— Evet, Padişahım. Bu adam Reyhan Arap’tır. Kenan ülkesinin en güçlü adamı Reyhan
Arap. Elleri ve kolları bağlı onu buraya getirdim. Ama emrinizdedir, siz ne isterseniz
onu yapacak Padişahım.
Sultan Murat, Reyhan Arap’a baktı. Gülerek:
— Senin padişahın bana bir mesaj gönderdi. Türkiye ülkesinden toprak istiyordu. Eğer
vermezsem bizim ile savaşacağını söylemişti. Seni de askerlerin komutanı44 yapacağını
söylemişti. Ama ne oldu? Türkiye kahramanı seni canlı olarak buraya getirdi.
Reyhan Arap hiç konuşmuyordu. Sadece önüne bakıyordu. Sultan Murat, Köroğlu’na
dönerek:
— Oğlum, Köroğlu.
— Buyur Padişahım.
— Bu adamı ne yapacaksın?
— Bu adamı senin sarayına canlı bir şekilde getirdim. Sen ne istersen onu yapacağım. Ama
birkaç söz söylemek istiyorum. Sözlerimi de saz ile söylemek istiyorum.
— Söyle bakalım Köroğlu. Seni dinliyorum.
Köroğlu sazını eline aldı. Bakalım saz ile ne söylemiş:

Bağışla Reyhan’ı şevketlim bana

Reyhan ayrılmamış şöhret-i şandan

244
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı

Reyhan'ın affını dilerim senden

Şevketlim ey dinle benim sözümü

Köroğlu sözlerine son verdiğinde Sultan Murat, Reyhan Arap’a seslendi:

245
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR

Köroğlu ile Reyhan Arap, sevinerek oradan ayrıldılar. Atlarına bindiler ve Çamlıbel’e doğru
yola çıktılar. Sultan Murat, Köroğlu’na istediği yeri alabileceğini söylemişti. Köroğlu da Çamlıbel’i
aldı. Çamlıbel Türkiye ülkesinin merkezinde yer alırdı. Tokat, Sivas ve Kayseri şehirlerinin
ortasındaydı. Birçok ticaret yapan kişi buradan geçmek zorundaydı. Köroğlu da buradan
geçenlerden para almaya devam etti. Çamlıbel’i kendisine ve arkadaşlarına vatan yaptı. Orada
arkadaşları ve Kır atı ile birlikte mutlu bir şekilde yaşayıp gitti.

SÖZLÜKÇE

1. Tenha (Desolate, Not crowded) : Kalabalık olmayan, çok az insanın olduğu yer.
2. Gündüz vakti (Day time) : Günün sabahtan akşama kadar süren aydınlık bölümü.
3. Tabii ki (Of course) : Elbette, doğal olarak, işin gereği olarak
4. Han (Public House, Hotel) : Yol üzerinde veya kasabalarda yolcuların gece kalmalarına
yarayan bina. Eski zamanlarda ki hotel.
5. İlerlemek (To move on) : Bulunduğu yerden daha ileriye gitmek, yol almak, hareket
etmek.
6. Pehlivan (Wrestler) : Güreşçi. İri yapılı ve güçlü kimse.
7. Gözlemek (To watch, To monitor) : Dikkatle bakmak, gözlemlemek, bir şeyi veya bir
yeri düşmanlardan korumak, kollamak.
8. Kişnemek (To neigh) : Atın bağırması, atın ses çıkarması.
9. Yaklaşmak (To come closer) : Yakınlaşmak. Aradaki uzaklığı azaltmak veya tamamen
ortadan kaldırmak için ileri gitmek.
10.Titremek (To shake) : Kaslar hızlı küçük kasılmalarla sarsılmak. Birinden veya bir
şeyden korkmak, korkuya kapılmak.
11. Allah rast getirmek (To allow to succeed, God helped for something to do) :
Aranmakta olan bir şeyi veya kimseyi beklenmedik bir yer ve zamanda bulmak.

246
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı

12. İri yapılı (Well built) : Uzun boylu ve etine dolgun (kimse), iri kıyım, güçlü, kuvvetli
kimse.
13. Bıyık altından gülmek (To laugh up one's sleeve) : Bir kişiye sevindiğini belli
etmemeye çalışarak gülümsemek. Gizliden gülmek.
14. Hile (Trick) : Birini aldatmak, yanıltmak için yapılan şey.
15. Bir müddet sonra (After a while) : Bir miktar zaman sonra. Belli bir zaman sonra.
16. Yumruğu sıkmak (To clench a fist) : Birine vurmak için hazırlanmak.
17. Bayılmak (To faint, To pass out) : Uyur gibi olmak, kendinden geçmek, kendini
kaybetmek.
18. İn misin cin misin? (Who are you?) : Genellikle masallarda `insan mısın, cin misin?`
anlamında kullanılan bir söz.
19. Yine (Again) : Yeniden, bir daha, tekrar, gene.
20. Bakalım (Let's...) : İçinde bulunduğu cümleye merak anlamı katan söz.
21. Lider (Leader) : Bir kişinin örnek aldığı ve sevdiği kimse.
22. Şaşırmak (To be suprised) : Ne yapacağını bilememek.
23. Yoksa (Or) : Aksi takdirde anlamında kullanılan bir söz.
24. Aşağı yukarı bir saat (Approximately, About an hour) : Bir saate yakın bir zaman.
25. En iyisi (The best of something, Best option is…) : Yapılabilecek en güzel şey.
Yapılacak en doğru şey.
26. Kucaklaşmak (To hug each other) : Biri ile sarılmak. Sevindiğini sarılarak göstermek.
27. Kandırmak (To trick someone) : Birini aldatmak. Birine yalan söylemek. Birine hile
yapmak.
28. Bahçe (Garden) : Evlerin önünde bulunan boş yer.
29. Bahçıvan (Gardener) : Bir bahçenin düzenlenmesi ve bakımıyla görevli kimse.
30. Uyuya kalmak (To fall a sleep) : Aniden uyumak. Uyumak.
31. Gece vakti (Night time) : Güneş battıktan sonraki karanlık bölüm.
32. Yiyor (…is eating) : Yemek yeme işlemini yapmak.
33. Mahvetmek (To destroy something) : Yok etmek. Birşeyi bozup işe yaramaz hale
getirmek.
34. Çayır (Grassland) : Hayvanların beslendiği yer, tarla.
35. Hani ot? (Where is the grass?) : Otun (Çimen) nerede olduğunu ifade eden soru
cümlesi.
36. Hilal (Moon) : Ay
37. İnci (Pearl) : Kıymetli, değerli süs eşyası.
38. Saç örmek (To hair weave) : Saçların birbirine bağlanması.
39. Saçları salmak (To free hair) : Saçları bağlamamak.

247
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR

40. Bana yakışmaz (This is not the right thing to do) : Bir davranışın doğru olmadığını
kabul etmek.
41. Ceza (Punishment) : Uygunsuz davranışlarda bulunanlara uygulanan üzüntü, sıkıntı,
acı verici işlem.
42. Kurban olmak (To sacrifice oneself for) : Bir kimse veya bir şey için kendini yok etmek.
43. Saygı göstermek (To respect someone) : Birine değer vermek.
44. Komutan (Commander, General in army) : Bir asker topluluğunun başı, kumandan.
45. Söz hakkı vermek (To give a say) : Birine konuşması için izin vermek.
46. Ticaret (Commerce, Business) : Bir şeyi alıp satma işi.

4. Sonuç
Dil öğretiminin temel unsurlarından bir tanesi de kültür aktarımıdır. Batılı dillerin ana dili
olarak konuşulduğu ülkelerde bu durum bir devlet politikası hâlini almış bulunmaktadır. Bu amaç
doğrultusunda yüzyıllardır dillerini öğrettikleri topluluklara aynı zamanda kültürlerini de
öğretmektedirler. Bir nevi dillerini yumuşak güç (Soft Power) olarak kullanmaktadırlar. Bu
bağlamda bu ülkeler kültürlerini hedef kitleye aktarırken sinema, belgesel, afiş, reklam filmleri,
roman, hikâye, ders kitabı vb. gibi farklı materyaller kullanmaktadır.
Ülkemizdeki bazı kurum ve kuruluşların da son zamanlarda düzeye uygun seviyelendirilmiş
kültürel öğeleri barındıran okuma kitapları (readers) hazırlamaya başladığı görülmektedir. Elbette
bu kitapların sayısı yeterli düzeyde değildir. Bu noktada Türkçeyi yabancı dil olarak öğretimi
alanında çalışan araştırmacılar ve akademisyenlerin benzer çalışmalar ortaya koyması
gerekmektedir.
Türk yurtlarında ve komşu ülkelerde farklı farklı versiyonları bulunan ve yüzyıllardır çok
geniş bir coğrafyada anlatılan Köroğlu Destanı’nın Anadolu sahası anlatılarından Behçet Mahir
anlatısında yer alan “Demircioğlu ile Reyhan Arap” kolunu B1 düzeyine uygun olarak
seviyelendirmeyi amaçlayan bu çalışmanın, Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi alanında
eksikliği hissedilen seviyelendirilmiş okuma metni sayısına bir katkı sunacağı öngörülmektedir.
Kaynaklar
AHOUR, T., RASOULIZADEH, M. and BEHNAM, B. (2013). Analysis of the “Gone with the Wind” and its
Simplified Version in terms of Lexical Structure. International Journal of Applied Linguistics &
English Literature, C. 2, S. 4, 39-49.
ALDERSON, J. C. (1984). Reading in a foreign language: a reading problem or a language problem? in J.
C. Alderson and A. H. Urq'uhart (eds.): Reading in a Foreign Language. London: Longman
ALLEN, D. (2009). A study of the role of relative clauses in the simplification of news texts for learners of
English. System, C. 37, S. 4, 585–599.
ALUÍSİO, S., SPECİA, L., GASPERIN, G. and SCARTON, C. (2010). Readability assessment for text
simplification, In Proc. of the NAACL HLT 2010 Fifth Workshop on Innovative Use of NLP for
Building Educational Applications. Los Angeles, California.
AYDIN, M. (2015). Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretiminde Kullanılan Ders ve Okuma Kitaplarındaki
Kelime Sıklığı ve Seviyelerine Göre Sözcük Hazinesi Çalışması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.

248
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı

BATUR, Z., GÜLVEREN, H. ve BEK, H. (2010). Öğretmen Adaylarının Okuma Alışkanlıkları Üzerine Bir
Araştırma: Uşak Eğitim Fakültesi Örneği. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 3, S. 1, 32-49.
BHATIA, V. K. (1983). Simplification v. Easification – The Case of Legal Texts. Applied Linguistics. C. 4,
S. 1, 42-54.
BONDANZA, A., KELLY, K., and TREEWATER, A. (1998). Means of improving reading comprehension.
Dominican College School of Education. Retrieved from ERIC database. (ED424567).
BOTT, S., SAGGİON, H. ve MİLLE, S. (2012). Text Simplification Tools for Spanish. LREC.
CANDIDO, A., MAZIERO, E., GASPERIN, C., PARDO, T., SPECIA, L. and ALUÍSİO. S. M. (2009).
Supporting the adaptation of texts for poor literacy readers: a text simplification editor for Brazilian
Portuguese. In Proc. of the Fourth Workshop on Innovative. Use of NLP for Building Educational
Applications, Boulder, Colorado.
CARRELL, P. L. (1991). Second Language Reading: Reading Ability or Language Proficiency? Applied
Linguistics, C. 12, S. 2, 159–179.
COADY, J. (1979). A psycholinguistic model of the ESL reader' in R. Mackay, B. Barkman, and R. R. Jordan
(eds.): Reading in a Second Language. Rowley, Mass.: Newbury House.
ÇELİK, E.C. (2006). Sesli ve Sessiz Okuma İle İçten Okumanın Karşılaştırılması. D. Ü. Ziya Gökalp Eğitim
Fakültesi Dergisi, C. 7, S. 1 18-30.
DAELEMANS, W., HÖTHKER, A. and SANG. E. T. K. (2004). Automatic sentence simplification for
subtitling in dutch and english. In Proc. of the 4th International Conference on Language Resources
and Evaluation, Lisbon, Portugal.
DE BELDER, J. and MOENS, M. F. (2010). Text simplification for children. In Proc. of SIGIR 2010
Workshop Towards Accessible Search Systems, Geneva, Switzerland.
DEMİREL, Ö. (1990). Yabancı Dil Öğretimi. Ankara: USEM Yayınları.
DURKİN, D. (1989). Teaching them to read (fifth edition). Boston: Allyn and Bacon
DURMUŞ, M. (2013a). Metin Değiştirimin Dilbilimsel Süreçleri, JASSS, C. 6, S. 4, 391-408.
DURMUŞ, M. (2013b). İkinci/Yabancı Dil Öğretiminde Özgün ve Değiştirilmiş Dilsel Girdi Üzerine. Turkish
Studies, C. 8, S. 1, 1291- 1306.
EROL, H. F. (2014). Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretiminde Temel Seviyede Kelime Edinimi.
Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
GÖĞÜŞ, B. (1978). Orta Dereceli Okullarımızda Türkçe ve Yazın Eğitimi, Ankara: Gül Yayınları.
GÖZ, İ. (2003). Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü. Ankara: TDK.
GRABE, W. and STOLLER, F. (2020). Teaching and Researching Reading. New York: Routledge.
HARIS, A.J., and SIPAY, E.R. (1990). How to increase reading ability: A guide to developmental and
remedial methods. Longman, New York.
HILL, D. (1997). Survey review: Graded readers. ELT Journal, 51, 57–81.
HONEYFIELD, J. (1977). Simplification, TESOL Quarterly, C. 11, S1 4, 431-440.
KARATAY, H. (2018) Okuma Eğitimi Kuram ve Uygulama. Ankara: Pegem Akademi.
KARATAY, H. ve Kaya, S. (2019). Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bağlaçlar için Çerçeve
Programı, International Journal of Languages’ Education and Teaching (IJLET), C. 7, S. 4, 1-23.
KRASHEN, S. (1985). The Input Hypothesis: Issues and Implications. Longman.
LONG, M. H. (1996). The role of linguistic environment in second Language acquisition. In W. C. Ritchie, &
T. K. Bhatia (Eds.), Handbook of Second language acquisition, San Diego: Academic Press.

249
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR

LOTHERINGTON-WOLOSZYN, H. (1993). Do Simplified Texts Simplify Language Comprehension for

250
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı

URANO, K. (2000). Lexical Simplification and Elaboration: Sentence comprehension and incidental
vocabulary acquisition. Unpublished master's thesis, University of Hawai'i at Manoa, Honolulu.
VUCIC, M., KRALJIK, H. and VUKOVIC, N. (2000). Text Attack – Taking the Text Beyond the Page.
15.03.2021 tarihinde
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:djqH1gVNarsJ:old.hltmag.co.uk/mar03/mart
mar034.doc+&cd=1&hl=tr&ct=clnk&gl=tr adresinden erişim sağlandı.
YETİŞ, K. “Destan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt: Sayfa aralığı. İstanbul: Türkiye Diyanet
Vakfı İslam Ansiklopedisi Genel Müdürlüğü, 2007.
YILDIRIM, D. (1983). Köroğlu Destanının Orta Asya Rivayetleri. Köroğlu Semineri Bildirileri, Ankara
https://tr.wikipedia.org/wiki/rüstem (Erişim Tarihi: 05/04/2021)

251
Başaran, U. ve Çelik, A. (2021). Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine
Folklorik Bir İnceleme, Folklor Akademi Dergisi. Cilt:4, Sayı:2, 252 – 264.
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş / Recieved: 29.06.2021
Kabul / Accepted: 16.08.2021
Araştırma Makalesi/Research Article

KADIN AĞZI TÜRKÜLERDE KADININ ANNE ROLÜ ÜZERİNE FOLKLORİK BİR

Uğur BAŞARAN** & Ayşegül ÇELİK***

Öz
Daima bir ezgiyle söylenen, ilk düzenleyicisinin halkın içinden biri olduğu halde zamanla, ortaya çıkardığı
ürünle birlikte anılmadığı, unutulmuş kişiler olan türküler, halk edebiyatının konu kadrosu bakımından en zengin
türlerindendir. Türkü terimi, koşma, semai, destan, varsağı ve mani gibi nazım şekilleriyle birlikte güzelleme,
koçaklama, taşlama ve ağıt gibi nazım türlerini de içine alan oldukça kapsayıcı bir terimdir.
Güfteleri ile edebiyat bilimcilerinin, besteleri ile de müzikologların inceleme alanına giren türküler, içinden
çıktığı toplumu inceleyen bilim insanları için önemli veriler sunmaktadır. Ayrıca, kuşaklar arasındaki kültürel
bağlantıyı sağlayan anonim halk edebiyatı ürünleridir. Yalnızca besteleri ile değil, güfteleri ile birlikte var olmaları
dolayısıyla türküler, halk şiirinin de en önemli kaynaklarındandır.
Türküler, anonim halk edebiyatı ürünleridir ancak diğer anonim ürünlere göre türkülerin, ilk olarak bir ferdin
zihninden çıktığı daha belirgindir. Türküler, üretildikleri ilk anda bir bireye aittirler fakat sözlü gelenek içinde genellikle
türkülerin ilk üreticisi unutulur ve bu ürünler toplumun ortak malı haline gelir. Toplum da kendi kültürlerine ait pek
çok kodu türküler vasıtasıyla dile getirerek yaşatırlar.
Bu çalışmada, kültürel kodları bünyesinde barındıran bir tür olarak türkülerdeki anne rolü incelenmiştir.
Çalışmayı sınırlandırmak amacıyla anne rolünün arandığı türküler üreticisinin kadın olduğu türküler olarak
belirlenmiştir. Bunun için de TRT repertuvarında yer alan ve üreticisinin kadın olduğu tespit edilen 434 türkü tespit
edilmiş ve bunların içinden kadının anne rolüne dair veri elde edilebilen 73 türkü metni ele alınmıştır. Söz konusu 73
türküde kadının anne rolüne dair farklı perspektiflerin olduğu görülmüştür. Anne rolüne bürünen kadının türküde etken
mi yoksa edilgen mi olduğu, annelik olgusuna genel olarak kadınların nasıl yaklaştığı gibi hususlar üzerine fikir
yürütülmüştür. Kadın ağzı türkü olarak nitelendirilen bu türkülerle ilgili genel bilgi ve değerlendirmelerden sonra söz
konusu türküler içerisinden 5 türkü detaylı bir biçimde incelenmiştir. İncelemede annelik, türkülerde iki alt başlıkta
değerlendirilmiştir. Bunlar, “Ülkü Rol Annelik” ve “Fedakârlık Hazzı Veren Rol: Annelik”tir. Böylelikle Türk
kültüründe kadına atfedilen en önemli ve kutsal rol olan annelik, bizzat annelerin veya anne adaylarının gözünden
ortaya konulmuş ve ilgili türküler üzerinden değerlendirmelerde bulunulmuştur.
Anahtar Sözcükler: Halk kültürü, Anonim Halk Edebiyatı, Türkü, Toplumsal cinsiyet, Anne rolü.

A FOLKLORIC INVESTIGATION ON THE ROLE OF THE MOTHER AT FOLK SONGS

Abstract
The folk songs which are always sung with a tune, although the first editor was one of the people who were
forgotten, were not mentioned with the product created by them over time, is one of the richest genres of folk literature

*
Bu makale, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalında Dr. Öğr. Üyesi
Uğur BAŞARAN danışmanlığında Ayşegül ÇELİK tarafından hazırlanan “TRT Repertuvarı Türkülerinde Kadın Rolleri” adlı
yüksek lisans tezinden üretilmiştir.
** Dr. Öğr. Üyesi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Halk Bilimi Bölümü, Sivas/Türkiye,

[email protected], ORCID: 0000-0002-4736-400X

252
in terms of subject staff. The term of folk song is a very comprehensive term that includes verse forms as koşma, semai,
destan, varsağı and mani, as well as types of verse such as beautification, koçaklama, satire and lament.
The folk songs which are within the scope of the study of literary scientists with their lyrics and musicologists
with their compositions, provide important datas for scientists who study the society from which they come from.
Additionally, anonymous folk literature products that provide the cultural link between generations. Folk songs are one
of the most important sources of folk poetry since they exist not only with their compositions but also with their lyrics.
Folk songs are anonymous folk literature products but according to other anonymous products, it is more
evident that folk songs first emerged from the mentality of an individual. Folk songs belong to an individual at the first
time they are produced but in the oral tradition, the first producer of the folk songs is often forgotten and these products
become the common property of society. The society also keeps alive bu expressing many codes belonging to their own
cultures through folk songs.
In this study, the role of mother in folk songs as a genre that embodies cultural codes has been examined. In
order to limit the study, it was determined that the producer of the folk songs in which the role of mother was sought
was a woman. For this, 434 folk songs in the TRT repertoire whose producers were determined to be women were
identified and 73 folk songs texts from which data on the role of women as mothers could be obtained were discussed.
It has been observed that there are different perspectives on the mother role of women in the 73 folk songs. Opinions
have been made on issues such as whether the women who plays the role of mother is active or passive in the folk songs
and how women generally approach the phenomenon of motherhood. Among these folk songs, 5 folk songs were
examined in detail after general information and evaluations about these folk songs which are described as women’s
mouth folk songs. In the study, motherhood was evaluated in two sub-titles in folk songs. These are “The Ideal Role
Motherhood” and “The Role That Brings Sacrifice Pleasure: Motherhood”. Thus, motherhood which is the most
important and sacred role attributed to women in Turkish culture, has been revealed through the eyes of mothers or
expectant mothers themselves and the evaluations were made on the related folk songs.
Keywords: Folk culture, Anonymous Folk Literature, Folk song, Gender, Mother role.

253
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK

1. Giriş
İnsanoğlu, hayatı boyunca başından geçen ve onu etkileyen olaylar karşısında tepkisini
doğrudan veya örtülü bir biçimde vermiştir. Kimi insan bu tepkiyi doğrudan ve anında verirken
kimi insan da içine kapanıktır ve tepkisini doğrudan değil, dolaylı yollardan verir. Sanat eserleri
büyük oranda, insanın tepkisini dolaylı verdiği bağlamlarda ortaya çıkar. Bağırıp çağıramayan,
vurup kıramayan insan bazen, içindeki birikimi sanat eserleri vasıtasıyla ortaya koyar.
Türküler, insanoğlunun yukarıda kısaca değinilen dolaylı tepkileri neticesinde ortaya çıkmış
anonim halk edebiyatı ürünleridir. Söz ile müziğin iç içe geçmişliği ve birer kültür hazineleri
olmaları dolayısıyla türkülerin etki gücü diğer müzik türlerine göre daha fazladır (Vural ve
İstanbullu, 2017: 1). Yüzyıllar boyunca hemen her insanî duyguya ses olan türküler, ezgiye dayalı
hüviyetleri vesilesiyle duygu aktarımında başarılı olmuş ve nesiller arasında estetik yapılarını da
koruyarak köprü vazifesi görmüştür.
Türküler sadece üreticilerinin ve/veya içinden çıktığı toplumun duygu ve düşünce
dünyalarını yansıtmakla kalmaz. Aynı zamanda üretildiği bölgenin coğrafî özelliklerini de yansıtma
özelliğine sahiptir. Türkü ritimlerinde coğrafî şartların etkili olduğunu öne süren Gazimihal’e göre
Karadeniz Bölgesi türkülerindeki ritim şiddetlerinin fırtınalarla, yoğun yağmurlarla, sarp dağlarla ve
derin ormanlarla; Ege ve Akdeniz türkülerinin ritimlerinin saf bir güneş ve açık bir gökyüzüyle; Orta
Anadolu türkü ritimlerinin ise hafif ve ılık havayla ilgisi bulunmaktadır (Gazimihal, 2006: 111).
2. Kadın Ağzı Türkü
Kadın ağzı türkü, duygu ve düşünce kaynağı bakımından kadına ait bir atmosfer taşıyan,
kadınlar tarafından yakılan/üretilen (Yılmaz, 2003: 20) türkülerdir. Erdal da kadın ağzı türküleri,
kadının düşünce dünyasını ve hislerini barındıran, kendi ferdî âlemini yansıttığı diğer ürünler (oya,
dantel, motif vb.) gibi izleyiciye / dinleyiciye anlatan ve aktaran bir halk kültürü ürünü olarak
değerlendirir (Erdal, 2020: 219).
Türkü icrası ve türkü yakıcıları söz konusu olduğunda genellikle akla erkek sanatçılar
gelmektedir. Toplumun genelinde var olan ataerkil sistem sebebiyle pek çok alanda olduğu gibi
türkü üretimi noktasında da erkeğin ön planda olduğu görülmektedir. Buradaki ön planda olma
durumunun yalnızca üretim miktarıyla bağlantılı olmadığını belirtmek gerekir. Zira, kadının ürettiği
türkülerin erkek tarafından üretilen türkülerin gölgesinde kalarak baş verme fırsatı bulamamış olma
ihtimali de göz önünde bulundurulmalıdır.
3. Çalışmanın Kapsamı ve Yöntemi
Kadının anne rolü üzerine yapılan çalışmalar, genellikle toplumun kabul ve görüşleriyle
örtüştüğü biçimde, erkek penceresinden yapılan çalışmalar olmuştur. Bu çalışmada, anonim olması
sebebiyle ve üreticisi katalizörlüğünde içinden çıktığı toplumun kadına karşı bakış açısını
göstereceği düşüncesiyle türküler seçilmiştir. Türkülerin tamamını ele alıp incelemek bu çalışmanın
sınırlarını aşacağından kişisel arşivimizde bulunan TRT Türk Halk Müziği arşivindeki1 türkü
metinleri taranmıştır. Taranan türküler içinden de kadın tarafından üretildiği anlaşılan 434 türkü
seçilmiştir. Bu türküler içinden de kadının anne rolünü içeren 73 türkü tespit edilmiştir (Çelik 2020:
147). Söz konusu 73 türküyü de ayrı ayrı ele almak bir makale çalışması için oldukça hacimli
olacağından, ilgili türküler üzerine genel bir değerlendirme yapılmış ve içinden kadının anne rolünü
farklı açılardan değerlendirmemizi sağlayacağını düşündüğümüz 5 türkü sondajlama yöntemiyle
seçilerek incelenmiştir. İncelenen 5 türküden hareketle annelik rolleri “Ülkü Rol: Annelik” ve
“Fedakârlık Hazzı Veren Rol: Annelik” olarak iki alt başlıkta incelenmiştir.

254
Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine Folklorik Bir İnceleme

Kadına toplum tarafından verilen pek çok rol bulunmaktadır.² Bu roller içerisinden anne
rolünün seçilmesinin sebebi, bu rolün tüm roller içinde gerek toplum tarafından gerekse anne
tarafından en çok olumlanan ve kutsallık atfedilen rol olması düşüncesidir. İnceleme yöntemi olarak
öncelikle betimsel analiz yapılmış; sonrasında ise betimlenen unsurlar toplumsal cinsiyet ve toplum
psikolojisi bağlamında yorumlanmaya çalışılmıştır. Çalışma neticesinde anne rolüne bir anne / anne
adayı tarafından yüklenen anlamlarla toplumun genelinin yüklediği anlamların örtüşeceği
hipotezinin geçerliliği de ortaya konmuştur.
4. Toplumsal Cinsiyet Rolleri
Toplumsal cinsiyet rolleri, kadın ve erkek olmanın kültürel anlamları ile ilişkilidir. Her
toplum, kendi belirlediği cinsiyet rollerine bünyesindeki kadın ve erkeklerin dâhil olmasını bekler
(Sol, 2016: 507). Yeryüzünde varlık gösteren iki cinsten biri olan kadının rolü biyolojik unsurlarına
bağlı olarak toplumsal normlara göre belirlenir. Bu rollerde, biyolojik cinsiyet belirleyicidir.
Toplumsal cinsiyet adı verilen olgu da biyolojik cinsiyete bağlı özelliklerle birlikte tanımlanır (Can,
2013: 243).
Birey, cinsiyet farklılığını dünyaya gelmeden önce, toplumun yaptırımına bağlı olarak
yaşamaya başlar ve dünyaya geldikten sonra da bu yaptırımlar içinde kendini bulur/bulmaya çalışır.
Toplum içindeki cinsiyet belirlemeleri renkten (mavi=erkek, pembe= kadın) başlayarak davranışa
kadar geniş bir alanı içine alan yaptırımlarla şekillenir. Dökmen, cinsiyeti, bireyin biyolojik
cinsiyetine dayalı olarak belirlenen demografik bir kategori olarak tanımlar ve toplumsal cinsiyeti
biyolojik unsurdan uzak bir tanımla açıklar. Onu, kadın ya da erkek olmayan toplum ile kültürün
belirlediğini söyler (Dökmen, 2009: 20). Elbette ki bu ayrımın biyolojik faktörlerle de bağlantısı vardır.
Türköne’ye göre “cins” sözcüğü biyolojik olarak dişiyi ve erkeği ifade eder; “cinsiyet”
sözcüğü de bu biyolojik belirlemeye bağlı olarak toplumsal / kültürel olanı ifade eder (Türköne,
1995: 7-8). Hemen her toplumda kadın; erkeklerden sonra gelen, fizyolojik ve duygusal yapısından
dolayı naif, isteklerini, beklentilerini en azından erkek kadar özgürce ifade edemeyen bir cins olarak
karşımızda durmaktadır. Bunda ataerkil erkek otoritesine göre kurgulanan toplumsal düzenin
toplumun maddî ve manevî tüm örgütlenmelerine yayılması çok etkilidir (Başaran, 2018: 71). Bu
belirleyici unsurlar kadını içinde bulunduğu toplumun gelişmişlik düzeyine ya da kapalı olma
durumuna göre sınırlandırmış ve çoğu zaman “kendi” olamadan yaşamaya yöneltmiştir. Eliuz;
biyolojik farklılığın, derin ve çok boyutlu bir toplumsal farklılığa dönüşmesi ile her anlamda
kadının ikincilliğe zorlandığını ve “Kadınlık kurgusunun ötekilik” özelliğine sahip hâle geldiğini
belirtmiştir (Eliuz, 2011: 222). Bu bağlamda kadın, içinde bulunduğu topluluğa karşı iç dünyasında
gelişen, belirginleşen ve yaşayan her duyguyu farklı tavırlarla gösterme çabasına yönelen bir
canlıya dönüşür. Kadınlık bir bakıma” biyolojik yazgı” hâline gelir (Leoff, 1999: 87).
Bora, toplumsal cinsiyet olgusunda kadınlık ve erkekliğin biyolojik bir temeli olduğunu ve
bunun değişmediğini ancak cinsiyetin bu temelden ibaret olmadığını, onun üzerine kurulan
toplumsal bağlama göre değişen bir örüntü olduğunu ifade eder (Bora, 2005: 37). Toplumun ve
kültürün belirlediği cinsiyet farklılığı, bireylerin cinsel yönelimlerini de doğrudan etkiler.
Geleneksel yapılarda, toplum içinde üzerine düşen rolleri yapmayan veya karşı cinsten rol çalmaya
çalışan bireyler şiddetli bir biçimde ayıplanarak dışlanır / ötekileştirilir. Geleneksel yapıda ortaya
çıkan bu normları Franzoi “kalıp yargı” olarak tanımlar ( Franzoi, 1996’dan aktaran, Dökmen,
2009: 32).
Kısacası, toplumsal cinsiyet rolleri esasen kadınlığın ve erkekliğin sosyal ortamlarda ifade
ediliş şekli olarak tanımlanabilir. Bu ifade ediliş de biyolojik yapıya dayanmaktadır. Söz gelimi, bir
kadını anne rolüne getiren onun doğurganlığı / doğurma potansiyelidir.

255
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK

4.1 Kadın Ağzı Türkülerde Anne Rolü

256
Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine Folklorik Bir İnceleme

ifade edildiği üzere “Ülkü Rol: Annelik” ve “Fedakârlık Hazzı Veren Rol: Annelik” başlıklarıyla
aşağıda değerlendirilmiştir. Değerlendirmelere geçmeden önce türkü metinlerini vermenin faydalı
olduğunu düşünüyoruz.
1. Ak Taş Diye Belediğim
Yöre : Güneydoğu Anadolu
Kaynak kişi : Selahattin SARIKAYA
Derleyen : Muzaffer SARISÖZEN

Ak taş diye belediğim

Tarlalarda olur yaba

Yoldan geçen yolcu gardaş

Bebeksiz oldum divane

2. Ağ Keçi Gelmiş De Oğlağın İster

Ağ keçi gelmiş (de) oğlağın ister

257
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK

Oğulsuz gelini kınar mı eller

Bir elekçi gelse eleğin alsam

Bir oğlum olsa (da) versem hocaya

3. Atem Tutam Men Seni

Atem tutam men seni

Hop hopun olsun oğlum

258
Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine Folklorik Bir İnceleme

Ev süpürür toz eder

4. Aşşağıdan da Gele Gele Geldiler

Aşşağıdanda gele gele geldiler

Çıkdım bakdım Çamlıbel'in düzüne

Anama söyleyin de mendilimi yudu mu

Anam beni neler ilen besledi

259
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK

5. Testiyi Aldın Kızım

Ana
Testiyi aldın kızım
Çeşmeye vardın kızım
Gittin ki tez gelesin
Nerede kaldın kızım

Kız
Testiyi aldım ana
Çeşmeye vardım ana
Yıkılası çeşmede
Mendilim kaldı ana

Ana
Çeşmeye vardın kızım
Suyu doldurdun kızım
Yıkılası çeşmede
Sen kimi gördün kızım

Kız
Çeşmeye vardım ana
Suyu doldurdum ana
Yıkılası çeşmede
Mahmud’u gördüm ana

Ana
Altına bak altına
Bak şu kızın haltına
Ele hersim çıkir ki
Alım yumruk altına

260
Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine Folklorik Bir İnceleme

Kız
Kınayı getir ana
Parmağın batır ana
Ben kararı vermişim
Muhtarı getir ana

Ana
Acıdır dilin kızım
Kötüdür fendin kızım
Akşam kardaşın gelsin
Kırdıram belin kızım

Kız
Tatlıdır dilim ana
İyidir fendim ana
Yüzbin gardaşım gelse
İncitmez telim ana

Ana
Acı gülüşün kızım
Sonunu düşün kızım
Ananı derde salar
Suya gidişin kızım

4.1.1 Ülkü Rol: Annelik

261
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK

Çaresizliklerinin temel sebebi, evlilik sonrası onlardan beklenen role bürünemeyişleridir. “Ak Taş
Diye Belediğim” türküsünde evli ancak çocuğu olmayan bir kadının çocuk özlemini dile getirdiğini
görüyoruz. Şekil olarak kundaktaki bebeği andıran bir kaya parçasını sarıp sarmalayarak Tanrı’dan
bu kaya parçasına can vermesini dilemektedir. Dileğinin gerçekleşmesi için de Merzifonlu Pir
Baba’yı, Kırşehirli Hacı Bektaş’ı ve Konya’dan Mevlana’yı aracı kılmak istemektedir⁴. Türküden
anlaşıldığında göre kadının hâlinden anlayan, onu dinleyen, sırlarını paylaşacağı kimse de yoktur.
Bu hal, onun gece gündüz gözyaşı dökmesine sebep olmaktadır. Yaşadığı azap o kadar derindir ki
aklını kaçıracak gibi olmaktadır. Bütün bu sıkıntıları ortadan kaldıracak tek şey ise bir bebektir.
Yani, kadının annelik rolüne kavuşmasıdır.
“Ağ Keçi Gelmiş de Oğlağın İster” türküsünde ise bu defa erkek çocuk özlemiyle kavrulan
bir anne / anne adayı görüyoruz. Türküden hareketle kadının daha önce bir kız çocuğunun olup
olmadığı net bir şekilde anlaşılamamaktadır. Türküde çocuk hasreti, türkünün başlığından da
anlaşılmaktadır. Zira oğlak, keçi yavrusuna verilen addır. Türküyü yakan kadın, erkek çocuk
doğurmadığı için toplum tarafından kınanacağını düşünmektedir. Ona öğretildiği üzere bu durumun
müsebbibi olarak kendini görür ve ninni söyleyemeyen kendi diline beddualar eder. Bu durumda
kadın kendine haksızlık ettiğinin de farkında değildir. Anne olamadığı için kendini suçlar. Ömrünün
tek gayesi aynalı bir beşikte erkek çocuk sallamak olan kadın, doğacak çocuğu için höllük eleyişini,
onun okula gidişini, okuma yazmayı söküşünü ve evliliğini düşlemektedir. Erkek çocuk anası
olmamak, bütün bu hayallerin önündeki tek engeldir.
Yukarıda annelik hasreti bağlamında betimsel analizi yapılan iki türküden de anlaşılacağı
üzere, geleneksel kültürde kadının toplum tarafından kabul edilip benimsenebilmesi için önündeki
en önemli ödev anne rolüne bürünmektir. Bu role bürünemeyen kadınlar, annelik özlemlerini
türküler aracılığıyla dile getirmişlerdir.
4.1.2 Fedakârlık Hazzı Veren Rol: Annelik
İncelenen türkülerin üçünde (3, 4 ve 5. türküler) anne rolündeki kadınların çocukları ile
arasındaki duygusal iletişimin boyutları gözler önündedir. Ataerkil yapının bir sonucu olarak
babanın ailenin geçiminden sorumlu olması dolayısıyla genellikle evden uzak kalması, anneninse
toplumsal rolü icabı evde çocuklarıyla daha fazla vakit geçirmesi, beraberinde çocukların
anneleriyle olan bağlarının daha güçlü ve hassas olmasını getirmiştir. Bu ilişki, erkek çocuk ile anne
arasında daha güçlü bir biçimde ortaya çıkmaktadır. 3 numaralı türküde, erkek çocuk doğurarak
üzerindeki büyük baskıyı ortadan kaldıran bir annenin, oğluyla kurduğu iletişim dikkat çekicidir.
Ninni fonksiyonundaki türküde anne, işe giden babayı beklemektedir. Anne, eşi eve geldiğinde
oğlunu sağlıklı bir şekilde babasının kucağına vermek istemektedir. Dikkatle bakıldığında bu
tabloda annenin kendini düşünmediği görülecektir. Onun için oğlunun ve eşinin mutluluğu mutlu
olmak için yeterlidir. Diğer dörtlüklerde de doğrudan kendisi için tek bir dileği yoktur annenin.
Oğlunun büyüyüp evlenmesi, anne için dünya saadetidir.
4 ve 5 numaralı türkülerde ise anne ile kızı arasındaki ilişki anlatılmaktadır. Her iki türküde
de gelin olmak üzere olan bir kızın ardından annenin duyduğu üzüntü dile getirilmiştir. 4 numaralı
türküde kızın, 5 numaralı türküde ise anne ile kızın birlikte dile geldiği görülmektedir. 4. türküde
evlenerek gurbete giden bir gelin rolünde karşımıza çıkan kız, annesinden ayrılacağı için
mutsuzdur. Türküden anlaşılacağı üzere annesi kızını harika besinlerle beslemiş, saçlarını da gül
suyuyla yıkamış ve gözünden bile sakınarak büyütmüştür. Kızını evlendirmesi (vermesi) her ne
kadar o an için kızı üzerinde olumsuz bir iz bıraksa da aslında bu, kız için bir açıdan olumludur.
Zira, bir kızın evlenememesi de geleneksel halk kültüründe kötü bir durumdur ve hiçbir anne kızının
“evde kalması”nı istemez. Eğer anne, doğrudan kendini düşünse kızını vermez çünkü bilhassa ev

262
Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine Folklorik Bir İnceleme

işlerinde genç bir kız, anne için bulunmaz bir nimettir. Kız çocuğu, ev işlerinde yapacağı katkıyla
annesinin üzerindeki yükü hafifletir. Türküde annenin kızının gurbete gitmesine izin vermesi, bu
bağlamda, kendinden feragat ettiği anlamında da okunabilir. Ayrıca, kendi canından bir parçayı
uzak bir yere “vermesi” de kızının saadetini düşünmesi anlamına gelir.
5. türküde bir anne ile kızının deyişmesi görülmektedir. Türküde su almak için çeşmeye
giden ve orada Mahmut isimli bir delikanlıya gönlünü kaptıran kızın annesiyle yaşadığı çatışma
anlatılmaktadır. Anne, kızının çeşmeden su almaya gidişinden endişe eder ve neden gittiğini, orada
neler olduğunu kızına sorar. Kızı ise çekinmeden Mahmut ile ilgili düşüncelerini söyleyerek onunla
evlenmek istediğini annesine söyler. Anne ise şiddetle karşı çıkar hatta bu durumu ağabeyine
anlatarak onu dövdürmekle bile tehdit eder. Annenin bu tavrından yola çıkarak onun Mahmut’u
tanıdığını ve kızına layık görmediğini anlıyoruz. Bir annenin kızının mutluluğunu istememesi gibi
bir durum olamaz. Türkünün üretim bağlamı bilinmemektedir ancak kuvvetle muhtemel Mahmut,
anneye göre kötü biridir ve anne, kızını ona bu yüzden vermek istememektedir. Kötü olmasa bile
anne, kızına Mahmut’u layık görmemektedir. Kızına yalvarır bir edada sonunu düşünmesi
gerektiğini söyleyerek iki gönül bir olunca samanlığın seyran olamayacağını anlatmaya
çalışmaktadır. Türküde görüldüğü üzere kızın babası sahnede yoktur. Kızın geleceğiyle ilgili en
önemli karar aşamasında yük annenin sırtındadır. Kız ise annesinin sözünü dinlemeyerek işleri daha
da çözülmez bir hâle getirmektedir. Dolayısıyla annenin yaşadığı zorluk da katlanmıştır. Bu türküde
anne ayrıca, yaşanan aşk çerçevesinde dolaylı olarak ortaya çıkan ve belirginleşen kadın tiplerinden
“Ȃşıkları ayıran anne tipi” (Mirzaoğlu, 2010: 152) görünümündedir.
5. Sonuç
Toplumda kendini ifade etme konusunda duygularını geriye itme gibi bir sorunla karşı
karşıya kalan bireyin, kültürel ve sosyal yapılanmanın bir sonucu olarak çoğunlukla kadın olduğu
söylenebilir. Kandiyoti (1996: 29), toprağın yalnızca erkekler aracılığıyla kuşaktan kuşağa
aktarıldığı atasoylu hane halkı anlayışının kadınlara son derece sınırlı bir alan bıraktığını ifade eder.
Hal böyle olunca içinde yaşadığı toplumda ötekileştirilen kadınlar iç dünyalarında yaşadıkları
coşkuyu, hüznü, kırgınlıkları, beklentileri aktarmak için farklı yöntemler seçmiştir. Bu yöntemler
dilde bir türkü, ninni, ağıt, mani olurken, el işlemelerinde bir motif, halıda bir desen, giyimde bir
renk şeklindedir. Kadın ağzı türküler esasen, bu durumun bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır.
Kadının toplum içerisinde kabul görmesini sağlayan, onları toplum içinde sosyalleştiren
veya sosyalleşme sürecinde ön plana çıkaran anne rolüdür (Erdal, 2011: 40). Kadınlar da bu bilginin
farkına vararak toplum içinde söz sahibi olabilmek, iktidar elde edebilmek ve bir bakıma kendilerini
gerçekleştirebilmek için “anne” rolünü arzulamışlardır. TRT Repertuvarında ve
www.repertukul.com sitesinde kadın ağzından derlenmiş 434 türkü yer almaktadır. Bu türkülerin
73’ünde kadının anne rolüne dair veriler bulunmaktadır. 24 türküde türküyü bizzat yakan anneyken
49 türküde anneliğe dair farklı bakış açıları bulunmaktadır. İlgili türkülerde anne, kimi zaman gelin
giden bir kızın gözünden resmedilirken, kimi zaman arzulanan bir rol, kimi zaman da gençlerin
önündeki bir engel konumundadır. Çalışmada üzerinde detaylı bir şekilde durulan 5 türküde ise
annelik toplumun değer yargılarıyla örtüştüğü biçimde işlenmiştir. Bu türkülerin ikisinde
hedeflenen, arzulanan ve özlenen bir rol olan annelik, diğer üç türküde ise çocuklarını korumayı,
ömrünü onlara adamayı görev bilmiş bir pozisyonda karşımıza çıkmıştır.
Kadının toplumsal cinsiyet rolleri içinde toplumun en çok kutsiyet atfettiği rol anneliktir.
Kadın ağzı türkülerde de anneliğe yüklenen kutsallığın izleri görülmektedir. Ayrıca, geleneksel
yapının kadın ağzı türkülerde korunduğunu, kadınların topluma ait kültürel kodları türküler
aracılığıyla nesilden nesile aktardıklarını söylemek mümkündür.

263
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK

Sonnotlar
1. Söz konusu arşiv ayrıca https://www.repertukul.com/ (URL-1) sitesinde de mevcuttur.
2. Kadına ait diğer roller şu şekilde sıralanabilir: Evlat, eş/evli kadın, dul kadın, sevgili, gelin, kuzen, elti,
yenge, kaynana, nine, hala/bibi, görümce, nişanlı ve üvey anne.
3. Bilimsel çalışmalar, çocuğun cinsiyetini belirleyen Y kromozomunun erkekten geldiğini kanıtlamıştır.
Dolayısıyla, cinsiyetin ortaya çıkmasında kadının biyolojik olarak hiçbir etkisi yoktur.
4. Çocuksuz kadınların ata/evliya kültüne bağlı olarak türbe, dergâh vb. mekânlardan şifa dilemesi,
dinsel/büyüsel sağaltma metotlarından biridir.

Kaynaklar
AĞÇOBAN, S. (2016). “Kadın Olgusunun Kültürel Gelişimi ve İslam’da Kadının Yeri Üzerine Tartışmalar”,
Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (UKSAD), 2(1): 14-24.
BAŞARAN, U. (2018). “Atasözlerinde Kadın Algısı”, 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi
Bildirileri, 65-74, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
BORA, A. (2005). Kadınların Sınıfı. İstanbul: İletişim Yayınları.
CAN, İ. (2013). “Tarih, Toplum ve Kültür Bağlamında Aile ve Kadın”, Sistematik Aile Sosyolojisi. Konya:
Çizgi Kitabevi.
ÇELİK, A. (2020). TRT Repertuvarı Türkülerinde Kadın Rolleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas
Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
DÖKMEN, Z.Y. (2009). Toplumsal Cinsiyet. İstanbul: Remzi Kitabevi.
ELİUZ, Ü. (2011). “Cinsel Kimlik Paniği: Kadın Olmak”, Turkish Studies, 6(3): 221-232.
ERDAL, T. (2011). “Erkek Ağızlı Türkülerde Kadın İmajı”, Folklor/Edebiyat, 17(65): 37-52.
ERDAL, G. (2020). “Halk Kültüründe Kadının Türkü Yakıcı Kimliği ve Kadın Ağzı Türkülerde Kocaeli
Örneği”, Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 3(4): 216-227.
ERGUN, P. ve GÜNDÜZ ALPTÜRKER İ. (2017). “Çocuksuzluk Sağaltımında Satılma Ritüeli – Ritüelin
Tarihsel Bağlamı ve Metaforik Dili”, Millî Folklor, 29(115): 79-90.
GAZİMİHAL, M.R. (2006). Anadolu Türküler ve Musikî İstikbalimiz. İstanbul: Ötüken Yayınları.
KANDİYOTİ, D. (1996). Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar. (Çev. Aksu Bora vd.), İstanbul: Metis Yayınları.
LEOFF, C. (1999). Blöfçünün Rehberi – Feminizm. (Çev. Nimet Aytan), İstanbul: Tempo Yayınları.
MİRZAOĞLU, F.G. (2010). “Lirik Türkülerde Kadın Tipleri”, Türkbilig, 20: 127-164.
ÖRNEK, S.V. (1977). Türk HalkBilimi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
SOL, S. (2016). “Kadının Dönüşüm Mekânı: Rumeli Türküleri Örneği”, Avrasya Etüdleri. 50/2: 507-528.
VURAL, G. ve İSTANBULLU, S. (2012). Sosyal Veriler Işığında Türkülerde Kadın. Konya: Eğitim
Yayınları.
YILMAZ, A. (2003). Türk Kültüründe Kadın ve Kadın Ağzı Türküler. Ankara: Bizim Büro Basımevi.

İnternet Kaynakları
URL-1: https://www.repertukul.com/ (Erişim Tarihi 25.06.2021).
URL-2: https://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi: 29.06.2021).
URL-3: (http://docplayer.biz.tr/99214072-Turk-tefekkur-dunyasinda-kadin-oguz-kagan-dan gunumuze-m-
ekici-prof-dr-izmir-turkiye.html (Erişim Tarihi: 15.06.2021).

264
Derdiçok, N. S. (2021) Günlerde Statü Endişesi ve Temsilleri, Folklor Akademi
Dergisi. Cilt:4, Sayı:2, 265 – 280.
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş / Recieved: 30.05.2021
Kabul / Accepted: 21.07.2021
Araştırma Makalesi/Research Article

GÜNLERDE STATÜ ENDİŞESİ VE TEMSİLLERİ*

Nükte Sevim DERDİÇOK**

Öz
Geleneksel bir uygulama olan gün, kent ortamının yaratımı olarak karşımıza çıkmakla beraber, çeşitli sosyal
çevre ve şartlar içerisinde görülen kadın tiplerini bir araya getiren ortamlardandır. Tarihsel gelişimi içerisinde belirli
özellikleri üzerinden karikatürize edilerek sunulmuş olan bu uygulama, pek çok halk bilgisi yaratmasını bünyesinde
bulundurmakla beraber, aynı zamanda kadın kimliğinin tüm aktarımını sergileyebildiği, toplumsal ve kültürel kodların
getirdiği rol ve sorumlulukların arasında sıkışıp kalan kadının hem sosyalleşebildiği hem de kimlik ve karakter
özelliklerinin temsillerini sunabildiği bir ortam olarak da karşımıza çıkmaktadır. Gün içerisindeki kadınların farklı
karakter ve kişilik özelliklerine sahip olması sebebiyle çeşitli kimlik özellikleri ve temsilleriyle karşılaşmak da mümkün
hâle gelmektedir. Farklı karakter ve kimlik özelliklerinin aynı ortamda bir araya gelmesi, temsillerin de çeşitlenmesine
neden olmaktadır. Bahsedilen bu özelliklerin temsillerinden biri de kuşkusuz ki statü yarışıdır. Kadın iletişiminin
oldukça yoğun olduğu bu uygulama, bazı yapısal kısımları ile ister istemez statü gösterisine dönüşmektedir. Gün adı
verilen bütüncül yapının daha küçük yapısal birimlerinden olan yeme içme ve giyim kuşam unsurları, özellikle bu
gösterinin en iyi temsil alanlarındandır. Yemeği iyi yapması ya da giyim kuşamına dikkat etmesi ile bilinen bir kadın,
statü endişesi sebebiyle bu konularda her zaman özenli davranmaktadır. Bu özen, kazanılan veya sahip olunan imajları
ve dolayısıyla da statüyü kaybetmek istememe veyahut belli bir statü kazanma isteği ile alakalıdır. Özellikle para, ün,
itibar edinme gibi isteklerin neden olduğu statü arayışı ve yarışı, gün özelinde minyatür bir ün ve itibar edinme ifadesi
olarak görülmektedir. Diğer bir deyişle kadınlar arasındaki statü yarışının hem doğduğu/yaratıldığı hem de aktarıldığı
bir mekân olan gün, bu yarışın tüm temsillerinin de görülebilmesi için oldukça elverişli bir ortam olarak karşımıza
çıkmaktadır. Bu durum da günün, sadece “dedikodu ortamı” olma özelliğinden sıyrılarak kültürel işlevlerine ve
dolayısıyla da günün sürdürülebilir olma durumuna işaret etmektedir. Bu makalede, öncelikle gün kavramı açıklanmış
olup gün katılımcısı olarak görülen kadının kimlik, karakter, kişilik özellikleri ele alındıktan sonra bu özelliklerin
üzerine inşa edilen statü meselesinin, gün uygulamasının yeme içme, giyim kuşam, tasarruf araçları, iletişim gibi yapısal
kısımlarını kendisine temsil ortamı olarak seçmesinin nedenleri ve bu ortamların bahsedilen temsil süreçlerinde ne gibi
işlevleri olduğu incelenmiştir. Bu inceleme ile kadının tüm kimlik ve karakter özellikleriyle alakalı rol ve
sorumluluklarını icra edebildiği ve diğer kadınların beğenisine sunabildiği gün ortamının, günün tarihsel gelişimi
içerisinde önce söz konusu geleneksel uygulamanın kendisinin sonrasında ise bu uygulamayı oluşturan yapısal
birimlerin bir statü simgesi ve ifadesi olduğu; katılımcılar, mekân, yeme içme, giyim kuşam, iletişim gibi bu yapısal
kısımların her birinin kadının statü elde etmesi veya elde ettiği statüyü kaybetmemesi ya da pekiştirmesi için pek çok
temsil icra ettiği bir mekân durumuna geldiği sonucuna varılmıştır.
Anahtar sözcükler: Gün, kadın, statü, kimlik, geleneksel uygulamalar.

STATUS CONCERN AND ITS REPRESENTATIONS IN WOMEN’S DAY MEETINGS

Abstract
The tradition of women’s day meeting brings together various types of women which we see in various social
environments and conditions as a result of the urban environment. This practice, which has been presented to us by
being caricatured over certain features in its historical development, includes many folklore creations. At the same time
it emerges as an environment which can exhibit the entire transmission of female identity; and where women, stuck
between the roles and responsibilities brought by social and cultural codes, can both socialize and present the

* Bu makale, Nükte Sevim Derdiçok tarafından hazırlanan ve yazım aşamasında olan “Kent Folkloru: Kadın Günlerinin Halk Bilimi
Açısından İncelenmesi” adlı doktora tezi esas alınarak kaleme alınmıştır.
** Doktora Öğrencisi, Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, İzmir/Türkiye,
[email protected], ORCID 0000-0002-3020-3226

265
representations of identity and character traits.It is also possible to encounter various identity characteristics and
representations during the women’s day meeting, as women have different character and personality traits. The
combination of different identity features in the same environment leads to the diversification of representations. One
of the representations of the abovementioned characteristics is undoubtedly the status race. This tradition, in which
communication among women is quite intense, inevitably turns into a status show due to some of its structural aspects.
Eating-drinking and clothing elements, which are the smaller structural units of the holistic structure we call the
women`s day meetings, are especially the best representation areas of this show. A woman known to cook well or pay
attention to her dressing will always be attentive to these issues due to status concerns. This care is related to the desire
not to lose the image gained or owned and therefore the status, or to gain a certain status. The demand and race for
status, which is caused by desires such as money, fame and gaining prestige, is seen as a miniature expression of fame
and reputation on the women’s day meetings. In other words, the women’s day meeting, which is a place where the
status race between women is both born / created and conveyed, appears as a very useful place for us to see all the
representations of this race. This situation points to the cultural functions of the women’s day meetings and therefore
to the sustainability of them, instead of having the only feature of being the “gossip environment”. In this article, firstly
the concept of the women’s day meeting is explained and after discussing the identity, character and personality of the
woman known as as participantof these meetings, the reason why she chooses the structural parts of the status issue,
which is built on the characteristics, such as food and beverage, clothing, means of savings, communication, as a
representation environment and what kind of functions these environments have in the mentioned representation
processes are examined. With this examination, the women’s day meetings environment, in which women can perform
their roles and responsibilities related to all features of their identity and character and present them to the other
women’s taste, is understood firstly as an expression of the traditional practice itself, and then as a status symbol of the
structural units that make up this practice within the historical development of the women’s day meetings. It is
concluded that each of these structural parts such as participants, place, eating and drinking, clothing and
communication have become a place where women perform many representations in order to gain status or not to lose
or reinforce the status they have gained.
Keywords: Women’s day meetings, women, status, identity, traditions.

266
Günlerde Statü Endişesi ve Temsilleri

Giriş
Toplumun geleneksel kültüründen beslenen gün; kadın günü ve kabul günü gibi farklı
adlandırmalarla da karşımıza çıkan bir uygulamadır. Halk ve buna bağlı olarak halk bilgisi
kavramları, geniş çerçevede düşünüldüğünde, kent ortamının üretimi olan ve kentten kırsala doğru
yayılım gösteren bu geleneksel uygulama, farklı dönemlerde uygulamanın yapısal ve işlevsel
özelliklerine bağlı olarak çeşitli şekillerde adlandırılmış olsa da varlığı günümüzde de devam
etmektedir. Zirâ, “yeni yaratmalar ortaya koyan ve bu yaratmaları kullanan herhangi bir kişi,
bunları bir grup içinde paylaştığında, sosyal statüsü veya mesleki etiketi ne olursa olsun halk bilimi
açısından değerlendirildiğinde, halk kavramı içinde yer alır.” (Ekici, 2007: 10). Dolayısıyla bu
uygulama da kent ortamı içerisinde kentli nüfus tarafından sürekliliği sağlanmış, kentten kırsala
doğru gelişim göstererek yayılmış ve yapısal-işlevsel birtakım değişimler göstererek günümüze
kadar gelmiştir.
Makalede ‘gün’ olarak isimlendirilecek olan bu uygulama, katılımcılarını kadın gruplarının
oluşturduğu ve bu grupların önceden belirlediği mekân, zaman ve sıralamaya göre düzenlenen,
yeme içme, giyim kuşam, eğlence, iletişim, tasarruf araçları (Türk lirası, Euro, şeker, yağ, peçete
vs.) gibi yapısal kısımlardan meydana gelen ve ekonomik, psikolojik, sosyal, kültürel pek çok işleve
hizmet eden toplantılar şeklinde tanımlanabilir. Söz konusu geleneksel uygulamanın ilk şekli
1970’li yıllardan itibaren ‘kabul günü’ şeklinde ifade edilmiş, zaman içerisinde hem uygulamada
meydana gelen yapısal ve işlevsel değişimler hem de ifadede kullanım kolaylığı açısından ‘gün’
şeklinde kısaltılarak kullanılagelmiştir (Cengiz, 2016). Tarihî gelişimi içerisinde hizmet ettiği
amaçların değişmesi sonucu katılımcı ilişkileri (komşu günü, akraba günü vs.), tasarruf araçları
(altın günü, Euro günü vs.) gibi etmenlere bağlı olarak farklı adlandırmalar kullanılsa da genel
kullanım itibariyle uygulamanın günümüzdeki ifadesi ‘gün’dür.
Günler, kadın kimliğinin -kadınlara yüklenen- rol ve görevlerinden beslenen ve kültürden
kaynağını alan hemen hemen tüm özelliklerinin görülebildiği bir mecradır. “Uygulamalar,
işbölümleri ve bunlarla ilgili görevler, görüntülerin yanı sıra, kadın ve erkekle bağlantılı kavramlar
ve idealler, herhangi bir toplumun geleneksel kültürünün bir parçasıdır.” (Nenola, 2017: 86).
Toplumun geleneksel kültüründen beslenen rol ve görevler, sadece çocuk doğurma veya çocuk
bakımı ile sınırlı kalmamaktadır. Diğer bir deyişle kadınlar, toplulukların festivaller, sözlü
gelenekler, mutfak kültürü, halk hekimliği ve gün gibi her türlü kültürel ve geleneksel
yaratımlarında ve bunların aktarımında rol almaktadırlar. Buna rağmen kadınların yaptığı iş, ‘ev
işi’; konuştukları ise ‘dedikodu’ olarak nitelendirilmekte (Reiter, 2016: 8-9), özellikle inceleme
konusu edilen günler de bu yaklaşım doğrultusunda ‘dedikodu ortamı’ olarak mizah malzemesi
yapılarak günlerin kültürel yapı ve işlevleri arka plana itilmektedir. Oysaki gün adı verilen bu
geleneksel uygulama, son derece önemli bir kültürel yaratım ve aktarım ortamıdır.
Kültürel kodların beslediği bu yaratım ve aktarım ortamının yaratıcısı ve aktarıcısı
‘kadın’dır, diğer bir deyişle gün gruplarının katılımcılarını kadınlar oluşturmaktadır. Kadın
kimliğinin oldukça baskın olduğu gün ortamında katılımcılarının kimlik ve karakter özelliklerine
bağlı olarak birtakım endişeler ve bu endişelerin giderilmesi sebebiyle ortaya konan çeşitli temsiller
mevcuttur. Bunlardan biri de şüphesiz ki statü endişesi ve bu endişenin temsilleridir. Statü, statü
endişesi ve örnek temsilleri incelenmeden önce, statü meselesini doğurduğunu veya beslediğini
ifade etmenin yanlış olmayacağı kimlik ve karakter özelliklerine bakmak ve bunları tanımlamak
yerinde olacaktır.

267
Nükte Sevim DERDİÇOK

1. Kimlik ve Karakter Özellikleri ile Statü İlişkisi