Doğu Anadolu’da Bir Medeniyet: Urartular Nuri DADAK* funduszeue.info “…… O zamanda krallığımın başlangıcında saltanatımın ilk yılında krali tahtıma merasimle oturduğum zaman savaş arabalarımı ve ordularımı topladım, Simesi geçitlerine girdim; Ninni’nin krali şehri Aridi’ye yaklaştım. …….. Aridi’den yola çıktım. Engebeli yolları, zirveleri demir bir hançerin bıçağı gibi gökyüzünü delen sarp dağları bronz ve bakır kazmalarla açıp geçtim. Arabaları ve askerleri (buralardan) geçirdim. Hubuşkia’ya yaklaştım. Hubuşkia’yı civarındaki şehir ile birlikte yaktım. Nairi ülkesinin kralı Kakia ve ordularından arta kalanlar benim korkunç silahlarımdan korktular ve yüksek dağlara çıktılar…… Urartulu Arame’nin krali şehri Sugunia’ya yaklaştım. Şehre saldırdım (ve) zaptettim. Çok sayıda askerini öldürdüm. Ganimetlerini götürdüm. Şehrinin kapısının önüne başlardan oluşan bir piramit (sütun) diktim civarındaki 14 şehri yaktım. Sugunia’dan yola çıktım. Nairi ülkesinin denizine indim. Denizde silahlarımı yıkadım. Tanrılarıma kurbanlar sundum. O zamanda kendimin bir tasvirini yaptım; üzerine yüce efendi Assur’un şerefini ve kudretimin gücünü yazdım; onu denizin kenarına diktim. …’’(III. Salmanassar Kurh Steli, MÖ. )1. Özet Öncelikle oluşturulan başlık, Ekim yılında gerçekleştirilen '' Doğu Anadolu'da Bir Uygarlık: Urartular Sempozyumu'' başlıklı bir sempozyumdan bağımsız bir şekilde oluşturulmuştur. Yapılan araştırmalar sonucunda kendimce oluşturduğum bir başlığın sempozyum konusu olması büyük bir gurur kaynağı olmuştur2. MÖ. yılları başta Anadolu olmak üzere Trakya, Makedonya, Yunanistan ve diğer bölgeler için bir kaos ve bununla beraber bir yenilik tarihidir. Öyle ki bu tarihte söz konusu bölgelerin siyasi, ekonomi ve kültürel oluşumlar yıkılmış, bir çağın bitmesine ardından yeni bir çağın başlamasına neden olmuştur. İşte söz konusu dönemde Doğu Anadolu Bölgesi’nde yeni bir siyasi güç olarak Urartular ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda söz konusu medeniyetin tarih sahnesinde varlığı ve yayılım alanı, hangi coğrafi şartlarda nasıl var oldukları, mimari, maden, tarım ve sanat alanlarında gelişimleri bağlamında ayrıntıya girmeden öğretici genel bilgiler aktarılmıştır. Fakat oluşturulan her başlığın birer kitap, makale ve akademik tezler oluşturulmuş ve oluşturmaya devam edilen bilgilerden oluşmaktadır. *Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı, Aydın/Merkez. [email protected] 1 AR II, ; ARAB I, 2 Söz konusu sempozyum için bkz: Doğu Anadolu'da Bir Uygarlık: Urartular , Kadir Has Üniversitesi, Cibali Kampüsü. 1 Anahtar Kelimeler: Doğu Anadolu Bölgesi, Urartular, Urartu Mimarisi, Urartu Maden Sanatı, Urartu Tarım Endüstrisi, Urartu Sanatı GİRİŞ Urartular, MÖ. 9. yy’da Uruatri/Uruadri ve Nairi konfederasyonlarının Assur devletinin gücüne karşı birleşerek kendi aralarında büyük bir güç haline gelmiştir. MÖ. tarihi, Van Gölü çevresinde yaşayan feodal beyliklerin aralarında seçtikleri bir liderin etrafında toplanarak krallık çatısı altında toplanmaya başladığı tarih olarak bilinmektedir. Bunlarla birlikte Assur yazılı kaynaklarında ilk kez bu tarihte bir Urartu kralının varlığından söz edilmektedir3. Bu yazılı kaynakta yer alan Urartu kralının varlığı, bölgede artık siyasi bir gücün varlığını ispatlamaktadır. MÖ. yılında I. Sarduri tarafından Tuşpa (Van) kentinin başkent yapılmasıyla kurulan Urartu Krallığı, özellikle Assur İmparatorluk döneminde, Batı Asya'nın siyasi tarihinde önemli roller üstlenmiştir4. Urartular, merkezi Doğu Anadolu Bölgesi olmak üzere Kuzeybatı İran, Gürcistan, Anadolu’nun batısında Malatya Yöresi, Anadolu’nun güneyinde Halfeti bölgesine kadar geniş bir yayılım alanına sahiplerdi. Doğu Anadolu’nun topografik olarak sarp ve engebeli arazisine rağmen kurulan kentler, kendilerine has özelliklerle günümüze kadar ulaşmıştır. Maden işleme endüstrisi, askeri donanım ve seramik yapım teknikleriyle Anadolu’nun en önemli medeniyetlerinden biri haline gelmişlerdir. 3 Çilingiroğlu , 4 Memiş , 2 Urartu Krallığı’nın Kökeni Asur yazıtları olan II. Asurnasirpal’in yazıtlarında, Uruatri/Uruadri ve Nairi terimleri eş anlamda yer almaktadır. Bu durumun, Nairi ve Uruatri/Uruadri beyliklerinin birleşerek krallık kurma yoluna doğru ilerledikleri şeklinde açıklanmıştır5. Bu yazıtta ki bilgilerden yola çıkarak özellikle Doğu Anadolu Bölgesi’nde Assur baskılarının yoğun olduğu bu döneme kadar Uruatri/Uruadri ve Nairi beylikleri herhangi bir birlik oluşturamamış, MÖ. yılında I. Sarduri zamanında6 Van Gölü doğu kıyısındaki Tuşpa’yı (Van) başkent yaparak7, bundan sonra Assurlulara karşı en büyük rakip olan Urartu Krallığı’nın temeli atılmıştır8. Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki iki bağımsız feodal beyliklerin birleşerek bölgede güç birliği oluşturmaları, güneyden yoğun baskıları olan Assur tehlikesine karşı bir tepki veyahut isyan şeklinde yorumlanması söz konusu dönemin şartları açısından yanlış bir düşünce olmadığı düşünülmektedir9. Urartu Krallığı’nın meydana çıkmasına neden olan bu beylikler, Güney Kafkasya, İran Azerbeycanı ve Van Gölü Havzası'ndaki yüksek yayla ve dağ eteklerinde kurulan, devasa duvarlarla çevrili, düzensiz planlı çok sayıda kale kentinde görülmektedir Urartuların Yayılım Alanı Urartular, oldukça geniş alana yayılmıştır. Buna göre; günümüz siyasal sınırlar gözardı edilerek, ''Doğu Anadolu'' toprakları üzerinde kurulmuş11, batıda Fırat Nehri'nden doğuda İran Azerbaycan'ına, kuzeyde Gökçe Göl ile Aras vadisinden güneyde Toroslar ve Urmiye Gölü'nün güneyine kadar oldukça geniş bir alana egemen olmuştur Özellikle Doğu Anadolu Bölgesi’nde hüküm süren bu krallığın hangi coğrafi şartlarda yerleştikleri son derece önemli bir ayrıntıdır. Bu nedenle Doğu Anadolu Bölgesi’nin coğrafyası hakkında bilgi vermek faydalı olacaktır. Çünkü medeniyetlerin, kültürlerin, ülkelerin gelişimi, coğrafi potansiyel ile paraleldir Doğu Anadolu Bölgesi, Anadolu’nun en büyük coğrafi bölgesidir. Yüksek bir bölge ve karasal bir iklime sahip olması, denize olan uzaklığı ile Anadolu’nun diğer coğrafi bölgelere oranla çok farklı 5 Belli , ; Kurt , 2. Asur ve Urartu yazılı belgelerinde, Nairi beyliğinin 40 ile 60 kralı, Uruatri/Uruadri ve Diauehi beyleri, Etiu ülkesi hükümdarları ve Gökçe Göl ötesindeki 19 krallık ve beylik konusunda bilgiler içermektedir. Bunların çoğunun yerleri ve etki alanları hakkında henüz bilgiler yoktur. Detaylı bilgi için bkz: Özfırat , 6 Tarhan , ; Kurt , 2. 7 Köroğlu , 8 Tarhan , ; Kurt , 2. 9 Dinçol , 10 Özfırat , 11 Çilingiroğlu , 4. 12 Pınarcık , 13 Karakuzulu , 3 bir coğrafyaya sahiptir Bölge, iklimsel ve coğrafi yapısıyla çok zor koşullara sahip olan bir coğrafi bölgedir Doğu Anadolu, yüksek ve arızalı bir topografyaya sahip olması, iklim, bitki örtüsü, toprak dağılımı, hidrografik özellikler benzeri coğrafi faktörler16 kentleşme bakımından son derece zor bir coğrafyaya sahiptir Bütün bunlarla birlikte Urartuların bu zor coğrafyada kentleşme bakımından son derece önemli mimari özelliklerle kentlerini kurmuşlardır. Sarp kayalıklar üzerinde görkemli kaleler, saraylar, anıtsal tapınaklar yapılmış, bunlarla birlikte suni gölet ve barajlar inşa etmişlerdir Harita 1: Urartu Krallığı’nın Yayılım Alanı (funduszeue.info). Urartu Mimarisi Van Gölü havzasındaki başkent Tuşpa(Van), Anzaf, Çavuştepe, Altıntepe, Toprakkale, Ayanis, Patnos/Anzavurtepe, Patnos/Giriktepe, Adilcevaz/Kef Kalesi, Kayalıdere, Aras Vadisi'ndeki, Arin Berd, Karmir Blur, ve Armavir gibi merkezler Urartuların en önemli mimari yapılarından bazılarını oluşturmaktadır. Doğu Anadolu'nun zor iklim koşullarında binlerce insan çalıştırılıp, birkaç yılda inşa edilen bu kentler ile başkent arasında doğrudan ve organik bir bağlantı olduğu düşünülmektedir Başkentten veya diğer krali merkezlerden uzak olsa da Urartuların geliştirdiği sur 14 Ceylan , 15 Coşku , . 16 Karakuzulu , 17 Coşku , . 18 Başgele , . 19 Köroğlu , . 4 inşa tekniği, hendekler ve çok odalı kaya mezarları gibi mimari elemanlar, Urartuların önemli mimari özellikleri arasında yer almaktadır Buna karşın Urartu Krallığı'ndan günümüze kadar gelen en önemli kalıntılar Van, Urmiye ve Gökçe Göl olarak bilinen ''üç göller'' arasındaki geniş topraklarda inşa edilen görkemli kaleler bulunmaktadır Bir kentin ve kalenin en önemli mimari elemanı şüphesiz birçok özelliklerden en önemli özellik arasında yer alan güvenlik için yapılan sur duvarlarıdır. Buna göre Urartuların sur duvarları yapım yöntemi olarak üç ayrı sınıfta incelenmektedir. Bunlar: Kiklopik Yöntem, Klasik Urartu yöntemi, Üçkale yöntemi olarak belirlenmiştir Resim 1: Çavuştepe sitadelinin yapıldığı yüksek kayalık, yapılar inşa edilmeden önce belirgin bir biçimde kesilerek altyapı oluşturulmuştur (funduszeue.info). 20 Köroğlu , . 21 Çili giroğlu , . 22 Bu sur duvarları yapı yö te leri i detaylı bilgisi içi bkz: Çili giroğlu , , , . 5 Resim 2: Çavuştepe sitadeli güney duvarı (Köroğlu , 28, Fig. 8). Urartu Tarımsal Faaliyetler Mimari kullanım ve düzenle birlikte tarımsal faaliyetler açısından da önemli yenilikler ortaya çıkarmışlardır. MÖ. yılların da tahta geçen Kral Menua, Urartu Krallığı'nın genişleme ve yükselmesine neden olmuş ve bu dönemde krallık en geniş alanlara yayılmıştır. Ele geçirilen bölgelerde gerek askeri gerekse ekonomi açıdan birçok kaleler kurulmuş ve iskân faaliyetleri sağlanmıştır. Kalelerle birlikte yaptırılan barajlar, göletler, sulama kanalları, bağlar, bahçeler ve verimli toprakların işlenmesi sağlanmış bu nedenle kentlerde oturan halkın refah seviyesinin yükselmesinde önemli rol oynamıştır. Doğu Anadolu'nun ekilmemiş kurak topraklar sulu tarıma açılmış, kurulan üzüm bağları ve meyve bahçeleriyle bölge görülmemiş bir güzelliğe sahne olmuştur Urartular, tüm bunlarla birlikte sanat alanında da geri kalmamışlardır. Maden işleme tekniği açısından ileri seviye de olan bu krallık, madenle birlikte savaş teçhizatlarıyla, süs, hediye ve günlük kullanımda işe yarayan aletleri de yapmışlardır. 23 Bülbül , ; Belli , 89; Başgelen , 1. 6 Urartu Maden Sanatı Kuzey Suriye'de Anadolu'ya oranla zengin olan maden yatakları ve ticaret yolları, Urartuları en güçlü rakibi olan Kuzey Mezopotamya'da hüküm süren Assurluları karşı karşıya getirmiştir. Bununla birlikte Urartular, siyasi ve kültürel alanlarda Assurlulardan etkilenmişlerdir Urartu sanatı üzerinde yapılan bilimsel araştırmalar sonucunda, bunların Hurii, Geç Hitit, Arami, Kuzey Suriye, Yeni Babil, Kimmer ve bunlarla birlikte Kuzeybatı İran sanatının etkileri görülmüştür. Urartu sanatı üzerinde yapılan bilimsel araştırmalar sonucunda, bunların Hurii, Geç Hitit, Arami, Kuzey Suriye, Yeni Babil, Kimmer ve bunlarla birlikte Kuzeybatı İran sanatının etkileri görülmüştür Yapılan kazı çalışmaları sırasında yerleşimlerde ve mezarlarda bulunan ölü gömme hediyelerin birçoğu madeni eserlerden oluşmaktadır. Bunlar; kazanlar, heykeller, kaplar, kemerler, üzengiler, savaş arabalarının kaplanması için kullanılan süslü levhalar, kamalar, baltalar, hançerler, oraklar, kankanlar, bilezik, yüzük, fibula (çengelli iğne) gibi süs eşyaları üreterek maden sanatının en doruk noktasına ulaşmışlardır Urartu savunma silahları arasında yer alan kalkanlar, askeri teçhizat arasında önemli bir grubu oluşturmaktadır. Zengin maden yataklarının varlığı ve maden işleme yönünde oldukça yetenekli olan Urartular, kalkanların yapımında ağırlıklı olarak tunç kullanmış, bununla birlikte yardımcı öğeler olarak da demir ahşap ve deri de yer almaktadır. Form olarak kalkanlar, genellikle ortası konik, kenarları dışa dönük yayvan forma sahiptirler Urartuların sergilemiş oldukları maddi kültür değerlerinin en iyi bilineni metal buluntulardır. Metal işçiliğinde ulaştıkları seviye ortaya koydukları benzersiz eserlerde görülmektedir. Ağırlıklı olarak bronzdan yapılan bu eserler; kemerler, miğferler, kalkanlar, sadaklar, kazanlar, adak levhaları ve at koşum takımlarına kadar çeşitlilik göstermektedir. Urartu madenciliğinin söz konusu eserleri arasında kemerlerin özel bir yeri vardır. Genellikle bronzdan, nadiren de olsa gümüşten üretilen kemeler iki farklı tipte değerlendirilmektedir. Bunlardan ilki omuz kemeri diğeri ise bel kemeridir 24 Çilingiroğlu , 25 vd. 25 Belli , 26 Bilgiç , Ağrı ilinin Patnos ilçesinde bulunan Giriktepe Sarayı Minua döneminde yapıldığı düşünülen ve yapılan çalışmalar sırasında karşılaşılan izlerin yangın izi olduğu ve bu yangından dolayı çöktüğü anlaşılan iki katlı ve kerpiçten yapılan yapılar bulunmaktadır. Yapıların içerisinde bulunan Harem bölümünün içinde, 37 kişiye ait iskeletler ele geçmiştir. Saray halkından ve çoğunluğunun kadınlardan oluşan bu iskeletlerin üzerinde bulunan takılar ve sarayın diğer yapılarında bulunan altın, gümüş ve tunç eşyalar Urartuların maden sanatındaki işçiliği göstermektedir (Başgelen , ). 27 Baş , 28 Ergürer , 2; Belli , ; Çilingiroğlu , 7 Resim 3: Urartulara ait bir kalkan, Toprakkale Kalkanı (funduszeue.info). Yukarda anlatılan mimari, tarımsal faaliyetler, maden işleme endüstrisi ve anlatılacak olan seramik teknikleri söz konusu krallığın kültürünü karakterize eden en önemli gelişmelerden biridir. Bu bağlam da Urartu Krallığı’nın günümüze kadar ulaştırdığı en iyi özelliklerinden biri de seramik üretim tekniğidir Resim 4: BBronz Kemer Parçası (Kellner , Çizim no.8). 29 Urartu seramiği hakkında çalışmalar oldukça sınırlıdır. Yapılan az sayıda ki çalışmaların Urartu çanak çömleği tipolojisi hakkında bilgiler vermektedir. Yapılacak olan çalışmaların yoğun olması bu uygarlığın seramik sanatı hakkında daha detaylı verilere ulaştıracağı bir gerçektir. Yapılan çalışmaların konu bütünlüğünü bozmaması için burada aktarılmıştır. Detaylı bilgi için bkz: Von der Osten , ; Van Loon ; Piotrovsky ; Young ; Emre ; Kroll , , ; Kozbe vd. 8 Resim 5: Üç ayak üzerinde Urartu bronz kazan (Başgelen ,). Urartu Seramiği Urartu seramiği, mal gruplarına göre ayırımında önce yüzey işlemi yani astar rengi, açkı kullanımı, daha sonra da hamur katkısı ve fırınlama gibi kil kalitesinin değerlendirilmesi yapılmıştır. Monokrom seramik geleneğini hâkimdir. Buna göre Urartuların seramiği 5 mal gurubu için de değerlendirilmiştir. Bunlar; Kırmızı Perdahlı Mallar, Pembe-Kiremit Hamurlu Mallar, Devetüyü-Krem Astarlı Mallar, Kaba Mallar ve Kahve Astarlı Mallar olarak sınıflandırılmıştır. Kap tipi olarak; basit çanaklar/kâseler, omurgalı veya keskin omuzlu vazo/çömlekler, uzun boyunlu veya boyunsuz çömlekler, yonca ağızlı dikey kulplu testiler ve üzeri genellikle kazıma veya kabartma bezemelerle süslü, iri depo kapları/pithoslar en çok karşılaşılan kap tiplerini oluşturmaktadır 30Yapılan sınıflandırma ve kap tiplerinin detaylı bilgisi için bkz: Erdem-Konyar , , , , , 27, , , , 9 Resim 6: Urartu çanak çömlekleri (Erdem-Konyar , Fig. 1, ). Urartuların Yıkılışı Kral Menua'yla birlikte Urartu Krallığı oldukça gelişmiştir. Devamında tahta oturan krallar olan I. Argişti (/), II. Sarduri (), I Rusa (/3), II. Argişti (?) dönemine kadar devam etmiştir. Ancak II. Rusa döneminden sonra krallık oldukça hızlı bir gerileme sürecine girmiştir. Bu gerilemenin en büyük nedeni olarak II. Rusa döneminde sanat eserleri ve kaleler için yaplan yüklü harcamalar olduğu düşünülmektedir. II. Rusa'dan sonra Erimena, III. Rusa, III. Sarduri ve IV. Sarduri isimli krallar tahta oturmuştur. Fakat bu krallarla ilgili fazla bilgi bulunmamakla birlikte iktidar tarihleri de belli değildir. Krallığın hangi tarihte yıkıldığı bilinmemekle birlikte en geç MÖ. yılında Pers ve İskitlerin yıkımına maruz kaldığı düşünülmektedir 31 funduszeue.info 10 Sonuç ve Değerlendirme Urartu Krallığı Doğu Anadolu’nun en önemli medeniyetlerinden biridir. Bu nedenle bu krallık hakkında bilgiler, oldukça geniş ve ayrıntılı incelenmiş ve incelenmeye de devam edilmektedir. Bu nedenle krallığın hangi yönü araştırılmaya çalışılsa içinden çıkılamaz bir hale dönüşmekte ve her araştırma bir diğerinin tamamı niteliğindedir. Doğu Anadolu Bölgesi’nin hemen hemen bütün merkezlerinde izleri görülen Urartuların Kral Menua döneminde genişleme politikası izlediği anlaşılmaktadır. Bu nedenle krallık artık bölgesel bir güç haline gelmiş ve dönemin kuşkusuz en güçlü devleti olan Assurlulara karşı politikalar izleyecek kadar artık otoriter bir yapıya sahip olmuştur. Doğu Anadolu’nun zorlu coğrafyasına karşı oldukça iyi işler ortaya çıkarmışlardır. Urartular sadece Assurlularla değil aynı zamanda doğayla da savaşmayı göze almışladır. Bu nedenle şehirleri gerek coğrafi özelliklerden dolayı gerekse güvenlik açısından dağ ve tepelerin ulaşılmaz doruk ve sarp kayalıkları üzerinde kurmuşlardır. Kendilerine has olan mimari özelliklerle tahribatın az olduğu yerleşimleri günümüze kadar varlığını korumuştur. Kentlerin mimari yapılarını yaparken doğanın nimetinden yararlanmış ve devasa taş bloklarla sağlam temeller üzerinde kurmuşlardır. Mimari de o kadar gelişmiş bir medeniyet ki bazı yerleşimlerde taş ocakları bulunmaktadır. Kurdukları şehirlerde tarıma oldukça önem veren Urartular, toprağın işlenmesi ve refah seviyesinin yükselmesi için barajlar, göletler, sulama kanalları, bağlar, bahçeler yapmışlardır. Sulama sistemlerinde oldukça gelişmiş bir krallığa dönüşmüşlerdir. Maden için Kuzey Suriye’nin zengin maden yataklarından faydalanmışlardır. Maden işleme endüstrisi açısından oldukça ileri seviyede olan bu uygarlık, madeni sosyal ve ekonomi açısından oldukça kendilerine faydalı bir şekilde işlemişlerdir. Seramiği hakkında henüz detaylı çalışmalar oldukça sınırlıdır. Fakat yapılan çalışmalara bakıldığında çanak çömlek sanatında da oldukça iyi oldukları gözlemlenmiştir. Seramik yapım teknikleri 5 ayrı gruptan incelenmiş ve bu seramiklerin genel tipolojik hatları belirlenmiştir. Krallığın hangi tarihlerde kimler tarafından yıkıldığı henüz bilinmemektedir. Yaygın olan görüş Perslerin ve İskitlerin yıkımına uğradığı düşünülmektedir. Yapılacak olan çalışmalarla bu sorunun cevap bulması Anadolu arkeolojisi için önemli bir adım olacaktır. Sonsuz bilgiler içeren Urartu Krallığı hakkında yapılan ve yapılmaya devam edilen çalışmaların bu krallık hakkında daha derin verilere ulaşacağı apaçık ortadadır. Gerek bölgenin gerekse Anadolu arkeolojisi için Urartular, var olmuş en önemli medeniyetlerden biridir. 11 Kaynakçalar Baş, A. ; ''Urartu'da Askeri Bir Ekipman: Kankanlar'', Uluslararası Amisos Dergisi, C 1, S 1, Belli, O. ; “Urartu Sanatının Sosyo-Ekonomik Açıdan Eleştirisi Üzerine Bir Deneme”, Anadolu Araştırmaları, 6, , İstanbul. Belli, O. ; ''Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, Görsel Yayınlar, , İstanbul. Belli, O. ; ''Nairi-Hubushkia Ülkesi Araştırmaları'', Araştırma Sonuçları Toplantısı, I, Bülbül, P. ; ''Eski Anadoluda Tarım Faaliyetleri, Tarihin Peşinde, Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S 17, Coşkun, O. ; ''Doğu Anadolu Bölgesi'nde Kentleşme ve Kentsel Gelişim, Doğu Coğrafya Dergisi, Çilingiroğlu, A. ; ''Urartu Sur Duvarları Üzerine Düşünceler, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi II, 28 vd. Çilingiroğlu, A. ; ''Urartu Tarihi, İzmir. Çilingiroğlu, A. ; ''Urartu Krallığı: Tarihi ve Sanatı, İzmir. Dinçol, A.M. ; ‘’Geç Hititler’’, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi 1, , İstanbul. Erdem, A.Ü. Konyar, E. ; ''Urartu Çanak Çömleği'', Urartu Doğu'da Değişim, , İstanbul. Ergürer, H. ; ''Urartu Kemerleri Üzerindeki İnsan Tasvirleri, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(2), Karakuzulu, Z. ; ''Doğu Anadolu Bölgesinde Nüfus Dağılışındaki Farklılıklar'', Ankara Üniversitesi, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi, IV. Ulusal Coğrafya Sempozyumu, , Ankara. Karakuzulu, Z. ; ''Anadolu’da İlkçağ Medeniyetlerinin Gelişimini Destekleyen Coğrafi Şartlar Ve Türkiye’nin Bugünkü Coğrafi Potansiyelini Doğru Kullanabilmesinin Önemi", Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, , Ankara. Köroğlu, K. ; ''Urartu Dönemi Bey Konakları'', Altan Çilingiroğlu’na Armağan, Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı'na 12 Adanmış Bir Hayat, H. Sağlamtimur, E. Abay, Z. Derin, A. Ü. Erdem, A. Batmaz, F. Dedeoğlu, M. Erdalkıran, M. B. Baştürk, E. Konakçı (ed), Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yayınları, , İstanbul. Köroğlu, K. ; ''Urartu: Krallık ve Aşiretler'', Urartu Doğu'da Değişim, , İstanbul. Kurt, M. ; ''Yeni Asur Devleti'nin Kuzey Yayılımı ve Doğu Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası, Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları. Özfırat, A. ; ''Yerel Bir Krallık: Erikua'', Arkeoatlas, S 4, Pınarcık, P. ; ’’Urartuların Başkentleri’’, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü, Tarih Araştırmaları Dergisi, C 33, S 56, Tarhan, M.T. ; ’’Van Kalesi’nin ve Eski Van Şehri’nin Tarihi Milli Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar’’, Araştırma Sonuçları Toplantısı II, , Ankara. Yakar, J. ; ’’Etnoarkeolojik Veriler Işığında Doğu Anadolu'nun Urartu Döneminde Sosyo-Ekonomik Yapısı’’, Urartu: Doğu'da Değişim, , İstanbul. İnternet Kaynakları funduszeue.info funduszeue.info 13