1 HAZAR STRATEJİ ENSTİTÜSÜ YAYINIDIR EYLÜL SAYI: 10 Azerbaycan da Cumhurbaşkanlığı seçimlerine doğru towards presıdentıal electıons ın azerbaıjan К ПРЕЗИДЕНТСКИМ ВЫБОРАМ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ funduszeue.info yayında
2
3 ÖNSÖZ YÖNETİM İmtiyaz Sahibi Hazar Strateji Enstitüsü Adına Haldun YAVAŞ Genel Yayın Yönetmeni Gökhan ÇAY EDİTÖR Hande Yaşar ÜNSAL Yayın Kurulu Dr. Cemil ERTEM Efgan NİFTİYEV funduszeue.info Mesut HAKKI CAŞIN Zeynep KAPTAN haldun yavaş Hazar Strateji Enstitüsü Genel Sekreter İLETİŞİM Veko Giz Plaza, Maslak Meydan Sok. No:3 Kat:4 Daire Maslak, Şişli / İstanbul - TÜRKİYE Tel: Faks: Merhabalar, Hızlı ve istikrarlı büyüyen ekonomisiyle geleceğe emin adımlarla yürüyen ve dev enerji projelerine imza atmakta olan Azerbaycan, topraklarının yüzde yirmisi Ermenistan tarafından işgal edilmiş olmasına rağmen Hazar Bölgesi nin dünyaya en açık ülkesi durumunda. Dev enerji projelerine imza atan Azerbaycan ın son on yılına baktığımızda fakirlik oranının yüzde 40 lardan, yüzde 6 lara düştüğünü ve devlet bütçesinin rekor seviyelere ulaştığını gözlemlemekteyiz. Başarılı devlet adamı Aliyev e halk desteği ise yüzde 80 leri bulmakta. Bu bağlamda, Doğu ve Batı arasında güvenilir bir köprü olan Azerbaycan da yaklaşan seçimleri bu sayımızda kapak konusu olarak işledik. Hazar Bölgesi nde işbirliğini pekiştirmeyi amaçlayan Hazar Strateji Enstitüsü nün (HASEN) düzenlediği Hazar Yaz Okulu sertifika programına dergimizde geniş yer ayırdık. 10 ülkeden genç diplomatlar, araştırma görevlileri ve yöneticileri bir araya getiren Hazar Yaz Okulu nda alanında uzman isimler, özel sektör yöneticileri ve akademisyenler enerji, dış politika ve güvenlik konularını içeren geniş bir yelpazede bilgi ve tecrübelerini paylaşma fırsatı yakaladı. Son yılların en kanlı çatışmalarına sahne olan Suriye deki iç savaşın etkileri her geçen gün daha da ağırlaşıyor. Suriye ye olası bir askeri operasyon doğal gaz ve petrol fiyatlarına nasıl yansır? Olası senaryolar nelerdir? Haber analiz sayfalarımızda bu konuyu mercek altına aldık. Geçtiğimiz ay Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ve Başbakan Recep Tayyip Erdoğan aynı günlerde Hazar Bölgesi ndeydi. Cumhurbaşkanı nın Azerbaycan a, Başbakan ın ise Türkmenistan a eş zamanlı gerçekleştirdiği önemli ziyaretlerde birçok anlaşmaya imza atıldı. Bu ziyaretlerin detaylarını sizler için masaya yatırdık. Bununla beraber, iki yeni köşe yazısı bölümünü dergimizin sayfalarına arasına ekledik. HASEN Uzmanı Dr. Cemil Ertem Gelecek Notları nda Azerbaycan doğal gazını Türkiye üzerinden Avrupa ya taşıyacak Güney Gaz Koridoru projesinin bölgenin geleceğini nasıl etkileyeceğini; HASEN Uzmanı Prof. Dr. Mesut Hakkı Caşın ise Diplomasi Akademisi nde İsrail-Filistin barış sürecini kaleme aldı. Finans Merkezi nin kalbi Borsa İstanbul un geçirdiği değişimi ve izleyeceği yol haritasını Borsa İstanbul Yönetim Kurulu Başkanı İbrahim Turhan Hazar World için değerlendirdi. Özbekistan ın güçlenen ekonomisine ise analiz sayfalarımızda yer verdik. Kültür-Sanat bölümünde Beni Deli Etme dizisinin başarılı oyuncusu Doğan Doğru ile keyifli bir röportaj gerçekleştirdiğimiz bu sayının Rota sayfalarında ise dağların ülkesi Kırgızistan ın başkenti Bişkek e doğru gizemli bir yolculuğa çıktık. Ekim de görüşmek dileğiyle yayın YÖNETİM YAYIN GRUBU BAŞKANI Serkan ÜNAL GRUP KOORDİNATÖRÜ Mehmet Mücahid DEMİR FİNANS KOORDİNATÖRÜ Selim KARA genel yayın yönetmeni Serdar TURAN ÖZEL PROJELER DİREKTÖRÜ Emin GÖRGÜN EDİTÖRLER Aynur ŞENOL ALTUN Can GÜRSU Nesrin KOÇASLAN E. Melek CEVAHİROĞLU SANAT YÖNETMENİ Özkan ORAL YARDIMCI SANAT YÖNETMENİ Pınar GÜVEN Ahmet ÇELİK FOTOĞRAF EDİTÖRÜ Şeref YILMAZ KATKIDA BULUNANLAR Gizem GÜZEY Güzin GÜZEY Baran KARAKUZU Özbekistan Büyükelçiliği İnfomag Yayıncılık Bilişim Tanıtım ve Organizasyon Hizmetleri Ltd. Şti Ebulula Mardin Cad. 4. Gazeteciler Sitesi A-8 /1 Akatlar-Levent / İSTANBUL Tel: () Faks: () BASKI Bilnet Matbaacılık Biltur Basım Yay. ve Hiz. A.Ş. Dudulu Organize Sanayi Bölgesi funduszeue.info No: 16 Esenkent Ümraniye İSTANBUL Tel: Yayın Türü Yaygın Yerel Süreli Yayın Süresi / Dili Aylık / Türkçe İLETİŞİM [email protected] EYLÜL SAYI 10 1
4 içindekiler KAPAK 10 KISA KISALAR 04 Hazar Denizi nde milyar dolarlık yapay ada İran-Rusya nükleer işbirliği devam edecek Türkmenistan Türkiye ye elektrik satmak istiyor SOCAR 20 milyar dolara koşuyor Gazprom Irak a geliyor Kazakistan da yeni petrol yatağı keşfedildi Tacikistan, Afganistan a elektrik ihracatını artırdı New York da Hazar Zirvesi AJANDA 06 Bakü, Uluslararası Enerji Forumu na ev sahipliği yapıyor Türkiye enerji ticaretinde bölgesel merkez oluyor Lojistikte son gelişmeler ve yeni perspektifler Azerbaycan da Cumhurbaşkanlığı seçimlerine doğru Seçimlere kısa bir süre kala Azerbaycan, uluslararası siyasetin, ekonominin, diplomasinin ilgi odağı oldu. Ekonomi politikası ve enerji stratejisiyle uluslararası toplumun güvenini kazanmayı başaran Azerbaycan, bağımsız bir ülke olarak son 10 yıl içinde büyük mesafeler kat etti. İşte Azerbaycan ın dünü ve bugünü hakkında merak edilenler HABER ANALİZ 08 Suriye ye Askeri Operasyonun Petrol Fiyatlarına Etkileri Suriye deki iç savaş kronikleşerek tüm bölgeyi etkileme potansiyeline sahip bir soruna dönüşmüş durumda. 2
5 RÖPORTAJ 18 Finans Merkezi nin Kalbi İstanbul Finans Merkezi olma yolunda emin adımlarla ilerliyor. Finans Merkezi nin kalbi Borsa İstanbul un geçirdiği değişimi ve yol haritasını Borsa İstanbul Yönetim Kurulu Başkanı İbrahim Turhan değerlendirdi. 22 GELECEK NOTLARI Güney Gaz Koridoru Bölgenin Geleceğini Belirleyecek Enerji, Orta Doğu ve Hazar coğrafyası için hem bir zenginlik hem de siyasi çatışma potansiyeli olmaya devam ediyor. ANALİZ 26 HAZAR YAZ OKULU 10 ÜLKEYİ BİR ARAYA GETİRDİ Hazar Bölgesi nde işbirliğini pekiştirmeyi amaçlayan Hazar Strateji Enstitüsü (HASEN), eğitim çalışmaları kapsamında, bir ilke imza attı. ANALİZ 37 DEVLETİN ZİRVESİ HAZAR DAYDI Hazar Bölgesi art arda önemli toplantı ve ziyaretlere ev sahipliği yaptı. Cumhurbaşkanı Gül ve Başbakan Erdoğan aynı anda bölgedeydi. ANALİZ Özbekistan Cumhuriyeti nin ekonomik durumu İslam Karimov, son yıllarda ülkesini dünyaya açarak yabancı yatırımlar çekmeyi ve ihracatı artırarak ülke refahını yükseltmeyi amaçlıyor. DİPLOMASİ AKADEMİSİ İSRAİL-FİLİSTİN BARIŞ SÜRECİ: ORTA DOĞU UFUKLARINDA YENİ UMUTLAR VE RİSKLER İsrail - Filistin barış süreci, Obama nın Orta Doğu da üstlendiği rol ile daha sağlam adımlarla yürütülüyor. Filistin in resmi olarak tanınması ile sürecin önemli bir mesafe kaydederek bölgedeki gerilimin azaltılması bekleniyor. KÜLTÜR SANAT 54 oyunculukta er meydanı tiyatro sahnesidir Türk televizyonlarında yepyeni bir dizi daha izleyiciyle buluştu. Yönetmenliğini Gökten 3 Elma Düştü ve Can gibi başarılı yapımlarla tanınan Raşit Çelikezer in üstlendiği, senaryosunu ise Çetin Osman Büyükakın ın yazdığı Beni Deli Etme Ankara da geçen ilk günlük komedi dizisi. KÜLTÜR SANAT 58 Son dönemde yayınlanan kitaplar, gösterime giren filmler ve bölgedeki sanatsal faaliyetlerden Hazar World okuyucuları için seçtiklerimiz. ROTA 60 Dağların Ülkesinin Başkenti: BİŞKEK Türkiye ye, coğrafi olarak biraz uzak olsa da kültürel olarak tam tersine oldukça yakın bir başkent olan Bişkek, efsanevi Issık Göl e sadece üç saat uzaklıkta EYLÜL SAYI 10 3
6 KISA KISALAR İRAN-RUSYA NÜKLEER İŞBİRLİĞİ DEVAM EDECEK HAZAR DENİZİ NDE MİLYAR DOLARLIK YAPAY ADA Kazakistan karasularında bulunan, Kaşagan sahasında üretim için oluşturulan yapay adanın maliyeti 50 milyar dolar. Petrolü taşıma konusunda ise Ruslar şirketler ön plana çıkyor. Son 30 yılda bulunan en büyük rezerv olan Kaşagan dan petrol çıkarılmaya bu sene içinde başlanacak. Kaşagan dan petrol çıkarılması için Hazar Denizi ne kurulan yapay adanın maliyeti ise öngörülenin 5 kat fazlasına, 50 milyar dolara ulaştı. Günde 1 milyon varil petrolün çıkacağı Kaşagan petrol havzası bu üretimle dünya günlük petrol üretiminin yüzde 1 inden fazlasını tek başına karşılamaya hazırlanıyor. Diğer bir taraftan havzadan çıkarılacak petrolün nasıl taşınacağı konusundaki yarış da devam ediyor. Reuters ın haberine göre Eni şirketinin Exxon Mobil, Shell ve Total gibi devlerle oluşturduğu konsorsiyumun yürüttüğü projede boru hattı için Rusların favori olduğu bildirildi. Rus şirket Transneft, dev projeyi yürüten konsorsiyumun günde 5 milyon ton petrol taşınmasını istediklerini, Transneft olarak bunu olumlu karşıladıklarını bildirdi. İran ve Rusya, nükleer güç alanında ortaklığını sürdürecek. Moskova ile Tahran yönetimlerinin, yeni bir nükleer tesis anlaşması için yakın zamanda bir araya gelecekleri belirtildi. İran, ABD ve müttefikleri tarafından ağır yaptırımlara maruz kalmasına neden olan nükleer programına Rusya nın desteğiyle devam ediyor. İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi, Rusya ile İran ın yakında yeni bir nükleer tesis anlaşması imzalayacağını açıkladı. Salihi, İran ın nükleer programının barışçıl olduğunu ve enerji gereksinimini karşılamak üzerine yapılandırıldığını söyledi. İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ile Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin in, Şanghay İşbirliği Örgütü toplantıları çerçevesinde 13 Eylül de Kırgızistan ın başkenti Bişkek te görüşmesi planlanıyor. TÜRKMENİSTAN, TÜRKİYE YE ELEKTRİK SATMAK İSTİYOR Türkmenistan ın Türkiye ye İran üzerinden elektrik satmayı amaçladığı açıklandı. İran gazetesi Donya-e-eqtesad News in haberine göre, Türkmenistan yılına kadar bölgede en çok elektrik ihraç eden ülke konumuna gelmeyi hedefliyor ve bunun için özel bir Türk şirketi ile imzalar atıldı. İran ın Türkmenistan dan elektrik ithal ettiğini hatırlatan gazete, İran ın kendi üzerinden geçecek elektrik hatları için tedarikçi ülkeden ödeme alacağı belirtiyor. Tahran Ticaret Odası Temsilcisi Muhammed Pars ise konu ile ilgili açıklamasında; İran ın, Türkmenistan ın elektrik ithalatı karşılığında bu ülkeye teknik ve mühendislik hizmetleri verdiğini kaydederek, İran ın sadece transite bağlı kalmayacağını, aynı zamanda özel sektörün de elektrik ihracatını artırabileceğini söyledi. 4
7 GAZPROM IRAK A GELİYOR Önde gelen Rus petrol ve doğal gaz şirketleri Irak taki varlığını genişletiyor. Lukoil ve Başneft ten sonra Gazprom Neft de projeye katılıyor. Bu yılın sonuna kadar şirket, hidrokarbon yatağı Badra da çalışmalara başlamış olacak. SOCAR 20 MİLYAR DOLARA KOŞUYOR Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi ile beraber Türkiye de yürüttüğü yatırımların tutarı 17 milyar dolara ulaşan PETKİM, hızla 20 milyar dolara doğru gidiyor. SOCAR Türkiye CEO su ve PETKİM Yönetim Kurulu Üyesi Kenan Yavuz, SOCAR grubunun yatırımlarını Kaya Termal Otel de verilen iftar yemeğinde paylaştı. Yatırımları sinevizyon eşliğinde tanıtan Yavuz, PETKİM i devraldıktan sonra PET- KİM yarımadasını petrokimya, rafineri, enerji, lojistik ve dağıtım entegrasyonuna dayalı Türkiye nin en önemli üretim üssü haline getirebilmek için yatırımlara başladıklarına dikkat çekti. Yatırımlarını ve vizyonu ve daha sonra da vizyonu olmak üzere üç aşamalı olarak gerçekleştireceklerini söyleyen Yavuz, yatırımlarının en önemli boyutunu STAR Rafinerisi nin oluşturduğunu belirtti. STAR Rafinerisi yatırımı için taksimetrenin 20 Mayıs te çalışmaya başladığını, 51 ayın sonunda yatırımın tamamlanmış olacağını söyleyen Yavuz, rafineri altyapısı için şu ana kadar milyon dolar fiilen harcama yaptıklarını ve bu harcamanın tamamını öz kaynaklarından karşıladıklarını söyledi. Petrol üreten dünya devleri, riskli çalışma koşullarına rağmen Irak ta gerçekleştirilen petrol ve doğal gaz projelerine aktif şekilde katılıyor. Rus şirketleri bu konuda ölçülü ve dikkatli davranıyor. Rusya Petrol ve Doğal Gaz Üreticileri Birliği Başkanı Gennadiy Şmal, çalışmaların güvenliğinden sadece yüzde yüz emin oldukları takdirde şirketlerin aktif şekilde projelere katıldıklarını belirtiyor. Şmal, Petrol rezervleri hacmine göre Irak önde gelen ülkeler arasında yer aldığını ayrıca madencilik içinde elverişli şartarın bulunduğunun altını çiziyor. Şmal, gerek Irak, gerekse Suudi Arabistan ve Kuveyt te çalışmaların petrol şirketleri açısından bir hayli karlı olduğu ve bu yüzden burada bir çok aktif şirket bulunduğunu vurguluyor. KAZAKİSTAN DA YENİ PETROL YATAĞI KEŞFEDİLDİ Kazakistan Petrol ve Doğal Gaz Bakanı Uzakbay Karabalin, Kazmunaygaz Ulusal Petrol Şirketi tarafından başlatılan petrol arama çalışmalarının başarılı sonuç verdiğini söyledi. Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev in kabulünde konuşan Bakan Karabalin, yeni petrol yatağının Jambıl Eyaleti nde keşfedildiğini söyledi. Karabalin, Yeni petrol yatağının günlük kapasitesi yaklaşık 60 ton. Çalışmaların yapıldığı bölgede incelemeler devam ediyor şeklinde konuştu. Petrol ve doğal gaz sektörüyle ilgili olarak Nazarbayev e bilgi veren Karabalin, yılının ilk altı ayında toplam 40 milyon ton petrol ve doğal gaz kondensatının üretildiğini açıkladı. Karabalin, petrol ve doğal gaz kondensatının üretiminin bu yıl, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 1,8 oranında artış kaydettiğini de dile getirdi. Geçen yıl hükümetin teşvik sistemini değiştirdiğini ve stratejik yatırımlar tanımı getirildiğini söyleyen Yavuz, bu kanun çıktıktan sonra bir ve iki numaralı stratejik yatırım teşvik belgelerini STAR Rafinerisi nin almasının mutluluk verici olduğunu söyledi. PETKİM Konteyner Limanı nın Türkiye deki üçüncü büyük yatırımları olduğunu söyleyen Yavuz, bu yatırım için dünyanın en büyük konteyner firması ile 28 yıllık bir anlaşma yaptıklarını dile getirdi. EYLÜL SAYI 10 5
8 AJANDA New York ta Hazar Zirvesi ABD, Güney Gaz Koridoru temasıyla düzenlenecek Hazar Forumu na ev sahipliği yapacak. Türkiye nin de dahil olduğu Geniş Hazar Bölgesi ni ilgilendiren enerji ve ekonomi konularından güvenlik sorunlarına kadar birçok konu ABD nin New York kentinde ele alınacak. Hazar Strateji Enstitüsü (HASEN), ilki geçen yıl Aralık ayında İstanbul da düzenlenen Hazar Forumu nun ikincisini 25 Eylül tarihinde ABD nin New York kentinde düzenliyor. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ve Azerbaycan Dışişleri Bakanı Elmar Memmedyarov un da katılacağı etkinliğe, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu na katılan BM üye ülkelerinden üst düzey yetkililer, Hazar ve Avrupa ülkelerinin cumhurbaşkanları, başbakanları ve dışişleri bakanları katılıyor. Akademi, iş ve siyaset dünyasından önemli temsilcilerin yanı sıra forumda uluslararası örgütler, finans kurumları, düşünce kuruluşları ve üniversiteler de yüksek düzeyde temsil ediliyor. Avrupa nın Enerji Güvenliğine Katkıda Bulunan Güney Gaz Koridoru Forumun teması, Güney Gaz Koridoru olarak belirlendi yılında imzalanan anlaşmayla hayata geçirilen Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (TANAP), Avrasya nın enerji tarihinde bir devrim olarak nitelendiriliyor. Hat, alternatif ve güvenli doğal gaz kaynaklarına büyük ihtiyaç duyan Avrupa pazarına Hazar enerji kaynaklarının doğrudan ulaştırılmasını amaçlıyor. Proje, Avrupa ve Türkiye nin halihazırda yüksek olan ve artmaya devam eden enerji ihtiyaçlarını karşılaması beklenen Güney Koridoru nun uygulanmasında bir dönüm noktası olarak tanımlanıyor. Avrupa nın Güvenli ve Alternatif Kaynak İhtiyacı Avrupa daki mevcut doğal gaz talebi yılda yaklaşık milyar metreküp. Kıtanın doğal gaz tüketiminin yaklaşık yüzde 64 ü ithalat ile karşılanıyor ancak bu oranın yılında yüzde 80 e çıkarak yılda milyar metreküpe ulaşması bekleniyor. Bölge içi üretim azalıyor, diğer iki büyük kaynak ise istikrarsız veya tekelci bir yapıya sahip. Avrupa nın enerji güvenliğinin sağlanması için çeşitlendirilmiş ve güvenli alternatif kaynaklara ihtiyaç duyuluyor. Bu noktada Güney Gaz Koridoru bu amaca en iyi şekilde hizmet edecek bir proje. Bir Barış ve Refah Vekili Doğal gaz boru hattı projelerinin uygulanması için kaynak zengini ülkeler, işletmeci ülkeler, transit ülkeler ve alıcı ülkeler arasında çok taraflı işbirliği gerekir, bu da söz konusu bölgede yakın ilişkilerin geliştirilmesine katkıda bulunur. Bu bağlamda Güney Gaz Koridoru nun bölgede öne çıkan siyasi sorunların ve güvenlik sorunlarının aşılmasına katkıda bulunması, ekonomik kalkınma ve refah düzeyini arttırması, aynı zamanda enerjiyi bir barış ve refah vekili haline getirmesi bekleniyor. TANAP Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (TANAP), Güney Gaz Koridoru nun hayata geçirilmesinde ilk adımdır. Bu boru hattı kapsamında yaklaşık 10 milyar dolarlık yatırım yapılması planlanıyor. Şah Deniz sahasından elde edilecek Azerbaycan gazı için belirlenen ilk taşıma kapasitesi ise 16 milyar metreküp. İlk doğal gaz sevkiyatının yılının başında gerçekleştirilmesi bekleniyor. TAP Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP), TANAP ile taşınan doğal gazın Yunanistan, Arnavutluk ve İtalya üzerinden Avrupa ya ulaştırılması için Şah Deniz Konsorsiyumu tarafından seçilen projedir. Güneyden Avrupa ya ulaşan 4. doğal gaz koridorunun açılmasına yönelik atılan önemli bir adımdır. ABD nin New York kentindeki Waldorf Astoria Hotel de 25 Eylül akşamı düzenlenecek forum, yerel saatle deki resepsiyonla başlayacak. 6
9 EYLÜL Bakü, Uluslararası Enerji Forumu na ev sahipliği yapıyor Eylül Azerbaycan-BAKÜ Kurucuları arasında Türkiye nin de bulunduğu Ekonomik İşbirliği Teşkilatı üyesi ülkelerin düşünce kuruluşları Eylül tarihlerinde Azerbaycan da buluşuyor. Başkent Bakü de gerçekleşecek olan uluslararası forumda enerji, bölgesel entegrasyon ve sosyoekonomik kalkınma konuları masaya yatırılacak. Bakü İş Merkezi nde gerçekleşecek olan forum Azerbaycan Ekonomik Kalkınma Bakanlığı çatısındaki Ekonomik Reformlar için Bilim ve Araştırma Enstitüsü tarafından organize ediliyor. Lojistikte son gelişmeler ve yeni perspektifler Eylül Kazakistan-ASTANA Kazakistan ın başkenti Astana da Eylül tarihlerinde Kazakistan dan Petrol İhracatı Lojistiği konulu bir konferans düzenleniyor. Konferansta Kazakistan hidrokarbon ihracatı, taşımacılık pazarı, yeni perspektifler ve arzı çeşitlendirmenin yararları gibi konular tartışılacak. Bununla beraber lojistik alanında mevcut ve gelecekteki rotaların belirlenmesi, ulaşım sistemlerinin operatörleri ile çalışma stratejisi, gümrükleme konusundaki açıkların tartışılması ve taşımacılık pazarında tarife oluşumuna dair net bir anlayış sağlanması hedefleniyor. Konferansa katılacak kişiler arasında Küresel Enerji Çalışmaları Merkezi Kıdemli Enerji Analisti Julian Lee, Lojistik ve Ticaret Uzmanı Vadim Turdzeladze ve Natural Monopolies Enstitüsü Demiryolu Taşımacılığı Araştırma Başkanı Vladimir Savchuk bulunuyor. Türkiye enerji ticaretinde bölgesel merkez oluyor Eylül İstanbul Kongre ve Fuar Merkezi İstanbul Kongre ve Fuar Merkezi Eylül tarihlerinde gerçekleştirilecek olan All Energy Turkey (AET) Kongre ve Fuarı na ev sahipliği yapıyor. Türkiye nin ilk enerji ticareti etkinliği olan All Energy Turkey Türkiye ile yakından ilgilenen uluslararası şirketler, hizmet sağlayıcıları ve ortaklarını bir araya getirecek. Enerji sektöründeki diğer etkinliklerden farklı olarak All Energy Turkey özellikle toptan satış, ticaret, satış ve pazarlama konularına yoğunlaşacak. All Energy Turkey oturumlarında Sabancı Holding Enerji Grup Başkanı Selahattin Hakman, RWE Türkiye CEO su Dr. Ralph Jäger, Deloitte Danışmanlık Teftiş Kurulu Başkanı Sibel Çetinkaya gibi sektörün önde gelen isimleri; Türkiye nin Avrupa ve Orta Doğu arasındaki köprü ve ticaret merkezi konumunu tartışacak. Ayrıca EPİAŞ ın kuruluşu, bölgesel enerji tedarikçileriyle hizmet sağlayıcıları arasındaki etkileşim, elektrik ve gaz sektörlerindeki özelleştirme süreci başlıkları da değerlendirilecek. Kongrede enerji ticaretinin operasyonel başlıkları, enerji sektöründeki yasal çerçeve, risk ve portföy yönetimi, piyasa düzenlemeleri, fiyatlar ve enerji toptan ticareti piyasasının dizayn edilmesi de gündeme getirilerek uzmanlarca tartışılacak. Türk Sanayi ve İşadamları Derneği (TÜSİAD), Enerji Ticareti Derneği (ETD), Avrupa Enerji Ticareti Federasyonu (EFET) ile Türk Petrol Platformu Derneği (PETFORM), fuar kapsamında perakende ticarette satış ve rekabet konularında çeşitli atölye çalışmaları gerçekleştirecek. Türk Enerji İstanbul Forumu 3 Eylül İstanbul, Türkiye 6. Uluslararası Sergi ve Bilimsel Konferans EYLÜL Uluslararası Enerji Türkmenistan Elektrik Enerjisi Sektörünün Gelişimine İlişkin Başlıca Trendler i Eylül Aşkabat, Türkmenistan HAZAR TAKVİMİ 1. Avrupa-Azerbaycan Yatırım Konferansı Eylül Bakü, Azerbaycan Arenası İstanbul - Mapping the Future Eylül İstanbul, Türkiye EYLÜL SAYI 10 7
10 HABER ANALİZ Suriye ye Askeri Operasyonun Petrol Fiyatlarına Etkileri Arap Baharının en kanlı, en şiddetli ve en uzun süreli çatışmalarına sahne olan Suriye deki iç savaş kronikleşerek tüm bölgeyi etkileme potansiyeline sahip bir soruna dönüşmüş durumda. Emin Emrah DANIŞ Saldırı doğrudan rejim değişikliğini amaçlamadığı için süresinin, ırak operasyonunun aksine daha kısa olması bekleniyor. Suriye ye olası bir harekâtın, Orta Doğu da yaşanan her çatışma ve savaşta olduğu gibi ilk etkisinin petrol ve doğal gaz fiyatları üzerinden olacağı kesin. Dünya petrol rezervlerinin %48,4, doğal gaz rezervlerinin ise %43 ünün yer aldığı Orta Doğu, petrol ve gaz üreticisi ülkeler kadar sınır komşularındaki jeopolitik risk ve çatışmalardan da etkileniyor. Bölgedeki gerginlikler, enerji fiyatlarında artışları da beraberinde getiriyor. Amerika nın teki işgali sonrası istikrarın tam olarak sağlanamadığı, etnik ve mezhepsel gerginliğin hala devam ettiği Irak; Kaddafi sonrası istikrarın sağlanamadığı Libya, geçtiğimiz ay yaşanan darbe sonrası durumu daha karmaşık bir hal alan Mısır; İran ın nükleer programı nedeniyle uğradığı yaptırımlar nedeniyle Hürmüz boğazına yönelik zaman zaman dile getirdiği tehditler ve Batı ile ilişkilerindeki belirsizlik, bölgedeki tansiyonun sürekli yüksek kalmasına neden olurken Suriye deki durumun uluslararası bir harekâta dönüşmesi dünya enerji kaynaklarının yarısına sahip olan bölgedeki riskleri en üst seviyeye yükseltiyor. 8
11 Operasyonun izleyeceği seyir, Esad yönetiminin yapacağı olası hamleler ve çatışmanın bölgeye yayılma riski petrol fiyatlarında yaşanacak artışı belirleyici etkenler olacak. Konuya ilişkin yaptığımız analizde iki senaryo olasılığı öne çıkıyor saat süreceği düşünülen, sınırlı bir hava harekâtının beklendiği ilk senaryoda uluslararası koalisyon tarafından önceden belirlenen hedeflerin uzaktan füze ve uçaklarla vurulması, Suriye tarafından saldırılara çok büyük boyutta cevaplar verilmeyeceği beklenmektedir. Saldırı doğrudan rejim değişikliğini amaçlamamaktadır, Suriye rejimini sivillere karşı kimyasal silah kullanımından caydırma amacıyla bir uyarı ve kritik noktaların tahrip edileceği bir saldırı olarak gerçekleşecektir. Bu senaryoda çatışma kısa süreli ve sınırlı olacağı için çevre ülkelere ve enerji piyasalarına etkisinin de sınırlı olması beklenmektedir. SINIRLI BİR operasyon beklentisi, petrol fiyatları üzerinde sınırlı bir etki yaratabilir Operasyon olasılığının artması ile birlikte operasyon öncesi brent petrolün varil fiyatının dolar aralığında hareket etmesi, operasyonun ilk günlerinde ise dolar bandına yükselerek bu bantta seyrini sürdürmesi, WTI ın varil fiyatının ise brent petrole göre daha düşük bir artış yaşaması bekleniyor. Operasyondan sonraki günlerde mevcut senaryodaki beklentiler dahilinde Suriye deki gerginlik şu anki durumunu korumakla birlikte uluslararası koalisyonun saldırılarını durdurması, Esad rejimi üzerindeki baskının artması, ülke içindeki çatışmaların 3 muhalifler üzerinden destekle 1 sürdürülmesi olası görünmektedir. Bu durumda petrol fiyatlarının kısa vadede brentte tekrar dolar seviyelerine inmesi bekleniyor. Olumsuz senaryoda ise Esad rejiminin Hizbullah ve İran ın da desteği ile çatışmayı Lübnan, Irak, Türkiye ve İsrail üzerine yayarak bölgeselleştirmesi ve çatışmanın beklenenden uzun süreli olma olasılığı söz konusu. Bu durumda çatışmanın komşular ve önemli petrol üreticisi ülkelere doğrudan ve dolaylı olarak yayılma olasılığı ile bölgedeki petrol üretimini etkileyeceği için petrol fiyatlarında ciddi fiyat artışlarına neden olması beklenebilir. 1. Francois Hollande, Paris teki Elysee Sarayı nda Suriye Ulusal Konseyi (SUK) Başkanı Ahmet el Carba ile görüştü. 2. BM görevlileri bölgede incelemelerde bulunuyor. 3. Suriyeli mülteciler komşu ülkelerin sınır kapıları önünde kuyruklar oluşturmaya devam ediyor. Suriye ye olası askeri operasyonun uzaması ve bölgeye yayılma riski durumunda ise petrol fiyatlarının ilk önce dolar bandında seyretmesi, gelişmelerin seyrine göre doların üzerine çıkması ve üçüncü aşama olarak görülen en kötü durumda ise bandında hareket etmesi bekleniyor. Bu fiyat seviyelerinin ise kısa ve orta vadede ılımlı senaryoda olduğu gibi brentte tekrar dolar seviyelerinde seyretmesi öngörülüyor. İçinde bulunduğumuz durumda ılımlı senaryonun gerçekleşmesi güçlü bir olasılık olarak öne çıkıyor. EYLÜL SAYI 10 9
12 KAPAK 10
13 Azerbaycan da Cumhurbaşkanlığı seçimlerine doğru: Son 10 yıldaki büyük değişim Seçimlere kısa bir süre kala Azerbaycan, uluslararası siyasetin, ekonominin, diplomasinin ilgi odağı oldu. Ekonomi politikası ve enerji stratejisiyle uluslararası toplumun güvenini kazanmayı başaran Azerbaycan, bağımsız bir ülke olarak son 10 yıl içinde büyük mesafeler kat etti. İşte Azerbaycan ın dünü ve bugünü hakkında merak edilenler MERVE DAMCI EYLÜL SAYI 10 11
14 KAPAK 1 Türkiye halkı Bir millet, iki devlet sözünü çok iyi bilir. Zira merhum Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev in bu güzel deyimi, dünden bugüne birbirine kenetlenmiş bu iki kardeş devletin yıllar süren işbirliklerinde kendini bulmuştur. Haydar Aliyev i andığımızda aklımıza nasıl yeni bağımsız devlet kurulması, istiklalin çok güç şartlarda korunması, istikrar ve demokrasi kavramları geliyorsa, İlham Aliyev in devlet adamlığı niteliklerini tanımlarken de kalkınma ve büyüme kelimelerini rahatlıkla yan yana kullanabiliriz. Dikkat çekici gelişimi ve büyümesi sırasında Türkiye de her zaman Azerbaycan ın en büyük destekçilerinden biri oldu. Karşılıklı gönül ilişkilerinin özellikle son on yılda çeşitli alanlardaki somut projelerle güçlendirilmesinin doğal sonucu ise bugün Türkiye nin en büyük doğrudan yabancı yatırımcısı konumunda kardeş Azerbaycan ın olmasıdır. Son 10 yılda neler değişti? Cumhurbaşkanı İlham Aliyev in 10 yıllık AZERBAYCAN DA BAĞIMSIZLIK İLANI SONRASINDAKİ YEDİNCİ CUMHURBAŞKANLIĞI SEÇİMLERİ 9 EKİM DE YAPILACAK. iktidarı döneminde hem ekonomik hem de politik anlamda önemli değişimler yaşandı. Aliyev in yönetimindeki son on yıl içinde Azerbaycan ekonomisini üç katına çıkardı. Böylece gayrı safi milli hasıla 3 kat artmış oldu. Yoksulluk sınırında yaşayanların oranı %44 den %4 e indi. Tarım üretimi 3,3; vatandaşların para gelirleri 6,5 kat arttı. Manat dünyanın en iyi değerli 5 para biriminden birine çevrildi. Bütün bunların dünyanın gelişmekte olan ekonomileri arasında nadir yaşanan, emsalsiz bir deneyim olduğunu söylemek çok da yanlış olmaz. Bu resme bakıldığında yapılan reformların sosyal yönlü olduğu dikkat çekiyor. Aliyev tarafından yürütülen politikaların merkezinde insan faktörünün ön planda olmasının ülkedeki gelişimi pozitif anlamda etkilediği apaçık ortada. Azerbaycan ın bölgedeki ekonomik rolü ise her geçen gün biraz daha artıyor. Yürütülen ekonomi politikaları ve enerji stratejisi dünyanın ilgisini çektiği gibi bugün Hazar Bölgesi nin parlayan yıldızı haline gelen Azerbaycan, uluslararası ilişkilerinde de 12
15 3 dünyanın güvenini kazanmış olan devletlerden biri olduğunu ortaya koyuyor. Yatırım ortamının her geçen gün iyileştirilmesi sayesinde ülkenin dünyadaki itibarı tüm açılardan yükselmiş ve zaman içinde borç alan ülkeden borç veren ülkeye dönüşerek Azerbaycan bağımsız ekonomik imkanlara sahip oldu. Eğitime ayrılan harcamalar 4,5; dış ticaret cirosu 6,6; sanayi üretimi 3 kat artırılmış, enflasyon tek haneli rakama indirilmiş; bunun yanı sıra altın, gümüş ve bakır üretimine başlandı. Azerbaycan Türkiye dostluğunun Avrasya da yeni enerji koridoruna çevrilmesi Azerbaycan, geride bıraktığımız yıllarda görülmemiş bir büyüme ve gelişmeye imza atmıştır. Rusya dan doğal gaz ithalatı durdurulmuş ve Kuzey komşusuna doğal gaz ihracatına başlandı. Petrolden 78 milyar dolar gelir elde edilirken, doğal gaz hasılatı 5,6 kat artmıştır. Azerbaycan ın tüm petrol ve gaz boru hatlarını işleten, şu anda 2 1. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve merhum babası Haydar Aliyev. 2. Cumhurbaşkanlığı seçimleri 5 yılda bir yapılıyor. 3. Aliyev, Ekim ten bu yana Cumhurbaşkanlığı görevini yürütüyor. Gürcistan ın petrol ve doğal gaz satışı piyasasında lider duruma gelen Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) Türkiye nin en büyük yabancı yatırımcısı durumuna gelmiştir. Azerbaycan doğal gazını Avrupa ya taşıyacak Şah Deniz-2 projesi için çok önemli bir anlaşma, 25 Ekim tarihinde Türkiye ile Azerbaycan arasında İzmir de imzalandı. Aynı gün İzmir in Aliağa yarımadasındaki petrol ürünleri tesislerine 5 milyar dolarlık yeni Azerbaycan sermayesi geldi. İzmir deki konuşmasında Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Bugün Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ilişkilerde tarihi bir gündür diyerek günün önemine vurgu yaptı. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ise 5 milyar dolarlık Azerbaycan yatırımının Türkiye nin cari açığının kapatılması noktasında büyük önem arz ettiğine dikkati çekti. Azerbaycan dan gaz alımını ve üçüncü ülkelere naklini öngören bu hükümetlerarası anlaşma, Türkiye nin Azerbaycan la ilişkilerindeki farklılığı ortaya koydu. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) ayrıca, Azerbaycan doğal gazının Türkiye, Yunanistan ve Arnavutluk üzerinden Adriyatik Denizi ne, oradan İtalya nın güneyine, İtalya dan da diğer Avrupa ülkelerine ulaştıracak olan Trans Adriyatik Do- EYLÜL SAYI 10 13
16 KAPAK 1 ğal Gaz Boru Hattı (TAP) projesine yüzde 20 hisse ile ortak olacaklarını açıkladı. Türkiye ile Azerbaycan ın enerji alanındaki dev işbirliği olan Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi nin (TA- NAP) resmi imzaları Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ve Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev in şahitliğinde 28 Haziran tarihinde İstanbul daki Dolmabahçe Sarayı nda atıldı. Enerjinin İpek Yolu olarak adlandırılan TANAP projesinin 7 milyar dolarlık yatırımla altı yılda hayata geçirilmesi öngörülüyor. TAP VE TANAP ın Şah Deniz Konsorsiyumu tarafından seçilmesiyle Güney Gaz Koridoru nun artık Avrupa da doğal gaz denkleminin içine girmeye başladığını söyleyebiliriz. İzmir in Aliağa yarımadasına yapılan liman yatırımları da eklendiğinde yılına kadar Azerbaycan ın Türkiye deki yatırım miktarının toplam 17 milyar dolara ulaşması beklenmektedir ki, bu da Türkiye Cumhuriyeti tarihinde ülkeye yapılmış yabancı yatırımlar alanında Azerbaycan ın ENERJİ POLİTİKALARI VE SON ZAMANLARDA ORTAYA ÇIKAN ENERJİ PROJELERİ ÜLKENİN GELECEKTE ÇOK DAHA FAZLA PARLAYACAĞINI GÖSTERİYOR. ilk sıradaki pozisyonunun garanti altına alınması demektir. Küreselleşen dünyada sürekli artmakta olan enerji talebi, tüm ülkelerin hem ekonomik hem de stratejik politikalarını şekillendiriyor. İşte bu konjonktürde projelendirilen Bakü Tiflis Ceyhan Boru Hattı da, hayal olmasına rağmen gerçek oldu. Proje kapsamında, Bakü den başlayıp, Ceyhan da son bulacak bir boru hattı ile başta Azerbaycan petrolü olmak üzere bölgede üretilecek petroller Ceyhan a taşınıyor ve buradan da tankerlerle dünya pazarlarına güvenli biçimde ulaştırılıyor. Ulaşım ve iletişim projeleri Azerbaycan ve Türkiye arasındaki diğer önemli projelere bakacak olursak; Bakü Tiflis Kars demir yolu, nam-ı diğer Demir İpek Yolu sorunsuz bir şekilde devam ediyor. Gürcistan daki demir yolunun yapımı için Azerbaycan dan milyon dolarlık kredi sağlanmıştır. Demir yolu hattı Azerbaycan ın başkenti Bakü den, 14
17 Aliyev, yılındaki seçimleri yüzde 85 lik bir oranla kazandı. 2. Azerbaycan halkı yılında Aliyev in cumhurbaşkanı seçilmesini kutlarken. 3. Oy kullanan Azerbaycan vatandaşları. bu yıl ilk kez uzaya kendi uydusunu göndermiştir. Gürcistan ın Tiflis ve Ahılkelek şehirlerinden geçerek Türkiye nin Kars şehrine gidecek. Projenin bu kadar önemli olmasının nedeni ise İstanbul Boğazı nda sürdürülen Marmaray Projesi nin de tamamlanmasına paralel olarak, çalışmalar sonuçlandığında Avrupa dan Çin e demir yoluyla kesintisiz yük taşınmasının mümkün hale gelecek olması Böylece Avrupa ile Orta Asya arasındaki yük taşımalarının tamamının demir yoluna kaydırılması planlanıyor. Enerji alanında elde ettiği başarıların yanı sıra petrol dışı sanayinin yaratılması konusunda atılan en önemli adımlardan biri olarak başkent Bakü de yapılan Balahanı Sanayi Parkı nı örnek olarak gösterebiliriz. Girişimciliğin desteklenerek, modern teknolojilere dayanan sanayi tesislerinin yapılmasını amaçlayan park projesiyle Azerbaycan halkının üretim alanındaki istihdamının artırılması öngörülmüştür. Bunun yanı sıra ülkede iki yeni petrol dışı sektör yaratılıp geliştirilmektedir. Bunlardan biri turizm diğeri de bilgi ve iletişim teknolojileridir. Bu bağlamda Azerbaycan Aliyev iktidarında ulaşım sektörüne yapılan yatırımlar da oldukça dikkat çekicidir. Son 10 yılda ulaşım sektörüne yaklaşık 14 milyar dolarlık yatırım yapılmıştır. Ulaşımda üretim hacmi 5 kat artırılmıştır. Bu kapsamda Bakü Elet Qazax Gürcistan; Elet Astara İran ve Bakü Guba Rusya sınır yolu yeniden yapılmıştır. Uluslararası havalimanlarının sayısı 6 ya yükseltilmiştir. Demir yolu taşımacılığından elde edilen gelir ise 2 kat artırılmıştır. Azerbaycan sandığa gidiyor Azerbaycan da bağımsızlık ilanı sonrasında yapılan yedinci Cumhurbaşkanlığı seçimleri için geri sayım başladı. Azerbaycan Merkezi Seçim Komisyonu (Merkezi Seçki Komissiyası), seçimlerin 9 Ekim Çarşamba günü yapılacağını ilan etmişti. İktidardaki Yeni Azerbaycan Partisi Cumhurbaşkanı İlham Aliyev i partinin tek adayı olarak göstereceğini açıklamıştı. Ekim ten bu yana Cumhurbaşkanlığı görevini yürüten ve adaylığını koyduğu seçimlerde oyların büyük bir çoğunluğunu alarak seçilen İlham Aliyev, bu seçimlerin de en güçlü adayı olarak görünüyor. Kamuoyu araştırmaları nüfusun %80 den ALİYEV TARAFINDAN YÜRÜTÜLEN POLİTİKALARIN MERKEZİNDE İNSAN FAKTÖRÜNÜN ÖN PLANDA OLMASININ ÜLKEDEKİ GELİŞİMİ POZİTİF ANLAMDA ETKİLEDİĞİ APAÇIK ORTADADIR. EYLÜL SAYI 10 15
18 KAPAK genelinin istikrarı açısından büyük önem taşıyor. Enerji politikaları ve son zamanlarda ortaya çıkan enerji projeleri ülkenin gelecekte yıldızının çok daha fazla parlayacağını gösteriyor. Bağımsızlık sonrası dönemde yaşanan iç sorunlar ve Ermenistan ın işgal ettiği toprakları boşaltmamış olmasının yarattığı sıkıntılar ise Azerbaycan ın önündeki meseleler olarak hala çözüm bekliyor. Seçim süreci Peki kimler Cumhurbaşkanlığına adaylığını koyabiliyor? Bunun için en az 10 yıldır Azerbaycan da ikamet edilmesi, çifte vatandaşlığa sahip olunmaması, ağır bir suç işlenmemesi, üniversite mezunu ve 35 yaşın üzerinde Azerbaycan vatandaşı olunması şartı aranıyor. Bağımsız bireylerin de adaylığını koyabileceği seçimlere resmi aday gösterme süreci, seçimlerin resmi olarak ilan edilmesiyle başlayan 20 günlük süreyi kapsıyor. 1. İlham Aliyev, bu seçimlerin de en güçlü adayı olarak görünüyor. 2. Azerbaycan halkının büyük çoğunluğu Aliyev e destek veriyor. 3. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve eşi Mehriban Aliyeva sandık başında. fazlasının Aliyev i desteklediğini göstermektedir. Şimdiye kadar Cumhurbaşkanlığı seçimlerine katılmak için 18 aday başvuruda bulunmuştur. Adaylığın Merkezi Seçim Komisyonu nda tescili için başvuru dilekçesinin sunulmasından sonraki birkaç gün içinde adaya seçmenlerce verilen belli miktarda destek imzasının da başvuru dilekçesine eklenmesi gerek. Azerbaycan ın siyasi ortamı, Kafkasya nın Uluslararası diplomasi Azerbaycan ın Rusya ve diğer ülkelerde olan işbirliği şüphesiz yeni dönemde de farklı paylaşımları doğurabilir. Geçen senedeki seçimleri kazandıktan sonra Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Güney Kafkasya ya yaptığı ilk ziyareti, Azerbaycan ın başkenti Bakü ye gerçekleştirmişti. Siyaset uzmanları, Putin in 6 bakanıyla gerçekleştirdiği bu ziyareti, Rusya nın Azerbaycan a verdiği stratejik önemin işareti olarak yorumluyor. 16
19 17
20 RÖPORTAJ 18
21 Finans Merkezi nin Kalbi İstanbul, Finans Merkezi olma yolunda emin adımlarla ilerliyor. Finans Merkezi nin kalbi Borsa İstanbul un geçirdiği değişimi ve yol haritasını Borsa İstanbul Yönetim Kurulu Başkanı İbrahim Turhan Hazar World için değerlendirdi. CAN GÜRSU stanbul Menkul Kıymetler Borsası geçirdiği yapılanma süreçlerinin ardından Borsa İstanbul adını alarak bu yapılanmayı tamamladı. Bir şirket gibi yönetilmeye başlayan, Türkiye nin Altın ve Enerji Borsası gibi yapılarını tek çatı altında birleştirmeyi planlayan Borsa İstanbul, yaptığı uluslararası işbirlikleri ile de adından söz ettireceğe benziyor. Sürecin mimarlarından İbrahim Turhan, sürecin detaylarını Hazar World e anlattı. Sermaye piyasaları için hem yasal hem de teknolojik bir dönüşüm süreci başladı. Bu süreci anlatır mısınız? Her şeyden önce Sermaye Piyasası Kanunu değişti. Biz de Borsa İstanbul olarak görüşlerimizi aktarmaya çalıştık kanun için. Türkiye yi taşımak istediğimiz platforma zemin teşkil edecek hukuki altyapının oluşması için çalışmalarımızı sürdürdük. Geçen yıl 20 Aralık ta Sermaye Piyasası Kanunu yürürlülüğe girdi. Bankacılık sektöründe belli bir yere geldik ama Türkiye yi daha ileriye taşımak için bu seviye yeterli olmayacaktır. Türkiye önümüzdeki dönemlerde daha da büyüyecektir. Türkiye nin potansiyel büyüme hızı yüzde 5 civarında ve önümüzdeki 10 yılda gerçekleşecek yüzde 5 lik büyüme milli gelirin iki katından fazla artması anlamına gelir. Koyduğumuz 2 Türkiye nin elektrik piyasası son 10 yılda kapasitesini iki kattan fazla artırdı. Şu anda Avrupa nın en büyük üçüncü pazarı. trilyon dolarlık milli gelir hedefine çok rahatlıkla ulaşabilecek potansiyelimiz var. Yapmamız gerekeni yaparak Türkiye yi dünyanın birinci ligine, küresel lider, bölgesel aktör pozisyonuna taşıyacağız. Bu noktada sermaye piyasaları devreye giriyor. Şirketlerimizin ihtiyaç duyduğu büyümeyi sağlayacak motor sermaye piyasaları ve o motorun benzini de borsadır. Borsa için bu dönemde hem hukuksal altyapı anlamında hem teknolojik olarak önemli aşamalar kaydedildi. Bu adımlar sonucunda nasıl sonuçlar elde edilmeye başlandı? Bu aşamaları üç alana ayırmamız gerekir. Birinci alan yasal altyapı çalışmaları. Her şeyden önce Sermaye Piyasa Kanunu nun değişmesi oldukça önemliydi. Biz buna katkı vermek için elimizden geleni yaptık. Bu anlamda Türkiye yi taşımak istediğimiz platforma yönelik çalışmalarımızı sürdürdük, bu çalışmalar oldukça uzun bir zaman aldı. Sonucunda 30 Aralık de Sermaye Piyasası Kanunu Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girdi. İkinci aşama ise Borsa İstanbul ile ilgili düzenlemelerin yapılmasıydı. Kurumsal yapının yeni dönemin ihtiyaçlarına uygun şekilde değiştirilmesi ile devam ettik ve bu da Borsa İstanbul un kurulmasıyla oluştu. İMKB ile İstanbul Altın Borsası birleştirilip anonim şir- EYLÜL SAYI 10 19
22 RÖPORTAJ ket haline getirildi. Daha sonra da buna İzmir Vadeli Opsiyon ve İşlem Borsası da eklendi. Şu anda bu üç kurumun bir araya gelmesiyle oluşmuş bir yapımız var. Bu değişim ve dönüşüm ile amacımız daha evvel kooperatif olarak kurulmuş olan bir yapıyı anonim şirkete çevirmek, aynı zamanda kamu kurumu statüsünde değerlendirilen Altın Borsası kuruluşlarını ve çeşitli paydaşları olan İzmir Vadeli Opsiyon Borsası nı bir araya getirerek farklı bir kurumsal mimari kurmaktı. 1 Altyapı çalışmalarının üçüncü aşaması da belli bir stratejik plan çerçevesinde bir değişimi yaşarken stratejik hamleler yaparak kurumunuzu getirmek istediğiniz yere doğru ilerletmeye devam etmekti. Bahsettiğim perspektif, Türkiye için bir fırsat penceresinin açılmasını sağladı. Borsa İstanbul ve Nasdaq önemli bir iş birliğine imza attı. Nasdaq ın seçilmesinde kriterler nelerdi? Anlaşmanın hisse bazında olacağını biliyoruz, ne kadarlık bir hisse verilmesi söz konusu? 2 Anlaşma henüz sonuçlanmadığı için ayrıntı vermem doğru olmaz. Ama şunu söyleyebilirim ki konuştuğumuz çerçeve bir hazırlık, bir azınlık hissedarlığı çerçevesinde. Nasdaq, Borsa İstanbul un azınlık hissedarı olacak. Biz başka ortaklarda almak istiyoruz. Nasdaq ile yaptığımız stratejik ortaklık anlaşması temelinde know how transferini içeriyor. Ama bu basitçe gelişmiş bir teknolojiyi satın alıp uygulamaktan ibaret değil. Şunu söyleyebilirim ki alacağımız teknoloji şu anda dünyanın en iyi teknolojilerinden birisi ve son derece güvenli bir biçimde Türkiye sermaye piyasalarımızın ve Borsa İstanbul un yakın gelecekteki tüm ihtiyaçlarını karşılayabilecek kapasitede bir teknoloji. Biz bu teknolojiye sadece sahip olmuyoruz, bununla ilgili derin bir bilgiye de kavuşuyoruz, onun gerçek manada sahibi oluyoruz. Bununla ilgili sadece teknoloji kullanımı değil, teknolojinin uygulanmasına ilişkin know how ı da Nasdaq bize aktarmayı taahhüt ediyor. Bunun neticesinde iki yıl içerisinde birinci ve ikinci düzey teknik destek tamamen Borsa İstanbul un teknik ekipleri tarafından sağlanabilir hale gelecek. Bu çok önemli bir şey. Bu, teknolojide dışarıya bağımlı olmaktan kurtulmak anlamına geliyor Amerikan devi Nasdaq, Borsa İstanbul un yeni ortağı oldu. Anlaşmayı Nasdaq OMX grubu ünlü Times Meydanı ndan duyurdu. 2. Child & Youth Finance International, gençleri finans alanında bilinçlendirmeyi hedefliyor. 3. Child & Youth Finance International tarafından düzenlenen 2. CYFI Zirvesi, Borsa İstanbul ana sponsorluğunda gerçekleştirildi. 4. Euromoney Avrasya Forumu, 18 Haziran da İstanbul da ilk kez gerçekleştirildi. 5. Dünya Elmas Borsaları Federasyonu (WFDB) Başkanlar Toplantısı Borsa İstanbul daydı. Ayrıca Nasdaq, Frankfurt ve Londra da kendi sahip olduğu veri iletim merkezlerinden istifade etmemizi sağlayacak bir çerçeveyi bize sunuyor. Bizim ürünlerimizin Nasdaq ın dağıtım kanallarından pazarlamasının ve satışının yapılması, onların ürünlerinin gerekirse burada satışının yapılmasına imkan tanıyacak bir çerçeve de yine bu stratejik ortaklık anlaşmasının kapsamı içerisinde yer alıyor. Ayrıca Singapur kendi bölgesinde, Dubai de kendi bölgesinde Nasdaq ın teknolojik ortağıdır. Bu anlaşma bölgesel merkezler ile çok rahat şekilde entegrasyon sağlamanın kapısını açıyor. Birlikte ortak iş ve ürün geliştirmekten finansal bir küresel ağın parçası olmaya kadar farklı açılımları olan çok geniş kapsamlı bir ortaklık anlaşması. Enerji Borsası da bu kapsamda kuruluyor. Bu konuda ne düşünüyorsunuz?
23 3 5 kattan fazla artırdı. Şu anda Avrupa nın en büyük üçüncü pazarı. Önümüzdeki dönemde de ekonomik büyüme ve elektrik tüketimi arasındaki ilişkiye baktığınız zaman potansiyelin ne kadar büyük olduğu görüyorsunuz. Tabii aynı zamanda bizim yapmak istediğimiz yakın bölgede de önce elektrikte daha sonra doğal gaz, petrol, kömür ve karbondioksit emisyonu gibi diğer enerji ürünlerinde İstanbul u bölgesel bir merkez haline getirmek. Yakın bölgesinde elektriğin fiyatının oluştuğu, enerjinin alınıp satıldığı yerin Borsa İstanbul olmasını hedefliyoruz. Bunun bölgemizin istikrarına, refahına ve kalkınmasına da önemli katkı sağlayacağını düşünüyorum. Elektrik Piyasası Düzenleme Kurumu ve Enerji Bakanlığı ile yakın işbirliği içinde çalışıyoruz. Bu konuda uluslararası tecrübelerden de istifade ediyoruz. Ben sürecin şu ana kadar çok olumlu geliştiğini düşünüyorum ve yakın zamanda somut neticeler verecek aşamaya geldiğini görüyorum. Bu kanun ile özellikle elektrik piyasasında ciddi bir yeniden yapılandırılma süreci başladı. Bunun neticesinde yılı içinde Elektrik Piyasası İşletim Anonim Şirketi adı altında elektrik gücüne dayalı sözleşmelerin spot ticaretinin yapılacağı bir Elektrik Borsası kurulacak. Bu borsa gün öncesi ve gün içi dengeleme piyasalarını içerecek. Bu spot piyasayı tamamlayıcı bir de vadeli işlemler piyasası oluşturulacak. Borsa İstanbul EPİAŞ ın önemli pay sahiplerinden ve yönetim unsurlarından birisi olacak, tüm bu sözleşmelerin hangi şartlarda alınıp satılacağına katkıda bulunacak, aynı zamanda elektrik gücüne dayalı vadeli sözleşmelerin alınıp satılacağı platformların piyasa işleticisi olacak. Dolayısıyla biz sürecin tamamen içindeyiz diyebilirim. Biliyorsunuz, Türkiye nin elektrik piyasası son 10 yılda kapasitesini iki Bizim potansiyel büyüme hızımız yüzde 5 civarında ve önümüzdeki 10 yılda yüzde 5 LİK büyüme, milli gelirin iki katından fazla artmasi ANLAMINA GELİR yılı tamamlanmadan bu projelerin tamamlanması mümkün mü? Burada hedef olarak beklentiyi ne ile ölçüyorsunuz bahsedebilir misiniz? içinde somut netice almış olacağız. Fiyat oluşumunun şeffaf, sağlıklı, güvenilir ve öngörülebilir hale gelmesi çok önemli. Bunu sağlayabilecek unsurlardan en önemlisi piyasanın derinliğidir. Bu noktada Borsa İstanbul ile piyasanın uyumlu şekilde çalışıyor olması da çok önemli bir katkı sağlayacaktır. Dolayısıyla sadece elektrik üreticileri değil, elektriği yatırım yapılmaya değer bulan herkesin katılabileceği bir piyasa oluşturmaya çalışıyoruz. Diğer enerji ürünleri de devreye girdiğinde burada ciddi bir işlem hacmi ve piyasa derinliğinin oluşacağı kanaatini taşıyorum. Bizim için önemli olan her şeyden evvel fiyat oluşumunun sağlıklı olması ve yıllardır başarıyla uyguladığımız iyi yönetişim kurallarının enerji piyasası üzerinde aynı şekilde uygulanması olacaktır. EYLÜL SAYI 10 21
24 GELECEK NOTLARI DR. CEMİL ERTEM Güney Gaz Koridoru Bölgenin Geleceğini Belirleyecek 22
25 Enerji, Orta Doğu ve Hazar coğrafyası için hem bir zenginlik hem de siyasi çatışma potansiyeli olmaya devam ediyor. Ancak bu coğrafyada şu günlerde yine çatışmaların, iç savaşa varan/varacak olan gerilimlerin öne çıktığını görüyoruz. Tabii ki enerji, bu gerilimlerin temel hareket noktalarından birisi. Orta Doğu nun, Hazar ın ve Orta Asya nın hızla değişen ekonomik şartları, ortaya çıkan kalkınma potansiyeli ve buna bağlı olarak siyasi açıdan etkin olma gücü, enerji oyunundaki güç dengesini de değiştiriyor. Şimdiye değin ortaya çıkmayan -belki de siyasi nedenlerle çıkarılamayan- enerji kaynaklarının ortaya çıkmaya başladığını ve bunların da yeni siyasi pazarlıklara neden olduğunu görüyoruz. Ancak, aynı anda, bu yeni kaynaklar ve eski kanıtlanmış kaynakların ticarileştirilmesi enerji alanında rekabet ortamı oluşturuyor ve bu da yeni bir ekonomik dinamiği ve döngüyü beraberinde getiriyor. Bu ekonomik döngü, aynı zamanda, siyasi bir yeniden yapılanma ve entegrasyon olarak da karşımıza çıkıyor. Böyle olunca Güney Gaz Koridoru gibi projeler tam da şu günlerde, ekonomik boyutlarının yanı sıra siyasi yönü ve gelecekteki siyasi etkileriyle de güçlü projeler olarak beliriyor. Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP), TANAP ile taşınan doğal gazın Yunanistan, Arnavutluk ve İtalya üzerinden Avrupa ya ulaştırılması için Şah Deniz Konsorsiyumu tarafından seçilen projedir. Güneyden Avrupa ya ulaşan 4. doğal gaz koridorunun açılmasına yönelik atılan önemli bir adımdır. Örneğin Azerbaycan ve Türkiye nin Rusya ve İran a rağmen Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi ni (TANAP) gerçekleştirmesi yalnız bir enerji hamlesi değil; bu, siyasi bir değişimi anlatan, hem de Hazar dan Avusturya ya kadar olan bölgenin entegrasyonu için bir adım ve AB nin kendi doğusuna doğru genişlemesinin başlangıcı niteliğindedir. Ama bu başlangıç, enerjide Hazar ve Orta Doğu bölgesinde ilk önce Rusya sonra da İran dışında yeni arz merkezlerinin ortaya çıkması anlamına geldiği gibi AB de Almanya-Rusya geleneksel ittifakını da rahatsız edecek bir gelişme. Bu tespiti Hazar Raporu dergisi Yaz sayısında da yapmıştık. Ama bu tespite bazı hususları da ilave etmemiz gerekir. Bugün İsrail in ortaya çıkan ya da çıkmakta olan enerji kaynaklarını TANAP ve TAP ile Güney Gaz Koridoru vasıtasıyla değerlendirmesi yalnız İsrail için bir kazanım değil. Bu, şimdilerde darbe ile sarsılan ve kanın aktığı Mısır için de, Gazze için de ve tabii Türkiye için de önemli bir gelişme. Ancak bu, aynı zamanda, İsrail in ve bölgenin güvenliği için önemli bir adım olacak. Çünkü bu hattın alternatifi, Güney Kıbrıs, İsrail, Rusya anlaşması. Bunun AB-Türkiye, Türkiye-İsrail ve Türkiye-Yunanistan ilişkileri açısından sorunlu olduğunu söylememiz gerekir. EYLÜL SAYI 10 23
26 GELECEK NOTLARI Görüldüğü üzere, Güney Gaz Koridoru gibi bir projeye katılımın maksimum düzeyde olması, bölgedeki çok sıcak temel çatışma alanlarından en az birkaçını soğutmakta. Şunu unutmayalım; enerji geçişleri, boru hatlarının güvenliğinin birinci ve asli unsuru demokratik yönetimler ve buna bağlı siyasi istikrar. Demokratik siyasi istikrarın olmadığı bir bölgede enerji geçişini sağlayamazsınız. İstediğiniz kadar askeri ve fiziki önlem alın, uzun vadede hepsi geçersizdir ve sürdürülebilir değildir. Öte yandan, Orta Doğu ve Kuzey Afrika daki gelişmeleri göz önüne alırsak, Kafkasya bölgesindeki dondurulmuş çatışma alanlarının sıcak hale gelmesi güçlü bir ihtimaldir. Bu ihtimal karşısında yapılacak en anlamlı hamle, başta AB genişlemesi olmak üzere bölgesel entegrasyon araçlarını geliştirmektir. İşte Güney Gaz Koridoru bu anlamda güçlü bir bölgesel entegrasyon aracıdır. Hazar Raporu nda da belirttiğimiz gibi, Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye geçişinin bu şekilde sağlanması ve Azerbaycan gazının Türkiye dışındaki Avrupa pazarına doğrudan ulaşması, bize göre, yalnızca bir 1 enerji hamlesi değildir. Bu, Avrupa nın kendi doğusuna doğru genişlemesinin önemli bir adımıdır. Çok açık söyleyeyim; bu adım, Almanya dan ve Rusya dan bağımsız olarak, hatta bu iki ülkeye rağmen, AB nin 1. TAP ın ileride ulaşması beklenen kapasite yılda 20 milyar metreküp. 2. TAP ın toplam uzunluğu km. 3. Bakü yakınlarındaki Sangaçal Terminali nde bulunan Hazar Enerji Merkezi sınırlarının Bakü ye kadar genişlemesi ve Türkiye nin ekonomik ve siyasi etkinliğinin bütün bu coğrafyada artması anlamına gelir. Bu cümleden olmak üzere, son aylarda başta Mısır olmak üzere, Suriye deki iç savaş ve Afganistan sorunu Orta Doğu yu, Filistin sorunundan da ayrı olarak, yeniden sıcak çatışma alanı haline getirdi. Bu sürecin geçilmesinde ve kalıcı barışın tesisinde, enerji hatları ve enerji hatlarının güvenliğinin barış ile sağlanması çok önemli bir etkendir. Bu bağlamda Güney Gaz Koridoru yalnız bir enerji projesi ve ekonomik proje değil; aynı zamanda barışın tesisinde etkili olan bir siyasi entegrasyon ve demokratik istikrar projesidir. Bu noktada şunu söylemek gerekir, Güney Gaz Koridoru gibi projeler ekonomik olarak rekabetçi bir enerji piyasası ve fiyatlama getirecektir ve Türkiye nin yakın gelecekte devreye sokacağı Enerji Borsası gibi önemli yapılanmaları da besleyecektir. Bu ekonomik ve finansal entegrasyon, aynı zamanda, yeni bir ticari ve hukuki üst yapıyı, ticari anlaşmaları ve bunun hukuki üst yapısını da önümüze getirecektir. Bu açıdan Güney Gaz Koridoru na Hazar dan Avrupa ya uzanan bu büyük coğrafyanın en önemli ekonomik ve siyasi projelerinden biri olarak bakabiliriz
27 25
28 ANALİZ HAZAR YAZ OKULU 10 ÜLKEYİ BİR ARAYA GETİRDİ 26
29 Hazar Bölgesi nde işbirliğini pekiştirmeyi amaçlayan Hazar Strateji Enstitüsü (HASEN), eğitim çalışmaları kapsamında, bir ilke imza attı. Alanında uzman isimler, özel sektör yöneticileri, akademisyenlerin sunumu, genç diplomatlar, araştırma görevlileri ve yöneticilerin katılımıyla ilk kez düzenlenen Hazar Yaz Okulu sertifika programı, toplam 10 ülkeden 22 katılımcıyı ağırladı. MERVE DAMCI EYLÜL SAYI 10 27
30 ANALİZ 1 Hazar Strateji Enstitüsü (HA- SEN) tarafından ilk kez düzenlenen Hazar Yaz Okulu sertifika programı, Ağustos tarihleri arasında gerçekleşti. Hazar Yaz Okulu, 18 Ağustos ta Sheraton İstanbul Maslak Otel de verilen açılış resepsiyonuyla iş dünyası, bürokrat, gazeteci, yerli ve yabancı akademisyenleri bir araya getirdi. Resepsiyonda açılış konuşmasını gerçekleştiren HASEN Genel Sekreteri Haldun Yavaş, bu sertifika programı kapsamında katılımcıların enerji, güvenlik ve dış politika gibi birçok konuda bilgi ve tecrübelerini paylaşma fırsatı elde ettiğine değindi. HASEN Enerji ve Ekonomik Araştırmalar Direktörü Efgan Niftiyev, bu eğitim programının kaliteli insan yetiştirilmesi konusunda enstitünün attığı en iyi adımlardan biri olduğunu ve bu tür faaliyetlerin önümüzdeki dönemde daha da artacağını söyledi. 1. Hazar Yaz Okulu katılımcıları Dışişleri Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi nde. 2. Katılımcılar Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı nı ziyaret etti. 3. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Yardımcısı Murat Mercan da konuşmacılar arasındaydı. 4. Hürriyet Daily News Genel Yayın Yönetmeni Murat Yetkin Türk dış politikası hakkında sunum yaptı. 10 ÜLKEDEN 22 KATILIMCI 2 Sertifika programına Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldovya, Rusya, Türkmenistan, Türkiye, Ukrayna ve ABD den genç uzmanlar, bürokratlar, araştırmacılar ve öğrenciler katıldı. Dışişleri Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi (SAM) ve Türkiye İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı nın (TİKA) desteğiyle gerçekleştirilen Hazar Yaz Okulu sertifika programında katılımcılar, Hazar Bölgesi nde enerji, dış politika, güvenlik ve ekonomi konularında analizler yapma ve bilgi birikimlerini artırma fırsatı yakaladı. Program kapsamındaki dersler ve seminerler akademisyenler, karar vericiler ve özel sektör yöneticileri tarafından verildi. 28
31 GÜN Sertifika programının ilk gününde Türk Dış Politikası ve Çağdaş Türk Politikası konuları mercek altına alındı. Türk dış politikasının son yıllardaki değişimi, Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu nun komşularla HAZAR YAZ OKULU NDA öncelikli olarak ENERJİ KONUSU MASAYA YATIRILARAK uzmanların konuşmacı olarak katılımı ile BÖLGE ÜLKELERİN ORTAKLAŞA GELİŞTİRDİKLERİ PROJELERE VURGU YAPILDI. sıfır sorun politikası ve Türkiye nin dış politikada attığı adımlar masaya yatırıldı. İlk oturumdaki sunumunda demokrasi ve güvenliğe değinen Dışişleri Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi (SAM) Başkanı Prof. Dr. Bülent Aras, iki konu arasında bir denge kurulmasına ihtiyaç duyulduğunu ifade etti. Uygulanacak bütün politikaların dünyanın her ülkesine ulaşabilirliği olması gerektiğine dikkat çeken Aras, Davutoğlu nun yeni diplomatlara sahada daha da aktif olmalarını önerdiğini hatırlattı. Katılımcılar, sunumların sonunda workshop çalışması kapsamında bilgi alışverişinde bulundu, uzmanlara merak ettikleri soruları yöneltti. İkinci oturumun konukları ise Hürriyet Daily News gazetesinin Genel Yayın Yönetmeni Murat Yetkin ve Doç. Dr. Tuncay Kardaş oldu. Türk iç ve dış politikası, Arap Baharı, komşu ülkelerle ilişkiler, önümüzdeki dönemde gerçekleşecek olan yerel seçimler ve Cumhurbaşkanlığı seçimleri, PKK ile diyalog süreci dahil olmak üzere birçok konu geniş bir yelpazede ele alındı. Başarılı gazeteci Murat Yetkin, dokuz Türk ün hayatını kaybettiği Mavi Marmara saldırısıyla ilgili olarak sert bir tepki veren Türkiye nin haklılığına dikkat çekti. Türkiye de iç ve dış politikanın dinamiklerine değinen Doç. Dr. Tuncay Kardaş ise, uluslararası alanda atılan her adımın yurt EYLÜL SAYI 10 29
32 ANALİZ içinde de etkilerinin görülmesinin kaçınılmaz olduğunu ifade etti. 2. GÜN Hazar Strateji Enstitüsü, Hazar Yaz Okulu nun ikinci gününde SOCAR Türkiye Birinci Başkan Yardımcısı Samir Kerimli ve BP Türkiye Başkan Yardımcısı Hakan Türker i ağırladı. Bölgesel enerji dinamikleri, Şah Deniz, Güney Gaz Koridoru ve bölgedeki yatırımların geleceğinin ele alındığı seminerin ilk oturumunda Kerimli, katılımcılara Türkmenistan, Azerbaycan, Irak, İsrail ve Doğu Akdeniz deki rezervlerle ilgili detaylı bilgi verdi. Güney Kıbrıs açıklarındaki doğal gazın bölge için çok önemli bir rol oynadığını belirten Kerimli, bunun hem Türkiye ye ekonomik 1. Hazar Yaz Okulu öğrencileri TİKA da. 2. Hazar Yaz Okulu nun ikinci gününde SOCAR Türkiye Birinci Başkan Yardımcısı Samir Kerimli Güney Gaz Koridoru nun geleceğini anlattı. 3. TAP Türkiye Direktörü Cenk Pala Güney Gaz Koridoru hakkında sunum gerçekleştirdi. 4. HASEN Ekonomi ve Kalkınma Araştırmaları Merkezi Uzmanı Yrd. Doç. Dr. Fatih Macit Türkiye ekonomisinin son 20 yılını yorumladı. katkıları olacağını hem de Kuzey ve Güney Kıbrıs arasındaki ilişkileri daha da barışçıl hale getirebileceğini ifade etti. BP Türkiye Başkan Yardımcısı Hakan Türker ise konuşmasında bölgedeki doğal gaz rezervlerinin önemine değindi. Hazar Bölgesi nin doğal gaz alanında dünyanın en büyük üreticilerinden biri olduğunu vurgulayan Türker, Türkiye nin bu bağlamda sadece transit bir ülke olmadığını aynı zamanda iyi bir alıcı olduğunu hatırlattı. Önümüzdeki 20 yılda enerji ihtiyacının giderek artacağını söyleyen Türker, 30
33 Güney Gaz Koridoru seminerinin ikinci oturumunda TAP Türkiye Direktörü Cenk Pala ve Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) Uluslararası Projeler Departmanı Proje Müdürü Ali Karakaya katılımcılarla buluştu. Başta TAP ve TANAP ın içinde yer aldığı, Azerbaycan doğal gazını Türkiye üzerinden Avrupa ya taşıyacak Güney Gaz Koridoru projesi, gaz fiyatları ve enerji alanında yapılan yatırımlar ve bunların geleceği masaya yatırıldı. TAP Türkiye Direktörü Cenk Pala, oturumda yaptığı konuşmada Ceyhan ı Rotterdam daki gibi bir enerji merkezine çevirmek istediklerini söyledi. Rusya ve Ukrayna da baş gösteren enerji krizine kadar, Avrupa Birliği nin Hazar ve Orta Doğu daki boru hattı projelerine önem vermediğine dikkat çeken Pala, Balkanlar ın enerji arzı ve güvenliği konusunda ise yapbozun kayıp bir parçası olduğunu söyledi. Güney Gaz Koridoru nun dünyanın en büyük projelerinden biri olduğunu, dünya enerji güvenliği konusunda ise Türkiye nin çok önemli bir konumda olduğunu belirtti. TANAP projesini tarihi bir adım olarak nitelendiren Türker, Azerbaycan ve Türkiye arasında imzalanan anlaşmaların önemine değindi. Prof. Dr. Bülent Aras SAM Başkanı Türkiye nin enerji transit hatları göz önünde bulundurulduğunda, birçok alanda geliştirmeye çalıştığı projeleri var. Fakat bu projeler yine reel politiğin, jeopolitiğin engelleriyle karşılaşıyor. Bence Türkiye nin yapması gereken, bu engellerin farkında olarak ve alternatifleri daha da çoğaltarak yeni siyasetler üretmek. Herhangi bir transit hat, herhangi bir enerji nakil hattının üzerine bütün yatırımlarını yapmak yerine ve herhangi bir ideolojik veya başka bir sebeple oraya teksif etmek yerine çeşitlendirme stratejisinin devam etmesi gerektiğini düşünüyorum. Hepimiz çok iyi biliyoruz ki Arap uyanışı olsun, Irak taki, Afganistan daki savaş olsun, Türkiye nin iyi niyetlerle yapmış olduğu enerji sektöründeki tüm hamleleri bir çırpıda sökebiliyor, yerinden edebiliyor. Bunlara da hazırlıklı olması lazım ve çeşitlendirmenin sürdürülmesi lazım. Hazar Yaz Okulu programı özellikle Orta Asya ve Kafkasya Cumhuriyetleri kardeş ülkeleri arasında, değişik branşlarda çalışan arkadaşların bir araya gelip fikir alışverişlerinde bulunması ve burada belli bir tecrübe edinmesi açısından çok önemli bir uygulama. TPAO Uluslararası Projeler Departmanı Proje Müdürü Ali Karakaya ise Türkiye nin milli petrol şirketi olan TPAO nun işleyişi, şimdiye kadar gerçekleştirilen projeler ve yatırımlara dair bilgi verdi. Güney Gaz Koridoru ve TANAP projelerinin avantajlarını anlatan Karakaya, TPAO nun ların başından itibaren Kazakistan, Azerbaycan ve Libya da aktif çalışmalar yaptığını söyledi. 3. GÜN Sertifika programının üçüncü gününde HASEN Ekonomi ve Kalkınma Araştırmaları Merkezi Uzmanı Yrd. Doç. Dr. Fatih Macit Türkiye ekonomisinin son 20 yılını yorumladı larda Türkiye ekonomisinde bütçe açığının ciddi makro iktisadi sorun yarattığına değinen Dr. Fatih Macit, li yıllarda ekonomide bütçe disiplininin başarılı bir biçimde sağlandığını belirtti. Macit e göre, yılında yaşanan bankacılık krizinde edinilen tecrübeler ile Türkiye, krizinden derin yara almadan çıkmış, kriz sonrası Türkiye ekonomisi bir büyüme trendine girmiştir. Konuşmasında Türkiye nin enerji stratejisine de değinen Macit, Azerbaycan-Türkiye işbirliği ile geliştirilen TANAP ın Türkiye nin enerji ihtiyacının daha az maliyetle karşılanmasına olanak sağlayacağını söyledi. İkinci oturuma konuşmacı olarak katılan Prof. Dr. Kerem Alkin, yılındaki finansal krizin nedeninin deregülasyonlar olduğunu belirtti krizi sonrası büyüme rakamlarına da değinen Alkin, kriz sonrası küresel dengelerin değiştiğinin altını çizdi. Önümüzdeki 10 yılda ülke ekonomilerinin birlikte hareket etmesi EYLÜL SAYI 10 31
34 ANALİZ gerekliliğini vurgulayan Alkin, ayrıca Euro bölgesinin geleceği için Almanya nın daha etkin rol oynaması gerektiğinin üzerinde funduszeue.infoarın ardından Borsa İstanbul u ziyaret eden katılımcılar daha sonra Malta Köşkü nde Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı (TYDTA) Başkan Yardımcısı Arda Ermut un hazırladığı Bölgesel Yatırımın Cazibe Merkezi Türkiye konulu sunuma katıldı GÜN Hazar Yaz Okulu nda ele alınan önemli başlıklarından bir diğeri de Hazar Bölgesi nde sürdürülebilir barış perspektifleriydi. HASEN Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Merkezi Uzmanı Doç. Dr. Mitat Çelikpala, Hazar Bölgesi nin tanımını ve bölgede sürdürülebilir barışa yönelik ana tehditleri masaya yatırdı. Sovyetlerin çöküşünden sonra bölgedeki yeni bir olgunun da uluslararasılaşma olduğuna dikkat çeken Çelikpala, bölgenin yeniden rekabete sahne olduğunu ve bu rekabetin yalnızca bölgeyi değil, tüm Avrasya bölgesini doğrudan etkilemekte olduğunu belirtti. 5. GÜN Yaz Okulu katılımcılarının bir sonraki adresi ise başkent Ankara ydı. Ankara programı çerçevesinde Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, Ekonomi Bakanlığı, TİKA, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ve TBMM ziyaret edildi. Ziyaret sırasında Ulaştırma Bakanlığı Strateji Geliştirme Daire Başkanı Sefer Sakin, Dışişleri Bakanlığı Siyaset Planlama Daire Başkanı Ufuk Gezer, TBMM Genel Sekreteri İrfan Neziroğlu, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Yardımcısı Murat Mercan ve TİKA Başkan Yardımcısı Harun Tuncer birer sunum gerçekleştirdi. Katılımcılar daha sonra Dışişleri Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi tarafından Ankara Palace Ulus ta düzenlenen akşam yemeğinde Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Özbekistan, Rusya, Türkmenistan ve Ukrayna nın Ankara Büyükelçiliklerinden üst düzey temsilcilerle bir araya gelme fırsatı buldu. 6. GÜN Hazar Yaz Okulu sertifika programının ikinci haftasında bölgesel iletişim ağları 1. Dışişleri Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Büyükelçi Fatih Ceylan, bölgesel ulaşım ağları konulu bir sunum gerçekleştirdi. 2. Hazar yaz okulu katılımcıları Ankara programı çerçevesinde bakanlıkları ziyaret etti. türkiye, hazar bölgesi ile enerji alanında işbirliklerine önem veriyor ve enerji boru hatlarına ev sahipliği yapma konusunda çok istekli. mercek altına alındı. Bu kapsamda düzenlenen ilk oturuma Dışişleri Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Büyükelçi Fatih Ceylan, TOBB UND Genel Müdürü Selçuk Yılmaz ve Cambridge Üniversitesi nden Dr. Taleh Ziyadov konuşmacı olarak katıldı. Oturumda bölgesel ulaşım ağları, ulaşım maliyetleri, bölgesel işbirliği, alternatif rotalar gibi konular detaylı olarak incelendi. Katılımcılar sunumların ardından Marmaray Bölge Müdürlüğü ne ziyarette bulunarak Marmaray Projesi mühendisi Murat İlker den tüp geçit projesi ile ilgili bilgi aldı. Sertifika programı tüm hızıyla sürerken, katılımcılar günübirlik düzenlenen İstanbul şehir turunda yorgunluk attı. Rehber eşliğinde Topkapı Sarayı ve Ayasofya ya yapılan ziyaretlerin ardından üçüncü durak Kumkapı oldu. Buradaki öğle yemeği sonrasında katılımcılar özel tekneyle Boğaz turunun tadını çıkardı. 7. GÜN Hazar Yaz Okulu nun son gününde katılımcılar kendi hazırladıkları sunumları paylaştı. Yapılan münazaraların ardından Rixos Pera İstanbul Otel de bir resepsiyon düzenlendi. Resepsiyonda sertifikaları takdim edilen katılımcılar haftanın yorgunluğunu DJ performansı eşliğinde attı. 32
35 Samir Kerimli SOCAR Türkiye Birinci Başkan Yardımcısı Türk şirketleri TAP ve TANAP projelerinde ciddi rol alabilirler. Şu anda şirketlerin TANAP ile işbirliği yapmak için minimum kilometre ve 42 inç boru hattı döşeme talebi var. Bakü-Tiflis- Ceyhan (BTC) Boru Hattı nda işbirliği yapmış herhangi bir Türk şirketi, TANAP ta da iş alabilecek. TANAP tan iş alan bu şirketler de ileride geliştirilecek doğal gaz boru hattı projelerinde rahat görev alabilecekler. Hazar Strateji Enstitüsü ilk kez bir Yaz Okulu programı düzenliyor. Buraya farklı ülke ve kültürlerden arkadaşların gelip Avrasya nın merkezi İstanbul da Hazar Bölgesi ni, Avrupa nın enerji konularını, Türkiye ve Avrupa yla ilgili geliştirilebilecek diğer projeleri konuşmalarını çok pozitif buluyorum. Hakan Türker BP Türkiye Başkan Yardımcısı Şu anda özellikle TANAP la ilgili konuşacak olursak, TANAP şu anda SOCAR liderliğinde götürülüyor. Bizim de BP olarak SOCAR la %12 lik bir anlaşmamız var. Ülkemizin ve bu bölgedeki diğer ülkelerin, Azerbaycan ın, Gürcistan ın Türkiye nin mümkün olan en fazla yatırımı alması, mümkün olan en fazla Türk iş gücünü kullanması, Türk sanayisini kullanması çok önemli. HASEN, BP için çok önemli bir partner. Burada güzel bir toplantı yapıldı. Özellikle katılımcı profiline baktığımız zaman bu bölgedeki, Asya nın muhtelif bölgelerinden gelen katılımcıların enerji ve diğer konularda bilgi sahibi olması, görüşlerini ifade etmeleri, kendi konularında daha fazla çalışma yapabilecek altyapıya sahip olmaları bence çok önemli. Dolayısıyla HASEN burada çok önemli bir iş yapıyor. Cenk Pala TAP Türkiye Direktörü Biliyorsunuz, Güney Koridoru nun inşa edilmesi, özellikle AB nin parçası olmamış Balkan devletlerinde bir enerji piyasası yaratılması için çok önemliydi. Elle tutulur bir projenin doğal gazla başlayarak gitmesi Balkan bölgesinin enerji piyasasında da yeni yapılanmaların önünü açacaktır. Bugüne kadar siyasi anlamda anlaşamayan bazı ülkelerin birbirlerine ihtiyacı olduğu ortaya çıkacak. Çünkü birlikte AB ye girecekler. Sonuçta TAP a da tespihin ipi gibi bakabilirsiniz. Boncukları dize dize gidiyor. Zaman içerisinde tüm Balkan ülkelerinin bunun parçası olacağını düşünüyorum. 2 Doç. Dr. Mitat Çelikpala KADİR HAS ÜNİ. ÖĞR.ÜY. HASEN Uzmanı TAP VE TANAP projelerinin dışarıdan dayatılması ya da desteklenmesinden ziyade bölgenin kendi kaynaklarıyla gerçekleştirilmesi önemli. Bu projelerin gerçekleşmesi sonuçta ekonomik zenginlikle dönüş sağlamasının ötesinde bölge ülkelerini birbirine bağlayacak ve bölge ülkeleri birbirini daha yakından tanıyacak. Bölgede sınırların kalkmasına katkı sağlayacak. Hazar Yaz Okulu çok önemli. Daha önce benzer toplantıları Batılılar, Amerikalılar farklı yerlerde yaptılar. Bu ların başından beri yapılıyordu ama HASEN gibi bölgenin kendisinden kaynaklanan yapılanmalar ilk defa ortaya çıkıyor ve bu yapılanmalar belli bir hedefle kendi güvenliği ve kendi geleceği ile ilgili tartışmaları ortaya atmak, en azından bir konsept üzere ilk defa yapılıyor. Yaz okulunda değişik ülkelerden farklı isimler var ve bunlar birbirlerinden farklılaşan perspektifleri tartışmalar çerçevesinde masaya koyuyorlar. Karşılıklı soru ve cevaplarla hem bu ülkelerin birbirlerini anlamaları hem de ortak bir vizyon geliştirmeleri mümkün olabilir. Bu programın çok önemli olduğunu düşünüyorum. Bölgedeki en önemli eksiklik zaten bunun olmaması. HASEN in yaptığı faaliyetler de bu eksikliği kapatan önemli adımlardan bence. EYLÜL SAYI 10 33
36 ANALİZ Prof. Dr. Kerem Alkin İstanbul Ticaret Üniversitesi Ticari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü Başkanı Enerji açısından şanslı ülkeler var. Bir de Türkiye gibi enerji açısından yeterince şanslı olmayan ülkeler var. Yeterince şanslı olmayan ülkelere Almanya yı, kendi mecrasında Fransa yı, hatta İtalya yı da katabilirsiniz. Dikkat edin, Kıta Avrupası petrol ve doğal gaz açısından çok şanslı bir coğrafya değildir ve bu nedenle özellikle de petrol ve doğal gaz açısından en az Türkiye kadar dışa bağımlı coğrafyalardır. İşte bu noktada, eğer bu coğrafyalar birden fazla, birbirine alternatif olarak sayılabilecek farklı enerji imkanlarıyla yıllık enerji ihtiyaçlarını karşılayabilirlerse bunun çok büyük bir fırsat oluşturacağını düşünüyorum. Hazar Strateji Enstitüsü çatısı altında özellikle Kafkasya, kuzeydeki komşular ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile ekonomik, siyasi ve kültürel anlamda işbirliğini güçlendirmek; genç akademisyenler, bürokratlar, siyaset insanları ve belki kendi ülkelerinde önümüzdeki dönemde siyasette rol üstlenme ihtimalleri olan birtakım genç insanlarla bu tür bir organizasyon gerçekleştirmek çok önemli. Çünkü ülkeler ve toplumlar arasında önyargıları, bu yönüyle bakıldığı zaman yanlış anlaşılmaları veya doğru bilinen yanlışları düzeltmek gerekiyor. Bu platformlara bu tür yanlışları düzeltme, birbirini anlama, işbirliği fırsatlarını değerlendirme açısından çok önem veriyorum. Selçuk Yılmaz TOBB UND Genel Müdürü Taşımacılık tek taraflı bir iş değil. Taşımacılık özellikle yükleyenin, transit geçilen ülkenin, taşımacılığın son bulduğu ülkenin, taraflarının aynı vizyona sahip olmasını gerektiren bir yapıya da sahip. Özellikle ticaretin geliştirilmesine yönelik bu tür programlar çok önem arz ediyor. Bu anlamda bu ülkelerdeki etkin düşünceyi oluşturan yapıların, ticaretin geliştirilmesine yönelik bir vizyonun olması fayda sağlar. Dr. Taleh Ziyadov CambrIdge Üniversitesi Türkiye kamuoyunu Hazar konusunda daha çok bilgilendirmek bence önemli. Bu anlamda Hazar Strateji Enstitüsü nün yaptığı bu çalışma çok büyük bir katkı sağlayacaktır. Hazar Bölgesi aslında daima Türkiye nin yakınında, bir ortağı olmuştur. Bu yüzden bölge, Türkiye nin geleceği için çok önemlidir. Bu tür organizasyonların devam etmesi gerekli. YAR. DOÇ. DR. Zakir Chotaev Kırgızistan MANAS ÜNİVERSİTESİ ÖĞRETİM GÖREVLİSİ Yaz Okulu çok ilginç bir programdı. Çok önemli konular burada gündeme geldi. Konusunda uzman insanlarla bir araya gelme fırsatı bulduk. Çok faydalıydı, katıldığım için memnunum. 34
37 Katılımcılar İstanbul Borsası nı görme fırsatı buldu. Nino Samvelidze GÜRCİSTAN STRATEJİ ENSTİTÜSÜ PROJE MÜDÜRÜ Öncelikle, dünyanın farklı ülkelerinden, farklı altyapılarda pek çok genç insanı İstanbul da bir araya getirerek, Hazar Bölgesi yle ilgili paylaşımlarda bulunabilmemiz için bize bu eşsiz fırsatı sunan Hazar Strateji Enstitüsü ne teşekkür ediyorum. Bu tür girişimlerle bölgesel işbirliğinin sağlanması ve ülkeler arasında iyi ilişkilerin güçlenmesi çok önemli. Bir Gürcistan vatandaşı olarak Hazar Bölgesi yle bağlantılı ilk kez böyle bir fırsat yakaladım. Enstitünün bu girişiminin çok başarılı olduğunu düşünüyorum ve gelecekte bu projelerin büyük başarılar getireceğine inanıyorum. Murad İsmayilov Azerbaycan DİPLOMASİ AKADEMİSİ ÖĞRETİM GÖREVLİSİ Artık küreselleşen bir dünyada yaşıyoruz. Böylesi bir dünyada Hazar Bölgesi hakkında konuşabilmek çok güzel. Yaz Okulu, dünyanın birçok ülkesinden insanları bir araya getirmesi ve belirli bir seviyede iletişim kurabildiğimiz ülkelerden insanlarla tartışabilmek açısından çok önemliydi. Bu anlamda Hazar Strateji Enstitüsü nün bölgenin farklı ülkelerinden, farklı alanlar, iş tecrübeleri ve yaş gruplarından insanları bir araya getirmesi, katılımcıların birbirleriyle iletişime girmesine olanak sağladı. İlk kez bölgeden aralarında büyükelçilerin, asistanların, profesörlerin bulunduğu, yüksek kalitede katılımcılarla bir araya gelme fırsatı buldum. Türkiye nin bölgeyle ilgili fikirlerini dinlemek bizim için çok büyük bir fırsattı. DR. Roman Rukomeda Ukrayna STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ BAŞ UZMANI İnternetten ya da diğer kaynaklardan bilgi aldığınızda aslında o ülkenin resmini tam olarak çizemiyorsunuz. Buraya, bu yüksek düzeydeki etkinliği düzenleyen enstitüye geldiğinizde ise Türkiye nin enerji, ekonomi ve siyaset gibi farklı alanlarda ne kadar gelişmiş olduğunu görüyorsunuz. Bu resme içeriden baktığınızda her şeyin tamamen farklı olduğunu görüyorsunuz. Bence bu program çok iyi bir başlangıç oldu. Katılımcılar ülkelerine döndüklerinde buradaki kazanımlarını diğerleriyle paylaşacaklar. Böylece Türkiye, komşu ülkeler ve Hazar Bölgesi yle işbirliği sağlanabilecek. Shamkhal Abilov Azerbaycan KAFKAS ÜNİVERSİTESİ ÖĞRETİM GÖREVLİSİ Bence çok yararlı bir programdı. Eğer davet edilirsem Hazar Strateji Enstitüsü nün düzenlediği programlara katılmaktan büyük memnuniyet duyarım. Sanıyorum ki herkes Hazar Yaz Okulu na katıldığı için memnundu ve burada pek çok şey öğrendi. Katılımcılar programın altıncı gününde Marmaray Bölge Müdürlüğü nü ziyaret ederek tüp geçit projesi ile ilgili bilgi aldı. Giorgi Badridze Gürcistan ın İngiltere Eski Büyükelçisi Hazar Yaz Okulu çok başarılı geçti. Program, değerli uzmanları ve politikacıları bir araya getirdi yıl sonra yeniden Türkiye de olmak çok güzeldi. Programa seçilen katılımcıların çoğu Türkiye ye profesyonel olarak bağlı kişilerdi. Sertifika programı son derece tatmin ediciydi. Çok ilginç tartışmalar vardı. Programa katıldığım için çok memnunum. Buradaki katılımcılarla tanışmış olmak çok güzeldi. Bize bu fırsatı sunduğu için Hazar Strateji Enstitüsü ne teşekkür ediyorum. EYLÜL SAYI 10 35
38 Hazar Yaz Okulu katılımcıları üst düzey temsilcilerle bir araya gelme fırsatı buldu. Kuralay Nurbek APA ULUSLARARASI İLİŞKİLER UZMANI Öncelikle bu etkinliği düzenleyen Hazar Strateji Enstitüsü ne beni davet ettikleri için çok teşekkür ederim. Çalıştığım akademi ve Hazar Strateji Enstitüsü arasındaki işbirliği bu yıl Nisan ayında başladı. Taraflar arasında bir işbirliği anlaşması imzalandı. HASEN, Mayıs ayında 6 ncısı düzenlenen Astana Ekonomik Forumu na davet edildi. Yaz Okulu nun çok iyi organize edildiğini düşünüyorum. Yaz Okulu genç araştırmacıların ve akademisyenlerin bir araya gelerek düşüncelerini paylaşabilecekleri bir platform sundu. DR. Evgeniy Bakhrevskiy Rusya STRATEJİK ARAŞTIRMALAR ENSTİTÜSÜ BAŞ UZMANI Saygın kişileri bir araya getirip konuşma fırsatı sunabilmek çok önemli bir şey. Şu anda Hazar Bölgesi ndeki her ülkenin farklı yaklaşımları var. Bu bağlamda, bölgeyle ilgili konuları konuşabilmek, uzmanlarla bir araya gelebilmek ve fikir alışverişi yapabilmek çok güzeldi. Bunun için Hazar Strateji Enstitüsü ne çok teşekkür ederim. Joshua Bartlett ABD BÜYÜKELÇİLİĞİ STAJYERİ Hazar Strateji Enstitüsü nün düzenlediği Yaz Okulu sertifika programı birçok açıdan önem taşıyor. Aralarında en çok öne çıkan ise daha önce birbirleriyle iletişim kurma şansı olmayan insanları bir araya getirebilmiş olması. Bölgenin birçok farklı ülkesinden gelen katılmcıların bilgi paylaşımında bulunması gerçekten çok önemliydi. Kerimguly Geldiyev TÜRKMEN DEVLET EKONOMİ VE İŞLETME ENSTİTÜSÜ ÖĞRETİM GÖREVLİSİ Hazar Yaz Okulu programı özellikle Orta Asya ve Kafkasya Cumhuriyetleri, kardeş ülkeleri arasında, değişik branşlarda çalışan arkadaşların bir araya gelip fikir alışverişinde bulunması ve burada belli bir tecrübe edinmesi açısından çok güzel bir çalışmaydı. 36
39 ANALİZ DEVLETİN ZİRVESİ HAZAR DAYDI EYLÜL SAYI 10 37
40 ANALİZ 1 Hazar Bölgesi art arda önemli toplantı ve ziyaretlere ev sahipliği yaptı. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ve Başbakan Recep Tayyip Erdoğan aynı anda bölgedeydi. Cumhurbaşkanı Azerbaycan a, Başbakan ise Türkmenistan a önemli ziyaretler gerçekleştirdi. Eş zamanlı ziyaretlerde önemli işbirliklerine imza atıldı. YAZI: SELİN ŞEN SALTAŞ, RÖPORTAJLAR: SELİN ŞEN SALTAŞ, AYHAN GÜCÜYENER 2 Geçtiğimiz ay hem Cumhurbaşkanı Abdullah Gül hem de Başbakan Recep Tayyip Erdoğan Hazar Bölgesi nde önemli temaslarda bulundu. Azerbaycan ın ev sahipliğinde düzenlenen Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi Üçüncü Zirvesi nde Türkiye yi Cumhurbaşkanı Abdullah Gül temsil etti. Cumhurbaşkanı Gül e Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ile Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanı Binali Yıldırım ın eşlik ettiği zirvede önemli kararlar alındı. Gebele kentinde 16 Ağustos tarihinde düzenlenen ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev in ev sahipliğini yaptığı zirvede Kazakistan ı Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, Kırgızistan Cumhuriyeti ni Cumhurbaşkanı Almazbek Atambayev CUMHURBAŞKANI ABDULLAH GÜL VE BAŞBAKAN RECEP TAYYİP ERDOĞAN TÜRK DÜNYASI LİDERLERİYLE BULUŞARAK ULAŞTIRMA, GÜMRÜK, KÜLTÜREL VE TİCARİ ANLAMDA BİRÇOK ÖNEMLİ KARAR ALDI. temsil etti. Ev sahibinin daveti üzerine Türkmenistan dan ise Başbakan Yardımcısı Sapardurdu Toylıyev toplantıya katılım sağladı. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül zirve kapsamında, Türk dünyası liderleriyle ikili temaslarda bulundu. Gül, ev sahibi mevkidaşı İlham Aliyev ve Kırgızistan Cumhurbaşkanı Almazbek Atambayev ile bir araya geldi. Oldukça sıcak atmosferde geçen görüşmelerde liderler ikili ilişkilerin seyrinden duydukları memnuniyeti dile getirdi. Gül, Bu toplantılar vesilesiyle tüm Türk Cumhuriyetleri arasındaki dayanışma, işbirliği ve ortak projeleri hep beraber gerçekleştirme, kültürel işbirli- 38
41 3 ğimizi güçlendirme konusunda çok önemli kararlar alıyoruz. Önemli ilerlemeler oluyor. Bundan büyük bir memnuniyet duyuyoruz dedi. ULAŞTIRMA VE GÜMRÜKTE YENİ DÖNEM Konseyin toplantısında, önemli işbirliği kararlarına imza atıldı. Devlet Başkanları, yayınladıkları ortak bildiride Türk dili konuşan halkların ortak tarih, dil, kimlik ve kültürden kaynaklanan dayanışmalarını güçlendirme niyetlerini yineledi ve ilişkileri derinleştirme yönündeki kararlılıklarını bildirdi. Bu yılki tema olarak belirlenen Ulaştırma başlığı zirvenin en önemli gündem maddesiydi. Batı Avrupa ile Doğu Asya yı birbirine bağlayacak olan ve tarihi İpek Yolu nun yeniden canlandırılması olarak tanımlanan karayolu, demiryolu ve liman projelerine verilen önemin altı çizildi. Konseye üye ülkelerin Ulaştırma Bakanları tarafından daha önce imzalanan Ulaştırmanın Geliştirilmesi üzerine Ortak İşbirliği Protokolü ile Bakü, Aktau, Samsun Limanları Arasında İşbirliği ve Kardeş Liman İlişkisi Kurulmasına Yönelik Mutabakat Zaptı na atfedilen önem ise bir kez daha vurgulandı. Tarihi İpek Yolu nun canlandırılması olarak tanımlanan projeler kapsamında, Doğu-Batı 1. Bu sene Aliyev in ev sahipliği yaptığı Türk Dili Konuşan Ülkeler Konseyi ne üye Azerbaycan, Türkiye, Kazakistan ve Kırgızistan olmak üzere dört ülke var. 2. Başbakan Erdoğan ve Türkmenistan Devlet Başkanı Berdimuhamedov bu ziyeret ile dostluklarını pekiştirdi. 3. Türk Dünyası liderleri zirve sonrası yemekte de bir araya geldi. ulaştırma koridorunun, diğer bir deyişle Merkez Koridor un geliştirilmesi öngörülüyor. Projelerin en önemli ayağını Azerbaycan ile Türkiye tarafından yürütülen Bakü-Tiflis- Kars Demiryolu oluşturuyor. İpek Rüzgarı Blok Tren ve Marmaray projesinin de tamamlanmasıyla birlikte Batı Avrupa dan çıkan bir tren kesintisiz olarak Hazar kıyılarına, Aktau Limanı üzerinden Şanghay a, son nokta olarak ise Seul e kadar ulaşabilecek. Türk konseyi ülkeleri arasında ulaştırmaya ek olarak gümrük işbirliği konusunda da önemli adımlar atıldı. Ülkeler arasında ihracat ve ithalat süreçlerinin basitleştirilmesi, modern ve bilgi teknolojilerine dayalı ulaştırma süreçlerinin hayata geçirilmesi kararlaştırıldı. KÜLTÜR, EĞİTİM VE ULUSLARARASI ARENADA İŞBİRLİĞİ Liderler hem eğitim hem de kültür alanında entegrasyonun sağlanması, halkların birbirine yakınlaştırılması konusunda çalışmalar yapılmasıyla ilgili görüş birliğine vardı. Türk dili konuşan ülkelerin diasporaları arasında sıkı işbirliğinin yanı sıra bölgedeki dondurulmuş sorunların çözümüne yönelik talepler toplantı sonunda yayımlanan ortak bildiride yer aldı. Ortak bildiride, Karabağ sorununun Azerbaycan Cumhuriyeti nin egemenliği, top- EYLÜL SAYI 10 39
42 ANALİZ rak bütünlüğü ve sınırlarının dokunulmazlığı temelinde çözülmesi gerektiği vurgulandı. Türk devletleri, kalıcı istikrarın ve bölgesel işbirliğinin önünde başlıca engellerden birini oluşturan Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ sorununun çözümünün Avrasya coğrafyasında barış, istikrar ve refahın sağlanması yönünde kayda değer bir ilerleme oluşturacağına dair inançlarını teyit etti. BAŞBAKAN ERDOĞAN TÜRKMENİSTAN DAYDI Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ün Azerbaycan ziyareti sırasında Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ise Türkmenistan daydı. Günübirlik çalışma ziyaretinde bulunmak üzere Hazar Denizi kıyısındaki Türkmenbaşı şehrine giden Erdoğan ı Uluslararası Türkmenbaşı Havalimanı nda Devlet Başkanı Gurbanguli Berdimuhamedov bizzat karşıladı. Erdoğan ile Berdimuhamedov un baş başa yaptıkları görüşme samimi bir atmosferde geçti. Başbakan Erdoğan, Türkmenistan da bulunmaktan son derece mutluluk duyduklarını belirtti ve Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ün selamlarını iletti. Cumhurbaşkanı Gül ün Türk Konseyi Zirvesi için Azerbaycan da bulunduğunu anımsatan Başbakan Erdoğan, önümüzdeki yıl bu zirvenin Türkiye de yapılacağını ifade etti ve Devlet Başkanı Berdimuhamedov u Türkiye ye davet etti. Başbakan Erdoğan, Türkmenistan da Türk şirketlerine hazırlanan zemini takdirle karşıladıklarını ifade ederek iki ülke arasındaki tarihi, kültürel, askeri, siyasi, ekonomik ve ticari ilişkilere verdikleri önemin de altını çizdi. İlişkilerin artarak devam ettiğini vurgulayan Erdoğan, yılının ilk yarısında ticaret hacminin yüzde 23 oranında artarak, 2 milyar dolar seviyesine ulaştığını hatırlattı ve İlişkilerimiz bir millet iki devlet inancı ortamında gelişiyor. Türk şirketleri Türkmenistan da altyapı ve üstyapı projelerinde daha fazla yer almak istiyor. Hazar ın kıyısındaki tersane çok önemli. Türkmenistan ı güçlendirecek ifadelerini kullandı. Türkmenistan Devlet Başkanı Gurbanguli Berdimuhamedov da Türkiye ile ilişkilerini geliştirme konusunda kararlı olduklarını ifade ederek enerji, ulaşım, iletişim, tekstil ve inşaat alanında çok sayıda projeye imza atıldığını anımsattı. Bu projelerde Türk şirketlerine öncelik tanıdıklarını belirten Gurbanguli Berdimuhamedov iki ülke arasında kültür ve 1 1. Başbakan Erdoğan Türkmenistan da Türk şirketlerine sağlanan yatırım zemininden memnun olduğunu belirtti. 2. Türkmenistan Devlet Başkanı Gurbanguli Berdimuhamedov, Başbakan Erdoğan a maket üzerinde ülkedeki projeleri tanıttı. 3. Erdoğan ve Berdimuhamedov, Türkmenbaşı Uluslararası Deniz Limanı nın temelini birlikte attı. 4. Cumhurbaşkanı Gül, Aliyev ve Atambayev ile konferansı izliyor. 5. Cumhurbaşkanı Gül ve Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev. 2 eğitim alanındaki ilişkilerin mükemmel düzeyde olduğunu söyledi. Türkiye nin turizm sektöründe iyi bir konumda olduğunu ifade eden Berdimuhamedov, bu nedenle Hazar kıyısında kurulmakta olan turizm bölgesi Avaza da Türk şirketleri ile çalıştıklarını kaydetti. AVRUPA İLE ASYA YI BAĞLAYACAK LİMANIN TEMELİ ATILDI Başbakan Erdoğan ile Devlet Başkanı Berdimuhamedov, Avrupa ile Asya yı birbi- 40
43 3 4 zaman zarfında büyük ilerleme kaydettiğine, bölgenin parlayan yıldızlarından biri haline geldiğine işaret ederek, Biz Türkmenistan ı ata yurdumuz olarak görüyoruz. Türkmenistan ın her başarısından en az Türkmenistan kadar büyük bir gurur duyuyoruz. Bölgemizde barışın kalıcı olması, refahın, istikrarın, huzurun daha fazla artması için birlikte çalışmaya, üretmeye ve işbirliğini güçlendirmeye devam edeceğiz diye konuştu. Türkmenbaşı Deniz Limanı nın, yeniden inşa edilen İpek Yolu üzerinde çok önemli bir durak olduğunu söyleyen Erdoğan, Asya dan Avrupa ya uzanan yol güzergahında, bu limanın çok büyük bir önem kazanacağını ifade etti. rine bağlayacak Türkmenbaşı Uluslararası Deniz Limanı nın temelini birlikte attı. Başbakan Erdoğan ve Berdimuhamedov inşaat alanına aynı makam arabasıyla gitti. Başbakan Erdoğan a, yol boyunca Türk ve Türkmenistan bayrakları sallayan Türkmenistan vatandaşları sevgi gösterisinde bulundu. Alandaki kalabalık, Erdoğan ve Berdimuhamedov a Yaşaşın Türk ve Türkmen dostluğu tezahüratları yaptı. Başbakan Erdoğan, burada yaptığı konuşmada ise, Türkmenistan ın çok kısa TÜRKMENBAŞI ULUSLARARASI DENİZ LİMANI ASYA VE AVRUPA NIN LOJİSTİK ÜSSÜ OLMA İDDİASINDA. LİMAN YENİ İPEK YOLU NUN ÖNEM BİR DURAĞI KONUMUNDA BULUNUYOR. 5 Türkmenistan Devlet Başkanı Berdimuhamedov ise liman inşaatında Türk şirketlerin başarısının uluslararası uzmanlar tarafından tescillendiğini kaydederek, bundan dolayı bu projeyi bir Türk şirketine verdiklerini vurguladı. Konuşmaların ardından, Erdoğan ve Berdimuhamedov, Uluslararası Türkmenbaşı Deniz Limanı nın ana yazıtını imzaladı. İmzaladıkları ana yazıtı bir kutu içerisinde liman temeline atan Erdoğan ve Berdimuhamedov daha sonra limana ilk harcı döktüler. Yaklaşık 1,5 milyar dolar maliyete inşa edilecek dev projenin, 4 yılda tamamlanması bekleniyor. EYLÜL SAYI 10 41
44 ANALİZ BÜYÜKELÇİ HALİL AKINCI TÜRK KONSEYİ GENEL SEKRETERİ Tarihi İpek Yolu, Vasco dö Gama nın Ümit Burnu ndan dönmesinden sonra yüzyılın sonundan itibaren önemini yavaş yavaş kaybetti. Bu kervan yolu, yükte hafif pahada ağır malların taşındığı ve son derece önemli bir yoldu. Bununla beraber Orta Asya daki şehirler de önemlerini kaybetti ve birçoğu bu nedenle ortadan kayboldu. Şimdi yapılan ise transit ticareti arttırma çabasıdır. Eğer Çin in kuzeybatısından bir mal deniz yoluyla sevk ediliyorsa Avrupa ya varışı kilometre; tarihi İpek Yolu ndan sevk edilirse kilometre olacak. Bu bir avantaj. Üstelik bu güzergahta çağdaş demir yolları, kara yolları, deniz yolları bulunuyor. Gayet süratli ve ucuz taşıma yapmak mümkün. Bizim amacımız bölgedeki konteyner taşımacılığını çok modlu şekilde gerçekleştirmek. Bu taşımacılık tabii ki demir yolu ve kara yolu ağırlıklı olacak. Konteynerler Hazar kıyısındaki Kazakistan ın Aktau Limanı na getirilecek, buradan deniz yoluyla Bakü Limanı na, oradan da Bakü-Tiflis-Kars demir yoluyla Türkiye ye ulaşmış olacak. Türkiye den Avrupa ya ise Marmaray vasıtasıyla bağlanacak. Dolayısıyla Doğu dan Batı ya, Batı dan Doğu ya Orta Asya yı kat ederek Çin den Avrupa ya kadar uzanan bir yoldan bahsediyoruz. Bu güzergahı oluşturacak projelerin altyapı çalışmaları epey ilerlemiş vaziyette. Malların sınırlardan serbest ve sorunsuz geçişine ilişkin sorunları da halletmeye çalışıyoruz. Türk Keneşi çok uzun vadeli bir proje de ilan edilen bağımsızlığa kadar her ülkenin, o zamanki konjonktür çerçevesinde oluşmuş bağlantıları vardı. Biz aramızdaki işbirliğini, bu bağlantıları da göz önünde bulundurarak geliştirmek zorundayız. Bizim metodumuz öncelikle işbirliğinin önündeki engelleri saptayarak bu engelleri ortadan kaldırmak, daha sonra işbirliğini her alanda geliştirmek. Mesela gümrük kapılarındaki bekleme sürelerinin uzunluğu önemli bir engel teşkil ediyor. Bu nedenle üye ülkelerimizin gümrük alanındaki fiziki ve mevzuat altyapılarını geliştirip uyumlaştırarak bu alandaki işbirliğini ilerletmeyi amaçlıyoruz. Bu konuyu elbette ulaştırma alanındaki işbirliğiyle beraber değerlendiriyoruz. Öte yandan, yatırım ortamının iyileştirilmesi meselesi de gündemimizde. O konuda da çalışmalarımız sürüyor. TÜRK KONSEYİ, BÖLGEYİ YENİDEN İPEK YOLU HALİNE GETİREREK DÜNYADA GEMİ YOLUYLA YAPILAN TAŞIMACILIĞI YENİDEN İPEK YOLU GÜZERGAHINA ÇEKMEYİ AMAÇLIYOR VE BU ALANDA GÜMRÜK BİRLİĞİ VE ORTAK MEVZUAT OLUŞTURMA ÇALIŞMALARI SÜRÜYOR. Şimdi hep sanılıyor ki yıldır değişik yönlere yönelmiş olan devletler 20 yılda tamamıyla yön değiştirecekler. Bu doğru değil; mümkün de değil. Yavaş yavaş hem bir yandan komşularıyla ve dış dünyayla ilişkilerini geliştirirken bir yandan da kendi aralarındaki ilişkileri geliştirecekler. Biz bunun temellerini hazırlamaya çalışıyoruz. Bu sürece, özel sektörün katılımının sağlanmasına da önem veriyoruz. Nitekim, bu amaçla daha ilk Zirve sırasında kurulmuş bir İş Konseyimiz var. İş Konseyi çerçevesinde iş adamları arasındaki ilişkileri arttırmaya çalışıyoruz. Türk Konseyi nin kurulduğu yılından günümüze kadar Üye Ülkelerimiz arasında, her alanda olduğu gibi, ekonomik sahada da belli ilerlemeler kaydedildi. Sonuçta bu projenin uzun soluklu bir proje olduğunu unutmamak gerekir. Türk Konseyi ni AB ile karşılaştırmak isteyenler var. Olaya şöyle bakmak lazım: AB şu anda siyasi ve ekonomik bir yapı; ancak nüvesini Almanya ile Fransa nın kavgasına ebediyen son vermek amacıyla kurulan kömür-çelik birliği oluşturuyordu. Yani ekonomik olarak başladı, nihayet siyasi bir yapıya dönüştü. Avrupa içindeki ulaştırma ağının gelişmişliğine ve sahip oldukları kültürel yakınlıklarına rağmen bu aşamaya gelmeleri 50 yılı buldu. Bizim de Türk Konseyi olarak nihayetinde AB ye benzer bir yapılanmaya kavuşmamız beklenebilir. Bu yapı, Üye Ülkelerimizin egemenliklerinden fedakarlık etmeden, ortak çıkarları olan noktalarda birlikte hareket etmelerini sağlayacak nitelikte bir oluşum olacaktır. 42
45 PROF. DR. BÜLENT ARAS STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ BAŞKANI Bunlar birbirini takip eden ziyaretler silsilesinin son halkası. Kafkaslar ve Orta Asya Türkiye için önemli bir coğrafya. Bu coğrafyayı ilgilendiren hemen her gelişmede Türkiye aktif olarak o coğrafyanın içerisinde pozitif katkı yapacak bir perspektif sunuyor. İki ziyaretin iki farklı perspektifi var aslında. Türkmenistan ziyareti, bölgenin yeniden ekonomik yapılanmasıyla alakalı. Türkiye nin bu ekonomik yapılanmada hem payını alması hem de bu yapılanma sürecinin içinde olmasının sonucuydu. Diğeri ise Türk Konseyi nin derinleşmesi, faaliyetlerini çeşitlendirmesi ve ortak çalışma anlayışının bir anlamda nihayete erdirilmesi için yapılan bir çalışmaydı. Bir taraftan bölgenin kendi içerisinde bölgesel oluşumuna katkı sağlayan, diğer taraftan bölgenin ekonomik yapısıyla alakalı bu ziyaretten oldukça pozitif sonuçlar elde edildi. Türk Konseyi nin, kurulduğu coğrafyayı ilgilendiren sorunlarla ilgili aktif bir platform haline dönüşmesi ve bu coğrafyadaki ülkelerin, dünyanın geri kalan coğrafyalarındaki sorunlarla ilgili perspektiflerini de ortaya koyması açısından önemliydi. Diğer taraftan Türkiye nin çok uzun zamandır uygulamaya çalıştığı bölgesel politikasında bir ilkesi var: Üst düzey siyasi diyalog. Bu üst düzey siyasi diyaloğun da bir anlamda somutlaşmış bir parçası oldu. Türkmenistan ziyaretine değinecek olursak, Türkmenistan, Azerbaycan, Kazakistan büyük ölçüde yeraltı kaynaklarıyla dolu, doğal gaz ve petrol kaynaklarıyla zenginleşen ülkeler. Bu ülkeler bu zenginleşmeyle ilgili elde ettiği kaynakları aynı zamanda petrol ve doğal gaz sonrası ekonominin oluşumu için de kullanıyorlar ve liman inşaatı bu açıdan çok önemliydi. Petrol ve doğal gaz sonrası ekonomi oluşumunda da Türkiye nin aktif olarak rol alması geleceğe yönelik altyapının oluşturulmasının bir sonucuydu. PROF. DR. BEKİR GÜNAY HAZAR STRATEJİ ENSTİTÜSÜ UZMANI Türk Konseyi ni Türki cumhuriyetlerle olan 20 yıllık ilişkileri açısından önemli bir mihenk taşı olarak kabul etmek lazım. Aşağı yukarı yıl önce İsmal Gaspıralı nın dilde, fikirde, işte birlik dediği sürecin ete kemiğe bürünmüş hali. Türk Konseyi nde, daha gerçekçi olarak bu işte biz de varız diyen Kırgızistan, Azerbaycan, Kazakistan ve Türkiye nin aktif rol aldığı bir oluşum kuruldu ve bu konsey her sene kendine bir gündem belirleyip bu gündemi icraya dökmeye başladı. 20 yılda Türkiye nin Avrasya da, ayakları yere daha sağlam basan politikası ve buna paralel olarak da Türk cumhuriyetlerinin bu politikaya olan olumlu yaklaşımıyla karşı karşıya geliyoruz. Türk Konseyi Zirvesi nde Türkmenistan ın Başbakan Yardımcısı seviyesinde temsil edilmesi de önemli. Mütevazı ama bence büyük adımlar atılıyor. Hamasetten öteye daha realist politikaların hayata geçtiğini görüyoruz. Şu andan itibaren 3. aşama dediğimiz, özellikle ulaştırma alanından oluşan, klasik tarihsel İpek Yolu nun ete kemiğe büründüğünü düşünüyorum. orta asya da yer altı kaynaklarıyla zenginleşen ülkelerin kaynaklarını dünyaya rahatça satması ve gelişimini sürdürmesi adına yeni limanlar ve ulaştırma projeleri büyük önem taşıyor. EYLÜL SAYI 10 43
46 ANALİZ Özbekistan Cumhuriyeti nin ekonomik durumu 44
47 İslam Karimov, son yıllarda ülkesini dünyaya açarak yabancı yatırımlar çekmeyi ve ihracatı artırarak ülke refahını yükseltmeyi amaçlıyor. Bu noktada Özbekistan dış ticaret ağırlıklı politikası ile bölgedeki iddiasını güçlendiriyor. Ülkede birbiri ardına organize sanayi bölgeleri, lojistik üsler ve ulaştırma projeleri hayata geçiriliyor. GÖKHAN ÇAY Küresel ekonomide devam eden ciddi sorunlara rağmen, Özbekistan yılında ekonomisini sağlam bir şekilde geliştirmeye devam etmiş ve halkın yaşam standardında sürekli bir artış sağlayarak dünya pazarındaki konumunu güçlendirmiştir. Ülkede Gayri Safi Milli Hasıla yüzde 8,2, sanayi üretimi hacmi yüzde 7,7, tarım yüzde 7, perakende ticaret hacmi yüzde 13,9 oranında artış gösterdi. Ekonomide, makroekonomik istikrar ve denge sağlandı. Özbekistan uluslararası ekonomik işbirliğinde aktif yer alıyor. Halihazırda Almanya, ABD, İngiltere, Japonya, Fransa, İtalya, Güney Kore Cumhuriyeti, Türkiye ve Çin gibi dünyanın önde gelen ülkeleri ile dinamik ilişkiler geliştiriyor. Özbekistan ın dış ticaret politikasının temellerinden biri de ulusal ekonominin rekabet gücünün artırılması, ülkenin ihracat potansiyelinin geliştirilmesi ve büyümesini amaçlayan bütüncül bir programın oluşturulması ve uygulanması. Bu kapsamda şu an 80 den fazla ülkeye ihracat yapılıyor. EYLÜL SAYI 10 45
48 ANALİZ 1 2 İhracat hacmi önemli ölçüde (yüzde 11,6 oranında) artış göstermiştir. İhraç edilen ürünlerin yapısı ve kalitesi iyileştiriliyor. Bundan dolayı, ihraç edilen ürünlerin yüzde 70 ten fazlası hammadde olmayan hazır üretilmiş ürünlerden oluşuyor. Ülkede yılında dış ticaret hacmi 1 milyar milyon dolardan fazla oldu. 3 Ülkenin kendi üretimini artırması sayesinde ayakkabı, alkollü ve alkolsüz içecekler ve yakıt dahil birçok ürün ithalatının hacmi düştü ve gıda ürünleri, tüketim mallarının ithalatı ise iki kat azaldı. Toplam ithalatın yaklaşık yüzde 74 ünü ülkenin ekonomik gelişiminde stratejik hedeflerine uyum gösteren donanım, ekipman ve endüstriyel ürünlerin ithalatı oluşturuyor. Enflasyon yüzde 7 oranını geçmeyip, hedeflenen seviyede kaldı yılında ülkenin ekonomisinin gelişmesinde en büyük etkiyi ana sermayeye yapılan ve devamlı büyüyen yatırımlar gösterdi. Bu yatırım türü ülkenin Gayri Safi Milli Hasılası nın yüzde 22,9 unu oluşturdu. Geçen seneye göre yüzde14 artışla ülkeye 11,7 milyar dolar yerli ve yabancı yatırım yapılmıştır. Bununla birlikte 2,5 milyar doları geçen yatırımların yüzde 22 sini yabancı yatırımlar oluşturuyor. Bu yatırımların yüzde 80 ini doğrudan yabancı yatırımlar teşkil ediyor. 1. Angren şehri, Özbekistan kömür endüstrisinin merkezi. 2. Navoi Serbest Endüstri Bölgesi nde kurulması planlanan yüksek teknoloji projelerinden biri. 3. Semerkand da patates satan bir kadın. 4. Semerkand da bir açık pazar alanı. 5. Navoi Elektrik Santrali Bugünlerde, ülkenin üretim potansiyelinin modernleştirilmesi projelerinin gerçekleştirilmesinde, Navoi Serbest Endüstri Bölgesi ve Angren Serbest Endüstri Bölgeleri önemli bir rol oynuyor. Serbest bölgelerin oluşturulması, bölgesel kalkınma politikalarında dış pazar odaklı yüksek verimli üretim yerleri kurulmasında, modern lojistik sistemlerinin ve ulaştırma altyapısının hazırlanmasında yeni bir adım. Yapılan yatırımların hacmine göre Navoi ve Angren Serbest Endüstri Bölgelerinde kurumlara geniş bir yelpazede vergi ve gümrük ayrıcalıkları tanıyor, garantili altyapı ve iletişim imkanları sağlanıyor. Navoi Serbest Endüstri Bölgesi kurulmasından bu yana 12 işletme inşa edildi ve faaliyete geçirildi yılında bu işletmeler 46
49 4 5 ÖZBEKİSTAN, ULUSLARARASI PİYASALARA AÇILIYOR Özbekistan, yeni dönemde yabancı yatırımlar ve ihracat ile büyümeyi hedefleyerek birçok yeni sanayi bölgesi kuruyor. 1 Milyar Milyon $ yılı Özbekistan Dış Ticaret Hacmi 5 80 Özbekistan ın ihracat yaptığı ülke sayısı tarafından yaklaşık 40 milyon dolar değerinde üretim yapıldı yılında akümülatör kablosu, otomobil gaz tankı üretimi, cep ve sabit hatlı telefon, modem, internet konsolu ortak üretimi alanlarında yaklaşık 50 milyar dolar değerinde 10 yüksek teknoloji projesi planlandı. Angren Serbest Bölgesinde milyon dolar değerinde 8 yatırım projesi gerçekleştiriliyor. Kullanılmış petrol ürünlerinden temel yağlar, farklı çapta bakır boru, sıhhi ve teknik ürünler için vana, stop vana ve parçaları, seramik, briket kömür, işlenmiş deri ürünleri üretimi ve yeni şeker fabrikası inşaatı için tesis kurulması bunlar arasında yer alıyor. Hükümet, ülkenin yatırım cazibesinin artı- rılmasının yanı sıra, ulaşım ve iletişim altyapısının geliştirilmesine, transit potansiyelinin artırılmasına, dış pazarlara en uygun ve güvenilir nakliyeyi sağlayabilecek olan uluslararası ulaşım koridorlarının çeşitlendirilmesine de büyük önem veriyor. Özbekistan da planlı bir şekilde uluslararası lojistik merkezleri kuruluyor. Bunlardan ilki Navoi Havalimanı nın temelinde Navoi Serbest Endüstri Bölgesine entegre olan Navoi Uluslararası İntermodal Lojistik Merkezi olarak karşımıza çıkıyor. Taşkent bölgesindeki Angren Uluslararası Lojistik Merkezi, ülkenin çeşitli bölgeleri ve Fergana Vadisi nde bulunan bölgeler arasında yıl boyu garantili ulaşım sağlıyor. GM Özbekistan Üretim tarafından imal edilmiş % 22,9 Ülkede ana sermayeye yapılan yatırımın GSMH ye oranı % 14 Özbekistan a yapılan yatırımlarin Geçen yıla göre artış oranı 11,7 Milyar $ yılında Özbekistan a yapılan yerli ve yabancı yatırım tutarı % 22 Ülkeye yapılan yatırımlardaki yabancı yatırım oranı EYLÜL SAYI 10 47
50 ANALİZ araçlar, otomotiv parçaları, Fergana rafinerisi tarafından üretilmiş petrol ürünleri, kimyasal ürünler ve tarım ürünleri temel nakil yapılan mallar arasında. Aşağıda adı geçen yeni lojistik merkezlerinin inşaatları devam ediyor: l Taşkent Uluslararası Lojistik Merkezi Özbekistan a komşu ülkelerin transit nakliyeleri, Taşkent şehrinin, bölgesinin ve Taşkent e yakın bölgelerin dış ticaret yüklerine hizmet vermek için planlandı. l Termez Uluslararası Lojistik Merkezi yüklerin işlenmesi, depolaması, gümrüklemesi ve teslimatı gibi geniş yelpazede hizmet verebilmek için Surhandarya bölgesinde kuruldu. l Namangan bölgesindeki Pap Uluslararası Lojistik Merkezi, Fergana Vadisi nin mevcut ulaşım altyapısının büyük ölçüde geliştirilmesi, kara ve demir yolları ile yapılan çok modlu nakliyatta ekonomik verimliliğinin artırılması için kuruldu. Artan ticaret hacmi ve bunun sonucu olarak nakliyatların çoğalması alternatif uluslararası hatların kurulmasını, yeni bölgesel ulaşım yollarının oluşturulmasını, yeni altyapı inşaatlarını ve mevcut altyapının modernizasyonunu gerektiriyor. Bugün, ulaşım yollarının çeşitlendirilmesinin bir sonucu olarak Klaipeda, Riga, Liepaja, Ventspils, Tallinn Baltık limanlarına; Ukrayna nın Odessa ve Illichevsk limanlarına; Gürcistan ın TRACECA koridorunda Poti ve Batum limanlarına; Nakhodka ve Vladivostok Rus Uzak Doğu limanlarına; İran ın Bandar Abbas limanına; bununla birlikte Brest (Beyaz Rusya), Chop (Ukrayna), Dostık/Alaşankoy ve Horgos (Kazakistan Cumhuriyeti) sınır kapılarına, Çin e ve Asya-Pasifik ülkelerine ihraç edilen ürünlerin nakliyeleri yapılıyor Taşkent-Semerkand arasında sefer yapan hızlı tren Afrosiyob. 2. Özbekistan Devlet Başkanı İslam Karimov ve AB Komisyonu Başkanı Jose Manuel Barroso. 3. Özbekistan son dönemde havacılık alanındaki yatırımlarına hız verdi. 4. Taşkent teki Chorsu Bazar. 5. Özbekistan-Afganistan arasındaki demir yolu. Bunun yanı sıra Özbekistan; Türkmenistan, Körfez ülkeleri ve Özbekistan arasındaki ulaştırma ve transit hattı oluşturulması üzerine yapılmış olan Uluslararası Aşkabat Anlaşması nın tarafı konumunda. Özbekistan ın aktif katılımıyla Orta Asya ülkelerinin dünya pazarına çıkması için İran ve Türkiye üzerinden yeni bir Trans-Asya hattı olan kilometre uzunluğundaki Tejan-Serahs-Meşhed demir yolu açıldı. Ayrıca, yılında Afganistan da Özbekistan Demir yolları tarafından bölge için kilit öneme sahip olan 75 kilometre uzunluğunda, Hayraton-Mezarı-Şerif arasındaki ilk 2 demir yolu inşaatı projesi başarıyla hayata geçirildi. Ulaşım kompleksinin geliştirilmesi, altyapıda radikal bir iyileştirme olmadan mümkün değil. Şu anda uluslararası önem taşıyan kara ve demir yollarının inşaatı ve yenilenmesi, demir yolu, havacılık ve otomobil filosunun modernizasyonu için özel tedbirler alınıyor. 48
51 3 4 Ülkede, yarısı beton kaplı olan kilometre uzunluğundaki kara yollarının inşaatı Özbek Ulusal Karayolu Programı kapsamında adım adım yapılıyor. Köy yolları dahil olmak üzere iç yollarının inşaatı ve yenilenmesi programları gerçekleştiriliyor. Özbekistan da yılına kadar ulusal kara yollarının bir kısmı olan yolların inşaatı ve yenilenmesi; kilometrelik kara yolunun eksenel yük kapasitesinin 10 tondan 13 tona çıkarılması planlanıyor. Özbekistan ulusal kara yolları inşaatı çerçevesinde Asya Kalkınma Bankası, İslam Kalkınma Bankası, Arap Ekonomik Kalkınma Kuveyt Fonu ve Suudi Kalkınma Fonu katılımıyla değeri milyar doları aşan 7 proje gerçekleştiriliyor. Demir yolları sektörünün geliştirilmesi ve modernizasyonu büyük önem taşıyor. 5 ÖZBEKİSTAN SON DÖNEMDE KALKINMA HIZINI ARTIRMAK ADINA DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARI ÇEKMEK İSTİYOR VE BİRBİRİ ARDINA DEV ENERJİ, Demir yolu, Kara yolu VE ULAŞTIRMA PROJELERİNİ HAYATA GEÇİRİYOR. Bugün kilometreden fazla demir yolu yeniden yapılandırılıyor, ayrıca 80 kilometrelik yeni inşaat yapılıyor. Yaklaşık kilometrelik demir yolu elektrifikasyon çalışmaları gerçekleştiriliyor. Hükümet, Özbekistan ın merkezini Fergana Vadisi ile bağlayacak yeni bir demir yolu inşa etmeye karar verdi. Proje aşamasında olan Angren Pap demir yolunun ise tahmini maliyeti yaklaşık 2 milyar dolar. Asya Kalkınma Bankası, JICA, uluslararası finans kuruluşları ve Çin Halk Cumhuriyeti Hükümeti yardımı ile milyon dolar bütçeyle toplam 10 yük lokomotifinin modernizasyonu ve 3 demir yolu elektrifikasyon projesi hayata geçiriliyor. Hava taşımacılığı modernizasyonu kapsamında batı üretimi filonun yenilenmesi ve karasal altyapının geliştirilmesi planlanmaktadır. Uzbekistan Airways ulusal hava yolu şirketi tarafından 7 adet Boeing ve 6 adet Airbus tedarik edilmiştir yılının sonuna kadar 1 adet Boeing ve 2 adet Boeing Dreamliner temin edilmesi; Taşkent ve bazı bölgesel havaalanlarının yeniden yapılandırılmasının tamamlanması planlanıyor. Genel olarak, yatırım projelerinin başarıyla uygulanması, ulaşım ve lojistik altyapısının gelişmiş olmasının yanı sıra ülkenin tarihi ekonomik ve ticari bağlantıları hem Özbekistan ekonomisinin dinamik gelişmesinde hem de halkın refah düzeyinin ve yaşam kalitesinin iyileşmesinde etkili oluyor. EYLÜL SAYI 10 49
52 DİPLOMASİ AKADEMİSİ İSRAİL-FİLİSTİN BARIŞ SÜRECİ: ORTA DOĞU UFUKLARINDA YENİ UMUTLAR VE RİSKLER 50
JRМlNL~t~~
f/Nt/Jiftan, ingШs, tUr~ t\\~ ~~\\\.~
AYTaN AYDINQIZI
(filologiya йzrэ fэlsэfэ doktoru)
***
AYTAN AYDINGIZI
(Doctor ofPhilosophy PhD)
***
AYTAN AYDINIOZI
(Do~., Dr.)
PETROL TERMLERi sбzLiJGfJ
(Azerice, ingilisce, Turk~e, Rus~a)
( yakln sozcuk.)
***
АЙТЕН АЙДЬШГЫЗЫ
(доктор филологии)
m
~~"AD1LOGLU"
BakJ.-
Redaktor: 8makdar elm xadimi, AМEA-mn miixbir iizvii,
Мillat vakili, professor Nizami Cafarov
Neft teпninl~ri funduszeue.info~tind~ Az~rbaycan, ingilis, funduszeue.info, rus dillari qar§IlЩli §~kilda
yer d~yi§makl~
takrarlanШI§dir. Dord fasildan ibarat olan teпninoloji lug~tda AzarЬaycan- ingilis- funduszeue.info- rus (I f~sil);
ingilis - AzarЬaycan - rus - turk (П fasil); Turk- rus- Az~rbaycan- ingilis (IП f~sil); Rus - turk-
ingilis- Az~rbaycan (IV f~sil) dill~ri muvafiq §Qkilda Siralanmi§dir.
«osrin muqavilasi»nin ger~akla§diyi, втс boru kamarinin ugurla faaliyyat gбstardiyi Ьir dбvrd~
bel~ Ьir funduszeue.info hey §iibh~siz ki, funduszeue.info~ssislar funduszeue.info faydal1 olacaqdir.
ISBN:
qrifli na~r
© QURBANOVA А.,
Editor: Honored Science Worker, Corresponding Member
of ANAS, Member ofParliament,
Professor Nizami Jafarov
"Dictionary of oil terms" is in Azerbaijani, English, Turkish and Russian languages which are
mutually and alternately rotated. Тhе dictionary consists of four volumes: Azerbaijani-English-Turkish-
Russian (chapter 1), English-Azerbaijani-Russian-Turkish (chapter 2), Turkish-Russian-Azerbaijani-
English (chapter 3), Russian-Turkish-Azerbaijani-English (chapter 4) and arranged accordingly.
No doubts that in time of implementation of the "Contract of the Century" and successful
introduction ofBTC Pipeline (Вaku-Thilisi-Jeyhan) this dictionary will Ье а useful tool for specialists.
We express our gratitude to State Oil Сотрапу of Azerbaijan Repuhlic for its jinancial
support to puhlish this book
6
Azarbaycan dйnyanm ma1hиr neft o/kalarindan Ьiridir. Bu da Ьir haqiqatdir ki, Bak1 шh
dйnyada har 1eydan дпса, neftla bag/1 tamnmlijdlr. C::йnki an qadim zamanlardan Bala atraftnda yanar
maddanin oldugu balli olmu, va bu yera «Odlar yurdu» admm verilmasi da bundan irali galmiljdir.
XIX asrdan neft yataqlarmm afkar/anmas/ va istismar1 ba,layandan sonra onun sorag1
dйnyanm har yerina yay1lm1§, bu sarvata sahib olmaq йr;йп ауп-ауп adamlarla yana,1, iri firkatlar va
dдvlatlar mйcadilaya qalxml§lar. Ви zangin yeralt1 sarvat Ьizim tarixi taleyimizda Ьirmana/1 rol
oynaml§dlr.
C::agdaij dйnyanm enerji ehtiyatlar1na sahib olmaq йr;йп super gйclarin apardф siyasat r;ox
zaman bu ehtiyatlara malik olan kir;ik dдvlatlarin xeyrina olmur. Ви, har 1eydan onca, kir;ik dдvlatlarin
rahbarlarindan, onlarm siyasi simasmdan va saviyyasindan as1l1 olur.
Azarbaycan da bela Ьir sarvata sahibdir va mйstaqilliyini yaxm ker;mifda, дtan asrin son
onilliyinin ba,lang/Cinda barpa etmilj kir;ik dдvlatdir.
Bu foraitda va statusda dдvlatlarin sarvatli o/mas1 onun sarbastliyina imkan vermayan faktlara
r;evrilir. C::йnki sarvati alda saxlamaq йr;йп gйсlй va ag1ll1 olmaq garakdir. Olkanin xarici siyasatinda
takca bu sarvatdan fayda gotйrmak уох, ham da ondan ziyan r;akmamak paralel§akilda nazara almmalldlr.
дrazimizin Ьir qisminin iljgal alt1nda olmas1, iljgalr;mm va onu gizlin fokilda dastaklayan qйvvalarin
mдvcudlugu da vaziyyati r;atinlaljdirir.
Mйstaqilliymizin ilk illarinda olkadaki qarl§щlщ va hohranm ba§l1ca sabaЬlarindan Ьiri da mahz
neftin taleyinin mйayyanlaljdirilmasi idi.
сй ildan Azarbaycanm neft ehtiyatlarmm istismar1 tarixinda tamamila yeni enoxa baljlan~r.
Xalq1m1Zm Йmummilli lideri, dдvlatr;iliyimizin memar1 Heydar дliyev Azarbaycamn neft
strategiyasm1 r;ox Ьдуйk uzaqgoranlikla haz~rlad1. Bu strategiya Azarbaycan1 neoimperialist maraqlarm
qarljllaljdlgl sart sava,lardan xilas etdi. Xazarin neft yataqlan Azarbaycanm milli maraqlarmm
markazinda saxlanmaqla maraq/1 dдvlatlarin neft ljirkatlari arasmda Ьдlйljdйrйldй. Ви hadisa «дsrin
mйqavi/asi» шh ila mйasir dйnya tarixina daxil o/du. дsrin mйqavi/asi miqyas1na gora ba,qa her; Ьir
mйqavila ila mйqayisaya galmir. Ви mohtaljam mйqavila Azarbaycan1 beynalxalq miqyasda azad,
demokratik, r;agdaij dйnya ila sйratla inteqrasiya olunan Ьir olka kimi tan1td1. Eyni zamanda,
Azarbaycana olan mйxtalif tipli maraqlar1 sivil iqtisadi macraya yonaltdi.
Ви mйqavila ila Azarbaycana Ьдуйk hacmli sarmaya axm1 baijladl, beynalxalq dastak gйclandi,
informasiya Ьlokadas1 yar1ld1, Qarabag proЬlemi, Xazarin statusu hall olunmaq йr;йп yeni va kifayat
qadar funduszeue.info sferaya daxil oldu.
Йmummilli lider Heydar дliyevin neft siyasati Azarbaycana yeni iri iqtisadi layihalar gatirdi.
«Bala-Tijlis-Ceyhan» neft kamari, «Bala- Tijlis-дrzurum» qaz kamari kimi Ьдуйk layihalar har ljeydan
дпса, Azarbaycanm iqtisadi inki1afi йr;йп yeni maliyya va vasait ehtiyatlar1 vad edir.
Xarici ljirkatlara istifadaya verilmilj neft yataqlar1 Azarbaycana mйxtalif formada -
insanlanmiZm iljla tamin olunmaslnda, ljirkatlarin vergi odaniljlarinda, neftin daijmmas1nda va s. kйlli
miqdarda xeyir vermakdadir. Уaxm galacakda bu xeyir amsalmm daha da yйksalacayi gozlanilir.
Йmummilli lider Heydar дliyev tarafindan asas1 qoyulmщ neft strategiyas1 Azarbaycan
RespuЬlikasmm prezidenti сапаЬ ilham дliyev tarafindan ugurla davam etdirilir, yeni-yeni layihalarin
Azarbaycana gatirilmasi йr;йп 1arait yarad1l1r.
Tabli ki, neft Ьizim milli sarvatimizdir va bu sarvatdan galan fayda takca neft sektorunun va neft
sanayesinin inki§afim tamin etmakla mahdudlaljmlr, qeyri-neft sektorunun, iqtisadiyyatm digar sahalarinin
da dirr;aldilmasina maddi takan verir.
7
Neft, eyni zamanda, olkamizin fagdщ d:iinyaya inteqrasiyasm1 sйratlandirir. Giircйstan, Rнsiya,
Tйrkiya kimi yaxm qo11§UlarlmiZ da daxil olmaqla olkamizin iqtisadi funduszeue.inforini Avropa va Amerika
olkalarina dogru geni§landirir.
Dйnyanm enerji ehtiyatlar1 ugrunda super dOvlatlarin apardlg1 mйbariza artщ Azarbaycana
neqativ hef па vad etmir. (:йnki Ьizim enerji resurslarlm/Z d:iinya йfйп af1qd1r va qar§lllqll fayda
asasmda XO§maram/1 olkalarin mйvafiq qurumlar1 bu iqtisadi mйnasibatlar sjeras1na daxi/ о/а Ьilar.
дsrin mйqavi/asi ila bU§lanan iqtisadi inki§af prosesi hala bundan sonra da yeni /ayihalarin
Azarbaycana gatirilmasina imkan veracak. Azarbaycan nefti QarЫa !jarqi, Xazarla Qara danizi va d:iinya
okeanlarm, olka ila d:iinyan1 Ьirla§dirir, onlar aras1ndakl masaftni yaxmlщd1nr. jqtisadi уахт/щ,
qar§lllqll maraqlar йzarinda qurulan siyasat xalq1m1Zm d:iinya i/a madani a/aqalarinin, manavi
йnsiyyatinin artmas1na imkan verir.
Mahz bu yo/la o/kamiz d:iinyavi/a§maya, d:iinya o/ka/arinin qabaqc1/lan SlraS/na flXmaga
bщlaylr.
Umummilli /ider/a ba§lanan bu enoxa, hamfinin sйlh va barl§, o/kada va ЬO/gada sabltliya
taminat verir, onu daha mohkam tama/lar йzarinda inki§af etdirir. Azarbaycanm bu siyasati fagda§ d:iinya
йfйп omak о/а Ьilar. (:йnki Dйnya va jnsan mйnasibatlari prizmasmdan baxanda Azarbaycanm atdi{JI
add1mlarm па qadar qlobal xarakter dщlli1g1 aydm gorйnйr.
йlkanin neft reall1g1 inteqrasiya prosesinda neft terminologiyasmm da fagdщ gerfakliya uygun
i§lanmasini zaruri edir. Bunun йfйп, ilk novbada, neft terminlarinin mйxtalif tipli lйgatlari
haZirlanma/lli~r.
(:йnkineftin оzй ila barabar, onun sozй da qloba/ informasiya §abakasina, sistemina va sjeras1na
daxil olur. Neft i§inda gedan inki§af dilda, /inqvistik makanda da oz aksini tap1r. Milli sarvatin dil
saltanatinda ifadasi, ba§qa dillarla qar§IIU§dln/masl onun inteqrasiya olundugu makanla uygunluq ta§kil
etmalidir.
(:oxtarajli neft mйnasibatlari ham da fOxdilli lйgatlarda aks olunma/ldlr. Bu bo§lиgu aradan
qald~ran Ьizim sozlйyйmйz da Azarbaycan-tйrk-rus-ingi/is dillarini ahata etmak/a neft terminologiyamiZI
beynalxalq linqvistik sferaya daxi/ edir.
Sozlйkda di/larin s~ras1mn novbalanmasi onu bu di/larin har Ьirinin dщry1C1lar1 йfйп jayda/1
edir. Lйgat dOrd dilda, qar§IIЩII §akilda а yaxm sayda lйgat vahidlarindan, izahl1lйgatdan va fЭtin
anla§llan qlsaltma/arm aflll§mdan ibaratdir.
Sozlйk bu sahada fa/l§an mйtaxassislarin, uygun ali tahsil mйassisalarinin talabalarinin va bu
sahada ftaliyyat gostaran i§ adamlanmn istifadasi йfйп nazarda tutulmи§dur. Mйkammal §akilda i§lanmi§
bu dOrddilli lйgat milli lйgatfi/ik ananamizda yeni hadisadir. jпan~rщ ki, bu lйgat Azarbaycanm iqtisadi
gerfakliklari va neft haqiqatlari haqqmda acnabl vatanda§larda dolgun tasavvйr yaratmaq йfйп yardlmfl
olacaq, йnsiyyatin yaxmlщmas1na va YUX§IlЩmasma takan veracak.
Redaktordan
8
ПIЕ OIL IТSELF AND IТS WORD
''Azerbaijan carries out an independent oil
strategy оп the Ьasis created
Ьу Heydar Aliyev. "
AzerhaijШI is ane ofthe fшnous oil countries in the world. lt is also trne that the пате Вaku has jirst ofaU
Ьесоте well known Ьecause ofthe oil lt is Ьecause qfа substance that has Ьееп Ьurning aюundВaku since ancient
times, Ш1d itwas also а reason why thatр/асе was called "Land q[Fire ".
Oilfields were discovered here in XIX century Ш1d since the exp/oitatioп ofthose fields tookр/асе the news
aЬout it have Ьееп spread around the whole world. A/ong with different individuals there are huge companies Ш1d
even cauntries that have Ьegun the race in order to obtoin this treasure. Тhis Vf!1J1 rich underground wealth has Ьееп
playing Ш1 impartшll role in the destiny ofour history.
Тhе policy that super pawers implement to own the energy resources of the modem world actua/ly is rюt
qften fr the Ьenefit of sma/1 cauntries that hold those resources. It primarily depends оп the leadership qf those
countries, their political image Ш1d level as well
Azerhaijan is ane of those cauntries that hold this wealth. lt is а sma/l country that restored its
independence not so long time ago, in the Ьeginning qfthe /ast decade qfthe /ast century.
For the countries with such conditioп Ш1d status, Ш1d them Ьeing wealthy it is Vf!IJ' funduszeue.infot to keep their
self-dependent. ffа country desires to keep its wealth it requires Ьeingpawerful wtdwise. Foreign policy ofа country
rюt only has to Ье estahlished as а way to guin Ьenefitfrmn its resources, lтut also rюt to sцffёr /osses. It must Ье the
point qfits consideratioп as well Тhе occupatioп qfа certoin territory qfAzerhaijan, the existence qfШ1 occupier Ш1d
itspawers that secretly support it malre situatioп ofAzerhaijШI even more challenging.
In early years ofour independence Azerhaijan was thrown into а car!fUsioп Ш1d crisis primarily Ьecause qf
а need to determine the destiny ofthe oil
Since in the history qf exploitatioп qf the oi/ resources ofAzerhaijШI totally new epoch has Ьееп
marked
Тhе national leader of Azerhaijan, the .founder qf our statehoad Мr. Heydar Aliyev prepored the
Azerhaijan RepuЬ/ic 's Oil Strategy with high prescience. Тhis strategy has saved Azerhaijan frmn tough Ьattles that
neo-imperialist interests are facing with. Тhе oil deposits ofCaspiШI &а have Ьееп shared among the oil componies
qf interested in the field cauntries Ш1d yet the national interests qfAzerhaijШI were supported a/ong side with thaJ.
Тhе new event has entered in the modem world history Ш1d it has Ьесоте well known as "Тhе Contract of the
Century ". Тhere is по !)1 other contract that could Ье put in the scaJe with Тhе Contract qf the Century. Тhis
tremendous contract has made AzerhaijШI well known in the intemational scaJe as а country which is rapidly
integrating into free, democratic, Ш1d modem world. What 's more, it directed the variety qf interests conceming
Azerhaijan toward the civil econmnic course.
As а resu/t qf the contract great capacious qf Ш1 investment j/ood has toJam р/асе in Azerhaijan, Ш1
intemational support has Ьееп strengthen, Ш1 фmational b/ockage has removed, Ш1d the issues with КшаЬаkh
cariflict Ш1d status q[Caspian Sea have entered into а new Ш1d funduszeue.infontly authoritative sphere tofind solutian
Тhе oil policy ofHeydar Aliyev, the nationalleader qfAzerhaijan, has Ьrought new Ш1d huge econmnic
projects to the country. Тhе great projects such as the oil pipeline ''Вaku-IЬilisi-JeyhШI", the gas pipeline ''Вaku-
1Ьilisi-Erzurum" jirst qf all prmnise new .financial Ш1d resource reserves fr the econmnic develapment of
Azerhaijan.
Тhе oil deposits that are given fr use to the freign companies bring а /ot of Ьenefits to AzerhaijШI in
differentforms. Here we сап mentioп same of those such as increasing the employment qfа /ocal population, state
Ьudget incmne through the tox oЬ/igations ofthe companies, trШIS]JOf'fatioп ofthe oil, etc. Тhere is Ш1 expectatioп that
in nearjitture the funduszeue.infont qfthat Ьenefit to Ье increased.
Тhе oil strategy that was estahlished Ьу the nationalleader ofAzerhaijШI Heydar Aliyev has successfully
continued Ьу Ilham Aliyev, the current President qfAzerhaijШI Repuhlic, Ш1d totШy the preparatioп is going оп fr
the new projects that are aЬout to Ье Ьrought to the country.
9
Sure enough, that the oil is our natiana/ wea/th. And the Ьenefit that we funduszeue.info funduszeue.info wea/th is тюt limited
with оп/у guшШifeeing the development ofthe oil sector Шld industry. lt gives аjinancia/push to а norнJil sector, Шld
other areas ofthe economy aswell.
At the same time, the oil speeds up the integratian if our country into а modem world It extends the
ecanamic horizans if our country inc/uding our neighhars such as Georgia, Russia, Шld Turkey up to Eurape Шld
AmeriCШI countries.
Тhе fight of the great powers fr the world energy reserves doesn 't threat AzerЬaijar1 anymore. Вecause
our energy resnurces are apenfr the world, Шldre/evant strш;tures ofGoodwШ countries СШ1 enter an mutualprojit
Ьasis into а sphere ofthese ecanamic relationships.
Тhе process of ecanamic development that has Ьegun since "Тhе Contract of the Century" was signed
apens а doar fr bringingyet new projects toAzerЬaijшl. Тhе oil ifAzerЬaijar1 cannects Eastwith West, Caspian Sea
with Black Sea Шld Oceans of the world, our country with the world lt throws together the distance Ьetween them.
Тhе ecanomic c/oseness Шld the policy that has estohlished an the mutual interests provide ar1 opportunity fr а
development ofcu/tural relatians Ьetween ourpeaple Шld the world, а growth ofmora/je/lowship.
Тhis is the way fr our country to get а place in the same row with leading cauntries ifthe world Шld Ье
worldwide known as such
Тhis epoch that has Ьееп started Ьу the natiana/ leader ifAzerhaijшl guшШifees the stohility, реасе Шld
recanciliatian in the country Шld the region. lt gives а room fr аjin1her deve/opment an the solidjiJundatian that has
Ьееп laid Тhе policyifAzerЬaijar~shauldЬe apattemfr modemworld Becausewhenyou /ookin the lightif"the
world Шld humon Ьeing relationships ", it is clearly seen how the sieps taken Ьу AzerЬaijar1 carry gloha/ approach
Once the oil rea/ity ofour country is in the process ofintegratian, it Ьecames crudalfr the oil termino/ogy
to Ье deve/oped accordingly to the modem reality as well In order to hit that targe~ there have to Ье deve/oped
dictionaries an dijferent types ofoil termino/ogy.
Both, the oil itse/fШld its word enter into а sphere, system, Шld net ifirrformation. Development in the oil
sector is rejlected in the Zшlguage area Шld linguistics as well. Тhе expressians ofour natiana/ wea/th in the ianguage
kingdom, its contrastwith diiferent lшlguages have funduszeue.infotote its campliance with the sphere фts integration.
Мulti/atera/ oil relatians shauld to Ье represented in mu/tilingual dictionaries as well Тhе dictionary that
we oifer is purposed to c/ose that gap. Тhе dictionary contains ar1 oil terminology in Azerhaijani, Turkish, Russian,
Шld English Zшlguages, Шld enters into ar1 intematiana/ sphere oflinguistics.
In order to nшke easy of using the material we have put the Zшlguages in straight order. Тhе dictionary
contains if ahout linguistic units (words Шld phrases), ex:planatory dictionary, Шld ar1 ex:pianatian if
camplicated ahbreviations given injiJur ianguages in а row.
Тhе dictionary has designedjOr the specialists ifthe oil sector, students ofre/evant educatiana/ institutians,
Шldfor the Ьusiness peaple interested in the oil industry. 1his is а secand editian ifthe dictionary, we/1 revised Шld
Ьoth, great Шld new event in our natiana/ linguistic tradition. We Ьe/ieve that funduszeue.info dictionary will assisJ the foreigners
to have camplete picture ofthe ecanamic Шld oil rea/ity ofAzerЬaijШI, bring c/oser Шldprave thejёllowship.
Fromeditor
10
AzerЬaycan Diinyamn Petrol йllrelerinden, ~ da bir gerfek ki, Ваkй ismi de her ~n бпсе Petrolle ilgili
olarak йп kozanmi$L Nitekim, daha eski ~dan Вakiinйn civarlarda уапш maddenin Ьиlипrпщ olmasz Ьelliydj
ve Ьuras1 OdlarJ'ID'du aduu almas! Ьununla ilgiliydj.
XlX yйzylldan itiЬaren Petrol ЬOlgeleri Ьelirlenmi§ ve i~letime Ofdml.J ve Ьugiinden itiЬaren de йпй fok
uzaklara yaydm7$L SOz kortusu servete sahip olma ийпта ki~ilerin yamnda §irlretler ve devletlerin de gayretleri her
~е Ьelli, topragm altudaki zenginlilderimiz koderimizi Ьile etkilemi~.
(:agdщ Diinyamn enerji rezervine sahipolma ийпта super giiflerin (devletlerin) verdik/eri miicadeleler
kimi zшnшdar kiiyiik devletlerin yazanna degi~ :шrШ7J1а o!rnщtur. Кiiyiik devletlerin liderleri lrendilerinin siyasi
irade sahibl olnшlar1 ve yйksek sev(yeye иlаута/штптп da Ьи konuda az бnemi olmamlфr.
AzerЬaycan da bir petrol йllresi olarak ~ zenginliye sahip, haglmsiZllйтna daha ya/an zaman/arda, germi§
yйzydтn sonlш7ndan иlщт~.J, bir devlettir.
Bдylesine bir ortшn ve statй ifinde zenginligi olan devletin serveti haglms1Zl1guun saglanmasl yerine tшn
tersini yapan biretlrendi. Zenginligini lrendi elinde tutma gayreti ifinde olma yetenegine sahib olacaksтn. (/[lrenin сЩ
Politikasda yalruz zenginlikten ftydalanma degi~ :шrar giirmeme de fok бnemli. Ve Ьи her zaman gбz бniinde
tutulmalL TorpaguniZlТI Ьйуйk bir lasmтnтn i~ altтnda tutulmas~ i§galcinin ve lrendisini gizli ~kilde destekliyen
giiflerin varoluru dunmш bir az da zorlщtlrтakta.
/3aguns1Zllgun1Zll1 ilk ydlarтnda йllremizdeki lrarrnщallk ve krizin hщlllXl medenlerinden biri de Petroliin
Кaderinin Ьelirlenmesiydj.
ydda AzerЬaycan Petrol ihJiyatlarтnтn devreye alrnmasl tarihinde tшnamen yeni bir lшdemeye girdi.
Halkтm1Zтn ИтиттiШ lideri, Devle(filigimizin mimar1 Haydar Aliyef AzarЬaycan 'тп Petrol Strotejisini
Uzak gijrii§lйlйkle hazтrladL Saz kortusu Stroteji AzerЬaycaru Neoemperyalist filшrlarтn lшr§l lшr~lJlO lшkhg, sert
savщlardan latrtardJ. Hazer Denizindeki Petrol ЬOlgeleri AzerЬaycan 'тп ulusaJ frkarlarz gбz бniinde tutularak ilgili
devletlerin Petrol $irketleri arasda ЬO/iфirйldй. О/ау AsrzmiZтn Sazlqnesi adr:yle ~ diinyamiZтn tarihine
gеф. Asrтn mйlшvelesi lrendi fOP/ gбre Ьщ1ш hif bir sбzlqmeyle kiyaslanamaz. Мuhte~ sбzlqne uluslararasl
fOIJfa бzgiir, demokratik, ~ diinyayla hiZla integreolunaЬilir bir йllre olarak tamtfl. Аут zamanda AzerЬaycan ~
olan fe§itli amt:Jf[l fr/шrlan sivil e/юnomi yoluna yaneltti.
SOzle~nin ardтnca AzerЬaycan'a Ьйуйk Para Уаtтптт hщlath, Uluslararasl destek giiflendi,
jrrfOrmasyan ahlukosz yzrtт/m!.J oldu, КаrаЬаg sorunu, Hazerin statйsй fijzйme ulщiтrzlmasrndan дtrй yeni ve yeteri
kodar niifUz а/аптпа girdi.
МiШ Onder Hayder Aliyef 'in Petrol Politikasz AzerЬaycan 'а yeni e/юnomi Tasoпlar1 getirdi. Вakй-Tif/is
Ceyhan Petro/ Ваги Hattт, Вakй-Tiflis-Erzurum Gaz Ьaru hattz gibl Bйyiik Proje her ~ бпсе АzеrЬаусап'тп
e/юnomik geli§mesine funduszeue.info ve tйrlй ШОf geref ihtiyatlan vademekte.
Уahancz §irlretlerinin tйketimine surtиlrrrщ Petrol lшynaklarz AzerЬaycan 'а fe§itli yдnlerden .fayda
sagJшnakta vatantlшjlarzm= i§yeri o/magl Ьиlта lwnusunda, §irlretlerden vergi Odemeleri lwnusunda, petrol nakli
meselesinde v.b. azami funduszeue.info saglaтaktatlu. Уаkтп zamanlarda funduszeue.infon daha da fogalmasl
Ьek/eтzmekte.
МiШ Onder Haydar Aliyefin temelini attтg, Petro/ Stratejisini AzerЬaycan Cumhuriyeti 'nin Вщ!шт cenap
ЙhamAliyefbщaпyla sйrclйrmekte, yeni ProjelerinAzerЬaycan 'а gelmesine olanak saglaтaktatlu.
Gayet tahii ki Ьи, bizim ulusaJ zenginligimiz. Ви yйzden de Ьuradan funduszeue.infoarтn bir tek Petrolй
geli~ge degil, Petro/ D!.Jl Alanlarтn da geli§funduszeue.info sagll)Кlhilecektir.
Petro/ yardunт:yle hem de ~ diinyayla integre hiZ/andJrdmaktadJr. Gйrcйstan-Rusya-Tйrkiye gibl
ya/an funduszeue.infom7Zla birarada йlkemizin e/юnomisi Avrupa ve Amerika 'уа egilimli geЩmeler gбstermekte Dйnya
Enerji Кaynaklarz ийпта super devletlerin verdik/eri miicadelelerden arttk AzerЬaycan ohunsuz yOnde
11
etkilenmemekte. (:йnkii enerji kaynaklarunтz diinyaya Ofdml§ blr durumda ve e~t .faydaltu esasтnda iyiniyetli
йlkelerin uygun lainun ve latrulzqm saz korшsu e/юnomi akmma girebilir.
AsrтSOzk§meSiyle temeli atdm!§ elюnomi ge/i~krimiz Ьипdап sanra da daha yeni Projelerin
Azerhaycшla getirilmesine okmak saglcyacaktтr. Azerhaycшl Petrolй Вati'yk Doifu'yu, Hazer Deniziyk Кши
Denizi ve Okyanusm йlkemizk Diinyayz blrle§tiriyar, оп1ш шasmdaki mesqfeyi yaklщtтnyar. Ekanomide
yaklщmalш, kar~lllkll r;ikar/ara daya/1 politika halkunтzт Diinyayla Кiiltйr alanlarтnda iЩkikrimizin, manevi
irtihatlarunтzm ar"t1§ gдstermesine okmak sag/lJIOТ.
Вirtek Ьи JIOlla da йlkemiz diinyaya Ofdml§ olur,
diinya йlkekrinin дnde gidenkri suasma r;тkahilir.
МiШ дnderin temelini atttйt
ir;inde ЬuhmdJtg,unш yiizyd yapdan hem de Ьarvp, йlkede ve ЬO/gemizde
huzura teminattu. Azerhaycшl 'т politikas1 r;agdщ diinyaya iimek olabllir. (:йnkii Dйnya ve jnsan Мiinasehet/eri
OfiSmdan Ьaktlg,mтzdaAzerhaycшl 'т yapttklштт Glohal bir o[fekk yaplkhgm1 gдreblliyoruz.
Йlkemizin Petrol Gerr;ek/eri entegre ohmma sйrecinde Petro/ Terimlerinin de (:agrlt.l§ Gerr;ekkre uygun
bir ~kilde yazdmasm1 zaruri kdml§tтr. Ви yiizden de ilk olarak Petrol Terimkrinin r;e~tli tipkrde sдzlйgu
hazulшtmalтdu.
(:йnkii Petrol'iin lrendisi gibl omm S6zii 'de G/oЬal j'!ftлmasyon sistemi ve alanrma giriyor. Petro/
r;ali§ЛШlarmdaki geli§meler dile, dilbllgisine )lШISl)IOТ. МiШ servetin (kaynaklarт) Dil Dйnyasтnda jpdesi, Ьщkа
diOerle kiyaslanш omm entegre olunan melaina uymalтdu.
(:oky6nlii Petro/ Йi~/eri hemde r;o/«<iШ sдzlйkkrde kendi !fi:Jdesini Ьи/таlтdи. j~ Ьи Щluifu dolduran
sazlйifiimйz Azerhayam-Tйrk.-Rus-jngifis dil/erini ir;ermekk Petro/ termirюlojimizi Uluslararasl lingvistik alana
sokuyor.
Sдzlйkte dil/erin suayla tertibl sдz korшsu diOerde karrupпlarт kиllanunma уаrш/1 olabllir. SOzlйk dort
dilde kadar sazcйk birim/eri, Oflklшnall sдzkrden ve zor an/щllaЬilir kiSaltma/ardan olщmaktodu.
Sдzlйk Yйksek О/ад ogrencikrinin, иzrrшlarm, uygun Yйksek Okul ogrencikrinin ve Ьи alanda
r;ali§ЛШlarтl yapan ~mnm kullamт1 Ongiirerek yazdml§ Ьиlиmaktodu. Мii/remmel ~kilde yazdml§ sazlйk
ulusal sazlйl«;iilйk Geknegimizde yeni bir olaydu.
Umarun, SOzlйk Azerhaycшlln Ekanomi gerr;ek/eri ve Petrolй kшшsunda yahanc1 йlke valarttiщ/arтnda
tшn lшpsom/1 tasavvur yaratmasma yardunc1 olur, irtihatm da slfa hale gelmesine ve daha iyi ~kk girmesine yardun
eder.
12
ПрезидентАзербайджанской Республики
Ильхам Алиев
От редакпwра
14
•
BLIFBALAR
***
ALPHABETS
***
ALFABELER
***
АЛФАВИТЬI
15
AZ8RВAYCAN 8LiFBASI
Аа ВЬ Се (:~ Dd Ее да Ff Gg Gg Hh Хх l1 Ii Jj
Кk Qq Ll Mm Nn Оо Oii Рр Rr Ss ~~ Тt Uu
Uii Vv Уу Zz
iNGiLiS 8LiFBASI
Аа ВЬ Се Dd Ее Ff Gg Нh Ii Jj Кk Ll Mm Nn
Оо Рр Qq Rr Ss Тt Uu Vv Ww Хх Уу Zz
тiJRК aLiFBASI
Аа ВЬ Се (:~ Dd Ее Ff Gg Gg Нh I1 Ii Jj Кk Ll
Mm Nn Оо Oii Рр Rr Ss Ss Тt Uu Uii Vv Уу Zz
RUS 8LiFBASI
Аа Бб Вв Гr ДД Ее (Ёё) Жж Зз Ии Йй Кк Лл
Мм Ни Оо Пп Рр Се Тт Уу Фф Хх Цц Чч
ШшЩщЪЫ ЬЭэ Юю Яя
16
1 F8SiL
AZaRBAYCAN-iNGiLiS-TURK-RUS
DiLLaRiNDa NEFT TERМiNLaRi LirGaTi
***
CHAPTERI
DICTIONARY OF OIL TERМS
IN AZERВAIJANI-ENGLISH-TURКISH-RUSSIAN
***
1. BOLUM
AZERiCE-iNGiLiZCE-TirRк<;E-RUS<;A
PETROL TERiMLERi SOZLirGir
***
ЧАСТЬ 1
АЗЕРБАЙДЖАНСКО-АНГЛО-ТУРЕЦКО-РУССКИЙ
СЛОВАРЬ НЕФТЯНЫХ ТЕРМИНОВ
17
absis oxu, horizontal slf1r axis ofx, x-axis; datum apsis ekseni; ufki s1fir ось абсцисс;
x;rtti line cizgisi горизонтальная нулевая
линия
a~arm yanaqlar1, ~IXICI dogs anaЬtar yanaklan, kafes щеки ключа, зажимные
разъеднннтель
a~ICI xam1t, s1rga, b:~nd, disconnecting stiпup ay1nc1 hamut, kiipe, kenet расцеnная nетля, хомут,
отделитель
apq, a~IZ-&~IZa qaynaq open buтt weld ~1k, ag1z-ag1za kaynak открытый стыковой шов
apq ~atlar opens ~1k ~atlaklar открытые трещины
uzaq)
apq d:~niz ~iikiintiil:~ri offshore sediments ~1k deniz tortul kiitlesi осадки (отложения)
открытого моря
apq d:~niz,; giiclii high sea ~1k deniz, gii~lii открытое море; сильное
apq halda, а~1 а~щ olan abroach ~1k halde, agZI ~ik в открытом виде;
откуnоренный
apqhavada in the open air ~1khavada nод открытым небом
apq havada saxlama outdoor storage ~1k havada saklama хранение nод открЫТЬIМ
небом
apq hidravlik sistem open hydraulic system ~1k hidrovlik sistem открытая гидравлическая
система
а~щ vaqon, platforma open cart, open goods ~1k vagon, platfonna, fi~1 nлатформа
wagon araЬas1
apq yerd;~, sah;~d;~ across the open ~1k yerde, sahada no открытой местности
apq, bof Пans losse flange ~1k, Ьо~ flanj свободный фланец
apqlщ s3thi exposed surface ~1klik yiizeyi nоверхность обнажения
aplan (a~ar) expansiЬ!e ~llaЬilir (anahtar) раздвижной (ключ)
a~ilan balta, gen;~l;~n collapsiЬ!e Ьit ~llaЬilir ~lik kalem, раздвижное долото
a~ilan, k;~sicil;~ri
olan expanding hole opener ~llaЬilir kesicileri olan расширитель скважины с
эксnлуатацию;
разъединение
diif3D
adamantin; qazuna adamantine adamantin; delme kшnas1, адамантин; дробь для
qmnasц almaz (balta elmas (delme kalemi ba§l) бурения; алмазная
b&fl) (rоловка долота)
adam-niivb;~ man shift adam-vardiya человек-смена
uyduran соединительное
устройство
adi al;~t polad1 ordinary tool steel adi alet ~eligi обыкновенная
инструментальная сталь
adi bom dayag1, spayder ordinary spider adi boru dayag1, araЬas1 обычный трубный лафет,
сnайдер
19
adi burovlar komplekti, standard round noпna delgi talшm нормальный комплект
dasti буров
adi gilli mahlul conventional mud sade killi mahliil обычный буровой
раствор (состоящий из
воды и глины)
adi istismar iisuUari ordinary methods of adi istismar usulleri обычные методы добычи
production
adiyuma normal circulation adi yikama прямая промывка
asiii su
aerasiya; havalama aerating havalandJпna аэрация
(tarazlщ) равновесие
surveyшg
reconnшssance aeroke~fiyyat
aerometr (qazlarш aerometer aerometre аэрометр
частей
agac kiimiirii charcoal аgц: kбmiirii древесный уrоль
agac iiziil tiшbering bed agц:temel деревянный фундамеm
agac tпас woodenplug agц:tikц: деревянная пробка
agardiCI gilla tamizlama cleaning Ьу discoloring kastarJiyiCI kiJ ile очистка отбеливающей
clay temizleme глиной
ag1r gil heavy clay agirkil тяжелая глина
ag1r giUi torpaq heavy loam ag1r killi toprak тяжелый суглинок
ag1r if faraiti heavy duty ag1r hizmet durumu тяжелые условия работы
ag1r if ii~iin; ~ох giiclii va high-duty zor i§, yiiksek kapasite il(in для тяжелой работы;
уа ~ох mahsuldar большой мощности или
производтельности
ag1r qazШia ~kici large drill ag1r kazma l(ekici тяжелый бурильный
молоток
промышлениость
масло
ag1r yiik da,Iyan barja anchorhoy ag1r yiik Щ1уаn баржа для перевозки
тяжелых грузов
ag•rla§d•r•lmi§ hissani add drill collars ag•rla§chnlmi§ ll§agi lasiПl увеличить утяжеленный
artпmaq artmnak низ
(t01r:nid01) tart:funduszeue.info
agiriiq qiivvasi sablti gravitational constant ~kim kuvveti saЬiti nостоянная СШIЫ
тяжести
ag•rl•q qiivvasi tasiri by-gravity ~kim kuvveti tesiri nод действием сШIЫ
altmda altmda тяжести
ag•rl•q qiivvasi, ag•rl•q, gravity ~kim kiivveti; ag•riik сила тяжести, тяжесть;
agz• a~dan ikitOJrOJfli a~ar always-ready wrench agZI ~IlaЬilir iki ba§II двухсторонний
anahtlar разводной ключ
agz1 a~dan qayka a~ar1 screw wrench ayarlama somun anahtan разводной гаечный ключ
agz• diizaltma, itilama sharpening yбneltme; sivrileme (~lik nравка, заnравка, заточка
(quyuya)
axan, siZan yeri tapan, leak detector, leak tester slZlna yerini bulan, alet, течеискатель,детектор
axarqum flow rock; heaving sand; seyyar toprak; akan kum; nлывун
axar suda yuma streaming akar suda yllcaтa nромывка в текучей воде
axar;maye;maye fluid akar; mayi durumu, mayi, текучий, жидкий;
v:niyym; maye SIVI; mayi halinde жидкость, жидкое
hal•nda состояние
UICIIIga qar§I creep strength akma kщ• dayanma giicii устойчивость nротив
dayan•qld•q nолзучести
21
ахш X;Jtti stream line akun hatti, ak1m teli линия потока
ахш siir;Jtini iii~;Jn flow device rate ak1~ lnzш1 бl~n ciЬazi измеритель скорости
потока
ахш, deblt giist;Jr;Jn flow indicator аkш, deЬi gбsteren cihaz указатель потока, дебита
ахш, §Irnaq; sпvarma, flood akun, cereyan; sп basma, течение, струя;
Ьiiliinmasi распределеiШепотока
ахшш xiisпsi sarfi unit rate of flow Ьirim akunшm sarfi удельный расход потока
ахшш sarfi rate offlow akl§ sarfi, ala§ пuktaп расход потока
yatag•
ахшшш iil~iilm;Jsi stream gaпging akunш бl~iilmesi, akшti измереiШе потока
iil~e
ахшl1 yaglama, fasii;Jsiz stream lпbrication akunl1 yaglama, faSilasiz поточная смазка
yagtama yaglama
ax•tma bomsп overflow pipe bo§altina borusп сmmная труба
axma d;Jr;JC;Jsi consistency akшti derecesi степень текучести
возникающее nри
текучести
axma b;Jddi; Ьiihran yieldpoint selaset sшш; kritik nokta nредел текучести;
axma; ахш; §Irmaq stream akшti, аkш,akun, cereyan течение; поток; струя
установка
toplamaq
akkumulyator accumulator akiimiilaror аккумулятор
akrla ifada edilmif saha, acreage hektar ciusiuden ifade площадь в акрах, число
aqreqasiya giicii; ш,mа aggregation fогсе toplama giicii; kavrama сила аrрегации,
karboЬidrogenlar
al~aq va yiiksak tazyiq compound cross steam al~ ve yiiksek tazyik паровой насос с
silindrli buxar nasosu pump siliudirli bulJar pompas1 цилиндрами низкого и
высокого давления
alat komplekti tool kit alet desti, alet takmп набор инструментов
alat komplekti qutusu kit alet tak1m1 kutllsu ящик с набором
23
инструменrов
al;rt ii~iin elektrik polad1 electric tool steel elektro taknn ~eligi инструменrальная
электросталь
al;rt iizr;~ d;~rinlik measured drilling depth alet iizere derinlik глубШiа по инструмеН'I)'
al;rt, cihaz, aparat, instrument aiet, cihaz, makine, tertibat инструмент; прибор,
te:шiki vasitOI аппарат,приспособление
al;rti quyudan qald1rmaq withdraw the tool aleti kuyudan kaldmnak подiiИМать(извлекать)
(~Ikannak) инструмент из скважины
kurtaпnak
al;rti tutmaq ii~iin yayl• dog-legjar aleti tutmak i~in yayl1 пружиииый захват для
tutqac tutЩ ловли инструмента
воспламенения
almaz baltaba§I diamond head, diamond elmasli ~elik kalem ba§I алмазная бурильная
core barrel головка (коронка)
almaz ba§maq diamond shoe elmasli ~апk алмазный баmмак
almaz OIVOizedici metal; metallic diamond elmas evezleyici metal; металлический
s;~rt x;~lit;~l;~r substitute sert halitalar замеmпель алмаза;
твердые сплавы
almaz qaznnas• diamond drill outfit elmas kazmas1 i~in оборудование алмазного
avadaniijt• donatim бурения
almazla siituncuqlu diamond drilling machine elmasla siituncuklu kazma установка для алмазного
qurgu приспособлениедля
алмазов
almazl• baltaba§I core Ьittap elmasli ~elik kalem метчик для ловли
воспламенения
~iikiintiil;~ri каменноугольные
отложения
24
alt divar, yatan taraf ledge wall, lower wall, altduvar лежачийбок
lying wall
alt qat underlying strata altkatman нижележащая толща
alt !ау, alt t;~b;~q;~ low seam alt kat, tabaka н::ижний IUiacт, слой
alt mancanaq (manivela) lower yoke assemЬly alt kol; alt travers, kiri§ нижнее коромысло;
siixur
alternator altemator altematбr альтернатор
gбsteren
altip;~rli balta six point steel alti kanatl1 ~elik kalem шесТИIIерое долото
Amerika Neft Institutu American Petroleum Amerikan Petrol Enstitiisii Американский Нефгяной
Institute Институт
amil; amsal factor etken, Шnil, emsal фактор; коэффициент
ammonal ammonal amonal, ag1r patlayici аммонал
madde
ammoniakli su ammoniac solution amonyak аммиачная вода
действие
amortizasiya, kiihn;~lm;~; depreciation amortisman, yipranma амортизация,
обесценивание
amortizasiyaedici bumpersub amortisman edici ge~irici; амортизирующий
keprici; teleskopik teleskopik kompensatбr переводник;
kompensator телескоrпrческий
компенсатор
ana siixur, kiiklii siixur ledge rock ana toprak, kбkli toprak коренная порода
ana siixur, yan siixur wall rock ana toprak, yan toprak коренная порода;
боковая порода
ana siixur; b;~rk siixur; burr kire~ Щ1; sert toprak коренная порода;
известняк
anbara у1~а; saxlan1aq yarding ambara yigma; tutma i~in складирование; укладка
ate§leme
ani, az miidd;rtli momentary ani, k1sa miiddetli мгновенный,
кратковремеНFПdй
ani; tez; fiivri instantaneous; prompt ani, tez, Щ:il, miistacel мrновеНFПdй, быстрый,
немедлеНFПdй
anion anion anyon анион
anker boltu anchor bolt; barb bolt anker vinci; baglama анкерный болг
~lVatasl
anker dayaj!1, buruq deadman haJat kazlg1; kuJe funduszeue.info анкерная свая, якорь для
tower
antifriksion (material) antifrication antifriksiyon анrифрикциоНFПdй
antifriz antifreeze antifriz антифриз
antiklinal anticlinal antiklinal антиклинальный
antiklinal :~yilm:~ anticlinal bend antiklinal egrilme антиклинальный nерегиб
antiklinalш hiindiirliiyii closure of anticline antiklinalm yiiksekligi высота антиклинали
aparan :~sas val motor shaft sunucu, esas §aft ведущий, коренной вал
aparan ulduzcuq drive sprocket Ьщ yiidiz ведущая звездочка
aparan val; giri' va\1 input shaft ana §aft, giri§ §afu ведущий вал; входной
вал
aparat; n:~qletm:~ vasit:~si vehicle ciliaz; nakil etme vasitasi аппарат; средство
apar1c1 borunu f1rladan kelly spinner ~I§an borunu dбnderen вращатель ведущей
26
(рабочей) трубы
aparici borunun alt lower kelly valve sunucu Ьorunun alt supaЬ1 нижний клапан ведущей
klapaш трубы
apariCI kanat (qazmada) driving rope tahrik halatJ. ведущий канат
apariCI qasnaq, §kiv driving pulley b~kasnak ведущий шкив
apariCI ох driving axle tahrik dingili, motor mili ведущаяось
apar•c•, qabaq ох leading axle, front axle sunucu dingil ведущая, передняя ось
dayaq
apar•c•; r;~hb;~r; giist;~rici leader sunucu, rehber ведущий, руководящий,
JШДер
preventor устанавливаемый на
тележке
переrородка
желобе
araqat, ara kipg;~c intermediate layer salmastra прокладка
aralщ quyuagz1 ьa,l•g• intermediate well-head araЬk kuyu agZI b~!Jj~I промежуточная устьевая
rоловка скважины
aralщ m;~saf;~ni iil~;~n clearance meter araЬk mesafeni бl~en прибор для измереiШЯ
cihaz cihaz зазора
aralщ oturacaq seksiyas• inner female section araЬk olugu промежуточное rнездо
(седло)
aralщ soyuducu intercooler ara sogutinac• промежуточный
охладитель
miit;~madi беспрерывно
aras• k;~silmOIZlik, continuity siireklilik непрерывность
fasil;~sizlik
aras1 k;~silmi§ iiziil detached foundation aras1 kesilmi§, yirtm~h разрезной фундамент
бziil
ardicil Ьirl;~§mOI, tandem tandem miitevali Ьirle§Шe, последовательное
27
claystone
arxa (dal) yastщ tailbearing arkayatak задний (хвостовой)
ПОДШИПНИК
arxa, dal tarn, dala rearward arka, geri, arkaya тыл; задний, назад
arqon argon argon аргон
armatur ii~iin fasonlu reinforcing bars armatiir i~in profil фасоннуые прутья для
metal ~ubuqlar ~ubuklar арматуры (бетона)
armatura; avadanl1q; fitting donatim, donatma арматура; оборудование;
fitinqlar фитинги
armatura; tachizat accessoпes donaniiП, yedek paц:alar арматура,
принадлежности
armaturlamaq
artezian artesian arteziyen артезианский
artezian quyusu artezian well artezyen kuyusu артезианская скважина
art1q su, axidllan su overflow water artik su, bo§altllan su ЛИIПНЯЯ вода, стmная
вода
yiik
art1q yiiklanma overcharge, overload fazla ytik:lenme перегрузка
прирост
ytik:seltmek
artma ayrisi grow1h curve artma egrisi кривая нарастания
artma, 'idd:Jtlanma ayrisi building up cupve arti§, §iddetlenme egrisi кривая нарастания
производигелъность
asetilen qaynaq prosesi acetylene welding process asetilen kaynag1 usulii nроцесс ацетиленовой
сварки
asetilen odlugu il<J burn off asetilen briilбrii ile kesmek срезать ацетиленовой
k<Jsm<Jk горелкой
asfalt impsonite asfalt асфальт
asfalt <Jsasli neft asphalt base oil asfaltl1 ham petrol асфальтовая нефть
asfalt niivii stellarite asfalt ye§idi разновидность асфальта
asfalt tiikm<Jk !ау in asphalt asfalt dбkmek заливать асфальтом
asfalt, dag qatraш mineral pitch asfalt, dag katram асфальт, горная смола
asfalt; q1r asphalt, asphaltum asfalt асфальт; кнр
asfaltit, t<Jmiz Ьitum asphaltite asfaltit асфальтит; чистый битум
asllan; asilmi§ hanging asma висячий
asi11 v.~ziyy;Jt (maye suspended condition; askida olan durum (mayi взвешешюе состоЯIПiе;
asii1 v.~ziyy<Jtd<J saxlamaq hold in suspension asiii durumda tiltmak держать во взвешенном
(mayed<J) состоянии
asi11 yan (lауш) hanging wall asiii yan (tabakanш) висячий бок (пласта)
asii1 yataq drop hanger; hanging asiii yatak подiШППIИК на подвеске;
asdmaq; asmaq; hang (hung, hanged) as1lmak, asmak, astiпnak висеть, вешать,
asd1rmaq подвешивать
olmamaq не симметричность
(Ьiiliinm<J) распределение
asq1 sistemi; asq1 hanger system aski, salkпn sistemi система подвесок;
головок
asma Ьlok supspention Ьlock asma makara, asma Ьlok подвесной блок
asma kanat yolu aerial railway hava demiryolu; havai подвесная канатная
teleferik дорога
(КОЛОIПIЫ)
assosiasiya, Ьirl<J§Ш<J, association toplщim ассоциация, общество
c<Jmiyy<Jt
astatik astatic astatik астатический
a§agi b<Jrkitm<J bottom hold-down щаg1 beikitine нижнее крепление
a§aj!Idan yuma d;~liyi jet fishtail Ьit a§agidan y1kama delikli ДОЛОТО «рыбий ХВОСТ» С
olan «baliqquyruj!u «ba!Ik kuyrugu» ~lik нижней промывкой
balta>> kalem
&§Ih da§ma (quyuda) overcome dolup Щmа (kuyuda) nереливание через край
&§mma weathering а§шmа выветривание
a§mma zonas1; ki~ik weathered layer а§шmа sa!Jas1; kii9iik siirat зонавыветривания;слой
siirOit !Oib;~q;~si tabakasi малой скорости (сейсм.)
&§IriCI moment overturning moment a§Incl moment devrik опрокидывающий
momenti момеiiТ
антиклиналь
atq1 borusu; k;~m;~r tail pipe atki Ьorusu; kemer выкидная, выхлопная,
atq1 x;~ttinin dayag1 flow line support § hatttnш dayagt опора выкидной линии
atq1 x;~ttl;~гi sistemini flow line system nшning akma hatlan sistemini оборудование для сnуска
endirm;~ (sallama) eqnipment indinne donatmn системы выкидных
avadaniij!I линий
atqi, ьo,altma x;~tti discharge pipe losses bo§altma hattutda kaytplar nотери на выкидной или
itkil;~ri разгрузочной линии
atqi, ~IXI§ borusu discharge pipe atki, bo§altma borusu выкидная труба
atqi, tullayi§ kick detector atki detektбгii детектор выброса;
detektoru;tuUayi§ указатель выброса;
giist;~ricisi; tnaltii индикатор проявления
indikatoru
atqi,SI~rama,vurma kick st9rama, vunna выброс, тскакивание,
удар
~mberi
30
atom ;~leyhin;~ miidafi01 atomic defence atoma kщ1 koyma противоатомная защита
предприятне
regulator
avtokran truck crane vin~li
kamyon автокран
avtomatik qaz t:lzyiqli automatic pressure butt otomatik gaz tazyikli автоматическая газовая
miivqesaxlama удержание
местоположения
под давлением
аушс• 83th ayriliyi interfacial curvature aynlma yiizeyi egriligi кривизна nоверхности
раздела
nоверхности раздела
ay•rma (a~ma) miiddati; release time ay1rma zamam, ~ma время для отсоединения
устройство
ay•rma, a~ma halqas• release ring ay1rma, ~·lma halkas1 раецеnное кольцо
separasyon сеnарация
выключе~mе
yalitmak
ay•rmaq, a~maq; diivrani separate; release; unlink; ay1rmak, ~ak; devreni отделятъ разъедШIЯТЪ,
очшцатъ; выделять;
расцеnлятъ
havalandiПna
ayr•, miist:Jqil yast•q outboard Ьearing, ayn, yatak отдельный nодшiПIНИК
outbome Ьearing
ayri-ayri hissalari productive in spots baz1 hisseleri randnnanl• продуктивный только в
mahsuldar olan olan отдельных частях
filtr
ayr•cm k;,skin s;,rh;,ddi shшp interface aynlma yerinin keskin резкая rpamщa раздела
SШIП
ayrdma niiqt;,si, ayriiiq point of divergence aynlma noktas•; aynlik точка расхождения,
разветвляться
темnера1УJ>а
ki~iltm;,k уменьшать
месторождение
изыскательского
бурения
33
Ьаса,tiistii borusu; tiistii chirnney; flue Ьаса; durnan yolu дымоход; дымовая труба
yolu
ba~ama, qoVJaq; framework baglama, sarma; iskelet обвязка; остов
ЬiniivrOJ
ba~ama; bumb baglama spinning up baglama (Ьorulan), свинчивание (труб)
(Ьomlari) vidalama
baglamaq, ЬirlOJ§dirmOJk tie baglamak, Ьirle§tirmek связывать, соединять
sakitlOJ§dirm;~k шrуцер
(quyunu); ,tuser
ba~amaq, qapamaq, shut baglamak, kapamak; запирать, закрытие
kipl;~,dirm;~k
ba~ayiCI bolt locking bolt kapayiCI CIVata запорный болт
(yumruqcuq)
ba~ayiCI kran isolating lock baglayan kaldшc1 запорный кран
ba~ayiCI qurgu locking arrangement kapayici cihaz запирающее
приспособление
Ьпч dOJliyi, giizliiyii sight hole; inspection hole gбzetleme deЩ~i; baki§ смотровое отверстие
deЩji
baxmayeri look Ьох bakmayeri смотровое окно
bak, ~;~n, sistern vat tank, ft~I, sam1~ бак, чан, цистерна
bakelit bakelite bakalit бакелиг
Bak1 qazmas1 Baki drilling Bakfi burgulamasi Бакинскоебурение
bakuin, mа,ш yag1 (Baki baknin baknin makine yag1 (Bakfi бакуии, маmиниое масло
neftindOJn) petroliinden) (из баюrnской нефти)
balansdan kOJnar non-commerical reserve balanstan kenar yedekler забалансовые запасы
ehtiyatlar
balansir ba,IIgi horsead; mule head balansiye ba§!Ji\I rоловка балансира
«ba!Iq quyrugu>> balta Ьit "fish tail" «baltk kuyrugu» ~lik ДОЛОТО «рыбий ХВОСТ»
kalemi
ballast ballast ballast балласт
ballast rezervuar1 ballast tank denge ag1rltk deposu балластный резервуар
ballast tOJb;~q;~si bodyofroad ballast taЬakasJ балластный слой
ballast, qursa, iilii yiik dead weight loading balast балласт
balon; kolba bulb matra; tiip; balon баллон; колба
balta (firlanma qazШiaSI rotary Ьit ~lik kalem (dбnme долото (вращательного
ii~iin) delmesi i~in) бурения)
balta agz1 hamarlayan Ьit fuller ~lik kalemin sivrilenmesi гладилка для заправки
balta agzm1 diiz;~ld;~n Ьit dresser ~lik kalemi ~alma ~kici молот для заправки
giirz долота
baJta ba,I rotary system drag shoe baJta ba§I коронка (для бурения)
balta Ьа§ша almaz Ьit setter ~lik kalemin ucuna elmas мастер по вставке
balta ьа,шш alma Ьit crown ~lik kalem ucunun elmas кольцо коронки,
34
долото
balta ~arpaz• bridge of the Ьit cros baglantisшm ~lik крестовина долота
kalemi
balta di,I;~ri, qaz•y•c• digging teeth ~lik kalem di§leri зубья долота
di'l;~r
balta gedi'i headway per drill Ьit ~lik kalem gidi§i nроходка на долото
tezgah долота
balta kalibri; burov drill gauge ~lik kalem kalibresi, delgi калибр для долота,
kalibri kalibresi калибр для бура
balta ke~iricisi Ьit sub ~lik kalem gщ:iricisi переводник долото
balta ,aЬionu Ьit gauge, Ьit gage kalem stop diigmesi шаблон для долота
balta tavas1 Ьit breaker; Ьit plute ~lik kalem tavasi; ~elik долотная плита
kalem levhas•
balta veri'i mexanizmi Ьit-feeding mechanism ~lik kalem veri§i механизм подачи долота
mekanizmas1
balta veri'i t;~nziml;~yicisi Ьit feed control device ~lik kalem kurmas1 регулятор подачи долота
regiilatбrii
balta; qazima burovu boring cutter ~lik kalem delgisi долото; долотный бур
baltaьa,, drilling head ~lik kalem ba§I бурильная головка
baltaba'' a~an al;~t jumper detacher ~lik kalem ba§I ~aЬilir nриспособлениедля
alet снятия коронок с
буровых пrraнr
baltada hidravlik giic hydraulic horsepower Ьit ~lik kalemde hidrolik gii~ гидравлическая
мощность на долоте
baltada tпас yaradan gumbo causing the Ьit to ~lik kalemde ~ вязкая глина, создающая
suva,qan gil ball up; clu making cork in yaratan yap•§kan kil сальник на долоте
ахе
baltalar• da,Imaq ii~iin Ьit pulley and chain ~lik kalemi Щ•уаn блок с цепью для
z;~ncirli Ьlok zincirli Ьlok передвижения долот
baltan1 b;~rkitm;~k ii~iin slacktub ~lik kalemleri berkitinek ванна для закалки долот
baltan•n itil;~nm;~ bucaj!• Ьit face angle ~lik kalemin sivrilme угол заточки долота
bucag•
baltanш k;~nar• Ьitedge ~lik kalem kenan кромка долота
baltanш k;~sm;~ bucag1 Ьitcutting angle ~elik kalemin kesme ~·s• режущий угол долота
baltanш qazma siirm cutting speed ofЬit ~virme giri§ h1z1 скорость nроходки
долота
baltanш, burovun veri,i drill feed matkap ilerlemesi подача долота, сверла
35
baltaya dii§an xiisusi yiik Ьit weight per unit area ~lik kaleme dii§en yiik удельная наrрузка на
долото
baltaya verilan yiik, weight on the Ьit ~lik kaleme verilen yiik, наrрузка на долото
bar (tazyiq vahidi); bar bara; demir ~ubuk, demir бар (едиmща давления);
damir tircik; tiikma dikme; dбkme kiil~si брусок; пруток,
polad; §tanq болванка; mтанrа
baraban ~arx1 drum wheel viщ: kaЬlo kasnag1 барабанное колесо
baraban tipli qari§dirici drummixer silindir tipli kan§tmci смеситель барабанного
Т1П13
hattt
basq1 itkisi head loss bask1 yitimi nотеря наnора
basqii• maye, harakata power fluid, power liquid baskiii mayi, harekete наnорная жидкость,
сопло
yuxar1da
ba§qa a§qarlarla adulterated tag§i§ edilmi§ с посторонними
примесями
ba§lang•c (ilk) qaz amili reservoir gas oil ratio bщlang•9 gaz funili первоначальный газовый
фактор
ba§lang•c diametr top diameter bщlangi9 kutJ.п (kuyuda) начальный диаметр
(quyuda) (скважины)
ba§lang•c firlanma starting torque bщlang•9 dбnme аш, начальный вращающий
momenti, i§asalma i§letmege 39Ша an1, ilk момеш,пусковой
momenti hareket momenti момент
обработка
ba§lang•c niiqta point of funduszeue.info; 9Ikl§ noktas1, bщlaog•9 исходная точка
ba§lant1~ qaynama initial boiling-point ilk kaynanm noktas1 начальная точка киnениа
niiqt;~si
ьa,l•g•d"fi§OID universal all purpose Ьit degi§tirileЬilen bщ!Ikli УIШВерсальное долото со
baglanmak
bataqliql•; palpqli marshy;boggy bataklikl• болотиСТЬiй
batirilan qazma barjas1 submersiЬ!e drilling barge dalan delme baiji (dubas1) nогружная буровая
баржа
batiriDaq (mayey;~), submerge daldшnak nогружать,nогружаться
batmaq
batma bulging in batma вдавливание
tlsirliliy бензина
benzin kolonkas• petrolstltion benzin istasyonu бензоколонка
benzin s;~rfi consumption of gasoline benzin sarfi расход бензина
benzini al•nmi§ neft stripped oil benzini almmi§ petrol отбензиненная нефть
benzol benzene benzol бензол
bessemer polad1 bessemer steel bessemer veligi бессемеровекая сталь
ьe,ik cradle salшcak, be§ik люлька
~шqii
betonla iirtiiklOJШiJ postu concrete coating station beton бrtiileme postas1 nост nокрытия бетоном
betonlamaq ram witь concrete betonlamak забетонировать
betonun уа'1 age of concrete betonuny~1 возраст бетона
beykerlok (yivli bakerlock beykerlok бейкерлок(сnециальная
ЬirJOJ,ШOJDin жидкость nротив
bOJndin, dambanш breaking of а dike bendin delinmesi; barajш nрорыв дамбы; nрорыв
yuyulub apariimas1 delinmesi nлотины
bOJrabOJr ke~idli qazпna internal flusЬ-drill pipes beraЬer ge~itli sondaj бурильные
borular1 borulan равноnроходные трубы
bOJrabOJr, miintiJzOJm yiik even load; unifonn load muntazam yiik; diizenli равномерная наrрузка
yiik
bOJrabOJrlOJ,dirici evener denkle§tirici, diizleyici уравнивателъ
birle§me
bOJrk unyielding sert, katl твердый
bOJrk (siixur) dawk sert (toprak) креnкий (о nороде)
bOJrk agac hardwood berkag~ твердое дерево
bOJrk gilli ,ist; irestone sert killi §ist; boyuuz Щ1 твердый гтrnистый
buynuzda'1 сланец; роговик, роговая
обманка
bOJrk kipg;Jc packed solid sert k1t1k твердая набивка
bOJrk qumda'1 hard sandstone sertkumЩ1 твердый nесчаник
bOJrk siixur baltas1 rock Ьit sert toprak ~elik kalemi, ДОЛОТО ДЛЯ креnких
bOJrk siixur baltas1 rotary rock drill katl toprak i~in ~lil< долото для креnких
kalem nород
bOJrk siixurlar1 qazпna rough drilling sert, katl topraklan delme бурение твердых nород
bOJrk, sOJrt siixur hard rock sert toprak твердая, креm<ая nорода
kaul~ma
bOJrkimOJ miiddOJti period used for hardening berkime miiddeti nродолвmиелъность
39
(время) затвердевания
barkima temperaturu setting point katllщma, donma derecesi температура
затвердевания
barkim;~;
tutu,ma; solidification katllщma, donma отвердевание,
donma застывание
etmek
barkimi§sement set cement katllщmt' ~inlento затвердевший цеменr
barkitmanin miihkamliyi holding power berkitlnenin saglamltgt прочность крепления
etmek
b;~rpa etm;~k (Ьaltant) build up, build back yeniden kurmak (~elik восстанавливать
kalemi) (долото)
Ьilavasit3 Ьirla,ma; direct coupling direkt kavrarna, dogmdan прямое зацепление,
Ьilavasita
alaqa bagla§tm непосредственная связь
Ьir d:Jfa istifada olunan expendaЬle well-head Ьirdefaltkkullantmlt kuyu устьевое оборудование
quyuagzt avadanltq equipment agzt donatlnl разового использования
Ьir haldan dig01rin01 gradation Ьir halden digerine tedrici постепеlПIЫй переход из
t:Jdrici ke~id ge~it одного состояния в
другое
Ьir ne~a lay iizr:J orta all-level sample bir k~ seviye iizre orta средняя проба по
niimuna deneme нескольким горизонrам
Ьir niiqtada giirii§mak converge bir noktada bulu,mak сходиться в одной точке
Ьir §iibali §axta one compartment shaft tek bбlmeli ocak шахта с одним
отделением
Ьir t;~r:Jfi d;~likli qayka boxnut gбmme bщlt somun гайка без сквозного
отверстия
Ьir ucu muftalt dig01ri pin to Ьох pipe Ьirucu Ьilezikli diger ucu труба с муфтой на одном
nippelli boru rakorlu bom конце и ниппелем на
другом
Ьir yera toplanmt§ yiik concentrated load Ьir noktada toplu yiik сосредоточенная
наrрузка
Ьirbaltalt bur single-chisel Ьit tek ~lik kalemli delgi однодолотчаТЬIЙ бур
aleti
Ьir-Ьirin;~ qaynaq jointer bir Ьirine kaynak edilmi§ соедm1ение из двух
40
скорость
Ьirizotoplu
element monoisotopic element tek izotoplu eleman одноизотопный элемет
Ьirk;~m;~rli
qazlift one string pump-down tek kemeri gazlift одноколонное
ШТАНОВ
УЧЕБНО-МЕТОДИЧЕСКИЙ КОМПЛЕКС
2
DERS 1
ВВОДНО-ФОНЕТИЧЕСКИЙ КУРС ТУРЕЦКОГО ЯЗЫКА
§ 1. Буквы турецкого алфавита
A-a [а] M-m [мэ]
B-b [бэ] N-n [нэ]
C-c [джэ] O-o [о]
Ç-ç [чэ] Ö-ö [ср. между о и ё]
D-d [дэ] P-p [пэ]
E-e [э] R-r [рэ]
F-f [фэ] S-s [сэ]
G-g [гэ] Ş-ş [шэ]
ğ (yumuşak g) T-t [тэ]
H-h [хэ] U-u [у]
I-ı [ы] Ü-ü [ср. между у и ю]
İ-i [и] V-v [вэ]
J-j [жэ] Y-y [йэ]
K-k [кэ] Z-z [зэ]
L-l [лэ]
4
Alıştırma 3. Türkçe okuyunuz (Прочитайте по-турецки):
ala - ola; boru - bari; ot - at; ada - oda; mola - mala; kalay - kolay; dala - dolu; başına -
boşuna; baylar - boylar; atlamak - otlamak; ayılmak - oylamak; cambaz - coşku; casus [dʒa:] -
coştu; dalga - dolgu; damlamak - donatım; dana - dondurma; damdan - domuzdan; darcık [dʒik] -
doruk; dayanak – doyucu [yüdʒü]; hardal - horul; mangal - morul; haşlanmış - hoşlanmış; hastalık -
hosteslik; hartuç - hortum; haplı - hoppala; kaya - koymalı; maya - mayo; haríta - horoz; takat -
tokuştura; kamalı - komutanlık; kavak - kovuk; nakış - noksan; kavak – kovan.
Alıştırma 4. Türkçe okuyunuz (Прочитайте по-турецки):
asalak - olasak; aba - oba; acar - ocak; adamız - odamız; adak - odak; adam - odam; ağız
[aı] – oğuz [ou]; ağa [a:] – oğa [oa]; ağalanmak - oğalanmak; ağlamak [a:] – oğlan [o:]; akar - okar;
akçıl [çi] – okçu [çü]; akıllı - okkalı; aksamak - okşamak; alabilir - olabilir; alay - olay; ana - ona;
anamal - onamak; anlık - onluk; arada - orada; aramak - oramak; artan - ortam; atak – otakçı [çi];
atlama - otlama; avlandı - ovalandı; ayna - oynak; aya - oya; azam - ozon.
Alıştırma 5. Türkçe okuyunuz (Прочитайте по-турецки):
Seyhán; Yüreğ΄ir[y]; Aládáğ[da:]; Ceyhán; Feké; İmámoğlú; Karátáş; Kozán; Pozant΄ı;
Sa΄imbeyl΄i; Tufánbeyl΄i; Yumurtal΄ık; Besn΄i; Çel΄ikhán; Gérgér; G΄ölbaş΄ı; Samsát; Kahtá; Tut;
Sinc΄ik; Tuták; Hamúr; Pátnos; taşlı-çay→Taşl΄ıçáy; Diyad΄in; doğu-bayazıt→Doğúbayaz΄ıt; ak-
hisar→΄Akhisár; Ak΄in; alay-han→Aláyhán; ata-köy→Aták΄öy; baba-konağı→Babákonağ΄ı;
Bağl΄ı; Bayınd΄ır; Baym΄ıs; Bebék; Boruc΄u; Bostanc΄ık; Boyal΄ı; bozca-tepe→Bozcátepé; büyük-
güve→Büy΄ükgüvé; Cer΄it; Çağ΄ıl; Çánkıl΄ı; Çavdárlılár; Çekiçlér; Çelték; çimeli-yeni-
köy→Çimel΄iyen΄ik΄öy; çolak-nebi→Çolákneb΄i; Dikmén; ekecik-gök-
dereler→Ekec΄ikg΄ökderelér; Elmac΄ık; fatma-uşağı→Fatmáuşağ΄ı; Génçosmán; ökçé; gök-su-
güzel→G΄öks΄ugüzél; gözlü-kuyu→Gözl΄ükuy΄u; gücün-kaya→Güc΄ünkayá; hatip-oğlu-
tolu→Hat΄ipoğl΄utol΄u; Hırkától; ismail-ağa-tolu→İsma΄ilağátol΄u; Karacáörén; kara-
çayır→Karáçay΄ır; Kazıc΄ık; koç-pınar→Kóçpınár; Koyák; Macarl΄ı; nur-göz→N΄urg΄öz; sağır-
karaca→Sağ΄ırkaracá; Salmanl΄ı; Sapmáz; seleci-köse→Selec΄ikösé; Susad΄ı; Şeyhlér; tepe-
sidelik→Tepésidel΄ik; ulu-kışla-tolu→Ul΄ukışlátol΄u; Yağán; Yalmán; yalnız-ceviz→Yaln΄ızcev΄iz;
yan-yurt→Yány΄urt; yeni-pınar→Yen΄ipınár; yeşil-tömek→Yeş΄iltömék; Abu Dabi; Amman;
Ankara; Astana; Aşgabat; Bakü; Bangkok; Bağdat; Beyrut; Bişkek; Cakarta; Dakka; Dili; Doha;
Duşanbe; Erivan; Hanoi; Kabil; Katmandu; Kuala Lumpur; Male; Manama; Manila; Maskat; Pekin;
Pyongyang; Riyad; Seul; Tahran; Taşkent; Tiflis; Tokyo; Ulan Batur; Yeni Delhi; İslamabad; Şam.
Лингвострановедческий модуль
Задание 1. Найдите по карте и покажите реки, ознакомьтесь с
лингвострановедческим комментарием: Seyhan, Ceyhan <Рис.№01>
5
Сейхан - река на юге Турции. Протяженность км, площадь бассейна составляет
20,7 funduszeue.info2. Пересекает горы Тавр и Киликийскую низменность. Впадает в Средиземное море.
Средний расход воды у г. Адана составляет около м3/с. Используется в целях орошения.
На реке имеется водохранилище, а также ГЭС (funduszeue.info).
Джейхан - река в Турции, на юго-востоке полуострова Малая Азия. Длина км.
Площадь бассейна 21,2 тыс. км2. Истоки - в западных отрогах Армянского Тавра, в нижнем
течении пересекает Киликийскую низменность. Впадает в залив Искендерун Средиземного
моря. Многоводна зимой и весной. Средний расход воды около м3/cek. Несудоходна.
Воды используются на орошение (funduszeue.info).
Задание 2. Найдите по карте и покажите столицу Турции, ознакомьтесь с
лингвострановедческим комментарием: Ankara
Анкара <Рис.№02> - второй по величине город Турции после Стамбула. Когда в
году Кемаль Ататюрк перенес столицу из Стамбула в Анкару, это был небольшой
город, население которого насчитывало лишь 60 тыс. человек. Сейчас Анкара - город
министерств, университетов и посольств, насчитывающий около 2,6 млн. жителей. В Анкаре
находится мавзолей Мустафы Кемаля Ататюрка. Ататюрк похоронен в Анкаре, где в честь
национального героя построен Мавзолей (Аныткабир) <Рис.№03>. Помимо Мавзолея в
Анкаре есть и другие достопримечательности, связанные с именем Ататюрка. На площади
Улус находится его памятник, установленный в году. Неподалеку от памятника
расположено здание, в котором впервые проходили заседания Великого национального
собрания Турции - Меджлиса. Сегодня в этом здании располагается музей
(funduszeue.info).
Задание 3. Найдите в списке 2 страну, столицей которого является город из списка
1, покажите по карте государства и столицы, пропишите и выучите государства и их
столицы:
1. 1. Bangkok (Бангкок), Manama (Манама), Doha (Доха), Tahran (Тегеран), Amman
(Амман), Hanoi (Ханой), Tokyo (Токио), Duşanbe (Душанбе), Taşkent (Ташкент), Ankara
(Анкара), Kabil (Кабул), Ulan Batur (Улан-Батор), Bağdat (Багдад), Manila (Манила), Dili
(Дили), Seul (Сеул), Abu Dabi (Абу-Даби), Erivan (Ереван), Tiflis (Тбилиси), Bakü (Баку),
Male (Мале), Şam (Дамаск), Dakka (Дакка), Riyad (Эр-Рияд), Bişkek (Бишкек), Pekin (Пекин),
Astana (Астана), Katmandu (Катманду), Yeni Delhi [d′eli] (Дели), Beyrut (Бейрут), Maskat
(Маскат), Cakarta (Джакарта), Pyongyang (Пхеньян), Aşgabat (Ашхабат), Kuala Lumpur
(Куала-Лумпур), İslamabad (Исламабад)
2. Türkmenistan (Туркменистан), Tacikistan (Таджикистан), Çin Halk Cumhuriyeti
(Китайская Народная Республика), Pakistan (Пакистан), Kırgızistan (Киргизия), Malezya
6
(Малазия), Özbekistan (Узбекистан), Türkiye Cumhuriyeti (Турецкая Республика), Doğu Timor
Demokratik Cumhuriyeti (Демократическая Республика Восточный Тимор), Filipinler
(Филлипины), Moğolistan (Монголия), Birleşik Arap Emirlikleri (Объединенные Арабские
Эмираты), Endonezya (Индонезия), Maldivler (Мальдивы), Gürcistan (Грузия), Azerbaycan
(Азербайджан), Ermenistan (Армения), Kuzey Kore (Северная Корея), Suriye (Сирия), Lübnan
(Ливан), Nepal (Непал), İran (Иран), Ürdün (Иордания), Bangladeş (Бангладеш), Bahreyn
(Бахрейн), Japonya (Япония), Irak (Ирак), Afganistan (Афганистан), Güney Kore (Южная
Корея), Tayland (Таиланд), Viyetnam (Вьетнам), Suudi Arabistan (Саудовская Аравия),
Kazakistan (Казахстан), Katar (Катар), Umman Sultanlığı (Султанат Омман), Hindistan (Индия)
§ 3. Классификация гласных турецкого алфавита
В турецком алфавите 8 гласных: a-e-ı-i-o-ö-u-ü. Гласные образуют парные группы по
следующим признакам:
1) переднего/заднего ряда:
-переднего: e-i-ö-ü -заднего: a-ı-o-u
2) широкие-узкие:
-широкие: a-e-o-ö -узкие: ı-i-u-ü
3) губные-негубные:
-губные: o-ö-u-ü -негубные: a-e-ı-i
Классификация гласных по указанным признакам лежит в основе закона
сингармонизма (гармонии гласных), который является характерной чертой
агглютинативного (аффиксального) турецкого языка.
Alıştırma 6. Aşağıdaki deyimleri ezberleyiniz (Выучите устойчивые формы общения):
Mer(h)aba! Здравствуйте! Здравствуй!
Nasılsınız? Как Вы поживаете?
Sağolunuz, efendim, iyiyim. Спасибо, у меня все хорошо.
(Ben) Fenayım. У меня плохи дела. Я плохо себя чувствую.
Siz nasılsınız? А как Вы?
Teşekkür ederim, ben de iyiyim. Спасибо, у меня тоже все хорошо.
Selâm! Привет!
Günaydın! Доброе утро!
İyi günler! Добрый день! До свидания! (говорят днем /
приветствие-прощание)
İyi akşamlar! Добрый вечер! До свидания! (говорят вечером /
приветствие-прощание)
7
Allaha ısmarladık! До свидания! (говорит уходящий)
Hoşça kalın! Счастливо оставаться! (говорит
уходящий)
Güle güle! До свидания! (говорит остающийся)
İyi geceler! Спокойной ночи! (говорят поздно вечером или
ночью / приветствие-прощание
Tatlı uykular! Сладких снов!
Ne var ne yok? Как дела? Что нового?
Ne haber? Что нового?
Güzellik sağlık! (İyilik güzellik!) Все прекрасно!
Her şey yerinde (yolunda). Все в порядке!
Yeni bir şey yok. Ничего нового!
Eski hamam eski tas. Все по-старому!
Alıştırma 7. Konuşmayı okuduktan sonra ezberleyip Türkçe anlatınız (Прочитайте
диалог, выучите наизусть и расскажите по-турецки):
KONUŞMA: Bir görüşme (Встреча)
Osman: Merhaba!
Bülent: Merhaba!
Osman: Nasılsınız?
Bülent: Sağolunuz efendim, iyiyim. Siz nasılsınız?
[′Saolunu ∪ ze ∪ ′fendim / ′ii:m. ′Siz ∪ ′na ∪ sılsınız?]
Osman: Teşekkür ederim ben de iyiyim. Ne haber?
[Teşe′kkü ∪ re ∪ ′derim ′bende′i:m. ′Neha ∪ ′ber?]
Bülent: Güzellik sağlık.
[Güze ∪ ′lliksa: ∪ ′lık.]
Osman: Ne var ne yok?
[Ne′var ∪ ne′yok?]
Bülent: Yeni bir şey yok.
[Ye ∪ ′nibir ∪ şe′yok.]
Osman: İyi günler!
[′İ:gün′ler!]
Bülent: Güle güle!
[Gü ∪ ′legü ∪ ′le!]
8
SÖZLÜK
güzel1 красавица, красивая, красиво; отличный, отлично;
прекрасный, прекрасно
sevimli симпатичная, милашка; милый
yakışıklı симпатичный (о мужчине)
çirkin некрасивая, безобразный
kız девочка; девушка; дочь
oğul,-ğlu сын
oğlan парень, мальчик
delikanlı юноша
kadın женщина
erkek,-ği мужчина, самец
iyi хороший, хорошо; в порядке, в здравии
fena (kötü)2 плохой (категория человек и нечеловек) по
определенным характеристикам, качествам
geniş просторный, широкий
dar узкий, тесный
açık светлый (о цвете / açık renkli – светлого цвета); ясный;
открытый; некрепкий (о чае); откровенный;
включенный (об электроприборах)
koyu3 темный (о цвете / koyu renkli – темного цвета); крепкий
(о чае); густой (насыщенный); «ярый», убежденный
(сторонник или противник чего/кого-либо); долгий,
глубинный (о беседе, мыслях и т.д.)
kapalı пасмурный; закрытый; выключенный; замкнутый,
скрытный
hava погода, воздух
su вода
büyük,-ğü большой; взрослый; старший; великий
küçük,-ğü маленький; младший
kısa4 короткий
uzun длинный
kirli (pis)5 грязный
temiz чистый
9
oda комната
dersane[a:] (sınıf) аудитория (класс – в шир. см., в т.ч. курс)
kapı дверь; ворота
duvar стена
kalem ручка (пишущая)
defter тетрадь
koltuk,-ğu кресло
taban пол; основа; подошва (основание)
tavan потолок
pencere окно
berrak прозрачный
cam стекло, стеклянный
dolap,-bı шкаф
lamba лампа
avize[a:] люстра
panjur жалюзи (мелаллические и пластиковые/рольставни)
жалюзи (матерчатые, пластиковые)
jaluzi
bilgisayar (kompüter) компьютер
raf полка
portre портрет
tablo картина; (перен.) картина, ситуация
resim,-smi рисунок, иллюстрация, фотография
altlık,-ğı блюдце; плоская подставка; плоская нижняя насадка
fare[a:] altlığı коврик для компьютерной мышки
takvim altlığı подставка для перекидного календаря
sehpa подставка (стойка), журнальный столик
masa стол
sandálye стул
yeni новый
eski старый (о вещах); бывший (должность); старый
eski dost (давнишний) друг
yüksek высокий (физич. размеры предметов)
alçak низкий (о человеке - подлый)
10
AÇIKLAMA (КОММЕНТАРИЙ)
13
oğlan, iyi, kompüter, açık, su, uzun, dersane, defter, pencere, lamba, jaluzi, tablo, kötü,
takvim altlığı, yeni, alçak, güzel, kız, kadın, geniş, kapalı, küçük, temiz, duvar, taban, cam, panjur,
raf, altlık, masa, eski dost, çirkin, delikanlı, fena, koyu, büyük, kirli, kapı, sınıf, koltuk, berrak,
avize, bilgisayar, resim, sehpa, eski, oğul, erkek, dar, hava, kısa, oda, kalem, tavan, pis, dolap,
portre, fare altlığı, sandalye, yüksek
§4. Определительное словосочетание формы “качественное
прилагательное - существительное”
Определительное словосочетание формы “качественное имя прилагательное – имя
существительное” является сочетанием двух или нескольких слов, одно из которых отвечает
на вопрос “Кто? Что?” и является в словосочетании главным компонентом -
“определяемым”, а другое (другие) отвечает на вопрос “Какой? Cколько?” и является в
словосочетании второстепенным компонентом - “определением”. По закону
определительного словосочетания в турецком языке определение всегда предшествует
определяемому.
Категория “объективное - субъективное”: в содержании рассматриваемой формы
определительного словосочетания реализуется смысловой элемент оценки субъективного
качества референта. Признак, выражаемый качественным прилагательным, является
внешним, периферийным признаком референта, воспринимаемым и оцениваемым каждым
человеком по-своему (при естественном наличии случаев совпадения оценок), т.е.
субъективным признаком.
Какой?
(периферийный субъективный
признак – качество)
14
- Связь между определением и определяемым осуществляется путем
примыкания, определение является неизменяемым компонентом и связано с
определяемым по смыслу через лексическую сочетаемость.
Alıştırma Türkçe okuyunuz ve Rusça karşılıkları veriniz (Прочитайте по-турецки и
дайте русские соответствия):
güzel kız, yakışıklı erkek, çirkin kız, iyi oda, kapalı kapı, temiz duvar, yüksek tavan, eski
Berlin, büyük pencere, çirkin erkek, açık pencere, berrak cam, güzel altlık, iyi görüşme, eski resim,
yüksek sehpa, açık dolap, küçük panjur, uzun dersane, kirli cam, kısa kalem, küçük ada, temiz
defter, fena raf, geniş dolap, eski portre, güzel Moskova, yeni bilgisayar, açık jaluzi, uzun raf, yeni
altlık, açık panjur, güzel avize, uzun masa, büyük dolap, iyi resim, kapalı pencere, yeni defter, temiz
masa, eski koltuk, dar oda.
Alıştırma Раскрывая скобки, образуйте определительные словосочетания, в
которых обеспечивается сочетаемость имени существительного и имени прилагательного:
nasıl kız (kısa boylu, geniş, güzel); nasıl erkek (eski, alçak, çirkin); nasıl sınıf (koyu renkli,
yüksek, kapalı); nasıl duvar (kapalı, dar, temiz); nasıl kalem (yüksek, berrak, yeni); nasıl masa
(alçak, eski, yakışıklı); nasıl cam (berrak, sevimli, açık), nasıl kapı (kapalı, açık, kısa); nasıl dolap
(geniş, küçük, çirkin); nasıl tavan (yüksek, temiz, kapalı); nasıl sandalye (yakışıklı, kötü, eski); nasıl
bilgisayar (kapalı, açık, yeni); nasıl taban (pis, alçak, temiz), nasıl sehpa (yakışıklı, açık, alçak).
Alıştırma Раскройте скобки и скажите по-турецки:
nasıl duvar? - (грязная) duvar; nasıl defter? - (чистая) defter; nasıl kapı? - (высокая) kapı;
nasıl oda? - (тесная) oda; nasıl erkek? - (симпатичный) erkek; nasıl kız? - (некрасивая) kız; nasıl
kalem? - (короткий) kalem; nasıl çay? - (крепкий) çay; nasıl koltuk? - (большое) koltuk.
Alıştırma *. “Alıştırmalar” kitabına bakınız:
Alıştırma Türkçe karşılıkları veriniz (Дайте турецкие соответствия):
новая полка, высокий стул, низкий стол, старый портрет, новый компьютер,
открытые жалюзи, крепкий чай, красивая люстра, прозрачное стекло, грязная полка, длинная
комната, хорошая ручка, старое блюдце, плохой стул, красивый мужчина, симпатичная
девушка, новое кресло, низкий потолок, включенная лампа.
§ 5. Слоговое притяжение в определительных словосочетаниях
В словах в турецком языке ударение падает преимущественно на последний слог.
Например: [hav´a], [erk´ek], [tem´iz]. В определительных словосочетаниях встречается
явление притяжения начального безударного слога второго слова к конечному ударному
предыдущего. Благодаря этому через фонетические слияния и образование синтагм
обеспечивается мелодика речи. Это проявляется в следующих позициях:
15
а) Последний ударный слог первого слова является закрытым, т.е. заканчивается на
согласную, а первый безударный слог следующего слова является прикрытым, т.е.
начинается на гласную. Например:
[-´Г-С]+[Г-С-] → [-´Г-(С-Г)-С-]
en açık [´ena ∪ ç´ik]; öz ana [´öza ∪ n´a]; çok ucuz [ç´oku ∪ c´üz]; ucuz ev [uc´üz´ev]; öz aile
[´özai ∪ l´e]
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
güzel ana → [gü-z´e(l a)n´a]; küçük oda; ucuz avize; büyük altlık; sekiz okul; sivil
öğretmen; zengin adam; ortak iştirak; on altı; ders iptali; dar oda; büyük oğul; büyük avize;
nâzik[a:] adam; dokuz aydın; açık alan; tuhaf öykü; az itiraz; on iki; çürük üzüm; küçük oğlan;
büyük oğlan; küçük avize; genç adam; beş usta; yeşil ağaç; aç avcı; derin uyku; güzel otel; güzel
elma; küçük oğul; alçak erkek; temiz avize; güzel insan; sol elleri; Günaydın; balık avı; akıl almaz;
tatsız uyku; yeşil armut; geniş oda; çalışkan erkek; pis avize; meşgul adam; sağ ayak; bayat ekmek;
ilginç opera; şehirler arası; kitap eseri; sert iklim; güzel oda; temiz oda; alçak avize; zor iş; ön
imtihan; öz abla; geç akşam; kesin ağrı; açık ağız; sağlam esas; açık oda; pis oda; güzel altlık; on
ağaç; diğer aile; üvey ağabey [a:bi]; zor ameliyat; soğuk Ocak; çocuk oyunu; kocaman adam; büyük
oda; güzel avize; küçük altlık; üç araba; ak akçe; fakir işçi; zor emek; dar avlu; gelmek imkânı
[k’a:]; büyük ada.
б) Последний ударный слог первого слова и первый безударный слог второго слова
являются открытыми, типа [-C-Г]. Притяжение обеспечивается через интонацию путем ее
равномерного повышения до промежуточного слогового образования, включая новый слог, с
дальнейшим понижением. Например:
[Г-С-С-´Г] + [C-Г-С-Г-С] → [Г-С-(С-´Г - C-Г)-С-Г-С]
16
в) Последний ударный слог первого слова является закрытым, а первый безударный
последующего – открытым либо закрытым. Например:
[С-Г-С-´Г-С] + [С-Г-С-Г-С] → [C-Г-(С-´ Г-С - С-Г)-С-Г-С]
derin bavul → [de ∪ r´ inba ∪ v´ul]
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
derin gölet; mümkün mesele; dik sâhil[a:]; beş tâne[a:]; bozuk para; güzel hareket; açık
saha; mühim sebep; sıcak hava; yanlış hesap; yemek listesi; uzun kıyı; kalın çorap; uzun ceket;
rahat koltuk; açık büfe; ufak para; can sıkıntısı; tek çâre[a:]; el sıkma; okul mezunu[e:]; yüksek
tahsil; ağır sanayi; âcil[a:] yardım; geçen sene; gelecek hafta; öbür defa; mutlak tahsil; okul
tâtili[a:]; üvey kardeş; tembel çocuk; tuhaf hâdise[a:]; fakir dayı; son derece; ev vazifesi.
Alıştırma Örnekteki gibi yapınız (Выполните по модели):
ÖRNEK: güzel← женщина →некрасивая: güzel kadın - çirkin kadın
açık←погода→пасмурная; kirli←воздух→чистый; büyük ←шкаф→ маленький;
uzun←комната→короткая; yüksek←потолок→низкий; açık←дверь→закрытая;
yeni←тетрадь→?; kirli←пол→?; küçük←дочь→? ; dar←шкаф→?; iyi←жалюзи→?;
eski←компьютер→?.
Alıştırma Прочитайте с соблюдением фонетических правил, запишите в виде
словосочетаний и дайте русские соответствия:
Gü ∪ ΄zelka ∪ ΄dın; sevim ∪ ΄lio: ∪ ΄lan; yakışık ∪ ΄lı:r ∪ ΄kek; ge ∪ ΄nişseh ∪ ΄pa; çir ∪ ΄kinka ∪ ΄dın;
a ∪ ΄çıkpen ∪ ce΄re; ye ∪ ΄niri ∪ ΄sim; es ∪ ΄kita ∪ ΄blo; kir ∪ ΄liha ∪ ΄va; te ∪ ΄mizo ∪ ΄da; u ∪ ΄zunko ∪ ri΄dor;
ye ∪ ΄nibil ∪ ΄gisa ∪ ΄yar; a ∪ ΄çıkde ∪ ΄fter; kü ∪ ΄çüka ∪ vi΄ze; bü ∪ ΄yüko ∪ ΄da; kapa ∪ ΄lıde ∪ ΄fter;
te ∪ ΄mizde ∪ ΄likan ∪ ΄lı; ye ∪ ΄nifa ∪ ΄realt ∪ ΄lı:_; kü ∪ ΄çükta ∪ ΄kvimal ∪ ΄tlı:_; a ∪ ΄çıkja ∪ lu΄zi;
ge ∪ ΄nişdo ∪ ΄lap; u ∪ ΄zunka ∪ ΄lem; bü ∪ ΄yükla ∪ ΄mba; te ∪ ΄mi΄ssu; sevim ∪ ΄lika ∪ ΄dın; kö ∪ ΄tüha ∪ ΄va;
yük ∪ ΄seksan ∪ ΄dalye; ge ∪ ΄nişko ∪ ΄ltuk; u ∪ ΄zunma ∪ ΄sa; te ∪ ΄mizde ∪ rsa:΄ne; kir ∪ ΄lidu ∪ ΄var;
te ∪ ΄mizpe ∪ nce΄re.
Alıştırma Örnekteki gibi yapınız:
ÖRNEK: nasıl (erkek, подлый): nasıl erkek - alçak erkek
nasıl (полка, eski), nasıl (dolap, высокий), nasıl (картина, güzel), nasıl (portre, плохой),
nasıl (стекло, berrak), nasıl (pencere, чистое), nasıl (дверь, açık), nasıl (çay, крепкий), nasıl
(воздух, kirli), nasıl (erkek, симпатичный), nasıl (пол, temiz), nasıl (tavan, высокий), nasıl
(кресло, iyi), nasıl (oda, просторная), nasıl (погода, açık), nasıl (defter, закрытая), nasıl (люстра,
küçük), nasıl (жалюзи, açık), nasıl (женщина, sevimli), nasıl (kalem, длинная), nasıl (cтол, kısa),
nasıl (дочка, büyük), nasıl (hava, плохая).
17
Alıştırma Замените выделенные слова на антонимы:
açık hava, güzel kız, yüksek masa, yeni defter, temiz tavan, eski altlık, alçak sandalye,
kısa kalem, kapalı dolap, kirli su, koyu çay, çirkin erkek, iyi koltuk, büyük avize, dar oda, fena
resim, küçük portre, yakışıklı delikanlı, geniş dolap, uzun raf, yüksek koltuk, kısa masa, temiz
cam, kapalı pencere, yüksek sehpa.
Alıştırma Türkçeye çeviriniz (Переведите письменно на турецкий язык):
1. Здравствуйте, как Вы поживаете? - Доброе утро. Спасибо, у меня все хорошо. А
как Вы? - Спасибо, и у меня все хорошо. - Как Ваши дела? - Все отлично. - Что нового? -
Ничего нового. - До свидания. - До свидания. 2. Доброй ночи; открытая тетрадь; хорошая
погода; длинный стол; маленькое блюдце; новая ручка; пасмурная погода; прекрасный чай;
большой шкаф; грязное окно; грязный воздух; крепкий чай; тесная комната; чистая тетрадь;
высокий стол; старый компьютер; симпатичная девушка; грязная стена; подлый мужчина;
хороший стул; старая подставка для перекидного календаря; хорошая встреча.
§ 6. Закон гармонии гласных и согласных. Группы аффиксов.
Закон гармонии гласных и согласных – это фонетические закономерности
уподобления, на которых строится внутреннее корневое построение слов, а также
словообразовательные и словоизменительные модели в турецком языке.
Корневые морфемы в словах тюркского происхождения, а также
заимствованиях, ассимилировавшихся в турецком тезаурусе (в первую очередь из арабского
и персидского языков), образованы сочетанием гласных:
- переднего или заднего ряда: erkek, güzel, büyük, temiz, ince // açık, dolap, kadın,
oğlan, uzak;
- широких или узких: anne, meyve, fena // uzun, ılık, ucuz, sivil, müdür;
- губных или негубных: koyu, küçük, kötü, okul, burun // abla, zayıf, hasta, cadde.
Слова, в которых фонетическое взаимодействие гласных в корневой морфеме не
подчиняется ни одной из указанных закономерностей, являются, как правило,
заимствованиями из других языков, где сингармонизм не является актуальным. Например:
avize (сочетание гласных переднего и заднего ряда, узких и широкий), portre (сочетание
губных и негубных гласных), kitap, aile и т.д.
Alıştırma Прочитайте по-турецки и выделите слова, в которых соблюдается
закон гармонии гласных:
а) по принципу рядности: yakışıklı, erkek, kapalı, kirli, defter, dolap, sehpa, alçak,
güzel, delikanlı, açık, kısa, duvar, berrak, jaluzi, çirkin, iyi
б) по принципу “широкая-узкая”: hava, temiz, koltuk, lamba, masa, sevimli, kadın,
uzun, kalem, bilgisayar, kompüter, yüksek, geniş
18
в) по губности: büyük, dersane, sınıf, tavan, panjur, resim, yeni, fena, kötü, oda, taban,
avize, tablo, sandalye, oğlan, küçük, kapı, pencere, altlık, eski, koltuk, koyu, oğul, portre
Группы аффиксов в ТЯ:
В соответствии с фонетическими закономерностями сингармонизма
словообразовательные и словоизменительные аффиксы в турецком языке образуют группы
фонетических вариантов:
- аффиксы, имеющие один фонетический вариант не зависимо от фонетического
окружения: -yor → gidiyor, yürüyor v.s.
- аффиксы, образованные широкими гласными [а] и [е], имеют два фонетических
варианта по закону гармонии гласных, например, (-lar/-ler) и четыре фонетических варианта
по закону гармонии гласных и согласных (уподобление по глухости и звонкости), например,
(-da/-de/-ta/-te). Причем, аффиксы, имеющие два фонетических варианта, присоединяются к
основе в соответствии с правилом: фонетический вариант, образованный гласной заднего
ряда, присоединяется к словам, имеющим гласную основу, заканчивающуюся на гласную
заднего ряда, или согласную основу (без дифференциации на глухую и звонкую согласные
основы), но последняя гласная в которой также является гласной заднего ряда.
Фонетический вариант, образованный гласной переднего ряда, присоединяется к словам,
имеющим гласную основу, заканчивающуюся на гласную переднего ряда, или согласную
основу (без дифференциации на глухую и звонкую согласные основы), но последняя гласная
в которой также является гласной переднего ряда.
Например:
masa – masa/lar, delikanlı – delikanlı/lar, şato – şato/lar, kutu – kutu/lar
oğlan – oğlan/lar, kadın – kadın/lar, dost – dost/lar, koltuk – koltuk/lar
avize – avize/ler, tepsi – tepsi/ler, ütü – ütü/ler, mösyö – mösyö/ler
erkek – erkek/ler, resim – resim/ler, büyük – büyük/ler, göl – göl/ler
masa – masa/da, delikanlı – delikanlı/da, şato – şato/da, kutu – kutu/da
dost – dost/ta, koltuk – koltuk/ta, dolap – dolap/ta, raf – raf/ta
avize – avize/de, tepsi – tepsi/de, ütü – ütü/de, mösyö – mösyö/de
erkek – erkek/te, çiçek – çiçek/te, genç – genç/te, küçük – küçük/te
Аффиксы, образованные узкими гласными [ı], [i], [u], [ü] имеют четыре
фонетических варианта по закону гармонии гласных, например, (-ı, -i, -u, -ü) и восемь
фонетических вариантов по закону гармонии гласных и согласных, например, безударный
аффикс (-dır/-dir/-dur/-dür/-tır/-tir/-tur/-tür). Фонетический вариант, образованный гласной [-ı],
присоединяется к словам, имеющим гласную основу, заканчивающуюся на гласные [-ı] или
[-a], или согласную основу, последняя гласная в которой также является [-ı] или [-a].
19
Фонетический вариант, образованный гласной [-i], присоединяется к словам, имеющим
гласную основу, заканчивающуюся на гласные [-i] или [-e], или согласную основу, последняя
гласная в которой также является [-i] или [-e]. Фонетический вариант, образованный гласной
[-u], присоединяется к словам, имеющим гласную основу, заканчивающуюся на гласные [-u]
или [-o], или согласную основу, последняя гласная в которой также является [-u] или [-o].
Фонетический вариант, образованный гласной [-ü], присоединяется к словам, имеющим
гласную основу, заканчивающуюся на гласные [-ü] или [-ö], или согласную основу,
последняя гласная в которой также является [-ü] или [-ö]. Например:
masa – masadır, kapı – kapıdır, kedi – kedidir, meşe – meşedir, kutu – kutudur, vazo –
vazodur, ütü – ütüdür, mösyö – mösyödür;
oğlan – oğlandır, kız – kızdır, temiz – temizdir, kalem – kalemdir, uzun – uzundur, gazoz –
gazozdur, blüz – blüzdür, söz – sözdür;
kitap – kitaptır, açık – açıktır, geniş – geniştir, erkek – erkektir, soğuk - soğuktur, dost –
dosttur, üst – üsttür, gök – göktür.
Alıştırma Добавьте в соответствии с законом гармонии гласных один из
предлагаемых ударных фонетических вариантов [-ı], [-i], [-u], [-ü]:
alet, çatal, kürdan, sünger, sabun, vitrin, mal, giyim, pantalon, bornoz, kemer, bölüm,
bakkal, kuzen, kuzin, gelin, baldız, yeğen, torun, can, miktar, problem, sorun, olay, tren[tıren],
demir, yol, domates, biber, yüz, davul, toplam, alt, üst, üzer, yan, merkez, kuzey, deniz, göz, dil,
diş, sakal, bel, omuz, merdiven, asansör, maaş, hayvan, son, altın, gümüş, gül, polis, beygir, neden,
emin, güven, görev, enlem, boylam, sınır, yarar, ölüm.
- Аффиксы, образованные широкими гласными и имеющие четыре фонетических
варианта, а также аффиксы, образованные узкими гласными и имеющие восемь
фонетических вариантов, подчиняются не только закону гармонии гласных, но и закону
гармонии согласных, который уточняет выбор фонетического варианта на основе
“звонкости-глухости”. Так, к основам, заканчивающимся на гласную или звонкую
согласную, добавляется по закону гармонии гласных аффикс, начинающийся со звонкой
согласной. К основам, заканчивающимся на глухую согласную, добавляется аффикс,
начинающийся с глухой согласной. Например, ударные аффиксы (-da/-de/-ta/-te):
1) taban / oda → tabanda / odada; kız / kapı → kızda / kapıda; telefon / tablo → telefonda
/ tabloda; memur / kutu → memurda / kutuda;
2) defter / sandalye → defterde / sandalyede; dil / işçi → dilde / işçide; köy / mösyö →
köyde / mösyöde; müdür / köprü → müdürde / köprüde
3) park → parkta; kalıp → kalıpta; pilot →pilotta; yurt →yurtta
4) erkek → erkekte; çift →çiftte; dört →dörtte; üç → üçte
20
Alıştırma Добавьте в соответствии с законом гармонии гласных и согласных
один из предлагаемых ударных фонетических вариантов [-dan], [-den], [-tan], [-ten]:
nokta, uç, mesafe[a:], idare[a:], hayat, ömür, yaşam, ölüm, siyaset, maliye[a:], ticaret[a:],
coğrafya, ulus, kıyı, sahil[a:], pavyon, fuar, başkent, akarsu, nehir, ırmak, dere, mevki, birleşim,
şekil, arazi[вторая/a:], ortak, konu, faaliyet, ülke, devlet, federasyon, cumhuriyet, memleket, vatan,
yurt, ada, acele[a:], uçmak, dans, tıraş, tercüman, vasıta, gemi, hat, not, buket, rica, mesele, ağaç,
paket, defter, kalem, olay, temsil, gösteri, ileri, sefer, değer, balık, şarap, acı, sevinç, rakam, sayı.
Alıştırma Türkçe söyleyiniz:
возможно Москва, возможно Берлин; снова макароны; довольно-таки просторная
комната; снова отличная встреча; достаточно маленький остров; довольно-таки милый
молодой человек; возможно новый стул, возможно старый стол; снова красивая картина;
возможно подставка для перекидного календаря, возможно коврик для компьютерной
мышки; довольно-таки крепкий чай; достаточно высокий мужчина; возможно открытая
тетрадь, возможно закрытая книга; возможно рольставни, возможно жалюзи; снова
пасмурная погода
Alıştırma Пользуясь определениями-подсказками, напишите по-турецки слова,
которые данные определения называют, составьте с ними определительные словосочетания:
модальное слово неуверенности; часть помещения, ограничивающая верхнее
пространство; предмет мебели, предназначенный для приема пищи; столица России; мучной
продукт итальянского происхождения; столица Германии; ребенок мужского пола; часть
квартиры – помещение, предназначенное для проживания; часть суши, омываемая со всех
сторон водой; ребенок женского пола; часть помещения, обеспечивающая проход внутрь;
смесь газов, обеспечивающая дыхание; жидкость, имеющая жизненно важное значение для
существования человека; помещение, предназначенное для учебной деятельности; часть
помещения, отделяющая его от другого помещения или уличного пространства; пишущий
предмет; предмет, обеспечивающий освещение помещения; канцелярский предмет,
предназначенный для учебных записей; часть помещения, ограничивающая нижнее
пространство; предмет мебели, предназначенные для размещения книг на стене; человек, с
которым имеются близкие доверительные отношения; предмет мебели, предназначенный для
хранения вещей
§ 7. Сочетание двух согласных и гласных.
Сочетание согласных.
Сочетание согласных может быть внутрикорневым и внекорневым. Внутрикорневое
сочетание двух согласных с фонетической точки зрения, как правило, выполняет
идентифицирующую функцию. Неполная артикуляция может породить у собеседника
21
сомнение в правильности услышанного, тем самым затруднить восприятие речи. Например,
«berri - beri». Внекорневое сочетание двух согласных происходит на стыке корневой и
словообразовательной / словоизменительной морфем и, как правило, выполняет
смыслоразличительную роль. Неполная артикуляция может привести к искажению смысла.
Внутрикорневое сочетание согласных.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
elbise-müteşebbis, bira-berrak, müdür-müddet, iktisadi-maddi, mide-şiddet, sedir-ciddi,
istifade-mukaddes, sahiden-hiddet, vâdi[a:]-beddua, birader-cadde, nefis-teneffüs, şaka-dükkân,
tabaka-bakkal, şakak-hakkında, hakem-muhakkak, fakat-dikkat, kapalı-zavallı, eli-elli, hamile[a:]-
millet, mâli[a:]-muallim, hala-Allah, bilek-bellek, hale-mahalle, tümü-Temmuz, mamul[a:/l’]-
tahammül, sâmimi[a:]-ehemmiyet, ana-anne, sanat-cennet, anam-cehennem, sepet-hoppa, fare-
teferruat, hise-hisse, resim-ressam, eve-evvel, beyaz-seyyar, meze-lezzetli, azar-b′izzat
Внекорневое сочетание согласных.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
dosta-dostta, memlekete-memlekette, kente-kentte, cilte-ciltte, Mart’a-Mart’ta,
süpermarkete-süpermarkette, çifte-çiftte, kıymete-kıymette, kata-katta, standarta-standartta,
klarnete-klarnette, kıravata-kıravatta, planşete-planşette, ete-ette, ata-atta, süte-sütte, sete-sette,
pakete-pakette, turiste-turistte, şirkete-şirkette, alete-alette, millete-millette, sepete-sepette,
cumhuriyete-cumhuriyette, buluta-bulutta, heyete-heyette, kontrata-kontratta, mağlübiyete-
mağlübiyette, cekete-cekette, nohuta-nohutta, sohbete-sohbette, alta-altta, üste-üstte, ite-itte,
fiyata-fiyatta, ücrete-ücrette, surete-surette, yanıta-yanıtta, gölü-gönüllü, akılı-akıllı, asılı-asıllı,
esası-esassız, masalar-masallar, mala-mallar, bilgiler-turunçgiller, yılı-yıllık, tembelimiz-tembellik
Варианты слов с сочетанием согласной:
Заимствования из других языков, не имеющих агглютинативную типологию:
Заимствования из западных языков (как правило, сопровождаются
сохранением исходной графической и фонетической формой): allegro
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
assolist; accelerando; affettuoso; allegretto; assai; akkor; basso; bitter; grossmarket;
parabellum; billboard; dimmer; first class; full-time; hurra; parttaym; jogging; tubeless;
appassionato; espressivo; espresso; filotilla; fortissimo; intermezzo; lapilli; larghetto;
mezzosoprano; mozerella; spagetti; villa; kamarilla.
Арабо-персидские заимствования (в том числе производные от слова
“Allah”): madde; cadde; alimallah
22
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
еvvel, muallim, mubassır, mürekkebi, kıyye, kahhar, hisse, taaccüp, takaddüm, telâffuz,
teehhül, teşekkül, tallahi, Allahüâlem, ayyar, bellek, ressam, cehennem, kuvve, tellâk, mütehassıs,
tahaccür, tebeddül, teneffüs, tefahhus, teşekkür, tasallut, Allahütealâ, ayyaş, belli, bilhassa, cinnet,
küttedek, tellâl, daüssıla, teveccüh, teceddüt, teşehhüt, tahakkuk, tevakkuf, tazallüm, amenna, baççı,
billâhi, müfettiş, cuppadak, kerrake, debbe, dârüşşifa, tüccar, temeddüh, teşrihhane, takkadak,
tevekkel, tebelleş, anne, beddua, billûr, cebbar, cüsse, kerrat, deccal, deyyus, şeddadî, tereddüt,
tevahhuş, tefekkür, teyakkuz, tecelli, amma, bıkkın, zimmet, cübbe, kubbe, kallavi, dehhaş,
teşebbüs, şedde, şeffaf, tevehhüm, telâkki, şallak, humma, amme, bakkal, berrak, cukka, kayyum,
kalleş, dikkat, tetebbu, şiddet, taaffün, taahhüt, terakki, şıllık, sarrafı, milletvekili, muharrir, bizzat,
kezzap, tümeller, dükkân, tıbbiye, taaddüt, tahaffuz, tebahhur, terekküp, taallûk, kuvvet
Лингвострановедческий модуль
Задание 4. Найдите по карте и покажите область Турции, ознакомьтесь с
лингвострановедческим комментарием: Çanakkale <Рис.№04>
Чанаккале. Территория: м2. Население: Районы: Чанаккале (центр),
Айваджик, Байрамич, Бозджаада, Бига, Чан, Эджеабат, Эзине, Гелиболу, Гёкчеада, Лапсеки,
Енидже. Достопримечательности региона: национальный парк на полуострове Гелиболу;
развалины Трои, Ассоса, Абидоса, Опхриниона, Сигеиона и Сестоса; Археологический
музей в Чанаккале, Музей им. Ататюрка в Чанаккале, Чамьялинский археологический музей;
Военный музей и монумент павшим в Чанаккале, Троянский музей, монументы погибшим
австралийским, английским и новозеландским воинам; горячие источники Кестанболу,
Тепекёй, Кюльджюлер, Чан; минеральные воды Кюразлы и Балабан; мечети Калеи Султание,
Кёпрюлю Мехмед паши, Сефер Шаха, Языджиоглу, Болаыр Гази Сулейман паши, Лапсеки
Сулейман паши, Умурбея; мечеть Гелиболу Улуджамиси (funduszeue.info).
В сложных словах, образованных словосложением, на стыке двух слов. Наряду
с явлением сочетания согласных в указанных сложных словах, в каждом простом слове,
образующем сложное, сохраняется свое ударение, формируя сложное ударение – двойное,
тройное и т.д. Тем не менее, распределение ударения в рамках всей синтагмы по общему
правилу ударения в турецком языке тяготеет к последнему слогу: çanak [çan´ak], kale [kal´e]
→ Çanakkale [ça ∪ n´akka ∪ l´e]
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
ak, kefal→akkefal; türk, kıyma→türkkıyması; sinek, kaydı→sinekkaydı; gök,
kuzgun→gökkuzgun; ak, kelebek→akkelebek; kadın, nine→kadınnine; eşek, kulak→eşekkulağı;
ak, kuş→akkuş; böcek, kapan→böcekkapan; köpek, kuyruk→köpekkuyruğu; fındık,
23
kabuk→fındıkkabuğu; ayak, kap→ayakkabı; Tekke, köy→Tekkeköy; kanun, name→kanunname;
böcek, kabuk→böcekkabuğu; Türk, kupa→Türkkupası; ıslah[l’], hane→ıslahhane; bacak,
kıran→bacakkıran; silâh[l’], hane→silâhhane; ışık, kesen→ışıkkesen; çiftlik, köy→Çiftlikköy;
sıcak, kanlı→sıcakkanlı; izin, name→izinname; kırık, kale→Kırıkkale; sinek, kapan→sinekkapan;
gök, kandil→gökkandil; deli, kanlı→delikanlı
Словообразовательные модели: afal → afal-lama; ağıl → ağıl-lanmak
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
bal – ballanma – ballandırma – ballandıra; akbaba – akbabagiller; dantel – dantelli;
adamcıl – adamcıllık; beyan – beyanname; kapris – kaprissiz; deney – deneysel – deneysellik; ağıl –
ağıllanma; çöl – çölleşme; kent – kenttaş; dural – durallık; aktüel – aktüelleştirme; çul – çullama;
kutsal – kutsallık; duygu – duygusal – duygusallık; aman – amanname; çuval – çuvallama; kamu –
kamusal – kamusallaşma; döviz – dövizzede; akıl – adamakıllı; anaerkil - anaerkillik; andaval -
andavallı; asıl - asıllı; akçıl - akçıllanma; akıl - akıllandırmak; anormal - anormalleşme; аptal -
aptallaşma – aptallık; gönül – gönüllü; cahil[a:] – cahillik; karakol – karakolluk; teşvik –
teşvikkâr[k’]; kıymet – kıymettar; kas – kassız; kanun – kanunname; dal – dallama
Словоизменительные модели:
На стыке корневой морфемы или основы и словоизменительного аффикса:
anlatma - anlat-tırma
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
azmetme-azmettirme; anlatma-anlattırma; koşul-koşulu-koş´ulla; sanat-sanata-sanatta;
affetme-affettirme; dayatma-dayattırma; bal-balı-ballar; yıl-yıla-y´ılla-yıllar; ıspanat-ıspanata-
ıspanatta; aksetme-aksettirme; balıkçıl-balıkçıllar; seyretmek-seyrettirmek; yapıt-yapıta-yapıtta;
kat-kata-katta; oğul-oğullar; tutuyor-tutturuyor; şal-şalı-ş´alla-şallar; hat-hata-hatta; güzel-güzele-
güzeller; hisset-hissettim; kul-kula-k´ulla-kullar; masal-masallar; memleket-memlekete-
memlekette; işlet-işlettik; dal-dala-d´alla-dallar; yol-yollar; yurt-yurta-yurtta; hizmet-hizmete-
hizmette; ısıtma-ısıttırma; alt-alttan; kâğıt-kâğıda-kâğıtta; bulut-buluta-bulutta; kurutma-kurutturma
Удвоение последней согласной в основе ряда слов (как правило, имеющих
арабо-персидское происхождение) при присоединении к именной основе вспомогательного
глагола при образовании глагольных форм: hal → hali → halletmek; ad → addi → addetmek
Удвоение последней согласной в основе ряда слов (как правило, имеющих
арабо-персидское происхождение) при присоединении аффикса, образованного узкой
гласной (для имен существительных): sır → sırr-ı. Данные слова специальным образом
отмечаются в словарях, например: ad,-ddi. Удвоение согласной может сопровождаться ее
озвончением, а также нарушением закона сингармонизма, например: ad → ddi, ret → redd-i
24
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
ret → reddi; his → hissi; hac → haccı; af → affı; fen → fenni; hat → hattı; had → haddi;
tıp → tıbbı; ad → addi; cet → ceddi; set → seddi; cer → cerri; kay → kayyı; şet → şeddi; şak →
şakkı; şık → şıkkı; şek → şekki; üs → üssü.
В результате выпадения в ряде слов последней узкой гласной слова при
присоединении аффикса, начинающегося с гласной. Слова, в которых происходит
выпадение последней узкой гласной в указанном случае, отмечаются в словаре
следующим образом: hıfız,-fzı. Выпадение узкой гласной может сопровождаться
озвончением последней глухой согласной: nesiç - nesci
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
lâfız – lâfzı; ahit – ahdi; cehit – cehdi; lâhit – lâhdi; ahiz – ahzi; emir – emrimiz; haşiv –
haşvi; havil – havli; hemfikir - hemfikriniz; hıfız – hıfzı; hışım – hışmı; hiciv – hicvi; hizip – hizbi;
hüküm – hükmümüz; hüsün – hüsnü; hüzün – hüznü.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
başeski – başşehir; batar – battal; cevap – bevvap; bezik – bezzaz; cebir – cebbar; cidar –
ciddî; çimen – çimme; cenabet – cennet; cerahat – cerrah; kâfi – küffar; köpek uydu –
köpekkuyruğu; kısa – kıssa; kase – kıyasımukassem; kına – kınnap; kilim – killeme; kılı – killi;
kolu – kollu; koşulu – koşullu; kulak – kullap; kuralı – kurallı; keşif – keşşaf; kele – kelle; beli –
belli; kartalı – kartallı; tekili – tekilli; teli – telli; tescili – tescilli; torpili – torpilli; tutkalı – tutkallı;
dilek – dillek; dili – dilli; esas – dessas; tek – tekke; masal - masallı; masa - masal - masalar -
masallar; yol - yollar - yular - yolu - yollu; gönül - gönülü - gönüllü
Сочетание двух согласных в различных позициях в корневой морфеме.
Словам турецкого происхождения, как правило, не свойственно сочетание двух и
более согласных в корневой морфеме. Сочетание двух согласных в корне встречается в
большинстве случаев в заимствованных словах. Наиболее распространенным является
сочетание двух согласных на стыке корня и словообразовательной и/или
словоизменительной модели, а также между словообразовательными и/или
словоизменительными моделями.
Сочетание двух согласных в начале слова.
Для турецкого языка несвойственным является сочетание нескольких согласных в
начале слова. Заимствования, в которых присутствует данное явление, составляют
определенные произносительные трудности для носителей турецкого языка. Поэтому в
устной речи следующие подряд согласные указанной парадигмы разделяются узкой
редуцированной гласной: gram [gıram], grup [gurup], program [pırogram]
25
В ряде случаев в сочетании согласных [sk], [sl], [sp], [st] разделительная узкая
гласная нормативно используется в начале слова перед двумя согласными: İskoç, iskorpit,
istasyon, İstanbul, istakan, ispirto, istavrit (ставрида), iskelet, ispiyon.
В некоторых случаях встречается использование узкой разделительной гласной как в
начале слова (закрепляется нормами правописания), так и между двумя согласными
(закрепляется орфоэпическими нормами без подкрепления правописанием) при частотном
преимуществе последнего: İskandinav - Skandinav, iskolastik - skolastik, İskif - Skif (скиф),
İslav - Slav (славянский), İslovak - Slovak (словак), İsloven - Sloven (словен), ispekülasyon –
spekülasyon (спекуляция), istabilizasyon - stabilizasyon, istandart – standart (стандарт), istatistik
– statistik (статистика), istatü – statü (статус), istenografi - stenografi, istep – step (степь),
istereoskop - stereoskop, isterilize - sterilize, isterlin - sterlin, istadyum – stadyum
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
b: blok, bloke, blüz, branda, bravo, briket, briz, briyantin, brom, bronşit, broşör, broş,
bröve, brüt
d: drahmi, dram, dramatik, drenaj, drezin
f: flama, flamingo, flanel, flaş (фото вспышка), floresan, flört, flüt, frak, fraksyon,
Fransız, frazeoloji, frekans[k’], fren, fresk
g: glase, glayol (гладиолус), glikoz, gliserin, global, gneseoloji, gnom, grafit, gramer,
gramofon, granül, gravür, Grekoromen, grena, grev (забастовка), greyder, gri (серый), grif, grip,
grotesk
k: klakson, klarnet, klan, klasik, klerikal, klips, kliring, klişe, klor, klorit, kloş, kral,
kraking, kramp, krater, kredi, kredo, krem, kriko, kristal, kriter, kriz (кризис), kroki, krom, kronik,
kruvazör, kruvaze (двубортный)
p: plafonyer, plaj, plaka (автомобильный номерной знак), plan (план), planör, planşet,
plastik, platform, platin, plavsmokin, Plüton, pragmatik, pratik, prens, prensip (принцип), prim,
primitif, profesör, profil, program (программа), proje (проект), projektör, propaganda, protesto
(протест), protokol (протокол – док.; funduszeue.infoол), prova
s: spazm, spekülasyon, spesifik, spiker, spor, stratejik, skandal, stajyer, skuter, snobizm
t: trahoma, trajik, traktör, tramvay, transfer, transit, traş, trayler, tren, tribün, troleybüs,
tropikal
Alıştırma Türkçe okuyunuz ve tekerlemeyi ezberleyiniz:
it, iti, it ıt, itıti, tii, ti, itti, itıtii, itıtiit ti // bit, iti, bit ıt, bitıti, tii, ti, itti, bitıtii, bitıtiit ti // it,
bit, itbi, biti, itbiti, tii, tiitti, itbitii, itbitiit ti // bit, git, bitgi, gitti, bitgit ti // it, gitti, itgi, git, itgit, itgit
ti // it, ti, it ti, ti, bit, tibi, bitti, tibit ti, git, tigi, gitti, tigit, tigit ti
İt iti itti, bit iti itti, it biti itti. Bit gitti, it gitti. İtti, bitti, gitti.
26
[´İtı ∪ t´i:tt´i, b´itı ∪ t´i:tt´i, ´itbi ∪ t´i:tt´i. B´itgi ∪ tt´i, ´itgi ∪ tt´i. İtt´ibi ∪ tt´igi ∪ tt´i]
Alıştırma Türkçe okuyunuz ve tekerlemeyi ezberleyiniz:
[Hakk´ıha ∪ kkı ∪ n´ınha ∪ kkın´ıye ∪ m´iş]
[Hakk´ıHa ∪ kkın ∪ d´anha ∪ kkın´ı:ste ∪ m´iş]
[Hakk´ıHa ∪ kkıy´aha ∪ kkın´ıver ∪ mey´ince]
[Hakk´ı ∪ daHa ∪ kkı ∪ n´ınha ∪ kkın ∪ d´angel ∪ m´iş]
Hakkı Hakkının hakkını yemiş. / Hakkı Hakkı’ndan hakkını istemiş.
Hakkı Hakkı’ya hakkını vermeyince / Hakkı da Hakkı'nın hakkından gelmiş.
Сочетание двух согласных в конце слова.
При общей незначительной частотности сочетания двух согласных в конце слова в
турецком языке среди заимствований встречаются следующие сочетания: -nk (çelenk); -rt
(akort); -rd (kürd); -st (abdest); -bd (abd); -bz (ahzukabz); -dr (ansiklopedr); -ft (aft); -hş
(alakabahş); -rf (zarf); -sk (arabesk); -lp (kalp); -lt (asfalt); -ks (kompleks); -nk (bank); -ns (ajans); -
rz (tarz); -rç (burç); -tr (albatr); -zm (aforizm)
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
cenk, sömestr, sulp, lisans, denk, spesiyalist, gestalt, nüans, Felemenk, stilist, şilt, pasiyans,
filenk, sübjektivist, şarj, performans, frank, müft, endeks, prens, gonk, neft, karteks, reasürans,
hemahenk, nühüft, lâsteks, reverans, hevenk, harf, matriks, harç, pankart, örf, oniks, guatr, pasaport,
sörf, Ortodoks (православный), psikiyatr, perikart, sarf, kompleks, lirizm, sembolist, grotesk,
paradoks, nasyonalizm, senarist, obelisk, payreks, serbest, pitoresk, redoks, sofist, risk, sentaks
Сочетание двух согласных в корне слова также преимущественно встречается
в словах-заимствованиях и может сопровождаться нарушением закона гармонии гласных и
смещением ударения.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
Afrika, ruhsat, doktor, amca, raportör, parfüm, leksikolog, hizmet, aplikasyon, arpa,
aberasyon, tezkere, agraf, bakla, algoritma, párdon, bordro, paskálya, pansiyon, ajánda, merci,
atmosfer, atvur, ahfat, akraba, alveol, parti, ráfting, mülteci, kadástro, insan, alárga, aslı, Avrásya,
rehber, ansiklopedi, alkol, pardösü, madrabaz, salpa, potansiyel, alabánda, parça, asgari, papátya,
aşüfte, ahtapot, albinos, amper, sistem, turfanda, sekseninci, hançer, asepsi, artist, tiyátro, enkaz,
astigmat, ahval, alfa, kompleks, nebze, maske, kanser, rençper, karbonat, servis, antre, fonksiyon,
afsun, ahşap, ákva, cümle, repertuvar, santrfor, noksan, yonca, apriori, anarşi, istasyon, anket
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
ahcar, akne, celse, perde, meftun, katalpa, pirzola, angaje, abórda, nüsha, avdet, ahret,
mektup, bomba, portre, orfoz, karboksil, traverten, kepçe, arsa, anestezi, arazbar, ahçı, akpelin,
alternatif, partal, pafta, meltem, fırça, abonman, akordeon, asker, devre, bahçe, tekne, alşimi,
27
lâkırdı, miftah, bülten, perçem, angárya, hardal, iskele, evlat, ahlaf, apraksi, lamba, paspartu,
mahşer, rekolte, lustrin, aktinyum, merkez, aspirin, tavşan, ahkam, akrep, pembe, partner, softa,
iltihap, katran, asansör, argo, asparángas, mevsim, ahşap, baklava, alpinist, parfüm, medrese,
yelpaze, herze, menfaat, serçe, ashap, gövde, defter, tahta, takvim, amnezi, orkéstra, tirfil,
redaksiyon, áncak, otopsi
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
amorti, átfen, çünkü, ahlâk[l’], menekşe, ambalaj[l’], portakal, tahşiye, taltif[l’], amonyum,
arkeolog, pósta, gevşek, agnosi, alfabe[l’], imza, nedret, mesken, munsap, bando, arbalet, asbest,
metre, Afşar, anahtar, akvarel, jimnastik, salmástra, terfi, piroksen, encümen, deprem, arşiv,
teşkilat[l’], çínko, ahraz, akşam, cambaz, portföy, morfem, salmastra, inzibat, Arnavut, sistem,
alüvyon, antifriz, ahşa, aktif, amfibi, rekortmen, sürfe, maksat, anjanbıman, apraksi, kurşun,
ajitasyon, aznavur
Сочетание двух гласных встречается, также как и сочетание двух согласных, как
правило, в словах-заимствованиях. Особенности сочетания двух гласных в турецком языке:
Носит внутрикорневой характер. Проблема сочетания двух гласных в
словообразовательных и словоизменительных моделях решается при помощи фонетических
вариантов аффиксов, начинающихся на согласную, а также при помощи соединительных
согласных [n] и [y];
Происходит преимущественно с участием гласной заднего ряда широкой [а];
Сочетание либо двух широких гласных, либо двух одинаковых гласных или
вариант типа “широкая-задний ряд/узкая-задний ряд” является наиболее удобным для
артикуляции. Например: saat.
В сочетаниях “широкий-узкий” при артикуляции в случаях, когда следующий
слог является открытым, узкая гласная может редуцироваться в [y]: aile, saire, daire, aidat. В
случае, если указанное сочетание входит в последний слог, являющийся закрытым, данный
тип редукции, как правило, не встречается, так как ударение преимущественно падает на
узкую гласную. Например: haiz. Более того, в данном сочетании может идти речь о влиянии
широкой заднего ряда [a] на последующую узкую переднего ряда [i], что может проявляться
в устной речи в смене рядности с сохранением характеристик узкой гласной - [haız], либо в
смене рядности с параллельным переходом из узкой гласной в широкую - [ha:z].
В сочетании “узкий-широкий” видимых редукций не наблюдается, так как
артикуляция происходит в сторону расширения. Например: tabiat.
Турецкий язык по мере возможности ставит барьеры на пути вариантов,
имеющих сочетание двух гласных в заимствованных словах путем использования
разделительных согласных. Примером таких согласных могут быть “y-v”: fiyat (от fiat) -
28
цена, fayda (от faide) – польза, zayıf (от zaif) - слабый, mavna (от ma’ûna) – портовая баржа.
Однако в ряде заимствований сочетание гласных может сохраняться. Например: duayen.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
maaş, faaliyet, inşaat, müracaat, teati, muallim, sual, fuar, teferruat, dua, muamele,
aerodinamik, şuur, eali, tabii, aort, aut, ait, müsait, dair, reis, iadei, biaman, biesas, iade, iane, iare,
iaşe, konservatuvar, lâboratuvar, repertuvar (репертуар), trotuvar, tuval, tuvalet (туалет), fail, faiz,
fuar, fuaye, kuaför, kuartet, lâik, puan, suare.
§ 8. Гласные (u) – (ü) / (o) – (ö)
Гласные (u)-(ü).
Являются родственными с точки зрения артикуляционных признаков
“лабиальности-узости”, но отличаются по признаку ряда.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
vuruş, vukuat, vukufsuzluk, vurdum, uçuk, uğrulmak, ufucuk, uçuş, uydurukçu,
uvuşturmak, usturuplu, uğultu, uçurum, tutucu, tutum, turşuncu, şuurluluk, sunuşmaz, suçluluk,
sucuk, rumluk, pulluk, pusu, nukut, muymul, muştu, lustur, kutup, kuşkulu, kutsuzluk, kuşku,
kusursuzluk, kurşun, kurtçuk, humus, husumet, hukukçu.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
üfürükçülük, ülkü, ünlü, ütücü, üstünlük, üzücü, üzüm, üzgünlük, Türk, türük, tütsü,
tükürük, şütür, süngü, sürücülük, süprüntülük, rükün, rüküp, püskül, pürüzsüzlük, nüfüz, nühüft,
mümkün, mülk, mühürlü, müdür, küçük, kükürtlü, hüzün, hüküm, hödüklük, gürültü, gürbüz.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
kumlara - küpe, kümes - kuma, kuvvet - küvet - kuvve, rüya - rüzgâr - rumuz, üç - uç,
büyük - buçuk, dümen - duman, külçe - kulak, kül - kul, ün - un, serum - serüven, şükür - şurup,
tüm - tuğay, tüzük - tuzluk, ünü - unu, buz - büz, buzu - büzü, umut - ümit, üzümü - uzunu, üstad -
usta, büyük - bukle, bülbül - bulak, gün – bu gün, yük - bu yük - büyük, yüksek bina - bu yüksek
bina, yün - bu yün, duymak - düşmek, dul - düldül, duş - düş, dut - düt, gubar - gübre, gurup -
gürük, şütür - şurut, dudak - düdük, bukle - büktü.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
fünun - füru, füruzan - füsun, fütur - fütürist - fütursuz, fücur - fümuar, gusül, şühur,
şümullendirmek, şühudi, şütum, sünuh, suflülük, sübut, rüsup, rücu, rüsubi, nüzul, nümun, nükul,
nüfuz, lüzum, lütuf, lüzucet, kuşsütü, kuştüyü, kupür, kulübe, kumüsyon, hüsnükabul, gündurumu.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
tur-turu, tür-türü, tür mü, türü mü, mürkü, türk, türkü, türü, mürkü, nine, mine, nine mi,
mine mi, ninemin, mine seni, eski, eski küre, kürk, kürkü, eski kürkü, ninemin eski, ninemin eski
29
kürkü, çektim, bir çektim, yılı, yırtı, yırtıldı, çektim yırtıldı, nine, ninem, dik, mekten, dikmek,
tenkur, dikmekten, kur, kurt, kurt oldu, kurtuldu, dikmekten kurtuldu
Türü mürkü [Tür´ümür ∪ k´ü]
Ninemin eski kürkü [Ninem´i ∪ nesk´ikür ∪ k´ü]
Bir çektim yırtıldı [Birçek ∪ t´im ∪ yırtıld´ı]
Ninem dikmekten kurtuldu [Nin´em ∪ dikmekt´enkur ∪ tuld´u]
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
kırk, kırk kü, küp, kırk küp, kırkı, kırkını, kının, kınında, kırkınında, kulpu, ırık,
kulpukırık, küp, kulpukırık küp
Kırk küp, kırkının da kulpu kırık küp.
[Kırkk´üp ∪ kırkı ∪ n´ında ∪ kulp´ukı ∪ rıkk´üp]
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
[İn ∪ d´imku ∪ y´udibi ∪ n´e ∪ sild´imsü ∪ pürd´üm ∪ silkin ∪ d´imçık ∪ t´ım]
İndim kuyu dibine, sildim, süpürdüm, silkindim, çıktım.
Гласные (o)-(ö).
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
boca, koç, doğa, kok, hokka, bodrum, boğa, homurtu, boğaz, boğma, doğal, boğucu,
boğum, boğuntu, bohça, doğru, bol, konut, horoz, doku, bonbon, hortum, boncuk, dokuz, hoşça,
borazan, hozan, korku, borç, kokuş, bornoz, boru, domuz, lokum, bostan, nohut, komşu, doruk, boy,
konsey, boynuz, konuk, boza, konum, bozgun, kolon, moruk, doyum, dolgu, bozkır, dolum, koyun,
lokma, bozuk, mola
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
göçüm, böbrek, börek, gölük, kök, dökük, göbek, gömlek, böbür, gömük, dölüt, böcü,
dönel, böğürtü, bölge, kömür, döner, köpük, hödük, köle, görüş, göz, höpürtü, bölüm, gölge, söğüş,
börtük, görgü, döngü, göğem, görsel, körlük, nöbet, dördül, götürücü, dövüş
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
bocuk – böcek, bol – böl, bolluk-bölük, bon bon - bön bön, döviz-domuz, Bolu – bölü, gol
– göl, kol – köl, koku – kökü, koy – köy, koşa - köşe, kotu - kötü, lokum – lökün, mobilya – möble,
porsuk – pörsük, porselen – pörsüme, soba - söbe, soğuk - söğüt, somut – sömür, sonuç – sönük
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
bocuk – buçuk, bodur – budur, boyun – bu yün, boyut – büyük, bulma-bölme, bulucu-
bölücü, buluş-bölüş, bulut-bölüt, bucak-böcek, budun-bodrum, buğu-boğa, buğulu-böğürtü, bol –
bul, bulgu-bölge, buruk-börtük, buyur-boğum, buz-boza, buzul-bozgun, büğrü-böbür, bürüm-
bölüm, büyü-boyu, doğum-düğüm, döş-düş-duş, dol-dul, duvak-dövüş, doyum-duyum, doyma-
düğme, gömüş-gümüş, gömme-güme, güneç-gönenç, korku – kürkü
30
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
[deyir ∪ men′egir ∪ d′ikö ∪ p′ek]
[deyir ∪ menc′ivur ∪ d′ukö ∪ t′ek]
[h′emkö ∪ t′ekye ∪ d′ikö ∪ p′ek]
[h′emke ∪ p′ekye ∪ d′ikö ∪ p′ek]
Değirmene girdi köpek, değirmenci vurdu kötek; hem kötek yedi köpek, hem kepek
yedi köpek.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
[göt′ürkü ∪ p′ü / d′ökkü ∪ p′ü / get′irkü ∪ p′ü]
Götür küpü, dök küpü, getir küpü.
§ 9. Простое именное предложение (3 л., ед. число)
Простое именное предложение характеризуется тем, что предикативная пара
(подлежащее и сказуемое) выражены словами, относящимися к именным частям речи.
Подлежащее находится в препозиции к сказуемому и может, в свою очередь, в препозиции к
себе иметь одно или несколько определений, которые вместе образуют группу подлежащего.
Сказуемое в неэмотивном предложении с равномерным распределением логического
ударения замыкает предложение и аналогично подлежащему в препозиции к себе может
иметь один или несколько второстепенных членов предложения – определений, которые
формируют группу сказуемого. Содержание любого предложения формируется на основе
темпоративного (по времени) и локативного (по месту) компонентов, которые в составе
предложения могут быть конкретно выражены обстоятельством времени и/или места, а
также подразумеваться без реального выражения.
СХЕМА ПРОСТОГО ПРЕДЛОЖЕНИЯ В ТУРЕЦКОМ ЯЗЫКЕ
[Обст./в-м] – [Гр.П - П] – [Гр.С - С].
Подлежащее и сказуемое в турецком языке согласуются по лицу и числу путем
присоединения к сказуемому аффиксов сказуемости. Аффиксы сказуемости являются
безударными, ударение падает на предшествующий слог. Аффиксы сказуемости
различаются по лицу и числу.
Если подлежащее выражено именем существительным 3-го лица, единственного
числа (т.е. может быть заменено одним из местоимений “он, она, оно”, которое по-турецки
передается словом “o”, а также указательными местоимениями), то сказуемое принимает
один из следующих личных аффиксов сказуемости: -dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür.
Использование аффикса сказуемости 3-го лица ед. числа в устной речи вне рамок
официально-делового стиля является факультативным, однако в данном и последующих
31
двух уроках рекомендуется осуществлять согласование в 3-м лице ед.ч. с использованием
соответствующего варианта аффикса сказуемости за исключением диалогов.
Выбор соответствующего аффикса осуществляется в соответствии с законом
гармонии гласных и согласных:
а). По закону гармонии гласных:
последняя аффикс пример
гласная сказуемости
-a - dır masa - masadır
-ı - tır kitap - kitaptır
-e - dir kişi – kişidir
-i - tir ördek - ördektir
-о - dur okul - okuldur
-u - tur bulut - buluttur
-ö - dür tütün - tütündür
-ü - tür dört - dörttür
б). По закону гармонии согласных:
после гласных и звонких согласных основ
↓
-dır, -dir, -dur, -dür
-tır, -tir, -tur, -tür
↑
после глухих согласных основ
Например: Стол высокий → Masa yüksek (последняя гласная в слове [-e],
следовательно по закону гармонии гласных подходят либо [-tir], либо [-dir], однако основа
слова “yüksek” является глухой согласной, т.к. заканчивается на [-k], следовательно
подходит аффикс [-tir]) → Masa yüksektir.
Стол низкий. → Masa alçak→[-tır]. Masa alçaktır.
↓
-dır/-tır
Стол новый. → Masa yeni→[-dir]. Masa yenidir.
↓
-tir/-dir
32
Alıştırma Подставьте необходимый фонетический вариант аффикса сказуемости
3-го лица, ед.ч.
Baba - baba(), oda - oda(), yaşlı - yaşlı(), cam - cam(), bilgisayar - bilgisayar(),
kısa - kısa(), masa - masa(), lamba - lamba(), tavan - tavan(), sehpa – sehpa(), taban -
taban(), duvar - duvar(), kapı - kapı(), hava - hava(), kapalı - kapalı(), fena - fena(..), dar -
dar(), kadın - kadın(), delikanlı - delikanlı(), yakışıklı - yakışıklı();
raf - raf(), alçak - alçak(), altlık - altlık(), dolap - dolap(), berrak - berrak(), taraf -
taraf(), durak - durak(), başlık - başlık(), karanlık - karanlık(), ağaç - ağaç(), sabah -
sabah(), amaç - amaç(), kumaş - kumaş(), kap - kap(), kış - kış(), ihracat - ihracat(),
savaş - savaş(), hasat - hasat(), yavaş - yavaş(), hayat - hayat(), halk - halk();
sebze - sebze(), anne - anne(), kalem - kalem(), tâze - tâze(), güzel - güzel(), iyi -
iyi(), pencere - pencere(), resim - resim(), portre - portre(), sandalye - sandalye(), yeni -
yeni(), eski - eski(), avize - avize(), defter - defter(), temiz - temiz(), kirli - kirli(), çirkin
- çirkin(), sevimli - sevimli();
erkek - erkek(), yüksek - yüksek(), geniş - geniş(), melek - melek(…), ekmek -
ekmek(), eş - eş(), kardeş - kardeş(), fişek - fişek(), pis - pis(), sis - sis(), his - his(),
dilcik - dilcik(), bilinç - bilinç(), çiçek - çiçek(), cirit - cirit(), cinâyet - cinâyet(), cisimcik -
cisimcik(), iriş - iriş(), meht - meht();
soğuk - soğuk(), dost - dost(), koltuk - koltuk(), doğruluk - doğruluk(), doğuş -
doğuş(..), kulp[l’] - kulp(), korkunç - korkunç(), filantrop - filantrop(), hudut - hudut(),
husus - husus(), porsuk - porsuk(), bot - bot(), obruk - obruk(), ok - ok(), oluş - oluş();
ucuz - ucuz(), olgun - olgun(), uzun - uzun(), su - su(), koyu - koyu(), şuur -
şuur(), megaton - megaton(), meftun - meftun(), mecur - mecur(), kur - kur(), ipucu -
ipucu(), panjur - panjur(), ipnoz - ipnoz(), muço - muço(), porto - porto(), poligon -
poligon(), paçoz - paçoz();
çürük - çürük(), büyük - büyük(), küçük - küçük(), gürlük - gürlük(), günlük -
günlük(), göynük - göynük(), dölüt - dölüt(), döğüş - döğüş(), dökük - dökük(), düşük -
düşük(), gümüş - gümüş(), gümrük - gümrük(), gülüş - gülüş(), hödük - hödük(), körük -
körük(), kös - kös();
kötü - kötü(), gürültü - gürültü(), özür - özür(), hoparlör - hoparlör(), düz - düz(),
yüz - yüz(), köl - köl(), kömür - kömür(), gül - gül(), bülbül - bülbül(), müftü - müftü(),
ölü - ölü(), öbür - öbür(), ödül - ödül(), ölüm - ölüm().
33
Alıştırma Подставьте необходимый фонетический вариант аффикса сказуемости
3-го лица, ед.ч.
cisimcik, kapı, uzun, ekmek, megaton, oda, kulp, hava, doğuş, ölü, şuur, kapalı, fena, iriş,
doğruluk, cinayet, dar, olgun, eş, meftun, kardeş, koyu, fişek, pis, korkunç, mecur, kömür, gül,
geniş, bülbül, müftü, melek, öbür, erkek, yüksek, ucuz, cirit, meht.
§ Интонация в утвердительном простом именном предложении.
Правило однородных сказуемых. Определительная группа сказуемого.
По мере продвижения в пределах группы подлежащего происходит
постепенное повышение интонации, которая достигает своего пика на подлежащем и
сопровождается затем аналогичным понижением в пределах группы сказуемого в
направлении сказуемого.
36
Бейрут, Улан-Батор, Бишкек, Манама, Пекин, Кабул, Тегеран, Астана, Дели,
Ашхабад, Ханой, Бангкок, Ереван, Тбилиси, Дили, Исламабад, Душанбе, Катманду
§ Палатализация (смягчение) согласных на конце слова.
Согласные “k”, “L” и “ş” на конце слова. “L” в словах-заимствованиях
Палатализация представляет собой позиционное изменение характеристик
согласной в сторону смягчения под влиянием гласных переднего ряда. Необходимо
различать явление палатализации как позиционный признак и мягкость согласной как
самостоятельную фонологическую характеристику.
В турецком языке выделяют следующие мягкие согласные: [c], [ç], [y]. Данные
согласные, как правило, сохраняют свои фонологические характеристики не зависимо от
позиции и окружения.
Палатализация в турецком языке носит преимущественно регрессивный
характер, т.е. смягчение согласная получает под влиянием последующей гласной переднего
ряда. Например: nüfus [n’ufus] / füsun [f’usun]. В слове “nüfus” палатализацию получает
согласная (n), после которой находится гласная переднего ряда (ü), в то время как согласная
(f), находясь в позиции (ü)-(f)-(u) под влиянием последующей гласной заднего ряда (u)
остается твердой. В слове “füsun” согласная (f) палатализуется под влиянием последующей
гласной переднего ряда (ü). Об особенностях палатализации в начале и середине слова с
учетом фонологических характеристик согласных и гласных переднего ряда в турецком
языке будет изложено в последующих фонетических разделах.
На конце слова значительная часть согласных в турецком языке проявляет свои
позиционные фонологические характеристики в соответствии с общим правилом, не получая
палатализации не зависимо от вокальной препозиции. Данные характеристики свойственны
таким согласным, как: b, d, f, g, h, j (вариант “öj” на конце слова не установлен), m, n, p, r, s, t,
v, z.
В таких парах, образованных по признаку “звонкость-глухость”, как: (d-t) и (b-p)
звонкие согласные (d) и (b) на конце слова встречаются крайне редко. Как правило, имеют
место слова с глухими согласными (t) и (p) на конце слова, которые при определенных
условиях могут претерпевать озвончение. Согласные (c), (ç), (y) сохраняют свою мягкость.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
pehpeh, cazip, çöp, şetim, katip, teker, takallüs, saadet, ped, kadeh, söz, takarrüp, tahkim,
merkez, biber, teneffüs, geçit, agresif, temeddün, fatih, öküz, bölüm, tahaccür, apatit, polis, kenef,
değişken, egemen, kalem, recep, şarjör, otobüs, taahhüt, hiciv, tecennün, refüj, fakih, galip, albüm,
şükür, cebir, servis, datif, çözgün, kerih, çekemez, yön, terör, haşiv, meclis, prestij, küf, değirmen,
37
edilgen, kadem, fön, tümör, tös, taaddüt, alternatif, tribün, fasih, pürüz, üzüm, tahammür, etüv,
hapis, div, temeddüh, çeyiz, acep
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
birikim, kültür, peynir, kolej, adres, pöf, Eyüp, gelin, perçem, talep, defter, kaktüs, ahiret,
arşiv, tefessüh, yüz, Antep, bilim, ceviz, demir, nefes, sedef, fenomen, geçkin, sistem, şilep, şoför,
teşebbüs, örgüt, jig, ateh, göz, tasallüp, takdim, çömez, ciğer, teres, santrifüj, hıdiv, tarih, kortej,
demir, arpej, ekip, ölçüm, prosedür, fikir, manej, ateşkes, talveg, tabib, gergin, şebnem, garip,
haber, tahassüs, aidiyet
Особые характеристики проявляют на конце слова перед гласными переднего
ряда согласные (k), (L) и (ş). Согласная (L) после гласных переднего ряда и согласная (k)
после гласной (ü) приобретают стандартную палатализацию. После гласной (ö) на конце
слова использование согласной (ş) в турецком языке не установлено. После гласных (e), (i) и
(ö) согласная (k), а также после гласных (e), (i) и (ü) согласная (ş) на конце слова
приобретают среднюю палатализацию.
[K’] [L’] [Ş’]
е (-/+) bel (-/+)
ekmek eş
i (-/+) zil (-/+)
beşik iş
ö (-/+) göl не уст. слово
gök
ü çürük gül (-/+)
gümüş
В словах-заимствованиях: как арабо-персидского происхождения, так и словах-
интернационализмах, как правило, не зависимо от дистрибуции (окружения) и положения в
слове “L” дает мягкий звук различной степени палатализации. Например: mamul, meşgul,
kabul, sosyal. Однако при этом могут сохраняться фонетические характеристики, присущие
слову-заимствованию в исходном языке и не предполагающие палатализацию. Например:
sosyolog, deklarasyon и т.д.
В слове “Allah” и производных от него (İnşallah, maşallah, eyvallah и т.д.) “L” дает
твердый звук.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
al-el, bal-bel, gol-göl, yük-yok, kul-kül, olmak-ölmek, düşük-buruşuk, obruk-öbek, düzlük-
asalak, yürük-yaprak, mal-mil, çuval-düvel, sakal-zil, bülbül-masal, kuşlak-eşek, asıl-asil, düdük-
dudak, iş-yapış, altmış-yetmiş, kış-gidiş, dış-diş, alış-veriş, değiş-tokuş, geniş-karış, iniş-çıkış,
38
geliş-varış, görüş-buluş, durak-bürük, akmak-ekmek, vermek-vurmak, basmak-bilmek, yürek-
yumruk, kusuk-kürek, çilek-çırak, yenmek-yarmak, onluk-önlük, nesak-kesek, kol-kel, kardeş-
arkadaş, eş-aş, beş-baş, güreş-maaş, güneş-savaş, ateş-tıraş, peş-kaş, gümüş-uçuş, görüş-vuruş,
düşüş-buluş, yürüyüş-duruş, büküş-tokuş, dönüş-kuş.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
zelil, yelek, denek, yedek, öyük, pil, seyrek, peyk, temsil, tembel, gölgecil, tel, şekil,
sümbül, serpenk, sel, sansasyonel, püskül, yeşil, pelenk, pastel, özek, öndül, necil, nazil, denk, mil,
özdek, mek, konsil, nebil, kök, gülük, değil, gübel, zembil, gömlek, müstakil, gök, hendek, peltek,
hepyek, felfelek, dernek, çekül, çelenk, çekel, ahenk.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
zırnık, çatak, yamak, hukuk, yırak, maral, şal, susak, damak, sucuk, dalak, soluk, sandık,
kaşık, sıcak, dal, sancak, pul, akıl, parlak, oyuk, otlak, mantık, kontak, zorbalık, konak, yıldırak,
koltuk, zırlak, kızarık, ısırık, hak, favul, sorak, fasıl, davul, marul, dangıl, çatal, asal.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
müzik-bastık, mistik-astık, patik-zırtık, mekik-açık, iplik-altlık, beşik-bulaşık, kertik-
kılıbık, kesik-kaşık, sidik-sağlık, pencik-sıcaklık, müttefik-fıstık, pislik-başlık, koketlik-karmaşık,
hiçlik-çığlık, ferik-kırık, mozaik-uzaklık, faik-bıyık, devecik-açlık, fasik-hastalık, çekik-çaydanlık,
akik-aydınlık, malik-aralık, ilik-ılık.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
istiklal, methal, ihtilas, hilal, ihtiyal, mahsul, sulh, resul, mahlul, meşgul, ihtifal, menkul,
meful, meçhul, becbul, ıslahat, sual, makul, ıttıla, ihtimal, ıstılah, hilaf, ahlak, münhal, sosyal, stilo,
spekülatör, spekülasyon, reel, rondela, rulo, pülverizatör, planimetre[pıla], plasiye, platform, plan,
plafonyer, plak, plaka, paralojizm, paluze, paláska, filarmoni, filantrop, filatelist, flatürans[fıl’a],
fizyolog, fizyoloji, flotür, flotilla, floş, florin, flaş, floresan, formol, filozof, filoksera, filator,
deklanşör, deklare, dekolte.
Alıştırma Türkçe okuyunuz:
1. [gev ∪ r′ekek ∪ m′ekpek ∪ m′ezsil ∪ m′iş]
[pek ∪ m′ezgev ∪ r′ekek ∪ m′eksil ∪ m′iş]
Gevrek ekmek pekmez silmiş, pekmez gevrek ekmek silmiş.
2. [şukö ∪ ş′e ∪ y′azkö ∪ şes′i]
[şukö ∪ ş′e ∪ k′ışkö ∪ şes′i]
[ortad′a ∪ s′uşi ∪ şes′i]
[şems′ipa ∪ ş′apa ∪ sajınd′a]
[ses′ibü ∪ züşe ∪ sicel′er]
39
Şu köşe yaz köşesi, şu köşe kış köşesi, ortada su şişesi.
Şemsipaşa Pasajı'nda sesi büzüşesiceler.
§ Пунктуация в турецком языке Точка. Запятая.
Точка (nokta)
Точка выполняет функции знака препинания в предложении, а также может
выполнять другие функции как речевого, так и вспомогательного характера:
1. Точка как знак препинания в предложении ставится в конце повествовательного
предложения: Bu oda kapalıdır.
Если предложение заканчивается отрывком, который заключен в скобки или
кавычки, то точка ставится после закрывающей скобки или кавычки: Bu çay koyu ve güzeldir
(tavşan kanı).
2. Точка ставится в конце сокращений: Dr. (doktor) - доктор; bkz. (bakınız) – см.; Alb.
(Albay) – полковник; Prof. (profesör) - профессор; vb. (ve benzerleri) - и т.п.; sf. (sıfat) -
прилагательное.
В конце многосоставных сокращений (аббревиатур), которые называют известные
явления и пишутся с заглавной буквы, точка, как правило, не ставится: TC (Türkiye
Cumhuriyeti) – Турецкая республика, TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) – Великое
Национальное Собрание Турции, MEB (Milli Eğitim Bakanlığı) – министерство
национального образования, PTT (Posta, Telgraf, Telefon) – почта, телеграф, телефон.
3. Точка ставится после порядковых числительных, позволяя отличить порядковые
числительные от количественных: XIX yüzyıl – 19 веков ←→ XIX. yüzyıl – й век; 72
(yetmiş iki) sokak – 72 улицы ←→ (yetmiş ikinci) Sokak – я улица.
4. Точка выполняет следующие разделительные функции:
- в написании дат с указанием дня, месяца, года, а также в написании времени для
разделения часов и минут: - (дата); - (время). Если месяц в дате указывается
словесно, то разделительная точка не ставится: 30 Mart
- в конце библиографической сноски: LEVEND, Agâh Sırrı, Türk Dilinde Gelişme ve
Sadeleşme Evreleri, Ankara
- после цифрового или буквенного наименования статьи (раздела): I. 1. ; II. 2.; A. a.;
B. b.
- в сложных числительных для разделения разрядов (пятизначные и более сложные):
5. Точка может выполнять функции математического знака умножения: 3 . 7 = 21
40
Alıştırma Сравните пунктуационные правила использования точки в турецком
языке и в русском языке. Найдите сходства и различия. Выучите правило использования
точки в турецком языке.
Лингвострановедческий модуль
Задание Ознакомьтесь с лингвострановедческим комментарием и расскажите о
следующих турецких официальных организациях: Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), PTT
(Posta, Telgraf, Telefon)
Великое Национальное Собрание Турции <Рис.№09>. В соответствии с 7-ой
статьей Конституции, законодательная власть в Турции принадлежит Великому
национальному собранию Турции /ВНСТ/, которое представляет интересы турецкого народа,
и не подлежит передаче. ВНСТ состоит из депутатов, избираемых сроком на 5 лет.
Всеобщие, прямые, равные и одноступенчатые выборы в Парламент, открытый подсчет
голосов и опубликование списков депутатов проводятся под контролем судебной власти.
Граждане, достигшие летнего возраста, имеют право голоса на всеобщих выборах.
Депутатами ВНСТ могут стать турецкие граждане, достигшие летнего возраста и
имеющие начальное образование.
(funduszeue.info)
РТТ <Рис.№10>. Телефон Почтовые отделения - центральные отделения в крупных
городах работают с 8 до 20 часов, а телефонные переговорные пункты - до полуночи.
Небольшие почтовые отделения работают с до (перерыв с до ),
короткий рабочий день в субботу, в воскресенье выходной. Почта, телефон, телеграф (posta,
telefon, telgraf) обозначаются аббревиатурой - PTT, почтовые ящики окрашены в желтый
цвет. Турецкая почта - черные символы "РТТ" на желтом фоне. Главный почтамт открыт
круглые сутки. В Турции все виды телефонной связи – платные
(funduszeue.info).
Запятая (virgül) ставится:
- Внутри предложения между однородными членами предложения: Bu bilgisayar
yeni, güzel ve pahalıdır.
- После подлежащего для предотвращения слияния подлежащего со следующей
после него частью предложения, если подобное слияние ведет к искажению смысла: O, yeni
ve güzel arabadadır. / Он – в новой и красивой машине. ←→ O yeni ve güzel arabadadır. / Он –
в той новой и красивой машине.
- Между простыми предложениями в составе сложного: Ben hastayım, Murat da
hastadır. / Я болен, Мурат тоже болен.
- Между сложными предложениями.
41
- После подлежащего в сложных развернутых предложениях, если оно находится на
значительном удалении от сказуемого (в текстах официально-делового стиля запятая после
подлежащего может ставиться также при нахождении подлежащего и сказуемого в
непосредственной близости).
- Внутри предложения при выделении уточняющих слов или фраз: Murat, ki iki aydır
hasta, büyükannesinin yanındadır. / Мурат, что вот уже два месяца болен, находится у своей
бабушки.
- В предложениях между повторами, используемыми для усиления смысла в
соответствующих словах, выполняющих эмоционально-экспрессивную функцию: Kış, yine
kış, yine kış. Ah şu kışlar! / Зима, снова зима, опять зима. Ох уж эта зима!
- Если прямая речь не заключается в кавычки, она выделяется на письме запятыми:
Hasan, bu akşam çok meşgulüm, dedi. / Хасан сказал: “Сегодня вечером я очень занят”.
- После вводных модальных слов, передающих компонент согласия-несогласия,
побуждения к действию, таких, как: Hayır / Yok / Yoo – Нет; Peki / Pekâlâ / Tamam / Olur / -
Хорошо, ладно, договорились, по рукам; Hayhay – Ладно-ладно; Başüstüne - Слушаюсь, Öyle
– Именно так; Да, конечно; Haydi – Давай, пошли, начинай, Elbette - Конечно: Haydi, artık
çok geç! / Давай, пошли, уже очень поздно!
- В развернутых предложениях (преимущественно официально-делового стиля) для
выделения смысловых групп в соответствии со схемой простого предложения или
стереотипной синтаксической моделью.
- В предложениях с инверсией (нарушением нормативного неэмотивного порядка
слов) для выделения смыслонесущих частей предложения: Esiyor, onun yerinde yeller. /
Простыл его уж след. (неинверсированный вариант: Onun yerinde yeller esiyor.)
- Для выделения форм обращения: Sayın Müdür, … / Уважаемый господин
начальник, …; Değerli Arkadaşım, … / Дорогой друг, …; Çocuklar, boş verin! – Ребята, не
берите близко к сердцу!
- В официально деловой переписке для разделения указания места оформления
документа от даты: İstanbul,
- В официально деловой переписке для указания адресата: Yeditepe Üniversitesi
Rektörlüğü'ne, … (Ректору университета Йедитепе, …)
- В десятичных дробях для разделения целой и десятичной части: 4,5.
Alıştırma Сравните пунктуационные правила использования запятой в турецком
языке и в русском языке. Найдите сходства и различия. Выучите правило использования
запятой в турецком языке.
42
SÖZLÜK
Evet! Да!
Hayır! (Yok! Yoo!) Нет!
kitap,-bı книга
palto пальто
insan человек
adam1 человек (+ мужчина)
ve и (союз)
veya (yoksa, ya da) или (союз)
ana мать
anne мама
baba отец
anababa родители (своего одного ребенка или нескольких своих
детей)
sıcak,-ğı (soğuk,-ğu) горячий, жаркий, жарко (холодный, холодно)
ılık (serin) теплый, тепло (прохладный, прохладно)
kalın / (ince)2 толстый / тонкий
boş3 пустой, свободный
serbest свободный; позволительный, разрешенный
dolu полный, заполненный
yasak,-ğı запрещенный, запрет
meşgul занятый (о человеке); используемый кем-либо
çalışkan трудолюбивый, старательный
tembel ленивый
dost (arkadaş/ahbap,-bı) 4 друг (товарищ/приятель)
düşman враг
genç молодой, молодой человек
yaşlı пожилой (о человеке), пожилой человек; старый (о
живых организмах: yaşlı kuş – старая птица)
ekmek,-ği хлеб
meyve (meyva)5 фрукт, фрукты (собирательно); плод; ягода
sebze овощь, овощи (собирательно)
bayat черствый, несвежий
taze[a:] 6
свежий
43
kuru высохший, сухой, сушеный
çürük,-ğü гнилой
ucuz дешевый
pahalı дорогой (по цене)
olgun зрелый
yaş неспелый, возраст (человека)
AÇIKLAMA
1. adam-insan: человек, однако
adam: insan/человек; мужчина; лицо, занятое на какой-либо работе, службе; лицо,
используемое кем-либо; собеседник; должностное лицо; надежная, достойная личность;
личность, разбирающаяся в каком-либо вопросе, хорошо владеющая какой-либо областью
знаний; муж, супруг
insan: человек (разумное существо); лицо, личность
açık yürekli adam / açık kalpli adam – добрый, добросердечный, хороший, порядочный
человек
ağır kanlı adam / ağır canlı adam – трудный, проблемный, сложный, тяжелый,
неприятный человек
2. kalın: толстый (о предметах, некоторых частях тела человека), теплый (об одежде)
ince: тонкий (о предметах); легкий (об одежде); миниатюрный; деликатный, тонкий
(вопрос, проблема, дело); стройный, худенький (о человеке)
3. boş-serbest: свободный
boş: не занятый никем и ничем (антоним – полный, заполненный/dolu); вакантное (о
месте, должности); не имеющий занятия; бесполезный; неплодотворный, неподготовленный,
неосведомленный, неграмотный, непригодный
serbest: не связанный никакими обязательствами, поступающий по своему
усмотрению; не имеющий занятия, свободно проводящий время; не связанный никакими
условиями, правилами; приемлемый, допустимый, разрешенный (антоним: yasak –
запрещенный, запрет; непозволительный)
boş: boş adam – свободный, ничем не занятый человек (а также пустой человек), boş
taksi (свободное такси), boş söz/lâf (досл.: пустое слово) – вздор, пустые разговоры; boş yere
(yok yere, boşuna) – впустую, зря; Boş laf karın doyurmaz (досл.: пустое слово живот не
насытит) – Одними разговорами сыт не будешь.
4. dost-arkadaş-ahbap (ahba:bı): друг, товарищ, приятель
dost: близкий товарищ (антоним – враг/düşman); (перен.) любовник, любовница;
любитель чего-либо, падкий на что-либо;
44
arkadaş: товарищ (человек, имеющий с кем-либо хорошие отношения,
взаимопонимание); коллега по работе, по кругу общения
ahbap: приятель (очень хороший знакомый)
5. meyve (meyva): Sabır acıdır, meyvası tatlıdır (досл.: терпение горько, его плоды
сладки) – Терпение и труд все перетрут.
6. taze-bayat-çürük-yaş:
taze: неиспорченный товар, продукция / çiçeği burnunda (çamuru karnında) – очень
свежий (овощи, фрукты), очень новый; бодрый человек, новоиспеченный; свежий,
невысохший (антоним – высохший, сухой, сушеный/kuru); свежий, актуальный
çürük: гнилой, подгнивший (продукция, товар, предметы – категория “нечеловек”);
больной, неработоспособный; не опирающийся на прочную основу или доказательства (о
знаниях, информации); инвалид; синяк
bayat: несвежий (антоним – taze); потерявший актуальность, значимость
yaş: влажный, сырой, невысохший (антоним – сухой, высохший/kuru); неспелый;
gözyaşı - слезы
Alıştırma Образуйте известные вам антонимические пары из предлагаемых имен
прилагательных, составьте словосочетания с согласующимися именами существительными:
bayat, boş, iyi, küçük, çalışkan, çirkin, uzun, temiz, alçak, çürük, genç, ılık, güzel, kötü,
ince, kalın, meşgul, kapalı, açık yürekli, olgun, pahalı, serbest, serin, yeni, kirli, büyük, sıcak, kısa,
soğuk, fena, tâze, tembel, yüksek, ucuz, yaş, ağır canlı, yaşlı, yakışıklı, açık, dolu, yasak, kuru, pis,
eski.
Alıştırma Rusça söyleyiniz:
ince kitap; boş yere; kalın palto; boş taksi; genç adam; yok yere; anne ve baba; boş adam;
sıcak yoksa soğuk su; Boş lâf karın doyurmaz; ılık veya serin hava; boş lâf; yaşlı anababa; boşuna;
ince kız; boş oda; serbest arkadaş; çiçeği burnunda sebze; çalışkan genç; meşgul erkek; tembel
oğlan; eski dost; taze meyve; eski düşman; bayat ekmek; dolu oda; kalın nokta; açık renkli dolap;
yaşlı kuş; çürük sebze; ucuz masa; pahalı bilgisayar; olgun genç; yaş meyva; çiçeği burnunda (genç)
anne; yaşlı profesör; yeni Posta, Telefon, Telegraf; büyük fayda; yeni standart; küçük plaka; güzel
fiyat; eski statistik; fena statü; geniş stadyum; yeni sıfat.
Alıştırma Выберите согласующееся с именем существительным прилагательное
(или прилагательные) и образуйте определительное словосочетание:
dost (eski, berrak, ılık), palto (kısa, olgun, tâze), kadın (sevimli, kalın, yaş), baba (ılık,
pahalı, çalışkan), ekmek (ucuz, bayat, çalışkan), kitap (yüksek, kalın, iyi), adam (dar, koyu, çirkin),
meyve (sıcak, yaş, yakışıklı), sebze (ince, serin, çürük), hava (serin, tembel, temiz), su (kirli, büyük,
geniş), kalem (alçak, yakışıklı, yeni), defter (açık, kalın, olgun), koltuk (alçak, sevimli, tâze), kız
45
(güzel, küçük, yeni), sehpa (yaşlı, fena, bayat), masa (temiz, uzun, çalışkan), erkek (yakışıklı, güzel,
berrak), oda (ince, dolu, uzun), kapı (kapalı, kalın, koyu), duvar (yaşlı, sevimli, ince), cam (kalın,
berrak, çürük), dolap (pis, boş, yaşlı), lamba (çirkin, açık, kısa).
Alıştırma Türkçe’ye çeviriniz:
теплое пальто; подлый мужчина; мама и папа; высокая или низкая дверь; жаркая
погода; теплый воздух; хороший человек; стройный мужчина; вакантный (о должности);
противный человек; толстая стена; свободное такси; свободный мужчина; миниатюрная
девочка; пустая комната; синяк; сложный человек; старый друг; уважаемый господин
начальник; хороший товарищ и плохой приятель; ленивый молодой человек; пустой шкаф;
черствый хлеб; свежие овощи и фрукты; большая польза; очередная спекуляция; впустую;
свободная комната; неспелые фрукты; спелые овощи; новый и дорогой компьютер; инвалид;
дешевые книга и тетрадь; зря; жирная точка и миниатюрная запятая; хорошая цена; вздор;
возраст человека; большая ягода; запрещенное слово; гнилые овощи; добросердечный
человек; Одними разговорами сыт не будешь. Терпение и труд все перетрут. очень свежий
фрукт; бодрый человек; черствый высохший хлеб; слезы; «молодая» мама; занятая комната.
Не берите близко к сердцу! Его уж след простыл.
Alıştırma Дайте понятийные определения следующим словосочетаниям, обращая
внимание на характер использования качественных прилагательных:
boş erkek - serbest erkek; çürük genç - çürük söz; taze kadın - taze kitap; bayat çay - bayat söz;
fena adam - kötü adam; boş taksi - serbest taksi; boş program - serbest program; kötü adam - kötü insan
Alıştırma Türkçe söyleyiniz:
незанятое кресло; неисписанная тетрадь; приятная встреча; приятная женщина;
испачканный стол; неприличное слово; пустынный остров; вместительный шкаф; мрачная
дверь; ярый враг; светло-серый; темно-серый; неприятный парень; чистоплотная девочка;
надменное высказывание; пишущий предмет; непрочная основа; бывший начальник;
высокопарная речь; Чего зря лясы точить; долгосрочная забастовка; новенький “зеленый”
начальник; двубортный пиджак меньшего, чем нужно размера; Где ж его теперь найти; очень
дружественная встреча; привыкший к труду мальчик; не желающая трудиться девочка; Надо
потерпеть, и все получится; «молодая» мамаша; непригодный к воинской службе молодой
человек
46
§ Указательные местоимения
BU ŞU O
этот, эта, это вот этот, вот эта, вот это тот, та, то
Bu sandalyedir. / Это - стул. Şu sandalyedir. / Вот это - O sandalyedir. / То - стул.
стул.
то, о чем речь шла выше, то, о чем речь пойдет ниже личное местоимение “он,
ранее Problem şudur. она, оно”
Yeni bilgisayar fenadır. İşte Yeni bilgisayar fenadır. / O kadındır. / Она - женщина.
problem budur. / Новый Проблема в следующем:
компьютер плохой. Проблема новый компьютер плохой.
вот в этом.
Может использоваться для
придания словосочетанию
уничижительно-презритель-
ного компонента значения:
şu adam - какой-то там
мужчина
Bu
(вышеназванный)
↑
Bu → Şu → O
(эта) (вот эта) (та)
↓
Şu (нижеследующий)
47
правило формулируется принципом “своя рубашка ближе к телу”. Тот второстепенный
компонент, чьи характеристики в большей степени связаны с раскрытием свойств референта,
будет находиться ближе к нему. Так в рассматриваемом случае определение, выраженное
качественным прилагательным, раскрывает внешние характеристики самого референта, а
указательное местоимение выполняет функции выделения данного референта, наделенного
определенными характеристиками, из числа других референтов, наделенных и не
наделенных данными характеристиками, что и определяет указанный порядок слов: bu (açık
pencere)
Alıştırma Türkçe okuyunuz ve Rusça karşılıkları veriniz:
bu kadın, şu hava, o çay, o erkek, bu kız, şu sınıf, o masa, bu kapı, şu yasak, o defter, bu
avize, bu portre, o sıfat, şu sandalye, o Skandinav, o pencere, şu takvim altlığı, o flaş, bu dolap, bu
Slovak, bu kitap, o adam, o altlık, bu bilgisayar, bu tavan, bu taban, bu Slav, o su, bu ekmek, şu
meyve, bu fare altlığı, o sebze, bu dost, bu genç, şu düşman, bu taksi, o yaşlı, bu tembel, o kalem,
şu cam, bu anababa, o sehpa, bu nokta, şu kalem, o delikanlı.
Alıştırma Türkçe okuyunuz ve Rusça karşılıkları veriniz:
bu güzel kız, o alçak masa, o açık yürekli adam, bu uzun duvar, bu güzel Moskova, şu
alçak adam, o koyu çay, bu tavşan kanı çay, bu dar oda, bu genç Albay, o kısa kalem, bu açık hava,
bu küçük kız, o yeni bilgisayar, bu değerli arkadaş, şu kirli hava, şu oldukça fena söz, şu ağır kanlı
adam, o sevimli kadın, bu temiz taban, o pis tavan, bu kapalı panjur, o açık kapı, o eski Berlin, bu
kalın kitap, şu uzun koridor, o yaşlı erkek, şu çürük sebze, o pahalı meyve, o dolu dolap, bu fena
lamba, o berrak cam, bu temiz defter, o iyi koltuk, bu kalın duvar, o yaşlı doktor, o kalın palto, bu
boş laf, o meşgul adam, o pis ve yasak söz, bu çalışkan genç, o tembel erkek, şu bayat ve kuru
ekmek, o olgun sebze, bu sıcak Antalya, bu gayet güzel oda, bu yaş meyve, o boş oda, bu serbest
delikanlı, bu çiçeği burnunda anne.
Alıştırma Türkçe karşılıkları veriniz:
этот хороший и добропорядочный мужчина, та открытая высокая дверь, вот этот
новый дорогой компьютер, тот свежий хлеб, эти неспелые гнилые фрукты, этот бодрый
молодой человек, тот длинный узкий коридор, вот этот ленивый молодой человек, эта
взрослая трудолюбивая дочка, тот высокий чистый потолок, этот хороший крепкий чай, эта
узкая длинная аудитория, то свободное такси, эта холодная чистая вода, вот эта большая
закрытая книга, эта свободная комната, тот новый высокий стул, тот полный шкаф, это
чистое прозрачное стекло, вот это большое открытое окно, тот большой высокий шкаф, это
новое легкое пальто, этот старый короткий стол, тот хороший старый друг, вот эти пожилые
женщина и мужчина, это пустое слово, тот запретный плод, вот этот тяжелый человек, этот
преклонный возраст, тот большой запрет, этот молодой полковник, тот пожилой профессор,
48
эта грязная пропаганда, этот очевидный протест, вот этот старый принцип, этот красивый
гладиолус, тот пустой стадион, эта несвежая ставрида
§ Указательные местоимения в различных
синтаксических ролях
Указательные местоимения “bu”, “şu” и “o”, являясь определением, т.е. образуя
определительное словосочетание, при переводе на русский язык согласуются с
определяемым по родам. Например: bu masa (стол - м.р.) - этот стол; şu kitap (книга - ж.р.) -
вот эта книга
Являясь подлежащим в простом именном предложении, указательные
местоимения в переводе на русский язык используются в среднем роде. Например:
Bu, masadır. / Это - стол.
Bu, kitaptır. / Это - книга.
В турецком языке в отличие от русского языка отсутствует такой знак препинания
как тире, который в русском языке выполняет функцию смыслового уподобления
предикативных частей предложения. В турецком языке эта функция может поддерживаться
пунктуационно при помощи запятой, которой выделяется подлежащее. Однако, как правило,
запятая после подлежащего используется в текстах официально-делового стиля и в
предложениях, имеющих усложненную синтаксическую структуру.
Являясь сказуемым в простом именном предложении, при переводе на русский
язык указательное местоимение согласуется с подлежащим по родам. Например:
İyi masa, budur. / Хороший стол - этот.
Fena kitap, odur. / Плохая книга - та.
Alıştırma Прочитайте по-турецки и переведите на русский язык, обращая
внимание на синтаксическую роль, которую выполняет указательное местоимение:
1. Bu, kalemdir. Bu büyük kapı, açıktır. Çürük sebze, odur. Bu kitap, yeni ve güzeldir. Bu
dersane, açıktır. O uzun kalem, yenidir. Şu, tembel bir gençtir.
2. O adam yaşlıdır. Geniş koridor budur, uzun dersane şudur. O telefon eski ve fenadır.
Çalışkan genç odur. Bu yaşlı adam babadır. Bu erkek meşguldür. Bu yaş ve bayat sebze ucuzdur.
Şu olgun ve güzel meyve pahalıdır. O büyük ve yüksek dolap kapalıdır. Şu su ılıktır. Sevimli kadın
budur, yakışıklı erkek odur.
Alıştırma Выразите по-турецки уместную речевую реакцию в пределах
предлагаемых универсальных речевых ситуаций.
Merhaba! Nasılsınız? – Спасибо, хорошо. А как Вы поживаете? - Teşekkür ederim, ben
de iyiyim. / İyi akşamlar! – До свидания! / Bu palto iyidir. – Нет! / Bir çay lütfen! – Слушаюсь! /
Bu sebze ve meyve güzeldir. – Да, именно так! / Değerli arkadaşım! – Слушаю! / Onun yerinde
49
yeller esiyor. – Конечно! / Bu çay soğuktur. – Ладно! / Bu iş incedir. – Приступайте! / Bu oda pis
ve soğuk. – Не расстраивайтесь, ребята! / Господин начальник! – Evet! / Allaha ısmarladık! –
До свидания! / Что нового? – Güzellik sağlık!
Alıştırma Örnekteki gibi yapınız:
ÖRNEK: Bu cam(). O ince(). → Bu camdır. O incedir. Bu cam incedir. Bu ince bir
camdır.
O adam(). O iyi(). / Şu kitap(). O kalın(). / Bu raf(). O yüksek(). / Şu sebze().
O taze(). / O ekmek(). O bayat(). / Bu erkek(). O çalışkan(). / Bu meyve(). O olgun(). /
O bilgisayar(). O pahalı(). / Bu palto(). O kalın(). / Bu kadın(). O yaşlı(). / Bu kalem().
O ucuz(). / Bu tavan(). O yüksek ve temiz(). / Bu dersane(). O geniş(). / Bu pencere(). O
pis(). / Bu sandalye(). O yeni(). / Bu avize(). O güzel().
Alıştırma Türkçe’ye çeviriniz:
1. Это - стол. 2. Вот это - стул. 3. То - лампа. 4. Это - женщина. То - мужчина. 5. То -
открытая дверь. 6. Это - фрукты. Фрукты дорогие. Это – дорогие фрукты. дешевые овощи; 7.
Это - люстра. Люстра красивая. Это – красивая люстра. 8. Вот это - книга. Книга новая. Вот
это – новая книга. 9. Вот это - компьютер. Компьютер новый. Вот это – новый компьютер.
То - молодой человек. Молодой человек ленивый. То – ленивый молодой человек. То
- окно. Окно закрытое. То – закрытое окно. Это - комната. Комната большая и длинная.
Это – большая и длинная комната. То - портрет. Портрет красивый. То – красивый
портрет. хорошая комната; Это - стекло. Стекло прозрачное. Это – прозрачное стекло.
отличный, крепкий чай; Это - потолок. Потолок высокий. Это – высокий потолок.
новая дверь; Это - пол. Пол снова грязный. Это – грязный пол. чистый пол; Это -
кресло. Кресло новое. Это – новое кресло. Это - мужчина. Мужчина пожилой. Это –
пожилой мужчина. То - тетрадь. Тетрадь чистая. То – чистая тетрадь. Вот это - ручка.
Ручка длинная. Вот это – длинная ручка. Это - чай. Чай крепкий. Это – крепкий чай.
Это - шкаф. Шкаф просторный. Это – просторный шкаф. То – женщина. Она
добросердечная. То – добросердечная женщина. Это – юноша. Он высокий. Это –
высокий юноша. Это – плод. Он запретный. Это – запретный плод. Вот это хлеб. Он
несвежий и сухой. Вот это – несвежий и сухой хлеб. (31). Мурат – славянофил.
Alıştırma Используйте уместно слова “serbest” и “yasak” в функции
“позволение – непозволение”:
1. Использование грязного автомобильного номера запрещено. 2. Использование
фотовспышки не разрешается. 3. Грязная спекуляция не допускается. 4. Открытая статистика
допускается. 5. Этот давнишний стандарт не запрещен. 6. Это прилагательное можно
50
использовать. 7. Точку использовать можно, запятую – нельзя. 8. Такое неприличное слово
непозволительно.
Лингвострановедческий модуль
Задание Rusça karşılıkları veriniz:
Çin Halk Cumhuriyeti, Gürcistan, Kazakistan, Moğolistan, Tacikistan, Viyetnam,
Bangladeş, Filipinler, Japonya, Maldivler, Suriye, Umman Sultanlığı, Bahreyn, Ermenistan, İran,
Lübnan, Pakistan, Türkmenistan
Задание Найдите по карте следующие государства и ознакомьтесь с
лингвострановедческим комментарием: Kazakistan, Türkmenistan.
Kazakistan<Рис.№11>. Казахстан, официальное название Республика Казахстан –
евразийское государство, находящееся в Центральной Азии и Европе. Граничит на севере и
западе с Россией, на востоке с Китаем, на юге с Киргизией, Узбекистаном и Туркменией.
Омывается водами внутриконтинентальных Каспийского и Аральского морей. Казахстан
обладает заметными запасами природных ресурсов: нефтью, природным газом, различным
минеральным сырьём. Казахстан - конституционная парламентско-президентская
республика. Президент является главой государства и верховным главнокомандующим,
избирается совершеннолетними гражданами Казахстана на основе всеобщего, равного и
прямого избирательного права при тайном голосовании. Парламент Республики Казахстан
состоит из двух Палат: Сената и Мажилиса, действующих на постоянной основе. Срок
полномочий депутатов Сената - шесть лет, депутатов Мажилиса - пять лет.
Türkmenistan<Рис.№12>. Туркмения, официальное название Туркменистан -
тюркское государство в Центральной Азии. Граничит с Афганистаном и Ираном на юге,
Казахстаном и Узбекистаном на севере, омывается Каспийским морем на западе. В
конституции Туркмении описаны два законодательных органа. Первый - назначаемый и
избираемый Халк маслахаты (Народный совет, надпарламент, членов) - состоит из
президента, депутатов меджлиса, избранных на 5 лет народных представителей халк
векиллери, представителей судебной власти, министров, глав органов регионального
самоуправления, представителей общественных организаций, старейшин. Халк маслахаты
обсуждает вопросы общегосударственной политики (внесение изменений в конституцию,
проведение выборов и референдумов, утверждение программ развития страны и т. д.).
Сессии проводятся не реже одного раза в год. Второй - Меджлис (парламент, 65 членов).
Депутаты избираются на 5 лет в одномандатных округах. Компетенция меджлиса - принятие
законов. Практически все его полномочия в последнее время перешли к халк маслахаты
(funduszeue.info).
Задание Türkçe karşılıkları veriniz:
51
Бангладеш, Филиппины, Япония, Мальдивы, Сирия, Султанат Омман,
Объединенные Арабские Эмираты, Южная Корея, Катар, Малазия, Саудовская Аравия,
Иордания, Азербайджан, Индонезия, Ирак, Северная Корея, Узбекистан, Турецкая
Республика
Задание Rusça karşılıkları veriniz ve ülkeyi Rusça söyleyiniz:
Pekin, Tiflis, Astana, Ulan Batur, Duşanbe, Hanoi, Dakka, Manila, Tokyo, Male, Şam,
Maskat, Manama, Erivan, Tahran, Beyrut, İslamabad, Aşgabat
Задание Türkçe karşılıkları veriniz ve ülkeyi Türkçe söyleyiniz:
Дакка, Манила, Токио, Мале, Дамаск, Маскат, Абу-Даби, Сеул, Доха, Куала-Лумпур,
Эр-Рияд, Амман, Баку, Джакарта, Багдад, Пхеньян, Ташкент, Анкара
Alıştırma Прочитайте подготовительное упражнение, отработайте орфоэпически
корректное чтение скороговорки, выучите ее наизусть:
Ahmet, Ahmet ile, Ah ∪ m′etı ∪ le, Mehmet, Ah ∪ m′etı ∪ lemeh ∪ m′et, mahkeme, mahkemeye,
gitmişler, mah ∪ keme ∪ y′egit, mişler, mah ∪ keme ∪ y′egit ∪ mişl′er, bilmem, bilmemki, mahkeme,
mahkemede, bilmemki mahkemede, mahkeme, mahkemeleş, mahkemeleşmiş, mahkemeleşmişler,
mahkemeleşmişlermi, mahkeme, mahkemeleş, mahkemeléşme, mahkemeléşmemiş,
mahkemeléşmemişler, mahkemeléşmemişlermi
Ahmetle Mehmet mahkemeye gitmişler,
Bilmem ki mahkemede,
mahkemeleşmişler mi,
mahkemeleşmemişler mi?
[Ah ∪ m′etı ∪ lemeh ∪ m′et mah ∪ keme ∪ y′egit ∪ mişl′er]
[bilm′emki ∪ mahkemed′e]
[mah ∪ keme ∪ leşmiş ∪ l′erm′i]
[mah ∪ keme ∪ l′eşmemiş ∪ l′erm′i]
§ Безличные оценочные предложения
На основе качественных оценочных имен прилагательных, таких, как “iyi”, “fena”,
“kötü”, “güzel” могут быть образованы односоставные безличные оценочные предложения.
Аффиксы сказуемости в таких предложениях не используются, обеспечивая в условиях
отсуствия подлежащего безличность предложения.
iyi masa (хороший стол) - Masa iyidir (Стол хороший). → İyi! - Хорошо!
fena resim (плохая картина) - Resim fenadır (Картина плохая). → Fena! - Плохо!
kötü adam (плохой человек) - Adam kötüdür (Человек плохой). → Kötü! - Плохо!
güzel kitap (отличная книга) - Kitap güzeldir (Книга отличная). → Güzel! - Отлично!
52
Alıştırma Okuyup tercüme ediniz:
1. Bu genç çalışkandır. - Güzel! 2. O genç kadın tembeldir. - Fena! 3. O bilgisayar
ucuzdur. - İyi! 4. Şu oda kapalı ve boştur. - Fena! 5. Hava açıktır. - İyi! 6. Tavan ve taban pistir. -
Fena! 7. Merhaba! Nasılsınız? - Sağolunuz, efendim, iyiyim. Siz nasılsınız? - Ben de iyiyim. -
Güzel! Ne haber? - Eski hamam eski tas. - Fena! 8. Bu görüşme sıcaktır. - Güzel! 9. O meyve bayat,
bu sebze çürüktür. - Kötü! Bu ekmek tazedir. - Güzel! O adam serbesttir. - İyi! Şu
meyve yaştır. - Fena! O altlık yenidir. - Güzel! Baba meşguldür. - Fena! Bu tavşan kanı
çay koyudur. – Güzel! O profesör gençtir – Güzel! Şu sehpa eskidir. – Fena! O stadyum
yeni ve geniştir. – İyi!
Alıştırma Прочитайте, соблюдая правила орфоэпии; запишите текст в рабочую
тетрадь, преобразуя синтагмы в словосочетания и предложения, прочитайте без
транскрипционной поддержки:
DERSANE
B′uder ∪ sa:n′edir. Der ∪ sa:n′e b′ü:kve ∪ gen′iştir.
B′uka ∪ p′ıdır. Kapı yük ∪ s′ekveka ∪ pal′ıdır.
B′uma ∪ s′adır. Masa kıs′ave ∪ d′ardır.
B′uka ∪ l′emdir. Kalem yen′i ∪ veu ∪ z′undur.
B′uki ∪ t′aptır. O esk′ive ∪ kal′ındır.
B′udef ∪ t′erdir. Def ∪ t′erye ∪ n′ive: ∪ nc′edir. B′udef ∪ t′erka ∪ l′ındır.
B′usan ∪ d′alyedir. Sand′a ∪ lyeyük ∪ s′ektir.
B′udu ∪ v′ardır. Duv′ar u ∪ z′unvete ∪ m′izdir.
B′ure ∪ s′imdir. Re ∪ s′imye ∪ n′ivegü ∪ z′eldir.
B′upor ∪ tr′edir. Por ∪ tr′ei:dir.
B′uta ∪ v′andır. Ta ∪ v′anal ∪ ç′akve ∪ p′istir.
B′uta ∪ b′andır. Ta ∪ b′ante ∪ m′izdir.
B′upen ∪ cer′edir. Pence ∪ r′ea ∪ ç′ıktır.
B′uc′amdır. C′amber ∪ r′aktır.
B′udo ∪ l′aptır. Do ∪ l′abbü ∪ y′ük ∪ vege ∪ n′iştir. ′Oka ∪ pal′ıdır.
B′ubil ∪ gisa ∪ y′ardır. Bil ∪ gisa ∪ y′arye ∪ n′ivepa ∪ hal′ıdır.
B′ur′aftır. R′afyük ∪ s′ekveu ∪ z′undur. B′uder ∪ sa:n′e ′i:dir.
Alıştırma Lütfen sorulara cevap veriniz:
1. Bu nedir? (аудитория). Dersane nasıldır? 2. Bu nedir? (дверь). Kapı nasıldır? 3. Bu
nedir? (стол). Masa nasıldır? 4. Bu nedir? (ручка). Kalem nasıldır? 5. Bu nedir? (книга). Kitap
nasıldır? 6. Bu nedir? (тетрадь). Defter nasıldır? 7. Bu nedir? (стул). Sandalye nasıldır? 8. Bu
53
nedir? (стена). Duvar nasıldır? 9. Bu nedir? (картина). Resim nasıldır? Bu nedir? (портрет).
Portre nasıldır? Bu nedir? (потолок). Tavan nasıldır? Bu nedir? (пол). Taban nasıldır?
Bu nedir? (окно). Pencere nasıldır? Bu nedir? (шкаф). Dolap nasıldır? Bu nedir? (полка).
Raf nasıldır?
Alıştırma Расскажите в указательно-описательной форме по-турецки об
аудитории, в которой Вы занимаетесь.
§ Вопросительные местоимения NE? KİM?
В именных предложениях сказуемое наряду с вопросом NASIL? (Какой? - по
качеству) может отвечать на вопросы KİM? (Кто? – широком смысле слова, в том числе с
указанием на имя, пол, профессию и т.д.) и NE? (Что? Что за? Какой? - по сущности).
Различие вопросительных местоимений «nasıl» и «ne» в значении «какой»
определяется взаимодействием двух категорий - «объективное» и «субъективное» качество.
Объективное качество внеположено оценке человека, является внутренним и сущностным.
Субъективное качество основано на оценочном отражении человеком внешних свойств
референта. Сравните:
1. Какая это улица? / Это – улица Лобачевского (объективное).
2. Какая это улица? / Это красивая и чистая улица (субъективное).
Вопросительное местоимение «ne» в значении «какой» отражает объективное
качество, вопросительное местоимение «nasıl» в значении «какой» отражает субъективное
качество.
NASIL? NE?
Какой? (по качеству) Что? Что за? Какой (по сущности)
Bugün ne? (Какой сегодня день - т.е. что
O gün nasıldır? (Тот день какой?) сегодня за день?)
Bugün Salı (Сегодня вторник)
O gün güzeldir (Тот день прекрасный) Yarın ne? – Yarın Çarşamba.
Дни недели:
Pazar Сегодня воскресенье.
BUGÜN Pazartesi Сегодня понедельник.
(bu + gün) Salı Сегодня вторник.
Сегодня Çarşamba Сегодня среда.
(этот день) Perşembe Сегодня четверг.
ne Cuma Сегодня пятница.
Cumartesi Сегодня суббота.
54
Слова, называющие дни недели, не зависимо от роли и места в предложении
пишутся с заглавной буквы.
Alıştırma С использованием вопросительных местоимений задайте вопрос к
следующим предложениям по модели:
ÖRNEK: Bu adam jandarmadır. – Bu adam kimdir?
1. Bu fayda büyüktür. 2. Bu, büyük bir faydadır. 3. Bu fiyat yüksektir. 4. Bu adam
düşmandır. 5. Bu, yeni bir standarttır. 6. Bugün Cumadır. 7. Bugün iyi bir gündür. 8. Bu plaka
eskidir. 9. Bu, alçak bir tabandır. Bu, büyük bir yaştır. Bugün Milli Eğitim Bakanlığı
kapalıdır. Bu söz sıfattır. Bu fayda zayıftır. O istavrit tazedir. Bu yeni ve iyi bir
standarttır. Bu spekülasyon çirkindir.
Alıştırma Okuyup tercüme ediniz:
1. Bu nedir? - Bu (окно). Pencere nasıldır? - Pencere (открытое). 2. Bu nedir? - Bu
(фрукты). Meyve nasıldır? - Meyve (красивые). 3. Bu kimdir? - Bu (мужчина). Erkek nasıldır? -
Erkek (занятый). 4. Bu nedir? - Bu (дверь). Kapı nasıldır? - Kapı (высокая, закрытая). 5. Bu
nedir? - Bu (овощи). Sebze nasıldır? - Sebze (дешевые и порченные). 6. Bu kimdir? - Bu
(молодой человек). Genç nasıldır? - Genç (старательный). 7. Bu kimdir? - Bu (женщина). Kadın
nasıldır? - Kadın (молодая). 8. Bu nedir? - Bu (книга). Kitap nasıldır? - Kitap (хорошая). 9. Bu
nedir? - Bu (потолок). Tavan nasıldır? - Tavan (низкий и грязный). Bu nedir? - Bu (хлеб).
Ekmek nasıldır? - Ekmek (черствый). Bu kimdir? - Bu (сын). Oğul nasıldır? - Oğul
(взрослый). Bu nedir? - Bu (комната). Oda nasıldır? - Oda (узкая и длинная). Bu nedir? -
Bu (пальто). Palto nasıldır? - Palto (теплое). Bugün ne? – Bugün (понедельник, вторник,
среда, четверг, пятница, суббота, воскресенье). Bugün hava nasıldır? - (снова холодная).
Murat bugün nasıldır? (наверное в порядке). Bu söz nasıldır? (неприличное). Bu kruvaze
nasıldır? (светлого цвета, серый). Bu istavrid nasıldır? (наверное свежая). Bu uzun boylu
genç kimdir? (может быть словак, может быть словен). Bu stadyum nasıldır? (большой и
новый).
Alıştırma Örnekteki gibi yapınız:
ÖRNEK: masa - uzun → Bu nedir? Bu masadır. Masa nasıldır? Masa uzundur.
adam - boş; genç - çirkin; kız - genç; delikanlı - çalışkan; koltuk - pahalı, oda - geniş;
dersane - açık; ahbap - iyi; koridor - uzun; erkek - alçak; kitap - eski; kalem - yeni; pencere - pis;
taksi - boş; defter - ince; adam - serbest; panjur - kapalı; çay - koyu; baba - yaşlı; kız - tembel; kadın
- sevimli; oğlan – iyi kalpli; dolap - dolu; meyve - yaş; sebze - olgun.
55
Alıştırma Örnekteki gibi yapınız:
ÖRNEK: ada/большой-маленький
Bu ada nasıl? – Belki büyük, belki küçük.
jandarm/хороший-плохой, adam/открытый-скрытный, kalay/горячее-холодное,
kompüter/дорогой-дешевый, kapalı adam/друг-враг, uzun boylu adam/славянин-скандинав,
nokta/большая-маленькая, plaka/светлого цвета-темного цвета, grev/длинная-короткая,
standart/новый-старый, statü/высокий-маленький, nokta/жирная-тонкая.
Alıştırma Rusçadan Türkçeye tercüme ediniz:
1. Та польза незначительная. 2. Эта фотовспышка слабая. 3. Слово «iyi» – это
прилагательное. 4. Этот профессор – полковник. 5. Эта цена высокая. 6. Тот остров длинный
и широкий. 7. Олово – светлого цвета. 8. Тот большой остров красивый. 9. Соловья баснями
не кормят. Терпение и труд все перетрут. Эта птица старая. Сегодня воскресенье:
Великое Национальное Собрание Турции и Министерство национального образования
закрыты. Завтра почта, телеграф, телефон открыты. Сегодня стадион пустой. Этот
цвет красивый и насыщенный. Эти длинные макароны хорошие. Хасан – скрытный
человек. Эта забастовка длинная. Использование фото вспышки запрещено. Этот
автомобильный номер новый. Мурат кто по профессии? – Мурат врач.
Alıştırma *. “Alıştırmalar” kitabına bakınız:
Alıştırma Türkçe’den Rusça’ya ve Rusçadan Türkçeye tercüme ediniz:
1. Bugün fena bir gündür. / Завтра – плохой день. 2. Moskova büyük bir şehirdir. /
Анкара – красивый город. 3. Bu kötü söz yasaktır. / Эта плохая фраза не запрещена. 4. Bugün o
açık yürekli adam iyidir. / Сегодня вот этот проблемный человек плохо себя чувствует. 5. O
genç kız incedir. / Этот симпатичный молодой человек стройный. 6. Bu eski palto incedir. / То
новое пальто теплое. 7. O yaşlı müdür meşguldür. / Этот молодой начальник незанят, его уж
след простыл. 8. Bu eski dost kısa boylu. / Этот славянин высокого роста. 9. Bu çiçeği burnunda
meyve taze ve pahalı. / Те несвежие фрукты дешевые.
Alıştırma Türkçe okuyunuz ve Rusçaya tercüme ediniz:
ca´mmo ∪ zai´k; ca´mre ∪ si´m; boşa ∪ dam; ba ∪ yatek ∪ mek; buba ∪ ba; incepa ∪ lto;
açıkın ∪ san; boşo ∪ da; ucuski ∪ tap; ucuzme ∪ yva; a:rkan ∪ la:_ ∪ dam; yokye ∪ re; çamu∪ rukar∪ nında;
çürüka∪ dam; kurumay∪ va; bojdu ∪ lap; kü∪ çükek ∪ mek; sa∪ bıra∪ cıdır; ka∪ rındo ∪ yurmaz;
onunye∪ rinde; ye∪ llere∪ siyor; sa∪ yınmü∪ dür.
Alıştırma Türkçeye çeviriniz:
1. Сегодня погодя опять холодная. 2. Хасан наверное высокого роста. 3. Эти
макароны длинные. 4. Тот жандарм – скрытный человек. 5. Этот остров большой и красивый.
6. Тот большой шкаф легкий, он пустой. 7. Это олово горячее. 8. Та встреча
56
продолжительная. 9. Это неприличное слово плохое. Этот стол темного цвета новый, тот
стол светлого цвета старый. Этот мужчина высокого роста скандинав. – Нет, он славянин.
Он словак или словен. Этот цвет красивый, он насыщенный. Что это такое? – Это
ставрида. Эта статистика и этот стандарт новые. Что это? – Это точка. – Нет, это
запятая. Соловья баснями не кормят. Этот человек – враг. – Нет, это плохое слово –
спекуляция. Он мужчина – профессор. Он хороший, открытый человек. Это новое
длинное слово – имя прилагательное. Этот новый статус неприглядный. Тот серый
двубортный пиджак тесный. Эта просторная степь красивая. Тот автомобильный
номерной знак темного цвета.
Alıştırma Türkçeden Rusçaya ve Rusçadan Türkçeye tercüme ediniz:
koyu Ortodoks; Skandinav, Slovak, Sloven v.b.; iyi prensip; eski standart; yeni statistik;
fena flaş; geniş step; uzun grev; büyük kriz; kötü plan; kısa program; açık protesto; zayıf proje; eski
yaşlı ahbap; gözyaşı
новый и старый репертуар; открытый протест; неосновательный принцип;
просторная степь; опасный проект; эти противные слезы; старая фотовспышка; слабенький
репертуар; отвратительная спекуляция; друг, товарищ, приятель и т.п.
Alıştırma Rusçaya tercüme ediniz:
Bu serbest program uzundur. Bu bayat söz fenadır. Bu Slav Ortodokstur. Bu istavrit
tazedir, o istavrit çürüktür. Bu ince makarna iyidir. Bu açık bir spekülasyondur. Bu nedir? – Bu
diplomatik protokoldür. Yarın bu yaşlı adam meşguldür. Bu kız kötüdür. Bu statü nasıl? Bu sehpa
nasıl? – Bu sehpa yenidir, o gridir. Sabır acıdır, meyvası tatlıdır. Bu zayıf statistik eskidir. Bu
tuvalet güzel, o temizdir. Bu çirkin spekülasyon kötüdür. Hangi makarna iyidir?
Alıştırma Türkçe söyleyiniz:
Эта девушка плохо влияет на людей. Тот непригодный к работе человек пожилой. У
Мурата сегодня нет никаких дел. Чего зря говорить! Эта светлого цвета серая стена грязная.
Это – высокий статус. Старый (прежний) начальник пожилой, новый начальник молодой.
Что такое протокол? Этот славянин православный. Этот кризис затянувшийся. Этот туалет
плохой и грязный. Та новая стена прозрачная. Этот высокий стул, тот длинный стол, вот это
широкое кресло и т.п. какие? Этот старый друг скандинав, тот старый товарищ словак, этот
новый приятель словен. Эта новая вольная программа прекрасная. Эта ставрида уже
несвежая. Какая завтра погода? Этот мужчина неженат, т.е. он свободный.
57
DERS 2
§ 1. Парные звонкие и глухие согласные на конце слова
В турецком языке звонкие согласные, образующие пары по звонкости-глухости, на
конце слова при произнесении в устной речи, как правило, не оглушаются. В ряде случаев
это может приводить к искажению смысла. В первую очередь это относится к парам
согласных, в которых глухая согласная не претерпевает озвончения при присоединении
аффикса, начинающегося с гласной: (v-f, z-s). Звонкие согласные (b, c, d и g) в конце слова в
турецком языке встречаются достаточно редко, но и в этом случае рассматриваемое
фонетическое явление сохраняет свою актуальность. Например: av – охота / af (-ffı) –
амнистия, прощение; ad – имя / at - лошадь; hac (-ccı) – мусульманское паломничество / haç –
крест и т.д.
Искажение смысла, связанное с неуместным оглушением конечной звонкой
согласной, может компенсироваться контекстом (как обще-смысловым, так и
грамматическим и лексическим). Однако подобного рода фонетические ошибки приводят к
затруднению восприятия.
Alıştırma 1. Türkçe okuyunuz:
hafiz[a:], hacıyatmaz, geriz, ayaz, çekelez, emraz, peyrev, görev, hokkabaz, ahraz, bezzaz,
demagog, piyaz, söylev, haşiv, Gagavuz, namaz, biraz, drog, poyraz, grev, hicaz, ağraz, beyaz,
palaz, papaz, saylav, haz, hız, bağnaz, çömez, palaz, semiz, gaz, galiz, araz, burnaz, daz, pastav,
hipnoz, haylaz, haciz, alev, çerez, merkez, sakız, çapraz, geniz, avaz, cambaz, kiraz, peşrev, horoz,
hayalbaz[l’], giz, az, çepez, eğrez, niyaz, hıdiv, havuz, alaz, boğaz, dav, rumuz
Alıştırma 2. Türkçe okuyunuz:
huşunet, hırs, gergef, atıf, sanat, dılak, sarraf, husuf, herkes, selef, badas, canfes, teklif,
hostes, gaf, hatif[a:], badat, dalyarak, resif, hisset, güzaf, herif, bayat, damdazlak, nekes, hoşaf,
hedef, masraf, başat, dalak, fes, hoşnut, helis, hedef, baharat, çirkef, espas, himmet, haf, hassas,
sıfat, dayak, saçak, humus, herif, sedef, nefes, çarşaf, damat, hüviyet, heves, halef, miras, hayat,
kapak, sahaf, hilâf[l’], hafif[a:], taraf, beraat, ırmak, sadak
Alıştırma 3. Türkçe okuyunuz:
1. heccav - esnaf; had - hat; hav - haf; dev - def; sınav - sınıf; gammaz - elmas; apaz -
akpas; az - as; garaz - asparagas, kez - kes, bez - abes, sav - saf; pastav - raf; arşiv - aktif; papaz -
paspas; baz - bas; bad - bat; yaz - yas; caz – casus[a:]; cav - çafçaf; ceviz - cinas; diyalog - blok; dog
- dok; div - datif; dilbaz - dessas; diyez - domates; enkaz - kas; faz - esas; feyyaz - eşhas; falez –
enfes; parantez – patátes; naz – nadas; siz – sis
2. sizin damda, si ∪ z′indam ∪ d′a, var, beş boz başlı, bejb′ozbaş ∪ l′ı, beş boz ördek,
bejb′ozör ∪ d′ek, bizim damda, bi ∪ z′imdam ∪ d′a, var, beş boz başlı, bejb′ozbaş ∪ l′ı, beş boz ördek,
58
bejb′ozör ∪ d′ek, sizin damdaki, si ∪ z′indam ∪ dak′i, bejb′ozbaş ∪ l′ı, bejb′ozör ∪ d′ek, bizim damdaki,
bi ∪ z′imdam ∪ dak′i, bejb′ozbaş ∪ l′ı, bejb′ozör ∪ de′e, s′iz de, bizim gibi, s′iz ∪ debi ∪ z′imgi ∪ b′i,
bejb′ozbaş ∪ l′ı, bejb′ozör ∪ d′eksi ∪ niz, demiş, bejb′ozör ∪ d′eksi ∪ nizde ∪ m′iş
Sizin damda var beş boz başlı beş boz ördek,
[si ∪ z′indam ∪ d′a_ v′ar_bejb′ozbaş ∪ l′ı_bejb′ozör ∪ d′ek]
bizim damda var beş boz başlı beş boz ördek.
[bi ∪ z′indam ∪ d′a_ v′ar_bejb′ozbaş ∪ l′ı_bejb′ozör ∪ d′ek]
Sizin damdaki beş boz başlı beş boz ördek;
[si ∪ z′indam ∪ dak′i_bejb′ozbaş ∪ l′ı_bejb′ozör ∪ d′ek]
bizim damdaki beş boz başlı beş boz ördeğe:
[bi ∪ z′indam ∪ dak′i_bejb′ozbaş ∪ l′ı_bejb′ozör ∪ de′e]
"Siz de bizim gibi beş boz başlı beş boz ördeksiniz." demiş.
[s′iz ∪ debi ∪ z′imgi ∪ b′i_bejb′ozbaş ∪ l′ı_bejb′ozör ∪ d′eksi ∪ nizde ∪ m′iş]
§ 2 . Имена собственные. Написание слов с заглавной буквы
Правило, по которому в ТЯ происходит образование имен собственных, имеет
ряд общих с РЯ положений. В ТЯ, как и в РЯ, к именам собственным относятся:
- имена и фамилии людей: Kadir Dikbaş; Şerif Erdikici; Mete Uğuz; Bendevi
Palandöken;
- прозвища животных: Badi, Düldül, Sarıkız, Minnoş, Nazlı;
- названия государств: Türkiye Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu (Российская
Федерация), Birleşik Arap Emirlikleri (Объединенные Арабские Эмираты), Amerika Birleşik
Devletleri (Соединенные Штаты Америки), Çin Halk Cumhuriyeti (Китайская Народная
Республика);
- наименование планет: Güneş (Солнце), Jupiter (Юпитер), Dünya (Земля), Ay (Луна)
– если такие слова, как, например, “солнце”, “земля”, “луна” используются не для называния
и указания на соответствующие планеты, они являются именами нарицательными (Bugün
güneş sıcaktır. – Сегодня солнце жаркое);
- имена религиозных и мифологических персонажей: İsâ (Иисус), Tanrı (Господь),
Allah (Аллах), Azrail (Азраил / Гавриил), İbrahim (Ибрагим / Авраам), Zeus (Зевс);
- топонимы и гидронимы: Güney Asya (Южная Азия), Kuzey Avrupa (Северная
Европа), Doğu Anadolu (Восточная Анатолия), Marmara (район Мраморного моря), Dicle
(funduszeue.info), Fırat (funduszeue.info);
59
- названия городов, районов, микрорайонов, проспектов, улиц и т.д.: İstanbul, Bursa,
Londra, Moskova; Ürgüp, Söke; Akçaköy; İkievler, Ümitköy; Atatürk Bulvarı; Necatibey Caddesi,
İlkadım Sokağı.
Однако в ТЯ в отличие от РЯ в группу имен собственных входят также
следующие категории слов:
- слова, относящиеся к формам уважения; титулы; слова-наименования профессий,
идущие после или стоящие перед именами людей и используемые в качестве форм
обращения или официального указания на статус: Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Sayın Kemal
Eraslan (господин Кемаль Эраслан), Orhan Bey (господин Орхан), Fatma Hanım (госпожа
Фатма), Prof. Dr. Umay Günay (профессор доктор Умай Гюнай), Doktor Yaşar Anlar (доктор
Яшар Анлар), Mareşal Fevzi Çakmak (маршал Февзи Чакмак), Fatih Sultan Mehmet (султан
Мехмет Фатих/Завоеватель), Büyük Ekaterina (Екатерина Великая/Вторая).
Термины родства не являются именами собственными (Fahriye abla / старшая сестра
Фахрийе, Ayşe teyze / тетя Айше). Однако, если термины родства используются в качестве
прозвищ, форм обращения, т.е. не используются в функции терминов родства, то они
пишутся с заглавной буквы: Nene Hatun / госпожа Нене, Hala Sultan / тетушка Султан, Dayı
Kemal / дядюшка Кемаль.
- имена, называющие титул, должность человека в официальных письмах: Sayın
Bakan (господин министр), Sayın Müdür (господин начальник);
- наименование национальности, племени: Rus (русский, россиянин), Türk (турок,
тюрок), İngiliz (англичанин), Japon (японец), Türkmen (туркмен);
- наименование языков и говоров: Türkçe (турецкий язык), Almanca (немецкий язык),
Rusça (русский язык), Özbekçe (узбекский язык);
- наименование дней недели и месяцев: Ocak (январь), Nisan (апрель), Salı (вторник),
Çarşamba (среда);
- называние людей, принадлежащих к той или иной религии, а также наименование
религий и течений: Müslüman (мусульманин) – Müslümanlık (мусульманство), Hıristiyan
(христианин) – Hıristiyanlık (христианство), Budist (буддист) – Budizm (буддизм);
- в официальном наименовании улиц, площадей, дворцов, мостов, памятников и т.д.
все компоненты словосочетания, включая непосредственно слова “улица”, “площадь”,
“дворец”, “мост”, “памятник” и т.д., являются именами собственными: Yıldız Mahallesi
(микрорайон Йылдыз), Karaköy Meydanı (площадь Каракёй), Gazi Mustafa Kemal Bulvarı
(бульвар имени Ататюрка), Nene Hatun Caddesi (проспект госпожи Нене), Cemal Nadir Sokağı
(улица Джемаля Надира), Topkapı Sarayı (дворец Топкапы), Dolmabahçe Sarayı (дворец
60
Долмабахче), Çankaya Köşkü (дворец Чанкая), Ankara Kalesi (анкарская крепость), Galata
Köprüsü (Галатский мост), Beyazıt Kalesi (крепость Баязит);
- официальное наименование организаций: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türk Dil
Kurumu (Турецкое лингвистическое общество), Milli Kütüphane (Национальная библиотека),
Atatürk Orman Çiftliği (национальный парк имени Ататюрка), Çankaya Lisesi (Чанкайский
лицей), Bakanlar Kurulu (Совет министров), Yüksek Öğretim Kurulu (Совет по высшему
образованию);
- слова из разряда имен нарицательных, если они в иносказательной (сокращенной)
форме указывают на конкретное учреждение: “meclis”, как “совет” и “Meclis”, как “турецкий
парламент”.
- все слова в официальном наименовании книг, газет, журналов, картин, памятников,
законов и т.д.: Türk Dili Tarihi (История турецкого языка), Rusça-Türkçe Sözlük (Русско-
турецкий словарь), Medenî Kanun (Гражданский кодекс).
Если слова не входят в официальное наименование, они пишутся со строчной буквы:
Milliyet gazetesi (газета “Миллийет”), Türk Dili dergisi (журнал “Турецкий язык”), Ayçiçekleri
tablosu (картина “Подсолнухи”).
Служебные слова в официальных наименованиях пишутся со строчной буквы: Leylâ
ile Mecnun (Лейла и Меджнун), Diyorlar ki (Говорят, что…), Ya Devlet Başa ya Kuzgun Leşe
(Либо пан, либо пропал.).
Alıştırma 4. Rusça söyleyiniz:
hac, Ay, Marmara, Büyük Ekaterina, Müslüman, Galata Köprüsü, Rusça-Türkçe Sözlük,
at, Dünya, Doğu Anadolu, Fatih Sultan Mehmet, Özbekçe, Ankara Kalesi, Türk Dili Tarihi, Rusya
Federasyonu, Allah, Sayın Kemal Eraslan, İngiliz, Hıristiyanlık, Türk Dil Kurumu, Ya devlet başa
ya kuzgun leşe, Birleşik Arap Emirlikleri, Azrail, Orhan Bey, Japon, Budist, Milli Kütüphane, Gazi
Mustafa Kemal Atatürk, Amerika Birleşik Devletleri, İbrahim, Fatma Hanım, Türkmen, Budizm,
Atatürk Orman Çiftliği, Türkiye Cumhuriyeti, Tanrı, Fırat, Türk, Hıristiyan, Türkiye Büyük Millet
Meclisi, diyorlar ki, haç, İsâ, Dicle, Rus, Müslümanlık, Beyazıt Kalesi, Medenî Kanun, Çin Halk
Cumhuriyeti, Zeus, Prof. Dr. Umay Günay, Türkçe, Topkapı Sarayı, Çankaya Lisesi, ad, Jupiter,
Kuzey Avrupa, Mareşal Fevzi Çakmak, Rusça, Çankaya Köşkü, Yüksek Öğretim Kurulu, Güneş,
Güney Asya, Doktor Yaşar Anlar, Almanca, Dolmabahçe Sarayı, Bakanlar Kurulu
Лингвострановедческий модуль
Задание 1. Найдите по карте и покажите географический район Marmara,
ознакомьтесь с лингвострановедческим комментарием:
Регион Мраморного моря <Рис.№13>. Получивший свое название от Мраморного
моря, регион находится на северо-западе страны и занимает территорию кв. км. Он
61
соседствует с Чёрным, Мраморным и Эгейским морями. Стамбул с проливом Дарданеллы
находится в этом регионе. Его территория расположена на двух континентах: Азии и Европе.
Расположенные, вблизи турецкого побережья, в Эгейском море острова: Бозджаада и
Гёкчеада /Имроз/, также относятся к региону Мраморного моря. В регионе Мраморного
моря, один из индустриальных центров Турции, благодаря промышленной оси Стамбул-
Бурса-Измит наряду с промышленностью и торговлей, туризм также является основным
источником доходов населения. Регион Мраморного моря имеет значительные
преимущества в сравнении с другими регионами Турции с учетом прохода через него
автострад, кратчайшим путем соединяющих Европу и Азию, и морских путей, связывающих
страны Черноморского бассейна со Средиземным морем. Все это способствовало
всестороннему развитию региона, росту его населения и повышению уровня благосостояния.
Регион Мраморного моря, где берут начало многие великие цивилизации, стал одним из
самых значительных центров культуры, искусства и туризма со своими уникальными
творениями зодчества и природными красотами (funduszeue.info).
Задание 2. Найдите по карте и покажите страны: Rusya Federasyonu, Birleşik Arap
Emirlikleri, Amerika Birleşik Devletleri, Türkiye Cumhuriyeti, Çin Halk Cumhuriyeti.
Задание 3. Найдите по карте и покажите реки Fırat и Dicle, ознакомьтесь с
лингвострановедческим комментарием:
Евфрат <Рис.№14>. Река в Турции, Сирии и Ираке, самая крупная в Западной Азии.
Длина (от истока реки Мурат) км, от слияния рек Мурат и Карасу - км, площадь
бассейна тыс. км2. Берёт начало в горах Армянского нагорья. В верховьях имеет
преимущественно горный характер, в узком ущелье прорезает окраинные хребты
Армянского нагорья Малатья и Эргани. В низовьях Евфрат двумя рукавами сливается с
рекой Тигр, образуя реку Шатт-эль-Араб, впадающую в Персидский залив. Междуречье
Евфрата и Тигра является одним из древнейших центров цивилизации на земном шаре, на
берегу Евфрат был расположен г. Вавилон. Воды Евфрат с давних пор широко используются
для орошения (funduszeue.info).
Тигр. Река в Турции и Ираке (частично протекает по границе этих стран с Сирией).
Длина около км, площадь бассейна тысяч км2. Берёт начало в Восточном Тавре на
востоке Турции. Судоходен (для судов с осадкой до 1,2 м) до Багдада, во время половодья -
до Мосула. На реке Тигр располагаются города Диярбакыр (Турция), Мосул, Багдад, Эль-
Кут, Амара (Ирак) (funduszeue.info).
62
Задание 4. Найдите по карте и покажите города, ознакомьтесь с
лингвострановедческим комментарием: İstanbul, Bursa, Ürgüp, Londra:
Стамбул <Рис.№15>. «Столица империй» Стамбул, был основан в г. до н.э.
мегарийцами и изначально получил свое название по имени их предводителя Византа.
Полуостров исторического значения, расположенный между Мраморным морем и бухтой
Золотой рог, похож на музей под открытым небом с творениями и памятниками искусства,
несущими следы Римской, Византийской и Османской империй, столицей которых был в
течение веков (funduszeue.info).
Бурса <Рис.№16>. Французский поэт Анри де Ренье окрестил пятый по величине
город Турции Бурсу, утопающий в зелени на склонах горного хребта Улудаг,
«божественным городом». Бурса, знаменитая своим шелком, махровыми тканями и горячими
источниками, также является крупным индустриальным центром. В ней особенно развиты
автомобильная и текстильная промышленность. В южной части города, где больше
памятников истории Османского периода, расположен Национальный парк Улудаг -
идеальный центр для зимних видов спорта, снабженный современными сооружениями
(funduszeue.info).
Ургюп <Рис.№17>. Небольшое поселение Ургюп лежит на дороге, которая
соединяет Кайсери с Невшехиром и Аксараем. Поселение прилепилось к плоскому и слегка
наклонному плато. Наиболее древние дома опираются на выступающие скалы и иногда
прячутся между ними. Ургюп, основанный у подножия Вершины желаний, упоминается в
старых картах как Осианна (funduszeue.info).
Лондон<Рис.№18>. Столица Соединённого Королевства Великобритании и
Северной Ирландии, а также Англии, крупнейший город наБританских островах. Площадь
города составляет км². Население более 7 млн. чел. По населению город занимает е
место в мире, 2-е в Европе. В городе находится международный аэропорт Хитроу, один из
крупнейших в мире, речной порт на реке Темзе, многие всемирно известные
достопримечательности: Вестминстерское аббатство, комплекс Вестминстерского дворца,
Собор Святого Павлаи т.д. Лондон находится на нулевом меридиане, который также часто
называют гринвичским (funduszeue.info).
Alıştırma 5. Türkçe söyleyiniz:
1. Эта полка старая. 2. Вот этот потолок высокий. 3. Тот компьютер новый. 4. Вот
это низкое кресло дорогое. 5. Тот длинный стол плохой. 6. Здравствуйте! Что нового? - Все в
порядке! 7. Тот стул плохой. 8. Эта комната тесная. 9. Эта красивая девушка трудолюбивая.
Тот некрасивый мужчина лентяй. То чистое окно закрыто, это грязное окно открыто.
Этот мужчина подлый. Те спелые фрукты и овощи дешевые. Эти овощи плохие и
63
неспелые. Этот юноша зрелый. Сегодня вторник, и сегодня погода прекрасная.
Какой сегодня день недели? - Сегодня воскресенье. - Отлично! Как Вы поживаете? -
Спасибо, хорошо. Сегодня опять погода холодная. Какой сегодня день недели? –
Возможно вторник. Этот шкаф светлого цвета дорогой, цена высокая. Этот пожилой
человек – мусульманин, та молодая девушка – христианка.
SÖZLÜK
iş1 дело, работа, деятельность, занятие; вопрос, проблема; умысел
kolay 2
легкий (несложный)
zor трудность, затруднение, неудобство; необходимость,
вынужденность; давление, принуждение; тяжелый (трудный) –
антоним “kolay”; трудно, тяжело
güç,-cü тяжелый (трудный) – антоним “kolay”; трудно, тяжело; с
трудом; сила (в funduszeue.info), мощь; потенциал
güçlü сильный, мощный (turp gibi/досл. как редька – крепкий,
сильный о человеке)
zayıf слабый, хилый; худой, тощий; маловероятный; некрепкий;
некомпетентный; незначительный
zayıf nahif – очень слабый
zayıf kız - слабенькая девочка
zayıf doktor – «слабый» (некомпетентный) врач
hâfif3 легкий (по весу) – антоним “ağır”; легкий (несытный – о еде) -
антоним “ağır/doyurucu”; легкий (нетеплый – об одежде);
некрепкий (о сне); незначительный, неважный (в устойчивых
выражениях)
uyku сон (состояние сна); спячка
deliksiz uyku (ağır uyku) – крепкий сон; kuş uykusu / tavşan
uykusu (hafif uyku) – некрепкий, чуткий сон; uyku saati – время
сна
derin глубокий (в шир. знач.)
ağır тяжелый (по весу, в т.ч. и переносном значении); тяжелый,
сытный (о еде); тяжелый, крупногабаритный; тяжелый,
значительный; тяжелый, опасный; тяжелый (о словах, в т.ч.
уничижительный); тяжелый, крепкий (о сне); приглушенный (о
звуке)
64
doyurucu сытный, плотный (о еде); полный, полностью
удовлетворяющий (перен. о знаниях, информации, событиях и
т.д.)
yemek,-ği пища, еда, блюдо (пища)
ad (isim,-smi) имя, название
soyadı фамилия
aile семья
öz4 суть, сущность, внутреннее содержание чего-либо или кого
либо; сам, свой; родной – антоним “üvey”
üvey неродной
kardeş брат, сестра; Kardeş! - Братишка! (форма обращения);
erkekkardeş брат
kızkardeş сестра
bina здание, корпус
ev дом, жилище; дом, внутреннее убранство; дом, семья
ártık уже
daha все еще, еще
söz5 фраза, выражение (laf); слово (kelime; sözcük); неточная
информация, слух (söylenti); обещание (vaat/vaad)
laf слово; выражение; пустословие; разговор; тема разговора; слух
çanta сумка
valiz (= bavul) чемодан
sokak,-ğı улица (в значении магистраль. Не путайте с ипользованием
слова “улица” во фразах типа “На улице идет дождь”)
cadde проспект
meydan площадь
telefon телефон
evli женатый, замужняя
yeni evli молодожен
bekâr холостой, незамужняя
otel гостиница
memleket6 страна, родина (большая и малая)
şehir,-hri город
7
(kent/site)
65
baş kent столица
kardeş şehir город-побратим
köy деревня
hasta больной
Rusya Россия
Moskova Москва
Ankara Анкара
İstanbul Стамбул
Türkiye Турция
Kızıl Meydan Красная площадь
AÇIKLAMA
1. İş: İşin kötüsü – Самое плохое то, что… / İşin tuhafı – Самое странное то, что…
İş mi? – Разве это дело? Разве это проблема? Ничего не стоит сделать.
İş değil. (İşten değil. / İşten bile değil.) – Пару пустяков.
İşine bak! – Лучше смотри за собой! Не лезь не в свои дела! Делай свое дело!
2. Kolay-zor-güç: Dile kolay! – Легко сказать! (Bu iş dile kolay. – Эта работа только на
словах легкая.); Zorun ne? – В чем твоя проблема? Чего ты хочешь?
3. Hafif-ağır-doyurucu-derin: eli hafif – легкий на руку; У него легкая рука (у него
все легко и удачно получается); hafif uyku – некрепкий сон; hafif hafif – легкий-прелегкий;
ağır ağır – тяжелый-претяжелый; ağır uyku – крепкий, глубокий сон; ağır iş – напряженная,
интенсивная, обременительная работа; ağır hasta – тяжело больной; ağır söz – “крепкое
словечко”, обидное, задевающее за живое слово; eli ağır – о человеке, который медленно
работает; у него тяжелая рука (Он как даст, так уж даст).
Alıştırma 6. Rusça söyleyiniz:
ince iş; çürük iş; ağır iş; zor iş; kolay iş; kardeş şehir; kardeş okul; ağır uyku; ağır hasta;
ağır söz; eli ağır; eli hafif; hafif uyku; hafif hafif; işin kötüsü; işin tuhafı; İş mi? İş değil! İşine bak!
Dile kolay! Zorun ne? af; av; ad; at; hac; haç; turp gibi adam; Türkiye Cumhuriyeti; Rusya
Federasyonu; Birleşik Arap Emirlikleri; Amerika Birleşik Devletleri; Çin Halk Cumhurüyeti;
Güneş; Jupiter; Dünya; Ay; İsâ; Tanrı; Allah; Asrail; İbrahim; Zeus; Güney Asya; Kuzey Avrupa;
Doğu Anadolu; Marmara; Dicle; Fırat; Rus; Türk; İngiliz; Japon; Türkmen; Türkçe; Almanca;
Rusça; Özbekçe; Ocak; Nisan; Salı; Çarşamba; Müslüman; Hıristiyan; Budist; Türkiye Büyük
Millet Meclisi; Türk Dil Kurumu; Milli Kütüphane; Atatürk Orman Çiftliği; Çankaya Lisesi;
Bakanlar Kurulu; Yüksek Öğretim Kurulu
4. Öz-üvey: Özü sözü bir (adam) – честный, недвуличный человек (человек, который
как думает, так и говорит и поступает)
66
Alıştırma 7. Örnekteki gibi yapınız:
üvey ana (anne) – неродная мама → мачеха
üvey baba - неродной отец→…; üvey çocuk – неродной ребенок→…; üvey kardeş –
неродной брат (сестра)→…; üvey kız - неродная дочь→…; üvey oğul – неродной сын → ….
5. Söz-lâf: Laf aramızda (Aramızda kalsın.) – Пусть останется между нами. Laf ebesi
(geveze) – болтун; имеющий на все готовый ответ; Söz! – Обещаю! Даю слово! Söz bir Allah
bir! – Уговор дороже денег! Söz gümüşse sükût altındır. – Слово - серебро, молчание – золото;
sözün kısası – короче говоря; Söz yok. (Laf yok.) – Бессмысленно подвергать сомнению. Без
сомнения (с положительной коннотацией); Sözü sohbeti yerinde. – У него хорошо «подвешен»
язык; söz arasında – между тем; Sözü olur mu? (Lafı mı olur?) – Чего об этом говорить. Об этом
нечего и говорить; Söz gelişi. – К слову; bir çift söz – пара слов; Laf ola beri gele. – Все это
пустые слова, болтовня; Laf yok! – Что уж говорить! (о вещах, которые не имеют изъяна, не
могут подвергаться сомнению и критике); Laf söyledi bal kabağı. – Ну ты и «ляпнул» (о
человеке, который сказать не впопад, нелепость, бессмыслицу); laf anlamaz – упрямец,
невежда
6. devlet-memleket-ülke-yurt-vatan-diyar:
devlet – государство (официальное понятие, юридический термин) // yurt (-du) –
отчизна (vatan); родина (memleket); приют, интернат; юрта; студенческое общежитие; край
(diyar) // memleket – страна (ülke); малая и большая родина // ülke – страна (memleket);
государство (devlet) // diyar – край; страна (ülke); мир (в переносном значении, например,
«мир чувств») // vatan – отчизна (yurt)
7. Şehir-kent-site:
şehir – город (населенный пункт – нейтральное понятие) = kent (частично
коннотативно-окрашенное понятие)
site – ограниченная или закрытая местность, территория специального
предназначения: öğrenci sitesi (kampus) – студенческий городок; Yıldız sitesi – Звездный
городок.
Alıştırma 8. Образуйте антонимические пары из предлагаемых имен
прилагательных, составьте словосочетания с согласующимися именами существительными:
ağır, bekâr, evli, hafif, güçlü, kolay, öz, üvey, zor, zayıf, güç, hasta, derin, doyurucu, turp
gibi
Alıştırma 9. Образуйте с указанными именами существительными определительные
словосочетания в парах с известными Вам именами прилагательными – антонимами: aile,
bina, cadde, çanta, iş, kardeş, meydan
67
Alıştırma Приведите синонимы к выделенным словам в рамках соответствующих
словосочетаний:
ağır yemek; temiz şehir; ağır uyku; ağır iş; ağır valiz; tavşan kanı çay; güçlü delikanlı;
büyük ülke; açık yürekli kadın; ağır kanlı erkek; eski söz; turp gibi adam
Alıştırma Rusça söyleyiniz:
1. Bu iş ağır ve zordur. – O iş hafif ve kolaydır. – Şu iş incedir. 2. Bu isim uzun ve zordur.
– O isim kısa ve kolaydır. – Şu isim güzeldir. – Şu isim çirkindir. 3. Bu aile büyük ve güzeldir. – O
aile küçük ve sevimlidir. – Şu aile genç ve tembeldir. 4. Bu kardeş öz ve sevimlidir. – O kardeş
büyük ve çalışkandır. – Şu kardeş üvey ve çirkindir. 5. Bu bina yüksek ve yenidir. – O bina büyük
ve boştur. – Şu bina eski ve çürüktür. 6. Bu söz uzun ve boştur. – O söz kısa ve ağırdır. – Şu söz
kötü ve çirkindir. 7. Bu çanta küçük ve açıktır. – O çanta büyük ve kapalıdır. Şu çanta uzun ve
ağırdır. 8. Bu bavul eski ve ağırdır. – O bavul yeni ve hafiftir. – Şu bavul ucuz ve pistir. 9. Bu sokak
uzun ve doludur. – O sokak kısa ve boştur. – Şu sokak eski ve pistir. Bu telefon koyu renkli ve
açıktır. – O telefon açık renkli ve kapalıdır. – Şu telefon fena ve meşguldür. Bu otel ucuz ve
doludur. – O otel yeni ve güzeldir. – Şu otel pahalı ve boştur. Bu şehir yeni ve temizdir. – O
şehir büyük ve güzeldir. – Şu şehir eski ve pistir.
Alıştırma Türkçe söyleyiniz:
1. Этот вопрос сложный и деликатный. Никому не говори об этом. 2. Без слов! Этот
новый студенческий городок большой и красивый. 3. Этот большой чемодан легкий как
пушинка. 4. Москва большой и, к слову, красивый город. – Разве кто-нибудь в этом
сомневается? 5. Чего уж там говорить, у Мурата хорошо подвешен язык. – Да, у Мурата
на все есть готовый ответ. – Братишка, не сказанное слово – золотое слово. 6. Русский
язык сложный, турецкий язык легкий. – Легко сказать! 7. В чем у тебя проблема? – Мустафа
заболел. Самое плохое то, что он тяжело болен. 8. Говорят, что господин начальник большой
болтун. – Ну ты и сказал! Не лезь не в свои дела! 9. Орхан – турок, Иван – русский, Джон –
англичанин, Зафер – туркмен, Йоко – японец. Орхан и Зафер – мусульмане, Иван –
христианин, Йоко – буддист. Что это за толстая тяжелая книга? – Это новый русско-
турецкий словарь. Хорошее высказывание позволительно, плохое высказывание
непозволительно. Этот молодой человек «не понимает русских слов» (т.е. он большой
упрямец).
Alıştırma Örnekteki gibi yapınız:
ÖRNEK: сумка → ağır çanta → Bu çanta ağırdır.
площадь; государство; деревня; больной; проспект; фраза; дом; сестра; проблема;
семья; книга; человек; хлеб; возраст; отец; погода; Совет министров; девочка; сон; галстук;
68
польза; приятель; студенческий городок; Гражданский кодекс; туркмен; турецко-немецкий
словарь; пасынок
Alıştırma Образуйте антонимические пары в сочетании с предлагаемым именем
существительным:
kolay iş - …; güçlü adam - …; dolu çanta - …; açık renkli valiz - …; sıcak su - …; güzel
doktor - …; deliksiz uyku - …; büyük nokta - …; güzel kız - …; geniş dersane - …; büyük fayda -
…; açık hava - …; kısa boylu oğlan - …; koyu çay - …; derin uyku - …; üvey kardeş - …; büyük
kardeş - …; uzun söz - …; kirli meydan - …; açık telefon - …; yeni başkent - …; kuş uykusu - …;
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası