Ares Özdemir Neden Öldü

AZ0RBAYCAN MiLLl ELML0R AKADEMiYASI<br />

ZOOLOGiYA iNSTiTUTU<br />

QAFQAZ<br />

EKOSiSTEMi:<br />

DGnan, Bu gun, Sabah<br />

“<strong>Qafqaz</strong>in 80 illik zooloji tedqiqatlari”<br />

Beynelxalq Elmi Konfrans<br />

Materiallari<br />

noyabr ci il<br />

BAKI

KONFRANS KOMiTdSi<br />

KONFRANS T0§KiLATQILARI<br />

Ta§kiiat komitasinin sadri<br />

Dr. Elman Yusifov<br />

AMEA Zoologiya Institutunun direktoru<br />

Ta§kiiat komitasinin sadr miiavini<br />

Prof., Dr. Tariyei Talibov<br />

AMEA Naxgivan Bolmasi Bioresurslar<br />

Institutunun direktoru<br />

Ta§kiiat komitasinin sadr miiavini<br />

Dr. Ei§ad Shmadov<br />

AMEA Zoologiya Institutunun direktor<br />

muavini<br />

Ta§kiiat komitasinin sadr muavini<br />

Prof. Dr. §aiq ibrahimov<br />

AMEA Zoologiya Institutunun Ixtiologiya laboratoriyasinm mudiri,<br />

Azarbaycan Ensiklopediyasmm direktor muavini<br />

ELMi KOMiT0<br />

Prof. Dr. ilham Blakbarov, Zoologiya institutu<br />

Prof. Dr. Naim Saglam, Firat Universiteti, TUrkiye<br />

Prof. Dr. Zakariyya Mammedov, Zoologiya institutu<br />

Prof. Dr. Sergey Qa§ev, Tumen Dovlet Universiteti, Rusiya<br />

Dr. Vitaliy Xargenko, l.l.§malhauzen adina Zoologiya Institutu, Ukrayna<br />

Dr. Barat 6hmadov, Zoologiya Institutu<br />

Dr. Tavakkiil isgandarov, Zoologiya Institutu<br />

Dr. Qiyas Quliyev, Zoologiya Institutu<br />

Dr. Sucaddin Quliyev, Zoologiya institutu<br />

Dr. ilyas Babayev, Zoologiya institutu<br />

Dr. Asif Manafov, Zoologiya institutu<br />

Dr. Xalid Bliyev, Zoologiya institutu<br />

Dr. Qara Fataliyev, Zoologiya Institutu<br />

Dr. Adil eiiyev, Zoologiya Institutu<br />

Dr. Sahib Bliyev, Zoologiya Institutu<br />

T3§xiLAT KOMiTasi<br />

Dr. Sabina Biinyatova, Zoologiya Institutu<br />

Koniil Tagiyeva, Zoologiya Institutu<br />

Sahzade Medetova, Zoologiya Institutu<br />

Tiirkan Qurbanova, Zoologiya Institutu<br />

Nazakat Abasova, Zoologiya Institutu<br />

<strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Duron, Bu giin, Sabah.<br />

Baki, , ssh., §akilli<br />

ISBN: <br />

©AMEAZoologiya institutu,

3<br />

MUNDdRiCAT<br />

On soz<br />

1. institut haqqinda<br />

Protozoologiya §obasi<br />

Protistologiya laboratoriyasi<br />

Parazit-sahib munasibatlarinin biokimyavi asaslari laboratoriyasi<br />

Parazitologiya §obasi<br />

Su heyvanlarmm parazitlari laboratoriyasi 25<br />

Helmintologiya laboratoriyasi 47<br />

Entomologiya §obasi<br />

Cucularin fauna va sistematikasi laboratoriyasi<br />

Cucularin ekologiyasi va fiziologiyasi laboratoriyasi<br />

Faydali cucularin introduksiyasi va bioloji mQbarizanin elmi asaslari<br />

laboratoriyasi<br />

Araxnologiya laboratoriyasi<br />

Su heyvanlari §obasi 81<br />

Hidrobiologiya laboratoriyasi 81<br />

Ixtiologiya laboratoriyasi<br />

Mingagevir elmi-tacruba laboratoriyasi<br />

Quru onurgali heyvanlar §obasi <br />

Herpetologiya laboratoriyasi <br />

Ornitologiya laboratoriyasi<br />

Teriologiya laboratoriyasi<br />

informasiya va innovasiya §obasi<br />

Tahsil §obasi<br />

Zooloji muzey <br />

Zoologiya institutunun kitabxanasi<br />

2. Azarbaycanda zooloji tadqiqatlarin 80 illik naticalari<br />

Protozoologiya §6basi<br />

Parazitologiya §obasi<br />

Entomologiya §6basi<br />

Su heyvanlari §6basi<br />

Quru onurgali heyvanlar §obasi

3. Xiilase-meqaleler<br />

Алекперов И. Успехи в изучении видового разнообразия<br />

простейших в Азербайджане <br />

Снеговая Н. Успехи арахнологических и энтомологических<br />

исследований в Азербайджане <br />

Ibrahimov Sh. A brief overview of the scientific researches of<br />

fish in Azerbaijan <br />

Искендеров Т. Биоразнообразие герпетоауны<br />

Азербайджана и проблемы ее охраны <br />

Humbatova S., Sultanov Е.. Avifauna of Azerbaijan:<br />

the past, the present and the future <br />

Yusifov E., Quliyev Q., Qsgarov E. Azarbaycan тэтэШэг<br />

faunasmm dyranilmasina dair <br />

4. Xarici qonaqlarin maqalaleri<br />

Entomologiya bolmasi<br />

Kirkitadze G. Pollination features on the local apple<br />

variety in Georgia <br />

Su heyvanlari bolmasi<br />

Sag lam N. The economic importance and status of<br />

medicinal leeches in Turkey <br />

Sag lam N. Basic principles of breeding of medicinal leech,<br />

Hirudo verbena <br />

Кучерявый В., Скоромная О. Особенности технологии<br />

выращивания товарной рыбы в хозяйствах Украины <br />

Кучерявый В., Вознюк О. Теоретические основы<br />

выращивания карпа в хозяйствах Винницкой области <br />

Трачук Е., Огородничук Г. Активизация разложения<br />

фитомассы высших водных растений в рыбоводных<br />

прудах и интенсификация развития кормовой базы <br />

Рустамов Э.А., Шакирова Ф.М. О современной<br />

ихтиофауне Туркменистана <br />

Japoshvili В., Kuljanishvili Т., Mumladze L. Ichthyofauna of<br />

Paravani and Saghamo Lakes: an updated appraisal

Mundaricat<br />

5<br />

Quru onurgalilari bolmasi<br />

Рустамов Э.А., Шестопал A.A. О современной фауне<br />

земноводных и пресмыкающихся Туркменистана<br />

Гашев С.Н., Раджабова С.С. Сравнительная характеристика<br />

показателей биоразнообразия населения птиц Западного<br />

Прикаспия<br />

Рустамов Э.А. К вопросу о современной орнитофауне<br />

Туркменистана<br />

Unal Y., Коса A., Yelsiz seafoodplus.info, Kurshat О. Wild goat<br />

(Capra aegarus Erxleben, ) population inventory in Turkey,<br />

Isparta Region example ( - )<br />

Bykova E. Mammals biodiversity in Karakalpak Ustyurt,<br />

Uzbekistan <br />

Коса A., Unal Y., Zenbilci М., Eryilmaz A. Distribution of<br />

Caucasian originated mammals in Turkey<br />

Unal Y., Eryilmaz А., Коса A., Zenbilci M. Population status<br />

of the jungle cat (Felis chaus Schereber, ) in Turkey<br />

Рустамов Э.А., Банникова A.A. О современной фауне<br />

млекоптающих Туркменистана<br />

Laboratoriyalar iizra yubiley materiallarini hazirlayan miialliflar<br />

Odabiyyat<br />

Konfransi aks etdiran foto-materiallar

ON SOZ<br />

Elmi ictimaiyyata taqdim olunan bu toplu gox<br />

alamatdar bir hadisaya - AMEA Zoologiya<br />

institutunun 80 illik yubileyina tasadQf edir.<br />

Milli Elmlar Akademiyasinin ilkin manbalarinda<br />

duran, onun ilk ozak qurumlarindan olan bu<br />

qadim elmi-tadqiqat markazi ci ilda SSRi Elmlar<br />

Akademiyasinin Zaqafqaziya filialmin Azarbaycan<br />

§obasinda bolma, ci ildan isa onun bazasinda<br />

institut kimi faaliyyat gostarir. Bu muddat<br />

arzinda institut zoologiyanin an mUxtalif sahalarinda<br />

boyuk va §anli inki§af yolu ke?mi§, Azarbaycan elmina<br />

layiqli tohfalar vermi§, institut laboratoriyalarinda<br />

dunya §6hratli alimlar yeti§mi§dir. Bu tarixi mQddatda zooloq-tadqiqatgilarin<br />

bir nega nasli dayi§mi§, bu nasillarin har biri Azarbaycan zoologiya elminda oz<br />

izlarini qoymu§, bu sahada bUtov bir istiqamat, elmi maktablaryaratmi§lar.<br />

Uzun illarin tadqiqatlari naticasinda Azarbaycan faunasinda nov parazit<br />

va sarbastya§ayan ibtidailar, nov parazit qurdlar (bunlardan <br />

novii fitohelmintlardir), nov rotatorilar, nov xargangkimilar, novdan<br />

artiq mollusk, nov baliq, 10 nov amfibi, 61 nov reptili, nov qu§ va <br />

nov mamali tasvir edilmi§dir.<br />

Kollektivin i§guz amayi naticasinda “Azarbaycanin Qirmizi Kitabi”-nm II<br />

na§ri () i§iq UzU gormu§dur. Kitabda nov nadir va nasli kasilmak tahlukasinda<br />

olan heyvan novlari haqqinda malumat verilir. Zooloqlarin muhum<br />

ara§dirmalarinm bahrasi olan 3 cildlik “Azarbaycanin heyvanlar alami” asari<br />

rus () va azarbaycan dilinda () na§r olunmu§dur.<br />

ibtidailardan tutmu§ mamalilara qadar Azarbaycan faunasinin nov tarkibini,<br />

biologiya va ekologiyasini ahata edan malumat banki internet sistemina<br />

daxil edilmasi Ugun hazirlanmi§dir.<br />

Milli zoologiya elmimizin §anli ke§mi§i ila inamli galacayi arasinda oz<br />

movqe va masuliyyatini hiss edan kollektiv faunistik tadqiqatlari yeni istiqamatlarla<br />

daha da zanginla§dirmak kursunu goturub. Bizim galacaya baxi§ konsepsiyamiz<br />

iT texnologiyalarin tatbiqini daha da geni§landirmak, institut kitabxanasini<br />

tamamila elektronla§dirmaq, klassik zooloji tadqiqatlarla yana§i bir sira<br />

prioritet istiqamatlarin ta§kilini qar§iya hadaf qoymu§dur. Bunlar milli faunamizin<br />

digar canlilarla qar§iliqli alaqada oyranilmasi, novlar va populyasiyalarin<br />

tadqiqinda molekulyar-genetik, riyazi-modella§dirma, kosmik va masafadan<br />

tadqiqat va s. muasir metodlarin tatbiqi kimi sahalardir.

On soz 7<br />

Qlbatta ki, 80 illik tarixi olan Zoologiya institutu amakda§larinin yerina yetirdiklari<br />

tadqiqat i§lari, onlarin naticalarinin alaqadar ta§kilat va tasarrufatlarda<br />

tatbiqi, elmi yeniliklari, qrant layihalari, beynalxalq alaqalari va s. haqqinda<br />

malumatlari kigik birtopluda yerla§dirmak qeyri mumkundur. Elmi ictimaiyyatin<br />

nazarina taqdim etdiyimiz bu topluya institutun tarkibinda faaliyyat gostaran<br />

laboratoriyalarin kegan dovr arzinda yerina yetirdiklari elmi-tadqiqatlar va onlardan<br />

bazi naticalar haqqinda yigcam malumatlar verilir.<br />

AMEA Zoologiya institutunun<br />

direktoru<br />

seafoodplus.infov

iNSTiTUT<br />

HAQQINDA

10 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

PROTOZOOLOGiYA §OB0Si<br />

zarbaycanda koksidilerin geni§ miqyasli tadqiqina ci ildaAzarbaycan<br />

Respublikasi Elmlar Akademiyasi Zoologiya institutunda Protistologiya<br />

laboratoriyasimn tasis edilmasindan sonra akademik М.Э.<br />

Musayevin rahbarliyi ilia ba§lamlmi§dir. Protistologiya laboratoriyasi<br />

yaradildigi vaxtdan bu gQna qadar koksidilarin nov tarkibinin, hayat dovriyyalarinin,<br />

hayat dovriyasi marhalalarinin morfologiyasinin, parazitlarin metobolizmi<br />

va parazit-sahib sisteminda qar§iliqli tasir mexanizminin orqanizm va huceyra<br />

saviyyasinda tadqiqi aparilir.<br />

Protistologiya laboratoriyasimn faaliyyatinin ilk dovrlarinda onun kollektivi<br />

Azarbaycanin mijxtalif onurgali heyvanlarimn ham kand tasarrufati, ham da vah§i<br />

heyvanlarin bagirsaq koksidilarinin yayilmasi va nov tarkibinin tadqiqi ila ma§gul<br />

olurdu. Bu tadqiqatlarin naticalari respublika va xarici jurnallarda na§r edilmi§ goxsayli<br />

maqalalarda va iki monoqrafiyada (Кокцидии грызунов СССР, , mualliflar<br />

Musayev M, Veysov A.M. va Паразитофауна полевки общественной и<br />

структура её паразитоценоза, , miialliflar Musayev М, Mulyarskaya L.V,<br />

HaciyevAT., Sadixov i.A., Manafova §.H, ) oz aksini tapmi§dir. “SSRi gamiricilarinin<br />

koksidilari” monoqrafiyasinda koksidilarin malum olan novlari ila yana§i<br />

46 nov gamiricidan 89 yeni nov tasvir edilmi§dir. MQalliflar tarafindan tasvir edilan<br />

yeni koksidi novlari AB§ va Macaristanda na§r edilan kataloqlara daxil edilmi§dir.<br />

Parazitoloq-protozooloqlarin stolUstU kitabi olan bu monoqrafiya kegan asrin sonuna<br />

qadar gamiricilarin eimerid koksidilarin nov tarkibinin muayyan edilmasi ugUn<br />

vasait kimi istifada edilirdi. Azarbaycan protozooloqlari tarafindan tasvir edilmi§ Eimeria<br />

va Isospora cinslarina daxil olan koksidilarin 50 noviindan goxu “The coccidia<br />

of the world” (seafoodplus.info adli miiasir elektron<br />

malumat bazasina daxil edilmi§dir.<br />

“ictimai tarla siganinin parazitofaunasi va onun parazitosenozunun strukturu”<br />

monoqrafiyasinda () atraf muhitin muxtalif §araitlarinin sahibin parazitofaunasina<br />

tasiri haqqinda malumatlar verilir. Bu monoqrafiyada parazitologiyada<br />

amala galan konsepsiyalar va ekoloji parazitologiyanin bazi nazari<br />

masalalari oz aksini tapmi§dir.<br />

Kegan asrin ci illarinin sonu ci illarinin awallarinda kand tasarrufati<br />

va vah§i heyvanlarda, mamalilar va qu§larda boyUk miqdarda bagirsaq koksidilari,<br />

qan parazitlari a§kar edildi ki, onlarin arasinda awallar malum olmayan<br />

novlar da var idi. Laboratoriyanin amakda§larimn faaliyyatinin sonraki dovrunu<br />

(ci illarin sonu ci illarin awali) “tasviri” parazitologiyadan eksperimental<br />

parazitologiyaya “kegid” dovrQ kimi xarakteriza etmak olar. Parazitlarin yayilmasi<br />

va onlarin sahib orqanizm ila qar§iliqli tasiri kimi masalalar orqanizm,

Protozoologiya §6basi 11<br />

hiiceyra va molekulyar<br />

saviyyade<br />

hall olunmaga<br />

ba§lamldi.<br />

Gamiricilarda<br />

a§karedilan koksidilarinin<br />

10 no-<br />

Protistologiya laboratoriyasmm amakda§lan tadqiqat zamani<br />

(Soldan: Akad. seafoodplus.infov, b.u.f.d. seafoodplus.infoa, b.u.f.d. seafoodplus.info,<br />

seafoodplus.infof.d. G. ibrahimova)<br />

vQnQn hayat<br />

dovriyyasi tasvir<br />

edilmi§ (ismayilov<br />

S.Q, ),<br />

onlardan bazilarinin<br />

sitokimyavi<br />

xQsusiyyatlari<br />

6yranilmi§, sitometrik<br />

(Qaibova<br />

H.D.,) va biokimyavi<br />

metodlarin<br />

(Yolgiyev Y.Y., ibrahimova G.H., Surkova A.M. ) tatbiqi ila parazit-sahib<br />

munasibatlarinin bir sira inca mexanizmlari a§kar edilmi§dir.<br />

ci illarda akademik seafoodplus.infovin ta§abbQsG ila parazit-sahib mQnasibatlarinin<br />

biokimyavi, sitokimyavi va immunoloji asaslarini oyranan yeni bir istiqamat<br />

yaradilmi§, sitoloji tadqiqatlar ila Eimeria, Sarcocystis va Cryptosporidium cinslarindan<br />

olan parazitlarin muxtalif inki§af marhalalarinda, sahibin orqanizminda zulallar,<br />

polisaxaridlar, DNT, RNT, Krebs dovriyyasi fermentlari 6yranilmi§, parazit-sahib sisteminda<br />

hQceyra saviyyasinda gedan metabolik proseslar ara§dirilmi§dir.<br />

ci ilda “Ev qu§larimn koksidiozunda parazit-sahib mGnasibatlarinin<br />

biokimyavi asaslari” adli monaqrafiya i§iq uzu gordu (Musayev М.Э., Yolguyev<br />

Y.Y., Surkova A.M., ibrahimova G.H.). Monoqrafiyada boyuk faktiki material<br />

asasinda huceyra va orqanizm saviyyasinda parazit-sahib munasibatlarinin<br />

problemlari tadqiq edilmi§, hamginin parazit-sahib sistemi komponentlari arasinda<br />

molekulyar tasir aydinla§dirilmi§dir.<br />

Protistologiya laboratoriyasinda biokimyavi tadqiqatlar seafoodplus.infoevin rahbarliyi<br />

altinda ganc tadqiqatgilar qrupu (Madatov R.i., ismayilov \. Э., Bagirzada<br />

S.S., Hasanova J.V. va s.) tarafindan ugurla davam etdirilirdi. Bu tadqiqatgilar<br />

qrupu yeni laboratoriyanin yaranmasi ugun asas qoymu§ oldu.<br />

Hazirda ibtidailarin tadqiqina hasr olunan i§lar iki laboratoriyadan (Protistologiya<br />

va Parazit-sahib munasibatlarinin biokimyavi asaslari) ibarat olan<br />

Protozoologiya §6basinda yerina yetirilir. Protozooloji tadqiqatlar Azarbaycan<br />

arazisinda sarbast ya§ayan va heyvanlarda parazitlik edan ibtidailarin yayilmasimn,<br />

novtarkibinin, hQceyra qurulu§unun, tasnifatimn va hayat tarzinin oyranilmasina<br />

yonaldilmi§dir.

12 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

Protistologiya laboratoriyasi<br />

Кедэп esrin ci illarinin awallarinda akademik [email protected] ba§giligi<br />

altinda Protistologiya laboratoriyasimn kollektivi tarafindan Sarcocystis<br />

(Sarcocystinae, Isosporidae) cinsina daxil olan heteroksen koksidilarin - sarkosporidilarin<br />

tadqiqina ba§lamldi. Azarbaycanda ilk dafa olaraq seafoodplus.infoikov<br />

tarafindan ci ilda qoyunlarin, kegilarin, donuzlarin, cami§larin, atlarin<br />

Urak azalalarinda sarkosistlarin a§kar edilmasi barada maqala na§r edilmi§dir.<br />

cU ilda isa i§iq uzU goran digar bir maqalada koksidilarin Azarbaycanda<br />

ev heyvanlarinda tapilmasi haqqinda malumatlar verildi (Musayev М.Э., Qaibova<br />

H.D., Surkova A.M., ismayilova Q., isazada D.M. ). Azarbaycamn<br />

ev va vah§i heyvanlarmin sarkosporidilarinin maqsadyonlu, planli va hartarafli<br />

tadqiq edilmasi bu guna qadar davam etmakdadir (Qaibova H.D., isgandarova<br />

N.H., Qurbanova T.F., Haciyeva N, Namazova A.A.).<br />

Protistologiya laboratoriyasimn amakda§lari (Sagdan: AMEA-nm m.u. seafoodplus.inforov,<br />

seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infova, RAgayeva, seafoodplus.infova, seafoodplus.infoova, seafoodplus.infonova;<br />

soldan: seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infoa, seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infoarova, seafoodplus.infova, seafoodplus.infova, seafoodplus.infoova)<br />

Kegan asrin ci illarinin axirlarindan etibaran laboratoriyada Cryptosporidium<br />

Tyzzer, cinsina aid olan parazit ibtidailarin tadqiq edilmasina<br />

ba§lamldi. ci ilda Azarbaycanda ilk dafa olaraq buzovlarda Cryptosporidium<br />

Tyzzer, cinsina daxil olan parazit ibtidailar a§kar edildi (ismayilova<br />

Q.i., Qaibova H.D., ). О dovrdan bu guna qadar Protistologiya<br />

laboratoriyasimn amakda§lari planli va geni§ miqyasli §akilda heyvanlarin<br />

kriptosporidilarinin tadqiq edilmasi ila ma§gul olur. Bu parazit ibtidailar Azarbaycamn<br />

onurgali heyvanlarmin bQtun siniflarinda, о cumladan insanlarda

Protozoologiya §6basi 13<br />

a§kar edilmi§dir (Qaibova H.D., isgandarova N.H., ). Hamginin Azarbaycana<br />

ilk dafa olaraq gatirilmi§ davaqu§ularmin va yenidan introduksiya<br />

edilmi§ davalarin koksidilari da tadqiq edilmi§dir (Qaibova H.D., isgandarova<br />

N.H., ). Kriptosporidilar Azarbaycanin bOtGn gov§ayan va gov§amayan<br />

kand tasarrijfati heyvanlarinda a§kar edilmi§dir (Qaibova H.D., ; isgandarova<br />

N.H., ).<br />

Bagirsaq koksidilarinin tadqiqi ila yana§i reptililarin, amfibilarin va ev heyvanlarimn<br />

qan parazitlari da oyranilir (6li M.A., ; Mamedova S.O., ;<br />

Hasanova J.V., Samadova S.O., ). Koksidilarin faunistik tadqiqi zamani<br />

zoonoz tabiata malik olan koksidilarin-kriptosporidilarin parazit-sahib mQnasibatlarinin<br />

qar§iliqli tasirinin xQsusiyyatlarina ekoloji faktorlarin tasirinin oyranilmasina<br />

xususi diqqat ayrilir (Qurbanova T.F., ).<br />

Hal-hazirda Azarbaycanda 83 quru onurgali heyvan novQnda a§kar edilmi§<br />

adeleid va eimerid koksidilarin novu malumdur. Onlardan 5 cinsa aid<br />

olan (Haemogregarina, Hepatozoon, Karyolusus, Klossiella, Sarcocystis) koksidilarin<br />

32 novQniin hayat dovriyyasi 2 sahibin i§traki ila ba§ verir.<br />

Parazitoloji tadqiqatlar aparilan zaman<br />

(b.u.f.d. seafoodplus.infoa, seafoodplus.infoarova, seafoodplus.infoova)<br />

Kegan asrin ci illarinda laboratoriyada sarbastya§ayan ibtidailarin tadqiq<br />

edilmasi akademik [email protected] ba§giligi altinda aparilirdi. ci ildan<br />

etibaran isa laboratoriyada su va torpaqda sarbastya§ayan ibtidailarin sistemli<br />

tadqiqi ci ildan laboratoriyanin miidiri olan AMEA-nin mGxbir uzvti<br />

i.X. dlakbarovun rahbarliyi va i§tiraki ila hayata kegirilir.<br />

Azarbaycanda §irvan golunun boz torpaqlarimn sarbastya§ayan ibtidailarinin<br />

oyranilmasi seafoodplus.infolanova tarafindan () aparilmi§dir. seafoodplus.inforov

<strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

tarafindan isa Azarbaycanin §irinsu hovzalarindan 1 fasila, 6 cins va dan<br />

artiq yeni infuzor novu tasvir edilmi§dir (Алекперов ; ; ).<br />

Azarbaycanin bazi regionlarinin torpaqlarinda muxtalif ibtidailar (sarkomastiqoforiar,<br />

infuzoriar) tadqiq ediiirdi (0mirasianova Т., ; ibadov<br />

R.,; Mirzazada N.,).<br />

XX asrin ci iiiarinda seafoodplus.info, seafoodplus.infoada va seafoodplus.info tarafindan sarbastya§ayan<br />

torpaq ibtidaiiarinin ekoloji aspektdan tadqiqi hayata kegirilmi§dir.<br />

Sonraki iiiarda laboratoriyada protistoloqlar tarafindan neftia girklanmi§ Ab§eron<br />

torpaqlarimn ibtidaiiari oyranilmi§ va sarbastya§ayan infuzoriar vasitasila<br />

hGceyra-orqanizm va populyasiya saviyyalarinda neftia girklanmanin biotestla§dirilmasinin<br />

kompleks metodikasi i§lanib hazirlanmi§dir (Alekperov I. et al.<br />

, ). Xazarin mQxtalif yataqlarimn neftia girklanmasi E.9sadullayeva,<br />

Xazar danizinin plankton infuzorlarina neftia girklanmanin tasiri isa seafoodplus.info<br />

tarafindan 6yranilmi§dir.<br />

Son dovrlarda Qarbi Azarbaycanin (6hmadova N. ), ismayilli va<br />

Pirqulu qoruqlarimn torpaq infuzlarimn (Sadixova C. ) tadqiqi aparilmi§,<br />

hal-hazirda isa Samur-Yalama Milli Parkin in torpaq ibtidaiiari seafoodplus.infoova<br />

tarafindan oyranilir. Sarbastya§ayan ibtidailarin digar qruplarimn dyranilmasi<br />

da ugurla hayata kegirilir. Ab§eron yarmadasinin va digar regionlarin ganaqli<br />

amoblari 6yranilmi§ va elm iiQiin ilk dafa olaraq 1 fasila, 8 cins va 47 noviin<br />

tasviri verilmi§dir (Sneqovaya N., 6lakbarov i. ; ).<br />

Skan elektron mikroskopu ila i§ zamani (AMEA-nm seafoodplus.info seafoodplus.inforov, seafoodplus.infoova,<br />

RAgayeva, seafoodplus.infonova, seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infova, seafoodplus.infova, seafoodplus.infova)<br />

Protistologiya laboratoriyasimn kolleksiya fondunda koksidilarin bUtun hayat<br />

marhalalarini ahata edan histopreparat, Azarbaycanin daniz va §i-

Protozoologiya §6basi 15<br />

rin sularindan, Orta Asiya, Qukot va Berinq danizlari, Meksika korfazi, е1эсэ<br />

da Sakit Okeandan g6turulmu§ sarbastya§ayan ibtidailar, xQsusila infuzorlar<br />

gumU§la impreqnasiya olunmu§ nova aid umumi preparat, hamginin<br />

ganaqli amoblarin a yaxin preparati saxlamhr.<br />

Protistologiya laboratoriyasinin amakda§lari AB§ DanizTadqiqatlari institutunun<br />

va Qexiya Respublikasimn Elmlar Akademiyasinin Parazitologiya institutun<br />

mutaxassislari ila elmi alaqalar saxlayir.<br />

Protistologiya laboratoriyasinin amakda§larinin goxillik tadqiqatlari naticasinda<br />

65 nov vah§i heyvanlarda parazitlik edan ibtidailarin muxtalif taksonomik<br />

qruplarina aid olan 17 cinsin - qamgililar (Leishmania, Trypanosoma), mikrosporidilar<br />

(Encephalitozoon), koksidilarin (Eimeria, isospora, Cryptosporidium,<br />

Sarcocystis, Plasmodium, Leucocytozoon, Haemogregarina, Haemoproteus,<br />

Schellackia, Dactylosoma, Hepatozoon, Lankesterella, Octosporella,<br />

Caryospora) numayandalari a§kar edilmi§dir. 8 nov kand tasarrufati heyvanlarinda<br />

(onlarin 3 novU iqlimla§dirilmi§dir) va 9 nov ekzotik surunanlarda 4 nov<br />

bagirsag koksidisi (Eimeria, Cryptosporidium, Isospora, Sarcocystis) qeyda<br />

alinmi§dir.<br />

Elm iigOn ilk dafa Eimeria akeriana ismailov et Gaibova, va Leucocytozoon<br />

musaiev, Zeyniyev, novlari tasvir edilmi§dir. ilk dafa qafqaz kalazinin<br />

(Laudakia caucasia) qaninda §ellakilarin hayat dovriyyasinin marhalalarinin<br />

tam tasviri verilmi§dir. Azarbaycan ugiin ilk dafa 1 nov Encephalitozoon<br />

(Microsporidia), 6 nov Cryptosporidium, 1 nov Tyzzeria, 2 nov Isospora, 8 nov<br />

Eimeria, 6 nov Sarcocystis (Apicomplexa, Eucoccidia) gostarilmi§dir.<br />

Azarbaycanin torpaq, daniz va §irin sularinda maskunla§an sarbastya§ayan<br />

ibtidailarin geni§ nov muxtalifliyi a§kar edilmi§, sarbastya§ayan infuzorlarin<br />

va ganaqli amoblarin 4 fasilasi, 18 cinsi va novQ elm Qgun ilk dafa<br />

olaraq tasvir edilmi§dir.<br />

ilk dafa olaraq infuzor novlari-indikatorlar vasitasi ila daniz va §irin sularin<br />

girklanma daracasinin qiymatlandirilmasinin ekspress metodlari va baliq<br />

korpalarinin yeti§dirilmasi Qgun ba§langic yem kimi infuzorlarin six kulturalarinin<br />

goxaldilmasi metodikasi i§lanib hazirlanmi§dir.<br />

Galacakda Azarbaycanin muxtalif regionlarinda koksidi novlarinin a§karlanmasi<br />

va taksonomiyasinin daqiqla§dirilmasi ugun molekulyar metodlarin<br />

(DNT amplifikasiyasi, PZR va sekvenla§dirma) tatbiqi; Azarbaycanin sarbast<br />

ya§ayan daniz, §irinsu va torpaq ibtidailarinin biomQxtalifliyinin oyranilmasi;<br />

Huceyra va populyasiya saviyyasinda ibtidailarin komayi ila daniz va §irin sularin<br />

biotestla§dirilmasi. Huceyra va fizioloji saviyyalarda muxtalif toksikantlarin<br />

toksiklik daracasinin muayyanla§dirilmasinda ibtidailardan istifada olunmasi;<br />

indikator novlarin tayini; su va torpaq ekosistemlarinin qida zancirinda ibtidailarin<br />

rolunun oyranilmasi va onlarin mahsuldarliginin artirilmasi (baliqlarin qida<br />

obyektlari, torpagin mahsuldarliginin artirilmasi) masalalarinin tadqiqi nazarda<br />

tutulur.

16 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: DQnen, Bu gOn, Sabah<br />

Parazit-sahib munasibetlerinin biokimyevi asaslari laboratoriyasi<br />

Parazit-sahib munasibatlerinin biokimyevi asaslari laboratoriyasi ci<br />

ilda Azarbaycan SSRi ElmlarAkademiyasi Zoologiya institutunun Protoozologiya<br />

§6basinin tarkibinda yaradilmi? va ona rahbarlik AMEA-nm miixbir QzvO, professor<br />

Yaqub Yolgiyeva havala edilmi§dir (). Hazirda laboratoriyaya<br />

dhmadov E.i. rahbarlik edir. Laboratoriyanin asas elmi istiqamati koksidilarin<br />

(Apicomplexa, Sporozoa) biokimyasimn, koksidiozlar zamam yaranan parazit-sahib<br />

miinasibatlarinin biokimyevi, molekulyar-genetik ve immunoloji aspektlarini,<br />

ev heyvanlari, qu§larin va gamiricilarin, bagirsaq parazitlarinin, evtoyuqlarinin<br />

koksidiozunun (Apicomplexa, Coccidia, Eimeriidae) toradicilerine qar§i<br />

tarkibinda alkaloid va efir yaglari olan yerli darman bitkilarinin tasir mexanizminin<br />

parazitoloji va biokimyavi asaslarimn dyranilmasi olaraq mijeyyenle§dirilmesidir.<br />

Laboratoriya amakda§lari tarafindan parazitologiya elminda yeni istiqamat<br />

kimi parazit-sahib miinasibatlarinin biokimyavi asaslarimn dyranilmasi sahasinda<br />

xeyli i§lar g6rulmu§dur. Parazit-sahib mdnasibatlarini oyranan laboratoriya<br />

emekda§lari tadqiqatlarini ev qu§larinin koksidiozlari va onlarin mQalicesi<br />

prosesinda formala§an murakkab biokimyavi alaqalarin xususiyyatlarinin oyranilmasina<br />

istiqametlendirmi§dir.<br />

Laboratoriya amakda§lari tadqiqat zamam (Soldan: seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infoova,<br />

seafoodplus.infof.d. §.Manafova, seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infoa, seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infoa, AMEA-nm seafoodplus.info seafoodplus.infoev,<br />

seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infov<br />

Biokimyanm, molekulyar biologiyanm, immunologiyanin metod va usullarim tatbiq<br />

etmakla eimeria va sarkosistis cinslarina aid parazitlarda va onlarin sahiblarinda<br />

(evtoyuqlari, qoyun, cami§, qaramal) maddalar mubadilasinin bir gox komponentlari<br />

mOqayisali suratda geni§ tadqiq edilmi§dir. Eimerialar ila yoluxdurulmu§ ev toyuqlarinin<br />

qaninda lesitinin, xolesterinin, umumi yaglari n miqdari, qaraciyarda azot gosta-

Protozoologiya §6besi<br />

ricileri, bagirsaqda tur§ va qalavi fosfatazalarin aktivliyi, eimeriozlar va sarkoporidiozlarzamani<br />

qanda, qaraciyarda, ba§ beyinda, beyincikda, urak va atraf azalalarinda,<br />

qida borusunda, boyraklarda, parazitin oosista va sistalarinda umumi zulal, zulal<br />

fraksiyalari, amin tur§ulari, oksidla§ma-reduksiya fermentlari, aminotransferazalar,<br />

Krebs dovriyyasinda i§tirak edan komponentlar, DNT, RNT, dezoksiribonukleaza va<br />

digar biokimyavi gostaricilar, dalaqda, timusda, fabrisi kisasinda T- va B- limfositlar<br />

va onlara antieymeriz preparatlarin tasiri oyranilmi§dir. Bu tadqiqatlar naticasinda<br />

gostarilan invaziyalar zamam maddalar miibadilasinin pozulmasimn mexanizmlari<br />

nazari cahatdan asaslandirilmi§, biokimyavi gostaricilara gore “parazit-sahib” sisteminin<br />

ox§ar va farqli cahatlari muayyanla§dirilmi§, antieymerioz preparatlarin effektivliyinin<br />

qiymatlandirilmasi metodlari i§lanib hazirlanmi§dir (Musayev М., Yolgiyev<br />

Y., ismayilov i., Bagirzada S., Mammadova H., Mammadaliyeva R., Mahmudov S.,<br />

Madatov R., 0hmadov E., Mammadova F., Hasanova J., ).<br />

Amin tur§ularinm bazi alkil toramalarinin (N-amidopropilqlisin, N-amidopropilmetionin<br />

va N-vinilxlormetionin) ev toyuqlarinm koksidiozunun (Eimeria tenella)<br />

gedi§ina tasiri 6yranilmi§ va muayyan edilmi§dir ki, alkil toramalari qan zardabinda<br />

va qaraciyarda umumi zulalin va ayri-ayri zulal fraksiyalarinin azalmasinm qar§isini<br />

alir, qlobuliniarin artmasim suratlandirir, aminotransferaza va dehidrogenaza<br />

fermentlarinin faailigini, cucalarin sag qalma faizini va gaki artimim tanzimlayir.<br />

Muayyan edilmi§dir ki, yerli cinsdan olan qara va gil-gil toyuq cucaiari plimutrok<br />

cinsindan olan broyler cucaiarina nisbatan koksidioza qar§i daha dozumiuduriar.<br />

Qil-gil toyuq cucalarinda isa koksidioza qar§i dozumiuluk qara toyuq cucaiarina<br />

nisbatan daha yiiksak oldugundan onlardan damazliq toyuq cinslarinin yaradilmasinda<br />

genofond materiali kimi istifada etmak olar.<br />

Laboratoriya emakda$lari tadqiqat zamam<br />

(Soldan: seafoodplus.infoov, AMEA-mn m.u. seafoodplus.infoev, akad. seafoodplus.infov, b.u.f.d. seafoodplus.infov,<br />

AMEA-пт m.u. seafoodplus.inforov, b.u.f.d. seafoodplus.infova)

18 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

Laboratoriyanin bir qrup amakda§lari tarafindan kand tasarrQfati heyvaniari<br />

va ev qu§larinda parazitiik edan koksidilarin (Eimeria, Sarcocystis,<br />

Cryptosporidium cinslari) novdaxili dayi§kanliyinin va parazit-sahib sisteminin<br />

metabolik aiaqaiari oyranilarak muayyan edilmi§dir ki, seafoodplus.info, seafoodplus.infolina,<br />

seafoodplus.info parazitlarinda alaninaminotransferaza va aspartataminotransferaza<br />

fermentiarinin 2 izofermenti, qlutamatdehidrogenazamn dord izofermenti,<br />

qaramaiin azaiaiarinda va parazitin (Sarcocystis cruzi va Sarcocystis<br />

fuziformis) sistalarinda, seafoodplus.informis ila yoluxmu§ va yoluxmami§ cami§in<br />

qida borusunun azalasinda va hamginin parazitin sistasinda aktivliyina gore<br />

farqlanan malatdehidrogenazamn iig izoferment spektrina malikdir (8hmadov<br />

E.i., Mammadova F.Z., Mammadova S.М., ).<br />

Parazit-sahib mQnasibatlarinin biokimyavi asaslari labortoriyasinda <br />

ci ildan ba§layaraq ev toyuqlarimn koksidiozunun (Apicomplexa, Coccidia, Eimeriidae)<br />

asas toradicilarina qar§i tarkibinda alkaloid va efir yaglari olan yerli<br />

darman bitkilarinin tasir mexanizminin parazitoloji va biokimyavi gostaricilarinin<br />

ara§dirilmasi istiqamatinda tadqiqatlar aparilir.<br />

Azarbaycanda ev toyuqlarimn koksidiozunun (Apicomplexa, Coccidia,<br />

Eimeriidae) asas toradicilarina qar§i tarkibinda alkaloid va efir yaglari olan<br />

bitkilardan siirva (Salvia officinalis), aci yov§an (Artemisia absinthum), nana<br />

(Mentha piperita), gobanyastigi (Matricaria chamomilla), evkalipt (Eucalyptus<br />

globules), kaklikotu (Thymus serpyllum), boyuk damrovotu (Chelidonium<br />

majus), dalibang (Datura stramonium), <strong>Qafqaz</strong> gozali (Atropa caucasica), aci<br />

bibar (Capsicum annuum), Qin gayi (Thea sinensis) olan bazi bitkilarin antieymerioz<br />

tasira malik olmasim aydinla§dirmaq maqsadila aparilan tadqiqatlarin<br />

naticalarina gora mQayyan edilmi§dir ki, tarkibinda efir yaglari olan bitkilarin<br />

yemla qari§igi saglam cucalarin qamnda leykositlarin sayinin va hemoqlobinin<br />

miqdarinm azalmasina, qan zardabinda ALT va AST fermentiarinin aktivliyinin<br />

artmasina sabab olsa da, qan zardabinda iimumi zulalin, a, p va y-qlobulinlarin<br />

dinamikasina tasir etmir. Aci yov§amn mq/kq dozasmin baykoksun<br />

2ml/l dozasi ila birlikda tatbiqi tak kimyavi preparata nisbatan yax§i mualica<br />

- profilaktika effektina malikdir. Baykoksla aci yov§anm birlikda tatbiqi, invaziyamn<br />

zaif kegmasina, cucalarin sag qalma faizinin yuksalmasina, gaki artimina,<br />

pozulmu? maddalar mUbadilasinin barpa olunmasina, qanda leykositlarin<br />

sayinin va hemoqlobinin miqdarinm azalmasina, qan zardabinda ALT va<br />

AST fermentiarinin aktivliyinin artmasina sabab olsa da, Gmumi zQlalin, a, 3 va<br />

y-qlobulinlarin dinamikasina tasir etmir.<br />

Eksperimental eimerioz cucalarin toxumalarinda histidin, sistein, tirozin va<br />

fenilalanin istisna olunmaqla but tin amin tur§ularinin mubadilasinin pozulmasina<br />

sabab olur. Xasta qu§larin azaiaiarinda lizin, serin, metionini, valin, leysin,<br />

izoleysinin miqdari artdigi halda arginin, asparagin tur§usu, prolin, qlisin<br />

va alaninin miqdari azalir. Mtialica maqsadila istifada edilan baykoksun 2 ml/l<br />

dozasi azalalarda sarbast amin tur§ularinin mubadilasini tanzimlayir. Mualica

Protozoologiya §ob8si 19<br />

meqsedile istifade edilen preparatin dozasini azaldib xeste qu§larin yemine<br />

aci yov§an slave etmekle preparatin terapevtik effektini saxlamaq olar. Baykoksla<br />

aci yov§amn tetbiqi, invaziyanin zeif kegmesine, cucelerin sag qalma<br />

faizinin yukselmesine, geki artimina, pozulmu§ maddeler mUbadilesinin tez<br />

berpa olunmasina sebeb olur. Eksperimental eymerioz cucelerin qaninin eritrositlerinde<br />

laktat-dehidrogenazamn aktivliyinin azaldigi, qan zerdabinda ise<br />

qlutation-reduktazamn aktivliyinin artdigi mu§ahida olunur. Muayyan edilmi§dir<br />

ki, yoluxdurulan cucelerin eritrositlerinde qlukozafosfatdehidrogenazanm<br />

aktivliyi dayifmir, baykoksla mQalice ise onun miqdarinin artmasina sebeb olur<br />

(9hmedov E.I., Hesenova J.V., Memmedova М.Э., Medetov R.I., Memmedova<br />

F.Z., Memmedova S.M, Namazova N.A., - ).<br />

AMEA-nm miixbir iizvii, professor Y.Y. Yolgiyevin ( - ci iller) rehberliyi<br />

altinda parazit-sahib munasibetlerinin xestelik ve mualice zamam biokimyevi<br />

ve immunoloji esaslarinin oyrenilmesi istiqametinde tadqiqatlar aparilmi§,<br />

bu sahede boyuk nailiyyetler elde edilmi§dir. Koksidilarin (Eimeria, Sarcocystis<br />

cinsleri) muxtalif inki§af merhelelerinin biokimyevi terkibi 6yrenilmi§, ev<br />

toyuqlarinin, qoyunlarin ve cami§larin eymeriozu ve sarkosporidiozu zamani<br />

zulal, amin tur§u, Krebs dovriyyasi komponentlarinin ve onlarin mubadilesinda<br />

i§tirak edan fermentlerin fealliginda ba§ veren biokimyevi deyi§iklikler mueyyenle§dirilmi§,<br />

parazit-sahib munasibetlerinin biokimyevi mahiyyetinin bezi<br />

meseleleri nezeri cehetdan asaslandirilmaqla bir sira metodlar ixtira edilmi§dir.<br />

Laboratoriya amekda?lari tadqiqat zamani<br />

(Soldan: b.u.f.d. seafoodplus.infova, AMEA-nm m.u. seafoodplus.infoev, b.u.f.d. seafoodplus.infov)<br />

Parazitologiyamn aktual meselelerinden biri xestelik ve mualice zamani<br />

parazit-sahib munasibetlerinin dyrenilmesidir. Tedqiqatlar neticesinde eimeri-

20 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

ozlar zamani zulal mubadilasinda ba§ veran bazi biokimyavi proseslarin mahiyyati<br />

aydinla§dirilmi§, antieymerioz preparatlarin effektivliyinin qiymatlandiriimasinda<br />

zulal gostaricilarindan istifada edilmasi takiif edilmi§dir. ilk dafa<br />

kompleks parazitoloji va biokimyavi metodlari tatbiq etmakia tababatda bu<br />

vaxta qadar i§ladilmami§ amin tur§ularin alkil toramalarinin antieymerioz tasira<br />

malik oldugu muayyanla§dirilmi§dir.<br />

Sahib heyvaniarin orqanizminin biokimyavi gostariciiarina, ya§amalarina,<br />

gaki artimina, parazitin reproduktiviiyina asasan amin tur§u toramalarinin qu§larin<br />

eimeriozu ila mubarizada perspektiv darman preparati ola bilacayi asaslandirilmi§dir.<br />

Qanda umumi zulalin va bir nega zulal fraksiyasinm miqdarina gora<br />

eimeriyalara qar§i i§ladilan preparatlarin effektliyinin qiymatlandirilmasi metodu<br />

hazirlanmi§dir. Ev toyuqlarimn eimeriozu (seafoodplus.infoa) va onun baykoks va aci<br />

yov§an ila mualicasi zamani amin tur§u mQbadilasinda va fermentlarin faalliginda<br />

ba§ veran dayi§kanliklar muayyanla§dirilmi§, parazit-sahib miinasibatlarinin<br />

biokimyavi mahiyyatinin bazi masalalari nazari cahatdan asaslandirilmi§dir. ilk<br />

dafa baykoks ila aci yov§anm kombinasiyasinin ev toyuqlarimn eimeriozunun<br />

mQalicasinda tatbiqi sxemlari takiif edilmi§dir (3hmadov E.i, ).<br />

Azarbaycanin iribuynuzlu heyvanlarmin eimerialari ilk dafa Manafova §.H.<br />

tarafindan 6yranilmi§dir. Onun tarafindan Lankaran tabii vilayatinda qaramalda<br />

10 nov (Eimeria zuernii, seafoodplus.info, seafoodplus.infooidalis, seafoodplus.infoadensis, seafoodplus.infoerica,<br />

seafoodplus.infoiensis, seafoodplus.inforica, seafoodplus.info, seafoodplus.infoensis, seafoodplus.infoa, Lankaran<br />

zebusunda 9 nov (seafoodplus.info, seafoodplus.info, seafoodplus.infosoidalis, seafoodplus.inforica, seafoodplus.infoonensis,<br />

seafoodplus.info, seafoodplus.infoadensis, seafoodplus.infoensis, seafoodplus.infoa), cami§larda 9<br />

nov (seafoodplus.infoi', seafoodplus.info, seafoodplus.infooidalis, seafoodplus.infoadensis, seafoodplus.inforica, seafoodplus.inforica,<br />

seafoodplus.info, seafoodplus.infoensis, seafoodplus.infoa) koksidinin parazitlik etdiyi rnQayyanla§dirilmi§dir.<br />

Onun apardigi tadqiqatlarin naticalari Azarbaycan SSR-nin<br />

Lankaran zonasinda qaramal, zebu va cami§larin koksidilari adli dissertasiya<br />

i§inda umumila§dirmi§dir (Manafova §.H, ).<br />

§arqi Azarbaycanda qoyun va kegilarin eimerialarimn oyranilmasi istiqamatinda<br />

isa tadqiqatlar seafoodplus.infoova tarafindan aparilmi§dir. Onun<br />

apardigi tadqiqatlar naticasinda qoyunlarda 8 (Eimeria ahsata, seafoodplus.infosis,<br />

seafoodplus.infollis, seafoodplus.info, seafoodplus.infoosa, seafoodplus.infotis, seafoodplus.info, seafoodplus.info), kegilarda isa 7<br />

nov Eimeria (seafoodplus.infoi, seafoodplus.infoi, seafoodplus.infojevi, seafoodplus.infohlyakimovae, seafoodplus.infoensis,<br />

seafoodplus.infoonics, seafoodplus.infoensis) parazitlik etdiyi imiiayyanla§dirilma§dir.<br />

Bu novlardan 6-si (seafoodplus.info, seafoodplus.infosis, seafoodplus.infollis, seafoodplus.infoosa, seafoodplus.info,<br />

seafoodplus.info) Azarbaycanda ilk dafa tapilmi§dir. seafoodplus.info, seafoodplus.infollis, seafoodplus.info,<br />

seafoodplus.infoosa, seafoodplus.infoata, seafoodplus.info, seafoodplus.infoi, seafoodplus.infohlyakimovae novlarinin<br />

tam tasviri verilib.<br />

Parazit-sahib miinasibatlarinin biokimyavi asaslari laboratoriyasinda<br />

seafoodplus.infoamn tadqiqatlari xiisusi diqqat gakir. O, ev qu§larinm koksidiozu<br />

zamani nazik bagirsaqda fosfatazalarin aktivliyini 6yranmi§dir. seafoodplus.infoa<br />

muayyan etmi§dir ki, Eimeria tenella, seafoodplus.info cQcalarin orqanizminda inki§af

Protozoologiya §6basi 21<br />

edarak nazik bagirsaqda fosfatazalarin aktivliyina ahamiyyatli daracada tasir<br />

gostarir. seafoodplus.infoa ila yoluxma zamani qalavi fosfatazamn aktivliyi, seafoodplus.info ila<br />

yoluxmaya nisbatan az dayi§ir. Qeyd edilan novlar ila yoluxma qaraciyar toxumasinda<br />

amin, Grnumi va zulal tarkibinda olan azotun miqdarimn azalmasina<br />

sabab olur (Surkova A.M., ).<br />

seafoodplus.infomova tadqiqatlara toyuq cucalarinin eimeriozu zamani lipid mubadilasinin<br />

oyranilmasi ila ba§lami§dir. Onun tarafindan muayyan edilmi§dir<br />

ki, eksperimental koksidioz (Eimeria tenella, seafoodplus.info) cQcalarda lipid miibadilasinin<br />

pozulmasina sabab olur. Bu da ozunu qanda yaglarin, xolesterinin<br />

miqdarinin artmasi, lesitinin miqdarinda ba§ veran dayi§iklik isa yaglarin va<br />

xolesterinin aksina azalmasi ila ozunG buruza verir. Lipid mQbadilasi §izoqoniya<br />

zamani ba§layir va tadrican §izontlarin birinci va ikinci inki§af marhalalarina<br />

uygun olaraq kaskinla§ir (ibrahimova G., ).<br />

ci illarda laboratoriyada tadqiqatlara ba§layan ismayilov i.V. tarafindan<br />

muayyan edilmi§dir ki, eksperimental eimerioz trikarbon tsiklinda i§tirak<br />

edan fermentlarin aktivliyinin dayi§masi ila mu§ayiat olunur. Qaraciyarin<br />

mitoxondrial va sitoplazmatik fraksiyalarinda, trikarbon tsiklinda i§tirak edan<br />

fermentlarin miqdarinin dayi§masina sabab olur. Eimerialar ila eksperimental<br />

olaraq yoluxdurulmu§ cQcalarin qaraciyarinin mitoxondrilarinda NAD-MDQ-nin<br />

izoferment spektrinda keyfiyyat dayi§kanliklari ba§ verir (ismayilov i.V, ).<br />

Laboratoriyada kand tasarrufati heyvanlari va qu§larinda parazitlik edan<br />

koksidilarin oyranilmasi istiqamatinda parazitoloji tadqiqatlar da aparilir. AMEA<br />

Zoologiya institutunda parazit-sahib munasibatlarinin biokimyavi asaslarini oyranan,<br />

tadqiqatlari ila bu elmin inki§afinda muayyan xidmatlari olan tadqiqatgilarin<br />

faaliyyatlarinin bazi maqamlarina nazar salaq.<br />

Qoyunlarin va cami§larin sarkosporidilarla yoluxma ekstensivliyi va intensivliyinin<br />

iqlim §araitindan, ilin fasillarindan, heyvanlarin ya§indan va cinsindan<br />

asili olaraq dayi§ilmasi, Sarcosystis gigantea va seafoodplus.informis ila yoluxmu§ qoyunlarin<br />

va cami§larin zulal mQbadilasinda ba§ veran dayi§iklar mGayyanla§dirilmi§,<br />

seafoodplus.infoea va seafoodplus.informis novlarinin sistalarimn suda hall olan zQlallari<br />

6yranilmi§, onlarin ox§ar zulal (antigen) tarkibina malik oldugu va bu antigenlardan<br />

immunoloji reaksiyalarda istifada oluna bilmasi nazari cahtdan asaslandirilmi§dir.<br />

Azarbaycan Respublikasi arazisinda qoyunlarin va cami§larin<br />

sarkosporidiozlarimn geni§ yayildigi, xastaliyin ekstensivliyi va intensivliyinin<br />

iqlim §araitindan, ilin fasillarindan, heyvanlarin ya§indan va cinsindan asililigi<br />

aydinla§dirilmi§, cami§ va qoyunlarda parazitlik edan sarkosporidilarin maskunla§digi<br />

orqanlar daqiqla§dirilmi§dir (Mahmudov S.Q).<br />

Madatov R.i. tarafindan ev toyuqlarinda parazitlik edan Eimeria<br />

tenella va seafoodplus.infolina novlarinin sporla§mi§ va sporla§mami§ oosistalarimn<br />

zUlal (antigen) tarkibi mUayyanla§dirilmi§, bu novlarin eyni sayda oosistalari<br />

ila yoluxdurulmu§ toyuq cQcalarinin limfatik orqanlarinda (timus, dalaq, fabrisi<br />

kisasi) T- va В - limfositlarin miqdari tayin edilmi§, bu novlarin muxtalif sayda

22 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

oosistalari (10, 30, 50 va min) ila yoluxdurulmu§ va immunizasiya edilmi§<br />

cQcalarin limfatik orqanlarinda T- va В - limfositlarin va zQlallarin dinamikasi<br />

6yranilmi§dir. ilk dafa cucalarin timus, dalaq va fabrisi kisasinda T- va B- limfositlarinin<br />

miqdarinin dayi§masinin parazitlarin novGndan, yoluxdurma dozasindan,<br />

takrar invaziyalardan va parazitlarin sahibin orqanizminda gedan inki§af<br />

marhalalarindan asili oldugu mGayyan edilmi§dir. immunoloji tadqiqatlar naticasinda<br />

Eimeria cinsindan olan novlarin immunogenliyinin onlarin patogenliyindan<br />

asili oldugu nazari cahatdan asaslandirilmi§dir. Heyvanlarin olQmG ila<br />

naticalanmayan invaziyalar zamani yGksak patogen xassali nov, orta patogen<br />

nova nisbatan daha gox spesifik immun hGceyralarinin amala galmasina, formala§masina<br />

va immunoloji proseslara calb olunmasina sabab olur.<br />

Ab§eron (Qaradag, Binaqadi) Siyazan, §amaxi, Xizi, Salyan rayonlarimn<br />

va Pirallahi yarimadasinda ev qu§larinin parazitofaunasi seafoodplus.infova tarafindan<br />

tadqiq olunmu§dur. Onun tarafindan qazlarda seafoodplus.infota, seafoodplus.infosa,<br />

seafoodplus.infoa, seafoodplus.infos, seafoodplus.info, seafoodplus.infoi, ordaklarda seafoodplus.infodagica, E.<br />

danailovi, seafoodplus.infohi, bildirginlarda seafoodplus.info, seafoodplus.infoai va hind toyuqlarinda<br />

seafoodplus.inforidis, seafoodplus.inforimitis, seafoodplus.infoavonis koksidi novlari tapilmi§dir. Tadqiq<br />

olunan qu§larda Eimeria, Tyzzeria, Cryptosporidium va Isospora cinslarinin<br />

birga parazitlik etdiklari mGayyan edilmi§, qu§larda koksidilarla barabar<br />

helmintlardan Echinostoma chloropodis, E. paraulum, Amidostomum anseris,<br />

Ascaridia galli, Echinostoma revolutum, Subulura brumpti, Choanotaenia infundibulum,<br />

Syngamus trachea, Capillaria sp., Acanthocephala sp. a§kar olunmu§dur<br />

(Hasanova J.V., ).<br />

Ag plimutrok, yerli qara va gil-gil toyuq cinsindan olan toyuq cGcalarinin eymeriozlari<br />

zamani sahibin qaraciyarinda amin tur§u mGbadilasinda i§tirak edan<br />

fermentlarin (ALT, AST) faalliginm dayi§ilmasina gora yerli qara va gil-gil toyuq<br />

cinslarinin eymerioza qar§i daha dozUmlU oldugu mUayyanla§dirilmi§, alda edilan<br />

naticalar eymeriozlarin patogenezinin bazi mexanizmlarini aydinla§dirmaga imkan<br />

vermi§, seafoodplus.infoa, seafoodplus.info, seafoodplus.infolina va seafoodplus.info parazitlarinin oosistalarinda<br />

qlutamatdehidrogenaza, aspartat- va alanin - aminotransferaza fermentlarinin<br />

faalhgim 6yranmi§dir. ilk dafa seafoodplus.infoa parazitinin oosistalarimn zGlallarinda<br />

triptofanin oldugu mGayyanla§dirilmi§dir. Hal-hazirda bal arisinin hayat faaliyyati<br />

mahsullarinin (ari zahari, propolis) bazi biokimyavi xGsusiyyatlari oyranilmasi istiqamatinda<br />

tadqiqatlar aparilir (0liyeva F.Z., Topgiyeva §, ).<br />

§Topgiyeva asas tadqiqatlarini ilan va ari zaharinin elektrofiziki parametrlarinin<br />

tayininda toksikologiya, farmakologiya, biologiya, tibb va digar elm<br />

sahalarinin metodlarimn tatbiqina hasr edilmi§dir. Onun tarafindan adi zirincin<br />

(Berberis vulgaris L.) radiasion va yQksaktezlikli ultrabanov§ayi §ualanma ila<br />

qurutma Gsullari hazirlanmi§, Zaqafqaziya gGrzasi (Macrovipera lebetina obtusa)<br />

va bal arisi (Apis mellifera Caucasica) zaharinin toksikliyina, farmakoloji<br />

va biokimyavi xGsusiyyatlarina qamma §Galarinin kigik dozalarinin tasiri, zahar<br />

asasinda detektorlarin tatbiqi imkanlari 6yranilmi§dir. GGrza zahari kristallari

Protozoologiya §6b8si 23<br />

ila p-tip keQiriciliys malik indium monoselenidin heterokontakti (zeher-p-lnSe)<br />

yaradilmi§dir. Muhitfaktorlarimn (agir metal lar, radiasiya va digar polyutantlar)<br />

horumgaklarin va parabQzanlarin biomGxtalifliyina tasiri 6yranilmi§dir.<br />

Laboratoriya emekda§lari tedqiqat zamani<br />

(Soldan: seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infova, seafoodplus.infova, seafoodplus.infoeva,<br />

seafoodplus.infoova, seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infov, seafoodplus.infof.d. Topgiyeva)<br />

Azarbaycanda ev qoyunlarmda (Ovis aries) sarkosporidilar tadqiq edilarak<br />

onlarda iki nov sarkosporidinin - Sarcosystis gigantea va seafoodplus.infoa parazitlik<br />

etdiyi tasdiq edilmi§dir. Muayyan edilmi§dir ki, Respublikada ev qoyunlarimn<br />

seafoodplus.infoea ila yoluxmasi %, seafoodplus.infoa ila yoluxmasi isa % ta§kil edir.<br />

seafoodplus.infoea sistalarina xususila qida borusu azaiaiarinda tasaduf edildiyi halda,<br />

seafoodplus.infoa-nin qida borusu ila yana§i qarin, diafraqma, dil azalalari va urakda<br />

lokalizasiya olundugu muayyanla§dirilmi§dir. Poliakrilamid gel elektroforez<br />

metodu ila ilk dafa seafoodplus.infoa sistalarindan 20, onlarin lokalizasiya olundugu<br />

qida borusundan 15 zulal fraksiyasi ayrilmi§dir. Sarkosporidioz zamani azala<br />

toxumalarimn kaskin zadalanmasinin naticasi olaraq qoyunlarin qan zardabinda<br />

ALT-nin aktivliyi AST-nin aktivliyina nisbatan artir. Bu zaman De-Ritis<br />

gOstaricisinin (AST/ALT) qiymati azalir. Mual I if tarafindan bu g6staricidan qoyunlarin<br />

sarkosporidiozunun diaqnostikasinda alava test kimi istifada edilmasi<br />

takiif olunur (Namazova A., ).<br />

Azarbaycanda ilk dafa ev qu§larimn qan parazitlari oyranilarak ordakda<br />

{Anas platyrhynchos domestlcus) Haemoproteus greineri, Plazmodlum spp.,<br />

hind toyuqlarinda (Meleagris gallopavo) Leucocytozoon smithlve bildirginlarda<br />

(Coturnlx japonica) Leucocytozoon schoutedenl a§kar edilmi§dir (Samadova<br />

S., Hasanova J., , ).

24 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

Laboratoriyada elmi tadqiqatlarin perspektiv istiqamatlari kimi molekulyar-genetik<br />

metodlardan istifada etmakla koksidilarin novdaxili va novlararasi<br />

dayi§kanliklarin xUsusiyyatlarini aydinla§dirmaq, parazitizmin immunoloji<br />

va biokimyavi aspektlarinin muxtalif parazit-sahib modellarinda oyranilmasi,<br />

mGasir parazitoloji metodlarin tatbiqi, parazitar xastaliklarin diaqnostikasinda<br />

molekulyar - genetik metodlarin tatbiqi, parazit-sahib sisteminda xastalik va<br />

mualica zamani proseslarin riyazi modela§dirilmasi, yeni muasir immunoloji<br />

metodlarini tatbiq etmakla murakkab parazit-sahib sistemininda qari§iq invaziyalarin<br />

mexanizmini aydinla§dirmaq va onlara qar§i mubariza Usullarinin hazirlanmasi<br />

nazarda tutulur.<br />

Laboratoriyada aparilan tadqiqatlarin naticalari olaraq monoqrafiyalar yazilib<br />

gap edirilmi§, “Koksidi kulturalarinin tamizlanmasi Gsulu” (Musayev M,<br />

YolgiyevY.Y., RebrikovaT., ), “Koksidiozlara qar§i tatbiq edilan preparatlarin<br />

terapevtikfaalliginin tayin edilmasi usulu” ixtira edilmi§ (Musayev M, Yolgiyev<br />

Y.Y., ), “Bakterisid va antiparazitar tasir gostaran “REOR” A/-sianetil<br />

p.p'-ditiobis (a-amino-propion tur§usunun) monoetil efiri” Gsuluna patent<br />

alinmi§dir (Babayev E., YolgiyevY.Y., 6hmadov E.i., Qliyeva F.Z., ). Kand<br />

tasarrufati heyvanlarinin va qu§larin eimeriozlarinin diaqnostikasi, profilaktikasi<br />

va aradan qaldirilmasina yonalmi§ a qadar praktiki tadbirlar, muvaqqati<br />

talimatlar hazirlanmi§ (Musayev M, 6liyeva F.Z., Yolgiyev Y.Y., Surkova<br />

A.M., Manafova §.H., ), “Kand tasarrufati heyvanlarinin koksidioz<br />

xastaliyina qar§i miibarizaya dair tovsiyyalar” (Musayev M, Yolgiyev Y.Y.,<br />

BagirovT., ) kitabgasi gap edilmi§, nazari i§larin naticalari istehsalata tatbiq<br />

edilmi§dir.<br />

Lankaran tabii vilayatinda qaramalda 10, §arqi Azarbaycanda qoyunlarda<br />

8, kegilarda isa 7 nov koksidi ilk dafa tapilmi§, seafoodplus.info, seafoodplus.infollis, seafoodplus.info,<br />

seafoodplus.infoosa, seafoodplus.infoata, seafoodplus.info, seafoodplus.infoi, seafoodplus.infohlyakimovae novlarinin<br />

tam tasviri verilmi§dir. ilk dafa seafoodplus.infoa parazitinin oosistalarimn zGlallarinda<br />

triptofanin oldugu mGayyanla§dirilmi§, tarkibinda efiryagi olan bitkilarin koksidiostatiktasira<br />

malik oldugu mGayyanla§dirilmi§, orqanizmin biokimyavi gostaricilarina<br />

asasan antikoksidioz tasira malik preparatlarin effektliyinin qiymatlandirilmasi<br />

usulu hazirlanmi§dir.

Parazitologiya §obasi 25<br />

PARAZiTOLOGiYA §OB0Si<br />

Su heyvanlarmin parazitlari laboratoriyasi<br />

Azarbaycanin su hovzalarinda ya§ayan heyvanlarin ilk parazitoloji tadqiqi<br />

VADogel va seafoodplus.infoki tarafindan ci illarda Xazar danizinin<br />

Sara adasi yaxinliginda baliqlarin parazit faunasinin tadqiqi ila ba§layib<br />

(). Bundan sonra ci illara qadar Azarbaycanda su heyvanlari<br />

parazitlarina dair heg birtadqiqat i§i aparilmayib. ci ilda seafoodplus.infolov ilk dafa<br />

olaraq Azarbaycanin su hovzalari bahqlarimn parazit faunasini planli suratda oyranarak,<br />

dan artiq parazit novii muayyan edarak, elm iigiin yeni olan 2 cins<br />

(Bychowskycreadium Mikailov , Acanthocreadium Mikailov, ), dan<br />

artiq nov tasvir etmi§, ixtioparazitlarin sistematik, morfoloji, ekoloji, zoocografi va<br />

epizoolotoji tahlilini apamm§dir (Mikayilov , ). seafoodplus.infolovun apardigi<br />

tadqiqatlar Respublikanin su heyvanlari parazitlarinin ham nazari, ham da tacrubi<br />

ahamiyyatini uza gixarmi§ va bu istiqamatli tadqiqat i§larinin daha geni§ miqyasda<br />

davam etdirilmasi Qgun elmi kollektivin formala§masina ehtiyac oldugunu gostarmi§dir.<br />

Bununla alaqadar olaraq ci ilda Azarbaycan SSR ElmlarAkademyiasinin<br />

Zoologiya institutunda “Su heyvanlarmin parazitlari” laboratoriyasi ta§kil<br />

olunmu§dur. Laboratoriya ta§kil olunandan mGstaqil elmi tadqiqat i§lari apara bilan<br />

yeni elmi kadrlarin yeti§dirilmasina ba§landi. Bu maqsadla laboratoriya amakda§-<br />

lari takca Azarbaycan alimlariila deyil, ham da Respublikadan kanarda olan birgox<br />

elmi muassisalar<br />

va orada gali§an<br />

aparici mQtaxassislarla<br />

six elmi<br />

alaqalar yaradaraq,<br />

onlarin zangin<br />

elmi tacrubasina<br />

yiyalanirdilar.<br />

Bunlardan<br />

Rusiya Elmlar<br />

Akademiyasi<br />

Zoologiya institutu<br />

(Sankt Peterburq),<br />

Rusiya<br />

EA-nin Hel- Su heyvanlarmin parazitlari laboratoriyasi (). Oturanlar (soldan-saga):<br />

mintoloji Laboratoriyasi<br />

- indiki<br />

b.u.f.d. seafoodplus.info, b.u.f.d.<br />

seafoodplus.infof.d., prof. TMikayilov, seafoodplus.infof.d. NAgayeva. Ayaq iista (soldan-saga):<br />

seafoodplus.infoiyev

26 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

Parazitologiya institutu (Moskva §.), Sankt Peterburq Dovlat Universitetinin Onurgasizlar<br />

zoologiyasi kafedrasi, Sankt Peterburq ve Moskva Dovlat Gol Baliqgiligi<br />

Institutlari, Moskva Dovlet Tibb Akademiyasinin biologiya kafedrasi, Rusiya Bitkilerin<br />

Muhafizesi Institutu, Ukrayna Elmler Akademiyasi Zoologiya institutu, Lvov<br />

Baytariiq akademiyasi, Mahagqala Xazar Baliq tasarrufati institutu, Qexiya Elmlar<br />

Akademiyasi Parazitologiya Institutu ila olan yaxin hamkarliq va dostluq alaqalarini<br />

gostarmak olar. Sonraki illar arzinda aparilan birga elmi-tadqiqat i§lari ila alaqadardaha<br />

da darinla§arak inki§af edan bu munasibatlarasasinda Azarbaycanin bir<br />

sira elmi-tadqiqat va tadris muassisalarinda muvafiq profilli laboratoriyalar ta§kil<br />

olunmu§ va naticada ancaq Respublika erazisinde deyil, onun hududlarindan kenarda<br />

taninan va yiiksak dayarlandirilan parazitoloqlar kollektivi fomnala§mi§dir.<br />

“Su heyvanlarinin parazitlari”<br />

laboratoriyasinin yaranmasi ila<br />

Respublikanm su hovzalarindaki<br />

muxtalif tasnifat qruplarindan olan<br />

heyvanlarin, о cumladan baliqlarin,<br />

suda-quruda ya§ayanlarin, sQrunanlarin,<br />

qu§larin, plankton va<br />

bentosun tarkibinda olan onurgasizlarin<br />

nainki ayri-ayri parazitlarini,<br />

hatta tam parazit faunasini<br />

kompleks §akilda tedqiq etmak<br />

Qgun imkanlar yaranmaga ba§ladi.<br />

Ilk bela tadqiqatlar Qabala rayonunun<br />

Nohurqi§laq su anbarinda hayata<br />

kegirildi va sonra Orta Xaza-<br />

Professor seafoodplus.infolov ()<br />

rin Davagi limaninda, Kigik Qizilagac<br />

korfazinda, A§iq-Bayramli su<br />

anbarinda va Orta Kurda davam etdirildi. Eyni zamanda Lankaran tabii vilayatinin,<br />

Naxgivan Muxtar Respublikasinin, §imal-§arqi Azarbaycanin vaAb§eron<br />

yarimadasinin su hovzalarinin, Mingagevir,Varvara, Yenikand va §amkir su<br />

anbarlari baliqlarimn va onurgasiz heyvanlarinin parazit faunasi tadqiq olunmaga<br />

ba§ladi (Mikayilov , ibrahimov , Mehraliyev , Hiiseynov<br />

, Qliyev , 0lixanov ).<br />

Azarbaycanda ilk dafa olaraq parazit qurdlarin histoloji va histokimyavi<br />

usullarla tadqiqi, dQnyada isa ilk dafa olaraq nara baliqlarimn parazitlarinin<br />

biokimiavi usullarla tadqiqi Su heyvanlari parazitlari laboratoriyasinda hayata<br />

kegirilib (Nasirov , BQnyatova ).<br />

Daha sonra tadqiqatlarin cografiyasi Azarbaycandan kanara gixmaga<br />

ba§ladi. Bele ki, ci ildan ba§layaraq §seafoodplus.infomovXazardanizi baliqlari<br />

parazitlarinin nov tarkibini, morfologiyasim, ekologiyasini, faunasinin man§ayi<br />

va formala§masini asasli dyranmaya ba§ladi. O, bu su hovzasinda 89 nov va

Parazitologiya §obasi 27<br />

yarimnova aid olan 6,8 mindan artiq baligi tam vs 6,9 mina qadar baligi qeyri-tam<br />

parazitoloji yarma usulu ila tadqiq edarak, muxtalif tasnifat qruplarina<br />

aid olan nov parazit a§kar etmi§dir. Bu novlardan 8-i (Eimeria rehimae Sinuolinea<br />

sakinakhanumae, Myxobolus azerbajdzanicus, Apiosoma mikailovi,<br />

Gyrodactylus varicorhini, Gyrodactylus capoetai, Gyrodactylus mikailovi) elm<br />

iigun yeni olaraq tasvir edilmi§dir (ibrahimov , , ).<br />

Su heyvanlari parazitlari laboratoriyasi ().<br />

Oturanlar (soldan saga): b.u.f.d. seafoodplus.infotova, b.u.f.d. seafoodplus.infoa,<br />

b.u.f.d., prof. seafoodplus.infolov, b.u.f.d. §.dlixanov. Ayaq tiste (soldan saga):<br />

b.u.f.d., prof. §.ibrahimov, b.u.f.d. seafoodplus.info, b.u.f.d. seafoodplus.infoi, b.u.f.d. AManafov,<br />

seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infov.<br />

Su heyvanlari parazitlari laboratoriyasimn qurucusu professor seafoodplus.infolovun<br />

70 illik yubileyindan fraqment () (Ayaq iista (soldan saga): b.u.f.d. seafoodplus.infonov,<br />

b.u.f.d. seafoodplus.infova, seafoodplus.infof.d., prof. §.ibrahimov, seafoodplus.infomova, seafoodplus.infof.d., prof.<br />

seafoodplus.infoiyev, seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infov, Fatel (yamanli aspirant), b.u.f.d. seafoodplus.info (Araxnologiya<br />

laboratoriyasimn miidiri), AMEA-nm seafoodplus.info seafoodplus.infoov (Mikrobiologiya institutunun<br />

direktoru), seafoodplus.infof.d. seafoodplus.info, seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infotova. Oturan: seafoodplus.infof.d., prof. seafoodplus.infolov)

28 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

45 ila yaxin mQddatda laboratoriyada aparilmi§ tadqiqatlar naticasinda<br />

ya yaxin elmi maqala va 15 monoqrafiya gapdan gixmi§, 5 nafar laboratoriya<br />

amakda§i elmlar doktoru (Ibrahimov, ; Mehraliyev, ; Nasirov,<br />

; Manafov, ; Huseynov, ), 21 nafar isa falsafa doktoru elmi daracasi<br />

almaq Qgun yazdiqlari dissertasiyalari muvaffaqiyyatla mQdafia edarak<br />

muvafiq elmi daracalar almi§lar.<br />

Yarandigi ilk dovrlardan etibaran “Su heyvanlari parazitlari” laboratoriyasi<br />

Azarbaycanda ham da su heyvanlarinin tadqiqi iizra metodoloji markaz vazifasini<br />

da oz uzarina gotUrmu§dur. Buna gora da tasadufi deyil ki, burada<br />

tadqiqatlar apararaq elmi daraca alanlar arasinda Respublikanm ba§qa elmi<br />

va pedaqoji muassisalarinda gali§anlardan alava digar olkalarda (TQrkiya,<br />

iran, Rusiya, Ukrayna, Ozbakistan, TQrkmanistan, GurcQstan va s.) gali§an<br />

mutaxassislar da vardir.<br />

Hal-hazirda “Su heyvanlarinin parazitlari” laboratoriyasinin amakda§lari<br />

Azarbaycanin praktik olaraq butun tiplardan olan irili-xirdali su hovzarinda (Kur<br />

va Araz gaylari, Mingagevir, Varvara, §amkir va Yenikand su anbarlari, Xazar<br />

danizinin Davagi limani, BoyQk va Kigik Qizilagac korfazlari kimi iri hacmli<br />

su hovzalari ila yana§i, kigik gaylar, gollar, axmazlar, arxlar, qaynama va artezianlar<br />

va s. sututarlarda) muxtalif sistematik qruplardan olan onurgali va<br />

onurgasiz heyvanlarin parazitlarinin oyranilmasini davam etdirirlar. Respublika<br />

mustaqillik qazandiqdan sonra alimlarin qar§isinda qoyulmu§ vazifalarin<br />

hayata kegirilmasi i§ina, о cQmladan tatbiqi ekoloji problemlarin halli masalasina<br />

laboratoriya amakda§lari da oz tohfalarini verirlar. Bir zamanlar burada ilk<br />

elmi addimlarmi ataraq ixtisasa yiyalanan alimlar indi oz tacrubalarini payla§ir,<br />

ganclarin elmi-tadqiqat i§larina rahbarlik edirlar. Kollektiv yarandigi gundan<br />

indiyadak burada formala§an i§guzar elmi muhitin, qar§iliqli komak, samimi<br />

amakda§liq ananalarina asaslanan mUnasibatlarin qorunub saxlanmasi va<br />

daha da inki§af etdirilmasini da daim diqqat markazinda saxlayir. Faaliyyat<br />

gostardiyi onilliklar arzinda mahz qeyd edilan keyfiyyatlar sayasinda zangin<br />

va geni§ diapazonlu tacrubaya sahib olan laboratoriyada aparilan gox§axali<br />

tadqiqatlar bir nega istiqamatda inki§af edarak darinla§ib va bu istiqamatlarin<br />

har biri mustaqil bir maktab saviyyasina yQksalmi§dir (ibrahimova , ;<br />

Mikayilov, ibrahimova ; Seyidli ; Manafov ).<br />

Laboratoriyada aparilan tadqiqatlarin xronologiyasi Azarbaycanin su hovzalarinin<br />

baliq parazitlarinin planli §akilda oyranilmasinin laboratoriyanin klassik<br />

istiqamatlarindan oldugunu gostarir. Tasadufi deyil ki, aparilan tadqiqat i§-<br />

larinin aksar hissasi, о cumladan laboratoriyada yeti§an kadrlarin bir goxunun<br />

tadqiqatlari mahz baliq parazitlarinin tadqiqi ila baghdir. Bela ki, Azarbaycanin<br />

su hovzalarinin baliq parazitlarinin planli §akilda dyranlmasina laboratoriyanin<br />

qurucusu () professor seafoodplus.infolov tarafindan ba§lanmi§ va hazirda onun<br />

yetirmalari tarafindan davam etdirilir. Т. K. Mikayilovun rahbarliyi altinda Azarbaycan<br />

baliqartirmatasarrufatlarinda baliq parazitlari vaxastaliklarinin tadqiqi ila

Parazitologiya §obasi 29<br />

seafoodplus.infoov<br />

(), H.<br />

seafoodplus.info§ayev<br />

( ) vs<br />

X. Q. Abdullayeva<br />

( )<br />

ma§gul olmu§lar.<br />

Т.К. Mikayilov<br />

ci ila qadar<br />

aparilan tadqiqat<br />

i§larini Qmum<br />

ila§dirarak<br />

“Azarbaycanin<br />

su hovzalarinin<br />

baliq parazitlari”<br />

(sistematikasi,<br />

d i n a m i к a s i ,<br />

man§ayi) adli monoqrafiyasim yazmi§dir. Bu asarda Azarbaycanin su hovzalarinda<br />

qeyd olunan baliq parazitlarinin sistematik, ekoloji va zoocografi tahlili<br />

verilir, onlarin tasarrQfat ahamiyyati ara§dirilir. seafoodplus.infolovun monoqrafiyasi<br />

nainki Azarbaycanda, hatta butun <strong>Qafqaz</strong>da su heyvanlari parazitlarinin<br />

tadqiqi istiqamatinda aparilan i§larinin geni§lanmasi va darinla§masina gQclu<br />

takan vermi§dir.<br />

Su heyvanlarmin parazitlari laborotoriyasinin ta§kil olundugu va faaliyyat<br />

gostardiyi ilk illarda burada laboratoriya mudirindan ba§qa ixtisasli mutaxassis<br />

yox idi va laboratoriya qar§isinda duran ilk vazifa ixtisasli elmi kadrlarin hazirlanmasi<br />

masalasi idi. Bu problemin hallinda laboratoriya amakda§larinin Moskva -<br />

SSRi EA helmintologiya laboratoriyasi, Leninqrad (Sankt-Peterburq) - SSRi EA<br />

Zoologiya institutu, Sankt-Peterburq Dovlat Universiteti va s. elm markazlarinda<br />

gali§an gorkamli mutaxassislarla qurulan elmi alaqalarinin mustasna rolu olmu§-<br />

dur. Laboratoriya yaradildigi ilk dovrda onun amakda§lari qar§isinda ciddi bir<br />

elmi problem - model kimi goturulan bir su hovzasi heyvanlarmin butQn parazit<br />

qruplarinin kompleks tadqiqi masalasi qoyulmu§dur. Bu ugurlu layiha laboratoriyamn<br />

galacak strategiyasmi va natica olaraq daha sonra aparilan bir gox<br />

elmi-tadqiqat illarinin tamalini ta§kil etmi§dir. Bu maqsadla planla§dirilan ilk tadqiqat<br />

i§larinin aparilmasi ugGn Qabala (Qutqa§en) rayonu arazisinda yerla§an,<br />

sahasi ha olan Nohur gold segilmifdir. - - ci illar arzinda Nohur<br />

golQnda ya§ayan muxtalif onurgali va onurgasiz heyvanlarin kompleks parazitoloji<br />

tadqiqi hayata kegirilmi§dir. Bu tadqiqatlar goldaki heyvanlarin nainki parazit<br />

faunasim muayyan etmaya, hamginin ayri - ayri parazitlarin bioloji va ekoloji<br />

xususiyyatlarini, asas va araliq sahiblarin onlarin hayat dovrasindaki rolunu va<br />

yerini aydinla§dirmaga imkan vermi§dir (Mikayilov ).

30 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

Laboratoriyada aparilan tadqiqat i§larinin novbati marhalasinda (<br />

) laboratoriya amakda§lari Xazar danizinin Davagi limani (Agzibir golu)<br />

heyvanlarmin parazitlarinin kompleks tadqiqi ila ma§gul olmu§lar. Bu su hovzasinda<br />

ya§ayan biitiin heyvan qruplari (onurgalilar - baliqlar, amfibilar, qu§-<br />

lar; onurgasizlar - oliqoxetlar, zalilar, mollyusklar, xargangkimilar, ha§aratlar)<br />

kompleks parazitoloji tadqiqatlarin obyektlari olmu§lar. 5 il arzinda buttin laboratoriya<br />

amakda§lari tarafindan aparilan goxistiqamatli parazitoloji tadqiqatlar<br />

limanin heyvanlarmin parazit faunasini aydinla§dirmaqla yana§i, parazitlarin<br />

ekoloji xususiyyatlarini muayyan etmaya, bazi heyvanlarin parazit faunasinin<br />

xarici muhit amillarindan, ekoloji dayi§ikliklardan, sahib orqanizmin davram§i<br />

va fizioloji vaziyyatindan asililigini oyranmaya, parazitlarin asas va araliq sahiblarla<br />

alaqalarini, su hovzasinda sirkulyasiya yollarini, parazitlarin sahiblara<br />

patoloji tasirini va bir sira digar problemlari oyranmaya imkan vermi§dir. Alinmi§<br />

naticalar sahiblarin biologiya va ekologiyasini oyranmak, parazitlar ugun<br />

asas, araliq, rezervuar sahib olan orqanizmlararasindaki trofik, topik va ba§qa<br />

alaqalarin aydinla§dirilmasina dairzangin material vermi§dir. Bu tadqiqatlarin<br />

yerina yetirilmasi prosesinda о dovr tig tin an mtiasir hesab edilan ananavi tadqiqat<br />

metodlari ila yana§i yeni histoloji, histokimyavi va elektronmikroskopik<br />

metodlardan istifada edilmasi va bazi metodikalarin isa takmilla§dirilmasi naticasinda<br />

gox muxtalif taksonomik qruplardan olan parazitlarin faunistik, morfoloji,<br />

bioloji va ekoloji tadqiqi an yiiksak beynalxalq standartlara uygun saviyyada<br />

6yranilmi§dir (Htiseynov , 8liyev ).<br />

Yeni problemlarin daha atrafli va darindan oyranilmasi maqsadila laboratoriya<br />

amakda§larinin tadqiqat istiqamatlarinin geni§landirilmasi, xtisusi<br />

problemlar, tadqiqat metodlari va eyni zamanda parazit orqanizmlarin muxtalif<br />

qruplari uzra ixtisasla§malari hayata kegirilmi§dir. Bu maqsadla amakda§larin<br />

aksariyyati kegmi§ sovetlar birliyinin ba§ elmi tadqiqat mtiassisalarina ixtisasartirma<br />

kurslarina getmi§, gorkamli mutaxassislarla maslahatla§malar va<br />

tacruba mQbadilasi asasinda muxtalif qruplar uzra yetin mtitaxassislara gevrilmi§dir.<br />

Kegan asrin cu illarinda Qara danizdan Xazar danizina gatirilarak iqlimla§dirilan<br />

kefal baliqlarimn (qizili kefal- Liza auratusva sivriburun kefal - L<br />

saliens) Canubi va Orta Xazarin sahila yaxin hissalarinda buttin il boyu tasadUf<br />

edildiyi qeyd edilmi§dir. Korpalari awal planktonla, sonra tadrican detritla va<br />

dib onurgasizlari ila qidalanan kefal baliqlarimn parazit faunasi bazi dayi§ikliklara<br />

maruz qalmi§, oz parazitlarinin bir qismini itirarak, yerli parazitlar alda<br />

etmi§dir (ibrahimov, Seyidli, ).<br />

Boyuma prosesinda baliqlar bir qidalanma tipindan digarina kegdiklari<br />

ugun onlarin qida rasionuna mtixtalif kompanentlar daxil ola bilir. Bu sababdan<br />

da detritofaqlarla planktofaq va bentofaq kimi qidalanma tiplari arasinda kaskin<br />

sarhad mu§ahida edilmir. Xazarin mQxtalif arazilarindan toplanmi§ materiallar<br />

asasinda kefal baliqlarimn parazit faunasinin tadqiq edilarak onun qidadan,

Parazitologiya §obasi 31<br />

suyun §orlugundan va akklimatizasiyadan asililigi 6yranilmi§dir. Suyun mineralla§ma<br />

daracasinin ilk novbada xarici mQhitla alaqada olan ektoparazitlara,<br />

daha sonra isa dolayi yolla endoparazitlara gUclU tasir etdiyi muayyan edilmi§-<br />

dir (Mikayilov, ibrahimov ).<br />

Tadqiqatlarin novbati marhalasinda Nohur golunda qazamlmi§ tacrGba<br />

daha geni§ miqyasda tatbiq edilmi§, Varvara su anbari, Naxgivan MSSR, daha<br />

sonra isa Lankaran tabii vilayati su hovzalarinin baliq parazitlarinin tadqiqina<br />

ba§lanmi§dir. Bu tadqiqatlarin materiallari asasindaT. K. Mikayilovun rahbarliyi<br />

altinda §. R. ibrahimov tarafindan “Lankaran tabii vilayati su hovzalarinin baliq<br />

parazitlari” (), N. B. Agayeva tarafindan “Araz gayinin Naxgivan MSSR<br />

arazisindaki hissasinin baliq parazitlari” (), N.§. Qaziyeva tarafindan “Varvara<br />

su anbarinin baliq parazitlari” () adli dissertasiyalar yazilaraq mudafia<br />

edilmi§, bir gox elmi maqalalar, macmualar va elmi populyar kitabgalar na§r<br />

olunmu§dur. - ci ilda Т. K. Mikayilov va §. R. ibrahimovun “Lankaran tabii<br />

vilayati su hovzalarinin baliq parazitlarinin ekologiyasi va zoocografiyasi” adli<br />

monoqrafiyasi gapdan gixmi§dir. Bu dovrda laboratoriyada seafoodplus.infonov va<br />

§.G.6lixanov tarafindan onurgasizsu heyvanlari QgCin daha gox patogenliyi ila<br />

segilan mikrosporidi va su mermitidlarin tadqiqi ila alaqadar bir sira i§lar aparilmi§,<br />

mikrosporidioz va mermitidozlarin respublikanin su hovzalarinda yayilmasi,<br />

onlarin su onurgasizlarinin populyasiyalarina tasiri, qansoran ha§aratlara<br />

qar§i bioloji mubariza usulu zamani onlardan bir agent kimi istifada etmayin<br />

mumkunluyu masalalari da ara§dirilmi§dir (@lixanov, ).<br />

Xazar danizinin Davagi limani heyvanlari parazitlarinin kompleks tadqiqi<br />

naticasinda alda edilan yeni malumatlar asasinda bir gox elmi maqalalar yazilmi§,<br />

beynalxalq miqyasli elmi konfranslarda maruzalar edilmi§dir. Bu tadqiqatlar<br />

naticasinda ciddi elmi va praktik ahamiyyata malik olan liman arazisinda<br />

yayilan parazitlarinin zoocografi tahlili verilmi§, parazit faunasinin formala?-<br />

ma yolunin umumi manzarasi mGayyan edilmi§dir. Bu tadqiqatlar, hamginin<br />

“Xazar danizinin Davagi limani ilbizlarinin trematod sQrfalari” (), Capilliaridae<br />

fasilasindan olan nematodlarin histoloji va elektronmikroskopik oyranilmasi<br />

(), “Xazar danizinin Davagi limani va Kigik Qizilagac korfazinda baliq<br />

va amfibilarin ibtidai qan parazitlari” (), “Xazar danizinin Davagi limaninin<br />

baliq va qu§larinin trematodlari” (), “Xazar danizinin Davagi limani baliq<br />

va qu§larinin nematodlari” () adli dissertasiyalarin materiallari ugUn fundamental<br />

baza yaratmi§dir.<br />

Parazitlarin sahiblara uygunla§masi va onlarin qar§iliqli adaptasiyasinin,<br />

hamginin sahibin organizminda parazitar yoluxma zamani ba§ veran dayi§iklaklarin<br />

oyranilmasi parazit-sahib sisteminin yaranmasi mexanizmini aydinla§-<br />

dirmaga imkan verir. Parazitlarin sahiba uygunla§masi bilavasita zulal molekullarin<br />

qenetik nazarati altinda hayata kegan biokimyavi mexanizmlar zamani<br />

ba§ verir. Ona gora parazit va onlarin sahiblarinin ekstraktlarimn mijqayisali<br />

oyranilmasi parazitin sahiba uygunla§ma daracasini muayyan etmaya va on-

32 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

larin zulal tarkibinin muxtalifliyini uza gixartmaga imkan verir. Laboratoriyada<br />

bu istiqamatli tadqiqat i§lari seafoodplus.infoova tarafindan davam etdirilmi§dir. O,<br />

Xazar danizi narakimiiarinin va onlarin parazitlarinin qar§iliqli miinasibatlarinin<br />

dyranilmasi istiqamatinda tadqiqatlar aparmi§dir. ilk dafa olaraq narakimiiarin<br />

qara ciyarinin va mGxtalif siniflara aid 6 nov parazitin fraksion tarkibi oyranilmi§dir<br />

(Bunyatova, ).<br />

Laboratoriyanin muxtalif parazit qruplari uzra ixtisasla§an mOtaxassislari<br />

artdiqca aparilan tadqiqatlarin diapazonu da geni§lanmi§, respublika arazisindaki<br />

muxtalif man§ali bir gox daxili su hovzalari yeni keyfiyyatii parazitoloji<br />

tadqiqatlarla ahata olunmu§dur. ci iiiarda Davagi Limani va Kigik<br />

Qizilagac korfazlarinda ya§ayan su onurgalilarinin (baliqlar, amfibilar, su reptililari,<br />

su qu§lari va s.) qan parazitlarinin oyranilmasina ba§lamlmi§dir. Bu istiqamatda<br />

ixtisasla§an MHuseynov indiyadak respublikanm bir goxdaxili su<br />

hovzalarinda, о cumladan gay, gol, su anbari va s. tipli sututarlarda apardigi<br />

tadqiqat i§larini davam etdirilmi§, onurgalilarin 3 sinfina, 15 fasilasina, 47 ndvQna<br />

aid fard hey van in qanini tadqiq etmi§dur. 41 nov baliq, 3 nov amfibi,<br />

3 nov reptililara aid olan bu heyvanlarin qaninda 20 nov qan paraziti (14 nov<br />

Tripanasoma, 4 nov- Cryptobia, 1 nov Hepatozoon, 1 nov isa Haemogregarina<br />

cinslarina aid) muayyan edilmi§dir. Qurbagalarin qaninda tapilan 2 nov tripanasom<br />

- Tripanasoma mikailovi va Tripanasoma ibragimovi elm йдйп yeni nov<br />

kimi ilk dafa tasvir edilmi§dir. Gol qurbagasinin qaninda Filaria cinsina mansub<br />

nematod a§kar edilmi§dir. Tripanasoma va Cryptobia cinslarina maxsus novlarin<br />

politomik tayinedicisi tartib edilmi§dir (Huseynov, , , ).<br />

N.§.Kazieva cu illarda Varvara su anbarindan 19 nova aid<br />

adada qadar baligin tam parazitoloji muayinasi naticasinda 75 nov parazit,<br />

о cumladan elm Qgiin 2 yeni nov (bir nov miksosporidi - Glugea rodei Kazieva<br />

et Voronin, va bir nov monogetik sorucu - Dactylogyrus turaliensis<br />

Aligadzhiev, Qussev et Kaziyeva, ) тйэууэп etmi§dir (Kaziyeva, ).<br />

Aparilan zoocografi tahlil naticasinda tapilan 75 nov parazitdan 29 novQniin<br />

Boreal-duzanlikfaunistikkompleksina, 18 novun Ponto-xazar§irin su qrupuna,<br />

13 novun isa Yuxari Qcuncu dovr qrupuna aid oldugu muayyan edilmi§dir. Bu<br />

materiallarin tahlili naticasinda su anbarinda On Asiya faunistik kompleksina<br />

aid olan novlarin kaskin azalaraq oz yerini Boreal-duzanlik kompleksina verdiyi,<br />

Hindistan duzanlik kompleksinin isa cami 3 novla tamsil olundugu gostarilmi§dir<br />

(Kaziyeva, ).<br />

ci illarda seafoodplus.infoi laboratoriyada aparilan elmi-tadqiqat<br />

movzulari gargivasinda Xazar danizinin Boy и к Qizilagac korfazinda apardigi<br />

tadqiqatlar zamani tam parazitoloji yarma Qsulu ila 14 fasilaya 37 nova aid<br />

adad baligi tadqiq edarak 93 nov parazit muayyan etmi§dir. Tapilan parazitlardan<br />

2 novii (Liqophorus mikailovi va Gyrodactylus kizilagatschicum) elm<br />

йдйп yeni olaraq ilk dafa tasvir edilmi§dir. Daha sonra seafoodplus.infoi tafafindan<br />

elmi va praktik cahatdan maraq doguran Ascocotyle coleostoma trematodu-

Parazitologiya §obasi 33<br />

nun metaserkarisinin<br />

mikromorfoloji<br />

va histoloji<br />

qurulu§lari oyranilmi§dir<br />

(Seyidli,<br />

).<br />

<br />

ci illarda Qanligol,<br />

Bulbuls va<br />

Xocasan gollarindan,<br />

Ceyranbatan<br />

su anbarindan<br />

va Ab§eron<br />

magistral kanalindan<br />

8 nova<br />

aid adad<br />

baliq tadqiq<br />

edilarak muxtalif<br />

sistematik qruplardan<br />

olan 75<br />

nov parazit qeyd<br />

Su heyvanlarinin parazitlari laboratoriyasi () (Oturanlar<br />

(soldan saga): b.u.f.d. seafoodplus.infoi, b.u.f.d. $.Quliyev, b.u.f.d.<br />

seafoodplus.infova, b.u.f.d., prof. seafoodplus.infolov, b.u.f.d. AManafov, b.u.f.d.<br />

seafoodplus.infomova, b.u.f.d. seafoodplus.infoova. Ayaq iista (soldan saga):<br />

b.u.f.d. seafoodplus.infoov, seafoodplus.infova, seafoodplus.infoli, b.u.f.d. seafoodplus.info)<br />

edilmi§dir (Quliyev, ). Qeyd edilan su hovzalarinda parazitlarla an zaif<br />

yoluxma qambuziyada (3 nov), an yGksak yoluxma isa kGlmada (28 nov) qeyda<br />

alinmi§dir. Ab§eron yarimadasi su hovzalari baliqlarimn butun parazitlari<br />

§irinsu man§ali oldugundan, §or gollarda onlarin nov tarkibinin §irin sulardakina<br />

nisbatan xeyli kasib oldugu muayyan edilmi§dir. Muxtalif su hovzalarinin<br />

ixtioparazit faunasimn ox§arliq xususiyyatlarinin suyun mineralla§ma daracasindan<br />

va sututarlarin man§aca bir-birina yaxinligindan asili oldugu mGayyan<br />

edilmi§dir (Quliyev, ).<br />

cu illar arzinda Yenikand su anbari baliqlarimn parazit faunasi<br />

(nov tarkibi, formala§ma xQsusiyyatlari) movzusu uzra bu su anbarindan 4<br />

nova (§amayi, gapaq, naxa, sif) mansub olan adad baliq tadqiq edilmi§,<br />

52 nov parazit tapilmi§dir (Mikayilov, ibrahimova, )<br />

Azarbaycanin §imal-§arq arazilarinda olan nisbatan iri, baliqgiliq ahamiyyati<br />

kasb edan Samur, Qusargay, Qudyalgay, Davagigay va Gilgilgayda baliq<br />

parazitlarinin oyranilmasi istiqamatinda awalllar Davagi limanmin tadqiqi ila<br />

barabar bir sira tadqiqat i§lari aparilmi§di. Ancaq bu bolgada olan goxsayli<br />

xirda gaylarin baliq parazitlari uzun muddat tadqiqatlardan kanarda qalmi§di.<br />

Bu sababdan cu illarda §imali-§9rqi azarbaycanin su hovzalarinin<br />

hidrofaunasmin biomuxtalifliyi, ekoloji xGsusiyyatlari, iqtisadi ahamiyyatli novlarin<br />

mGayyan edilmasi, yirtici baliqlarin parazit faunasimn muayyan edilmasi<br />

istiqamatinda xGsusi tadqiqat i§lari aparilmi§dir (Mikayilov, ibrahimova ).

34 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

cu illarda kutum baliginm parazit faunasi vaonun ekoloji amillardan<br />

asililigi 6yranilmi§dir. Tapilan 8 nov parzitdan 5 novunun yalmz kutum<br />

ugun xarakterik olan spesifik parazitlar oldugu muayyan edilmi§dir (ibrahimov<br />

).<br />

cu illarda Azarbaycanin bazi su hovzalarinda iqlimla§dirilmi§<br />

baliqlarin (qambuziya, kefal, qalinalin, ag amur) parazitoloji durumunun muasir<br />

vaziyyatinin muayyan edilmasi istiqamatli tadqiqat i§i yerina yetirilmi§, yerli su<br />

hovzalarina iqlimla§dirilmi§ baliq parazitlarinin nov tarkibi va parazitoloji durmu<br />

mUqayisali §akilda 6yranilmi§dir. Ekoloji vaziyyatin dayi§masi ila alaqadar<br />

iqlimla§dirilmi§ baliqlarin parazitlarinin nov tarkibinin kaskin azalmasi, bazilarinda<br />

isa awalki illarla muqayisada yerli parazitlar hesabina artimi muayyan<br />

olunmu§dur. Son illar arzinda Orta Kur hovzasi baliqlarinda daha yuksak patogenliyi<br />

ila farqlanan parazitlarin biologiyasi va epizootoloji vaziyyatinin oyranilmasi<br />

istiqamati uzra tadqiqat i§lari davam etdirilir (Quliyev ).<br />

“Kur gayi va onun su anbarlarinin mUasir ekoloji durumunda qiymatli yirtici<br />

baliqlardan adi naxa (Silurus glanis L.) va sifin (Sander lucioperca L.) parazit faunasi<br />

tadqiqi ciddi maraq dogurur. Bela ki respublikamizin su hovzalarinin ekologiyasinda<br />

ba§ veran asasli dayi§ikliklar (su anbarlarinin tikilmasi, kanallarin gakili§i,<br />

girklanma, mineralla§ma va s.) bu hovzalarin canlilarina, о cQmladan onlarin parazit<br />

faunasina da asasli tasir gostarir. Su anbarlarinin yaradilmasi KQrun hidroloji<br />

rejimini dayi§mi§, a§agi KUr boyu yerla§an axmazlarlarla alaqa kasilmi§, Kur-Araz<br />

hovzasi GQrcustan, Ermanistan va Azarbaycan arazisinda guclu girklanmalara<br />

maruz qalmi§dir. Bu baximdan vataga ahamiyyatli yirtici baliqlarin parazit faunasi<br />

nin tadqiqi ciddi maraq dogurur. Qeyd olunanlari nazara alaraq, laboratoriyada<br />

qiymatli yirtici baliqlardan olan adi naxa (Silurus glanis L.) va sif (Sander lucioperca<br />

L.) baliqlarimn KQrun mQasir §araitinda parazit faunasi, ayri-ayri tadqiqat arazilari<br />

uzra yoluxmanin mUqayisali dinamikasi, parazit faunamn zoocografi tahlili,<br />

indiqator novlarin muayyanla§dirilmasi va digar ekoloji problemlarin ara§dirilmasi<br />

tarafindan yerina yetirilmi§dir (Mikayilov, ibrahimova ).<br />

Parazitlarin sirkulyasiyasinda su onurgasizlarinm rolu, xususila §irinsu<br />

mollyusklarinm trematod faunasimn muayyan edilmasi, serkarilarin mikromorfoloji<br />

tadqiqi, insan va heyvan trematodlarimn yayilmasinda birinci araliq sahib<br />

olan mollyusklar misalinda parazit-sahib munasibatlarinin kompleks tadqiqi<br />

kimi ara§dirmalar laboratoriyada aparilan tadqiqatlarin asas istiqamatlarindan<br />

birina gevrilmi§dir. ci illardan etibaran Azarbaycanin §irinsu hovzalarinda<br />

yayilan mollyusklarinm trematod faunasimn kompleks zooparazitoloji va<br />

populyasiya-ekoloji tadqiqi hayata kegirilmi§, bu obyektlarin respublika arazisinda<br />

a yaxin trematodun birinci araliq sahibi oldugu muayyan edilmi§dir<br />

(Mehraliyev, , ; Manafov, , );<br />

ilk dafa Azarbaycan arazisinda kompleks parazitoloji tadqiqaqtlarin obyekti<br />

olan Melanopsis praemorsa L., mollyusklarindan tapilan unikal trematod<br />

faunasimn Dunyanm heg bir yerinda va digar qruplardan olan heg bir

Parazitologiya §obasi 35<br />

mollyusk novunde rastlanmadigi muayyan edilmi§dir. Elm йдйп yeni olan 33<br />

nov trematod serkarisinin mikromorfoloji qurulu§u en yQksek DQnya standartlari<br />

esasinda oyrenilerek novlerin qrafik §ekilleri ve muvafiq morfoloji tesvirleri<br />

hazirlanaraq senedle§dirilmi§dir.<br />

Azarbaycan arazisinda tapilan trematodlarin sistematik tayinati aparilmi§,<br />

ciddi praktik ahemiyyete malik olan novlerin yayilma xususiyyetleri muayyan<br />

edilmi§, onlarin emele getirdikleri tebii ve antropogen ocaqlarin saxlanmasinda<br />

i§tirak eden sahibler kompleksinin nov terkibi, yayilma xususiyyetleri, ekosistemlerdeki<br />

yeri ve rolu tehlil edilmi§dir. insan ve heyvanlarin saglamligi tig tin<br />

xQsusile tehltikeli olan trematodoz ocaqlarimn strukturu muayyan edilmi§, onlarin<br />

xarakteri, yaranma, saxlanma va geni§lenma sebebleri Gza gixarilmi§,<br />

muxtalif sahibler kompleksinin bu prosesda rolu tahlil edilmi§dir. Orta Kur hovzesinde<br />

insan ve etyeyen heyvanlarin trematodoz xesteliklerinin toredicileri<br />

olan Echinochasmus, Metagonimus, Heterophyus, Haplorchis, Opisthorchis,<br />

Schistosoma cinslerinden olan trematod novlerinin qeyri-adi konsentrasiyasi<br />

muayyan edilmi§dir. insanlara baliq ve baliq mehsullari ile yoluxan helmintoz<br />

xastaliyi - metaqonimoz ocaqlarimn respublikamn bazi ya§ayi§ mantaqalari<br />

arazisinda ve etrafinda ciddi §ekilde artdigi ve bu xesteliyin toredicisi olan<br />

Opisthorcida destesinden olan trematodlarin (7 nov) arealinin suretle geni§-<br />

lendiyi, bu geni§lenmenin antropogen amillerle bagli oldugu muayyan edilmi§-<br />

dir. Ekosistemlere antropogen mUdaxile neticesinde sahiblerinin nov terkibinin<br />

deyi§mesinin parazitlarin nov tarkibine tesiri 6yranilmi§dir (Mikayilov, Manafov,<br />

). Lesitodendridae sensi lato fasilalari kompleksina daxil olan trematodlarin<br />

tasnifatinda aparici ehemiyyete malik olan orqan - virqulanm forma ve<br />

qurulu§una dairyeni melumatlarelde edilerekfilogenezde bu strukturun emele<br />

gelme ve formala§ma yolu ilk defe olaraq gosterilib ve virqulanm trematodlarin<br />

taksonomik teyinatindaki yeni yeri ve roluna yeniden baxilmali oldugu esaslandirilib.<br />

Trematodlarin tesnifatinda hetotaksiyamn miihiim ehemiyyete malik<br />

oldugu orijinal faktlarla tasdiq edilarak, serkarilarin hetotaksiyasmin ancaq<br />

differensiasiyaedici elamet kimi deyil, hem de etibarli inteqrasiyaedici elamet<br />

oldugu (morfoloji cehetden uzaq gorQnen novlerin filigenetik cehetden gox<br />

yaxin qohumlugunu ve eksine, morfoloji cehetden gox yaxin gortinen novlerin<br />

filogenetik cehetden uzaqligmi sUbut eden etibarli bir vasite oldugu) gosterilmi§dir.<br />

Hetotaksiyamn onurgasilarin diger sistematik qrupiarinda da etibarli<br />

sistematik alamat kimi istifada edila bilacayi takiif edilmi§dir. Mollyusklarin<br />

muxtalif populyasiyalarmin trematodlarla yoluxmasinm movstimdan, mollyusklarin<br />

ya§indan ve su hovzelerinin tipinden asili olaraq deyi§me dinamikasi<br />

ilk defe olaraq esasli §ekilde 6yrenilmi§, partenit ve metaserkarilerle yoluxma<br />

dinamikasmin esasinda duran prosesler etrafli tedqiq, tehlil ve §erh edilmi§dir<br />

(Manafov, ).<br />

Ev su qu§larinin va onlarin parazitlarinin morfofunksional qar§iliqli mijnasibatlarinin<br />

oyranilmesi seafoodplus.infov, seafoodplus.infoova, N.§. Kaziyeva terefinden

36 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />

hayata kegirilmi§dir. ilk dafa olaraq histoloji Gsullar tatbiq etmakla iki nov nematod<br />

- Ganguleterakis dispar, Amidostomum anseris, bir nov sestodun - Drepanidotaenia<br />

lancelata, bir nov trematod Echinostoma revolutum va bir nov tikanba§linin<br />

-Polimorphus magnus sahiblari - ev su qu§lari ila qar§iliqli alaqalari<br />

6yranilmi§ va mGqayisali tahlili verilmi§dir. Parazitlarin bilavasita lokalla§digi<br />

yerlarda qu§larin orqan va toxumalarinin patoloji dayi§ikliklari a§kar edilmi§dir<br />

(seafoodplus.infov, N.§. Kaziyeva, seafoodplus.infoova, ).<br />

ci illararzinda respublikanin muxtalif baliqartirma zavodlarinda<br />

Xazar qizilbaligi (Salmo trutta caspius) korpalarinin parazitlarla yoluxmasi, patogen<br />

ektoparazitlara qar§i yerli bitki man§ali vasitalarin kimyavi preparatlarla<br />

birga tasirinin tacrubi yolla oyranilmasi, baliqartirma zavodlarindan (Qabala,<br />

Goy-Gol) gatirilarak daniz suyuna uygunla§dirilan qizilbaliq korpalarinin parazitlarla<br />

yoluxmasinin tadqiqi istiqamatinda i§lar aparilmi§dir. Bu maqsadla qizilbaliqartirma<br />

zavodlaridan va xususi forelgilik tasarrufatlarindan alda olunan,<br />

ya§i ay arasinda dayi§an adad qizilbaliq korpalari tarn parazitoloji<br />

Qsulla mijayina olunmu§, 6 nov parazit (Ichthyophthirius multifiliis, Costia necatrix,<br />

Gyrodactylus derjavini, Bunodera lucioperca, Pomphorhynchus laevis,<br />

Metechinorhynchus baeri) qeyd olunmu§dur. Parazitlarla daha intensiv yoluxma<br />

asasan 1 ya§a qadar olan korpa baliqlarda va yaz-yay aylarinda mu§ahida<br />

edilmi§dir (Mikayilov, ibrahimova, Rzayev).<br />

cu illar arzinda ev su qu§larinin dehelmintizasiyasinda bitki qari§iqlarindan<br />

istifada edilmasinin effektivliyinin mGayyan edilmasi istiqamatinda<br />

mGayyan tadqiqat i§lari aparilmi§dir. Ganguleterakis dispar (Schrank, )va<br />

Amidostomum anseris (Zeder, ) nematodlarinin ilk dafa olaraq in vivo va<br />

in vitro §araitinda normal halda va bazi bitki man§ali preparatlarin tadbiqindan<br />

sonra orqan va toxumalari (ortGk toxumasi, hazm va cinsiyyat orqanlari) oyranilmi§dir<br />

(Nasirov, Kaziyeva, Bunyatova, Rzayev, ).<br />

Baliqartirma zavodlarinda va xGsusi tasarrGfatlarda yeti§dirilan qizilbaliq<br />

korpalarinin parazitlarla yoluxma dinamikasi, forel korpalarinin ba§lica patogen<br />

parazitlarinin mGayyan edilmasi istiqamatinda i§lar davam etdirilmi§dir. Xususi<br />

tasarrGfatlarda baliqartirma zavodlarina nisbatan parazitlarla yoluxma ekstensivliyi<br />

va intensivliyi yuksak oldugu, bunun ba§lica sababinin bu tasarrGfatlarda<br />

parazitlara qar§i lazimi profilaktik va mGbariza tadbirlarinin ya he? aparilmamasi<br />

va ya kifayat qadar aparilmamasi, bir sozla elmi-tadqiqat mGassisalari ila<br />

xGsusi tasarrGfatlar arasindaki alaqalarin zaif olmasindan irali galdiyi gostarilmi§dir<br />

(Mikailov, ibrahimova, Rzayev, ).<br />

Hazirda laboratoriyanin amakda§lari su heyvanlari parazitlarinin fauna,<br />

morfologiya, biologiya, sistematika va ekologiyasinin oyranilmasi istiqamatinda<br />

tadqiqat i§larini yeni keyfiyyatda davam etdirir, muxtalif arazilara xas olan parazitlarin<br />

nov tarkibinin ekoloji dayi§ikliklardan, antropogen amillardan asililigim<br />

oyranir. Hamginin histologiya, histokimya, elektronmikroskopiya metodlarim<br />

tatbiq etmakla parazitlarin mikromorfoloji va ultramikroskopik qurulu§lari tadqiq

Parazitologiya §obasi 37<br />

edilir. Parazit-sahib komplekslarindaki qar§iliqli munasibatlarin spesifik xususiyyatleri,<br />

parazitlarin sahiblara tasir mexanizmlari va parazitin fizioloji vaziyyatinin<br />

xarici muhit §araitinin dayi§ilmasindan asililigi dyranilir. Parazitizmin yaranmasinin<br />

fundamental asaslari, sabablari va bu olduqca murakkab munasibatlar sisteminin<br />

mahiyyatinin agilmasi istiqamatinda nazari ara§dirmalarda davam etdirilir.<br />

Su heyvanlarmin parazitlari laboratoriyasi ()<br />

(Ayaq iista duranlar (soldan saga): seafoodplus.infonli, seafoodplus.infova, b.u.f.d. seafoodplus.infotova,<br />

b.u.f.d. §.Quliyev, b.u.f.d. seafoodplus.infova, b.u.f.d. seafoodplus.infov, seafoodplus.infof.d. seafoodplus.info, b.u.f.d.<br />

seafoodplus.infomova, seafoodplus.infof.d. seafoodplus.infoi. Oturan: seafoodplus.infof.d., prof. seafoodplus.infolov)<br />

Laboratoriya amakda§lari respublikanin rayon lari nda mQntazam olaraq ahalinin<br />

parazitoloji cahatdan maariflandirilmasi istiqamatinda seminarlar ta§kil edir,<br />