Kütübi Sitteyi Bir Araya Getiren Eser

İçindekiler:

1. Kütüb-i Sitte yi oluşturan hadis kitapları nelerdir?
2. 6 hadis kitabı nedir?
3. Kütüb-i Sitte de eseri bulunan muhaddisler kimlerdir?
4. Kütüb-i Sitte müellifleri kimlerdir?
5. Kütüb-i Sitte yi bir araya getiren eser nedir?
6. Sahih li gayrihi hadis nedir?
7. Kütüb i Sitte de zayıf ve uydurma hadis var mıdır?
8. Kütüb-i Sitte nedir diyanet?
9. Kutubu Sitteyi bir araya getiren eser nedir?
10. Kütübi Sitte de eseri bulunan muhaddisler kimdir?
11. El Kütübü Sitte yazarı kimdir?
12. Kütüb-i Sitte de eseri bulunan muhaddisler kimdir?
13. Sahih li Zatihi ne demek?
14. Sahih li Zâtihî ne demek?
15. Kütübü Sittedeki bütün hadisler sahih mi?

Kütüb-i Sitte yi oluşturan hadis kitapları nelerdir?

6 hadis kitabı nedir?

Kütüb-i Sitte de eseri bulunan muhaddisler kimlerdir?

Kütüb-i Sitte müellifleri kimlerdir?

• Müslim bin Haccac: El camiu's sahih.
• Muhammed el Buhari: El camiu's sahih.
• Muhammad ibn Isa at Tirmizi: Sünen-i Tirmizi.
• Ali ibn Sinan el Nesai: Sünen-i Nesai.
• Ebu Davud es-Sicistâni: Sünen-i Ebu Davud.
• İbn Mâce el-Kazvînî: Sünen-i İbn Mace.

Kütüb-i Sitte yi bir araya getiren eser nedir?

Sahih li gayrihi hadis nedir?

Kütüb i Sitte de zayıf ve uydurma hadis var mıdır?

Kütüb-i Sitte nedir diyanet?

Kutubu Sitteyi bir araya getiren eser nedir?

Kütübi Sitte de eseri bulunan muhaddisler kimdir?

El Kütübü Sitte yazarı kimdir?

Kütüb-i Sitte de eseri bulunan muhaddisler kimdir?

Sahih li Zatihi ne demek?

Sahih li Zâtihî ne demek?

Kütübü Sittedeki bütün hadisler sahih mi?

İbn Mâce: Bir Kütüb-i Sitte İmamı Prof.Dr.Osman Güner Babasına nispetle İbn Mâce diye bilinen büyük muhaddis Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid er-Rebe’î, hicri 209 (m.824) yılında, günümüzde Basra körfezinin kuzeyinde yer alan Kazvin şehrinde dünyaya gelmiştir. Kazvin şehrinin tartışma- sız en büyük muhaddisi olan İbn Mâce'nin hadis çalışmaları- na hangi tarihte başladığı bilinmemekle birlikte, Ali b. Mu- hammed et-Tenâfusî (v.233) hocalarının ilki olması dolayısıyla, onun hadis çalışmalarına, hicri 233 yılından önce yani devrin geleneğine uygun olarak, yaklaşık 15 yaşlarında başladığı anlaşılmaktadır. İbni Mâce gelişimini tamamlamak ve özellikle hadis ilmiyle meşguliyetini sürdürmek üzere, devrin önemli ilim merkezlerinden başta Kazvin olmak üzere, Bağdat, Şam, Rey, Basra, Kûfe, Mekke, Medine, Mısır ve Vâsıt gibi İslam bel- delerine ilmî seyahatler yapmıştır. Muhtemelen bu seyahat- lere hicr1 230'lu yıllarda başlamış olmalıdır. İbn Mâce, yaptığı bu seyahatleri sırasında birçok muhaddisten ilim tahsil etmiş, hadis dinlemiştir. Siyasî ve Kültürel Ortam İmam İbn Mâce, Abbasiler döneminin çalkantılı siyasi, içtimai ve kültürel ortamında yetişmiş ve dönemin şartlarına her yönüyle şahit olmuştur bir alimdir. Gençlik döneminde, halife Me'mun’la (v.218) başlayıp halife Mütevekkil (v.247) dönemi- ne kadar devam eden ‘mihne’ olaylarının yaşandığı ve Ahmed b. Hanbel ve Nuaym b. Hammad gibi tanınmış birçok mu- haddisin işkenceye maruz kaldığı zorlu ve çileli hadiseleri bizzat yaşamıştır. Bu dönem, halife Mütevekkil'in, Mutezile imamlarının kışkırtmalarıyla patlak veren ve zamanla fitne- ye dönüşen ‘Kur'ân'ın mahlukiyeti’ münakaşalarını yasak- lamasıyla nihayet bulmuştur. 66 İmam İbn Mace’nin yetiştiği Kazvin şehri, Hz. Ömer'in hi- lafeti döneminde başlayıp, Hz. Osman devrine kadar devam eden fetihler sonrasında İslam topraklarına katılmıştır. Kaz- vin şehri, İbn Mace'nin yaşadığı hicri 3. asırda İsfahan ve Rey'le birlikte bölgenin önemli ilim merkezlerinden biri ha- line gelmiştir. Burada yetişen ve hadis ilmine dair eserleri bulunan Ali b. Said el-Askeri (v.300), Muhammed b. Said el- Kazvini (v.316) ve Amr b. Rafi' el-Beceli (v.237) gibi alimler, devrin kültürel hayatını şekillendiren önemli şahsiyetlerdir. Hocaları ve Talebeleri İbn Mace'nin hocaları arasında şu şahısların adları zikredil- mektedir: Ali b. Muhammed et-Tenafusi (ki bu zat onun ilk hocasıdır), Cübare b. Mugallis, Mus'ab b. Abdullah ez- Zübeyri, Süveyd b. Said, Ebû Ca'fer Abdullah b. Musa el- Cumahi, Muhammed b. Rumh el-Mısri, İbrahim b. Münzir el-Hizâmi, Muhammed b. Abdullah el-Hemedâni, Ebû Bekr b.Ebi Şeybe (Sünen'ini te'lif ederken en fazla fay- dalandığı hocalarındandır.), Hişam b. Ammar es-Sülemi, Ye- zid b. Abdullah b. Meym û n e l - Y e m a m i v e E b û M u s ' a b e z - Z ü h r i g i b i h a d i s alimleridir. İmam İbn Mace'nin, Sü- nen'de adı geçen daha birçok hocası vardır.1 İbn Mâce, gerek kendi memleketi olan Kazvin'de, gerekse ilim tahsili için gittiği diğer beldelerde pek çok talebe yetiş- tirmiştir. Bunlardan bir kısmını şöyle sıralamak mümkündür: Muhammed b. İsa es-Saffâr el-Ebheri, Ahmed b. Rûh el- Bağdadi eş-Şa’râni, Ahmed b. Muhammed el-Medini, Ali b. İbrahim b. Bahr el-Kattan, Süleyman b. Yezid el-Kazvini, Ali b. Said b. Abdullah el-Guddâni, İbrahim b. Dinar el- Hemedâni, Ahmed b. İbrahim el-Kazvini, Ca'fer b. İdris, Hü- seyn b. Ali b. Buranyâd ve isimlerini sayamayacağımız daha birçokları İbn Mace’nin ilim halkasında yetişmiştir. Vefatı 1 Zehebî, Tezkiratü’l-Huffâz, 2/636. 67 Makdisi, İbn Mace’nin vefatından şöyle bahseder: “Kazvin'de onun, sahabe devrinden başlayıp kendi zamanına gelinceye kadar gelip geçen şahıslar ve şehirler hakkında yazdığı Tarih'ini gördüm. Eserin sonunda, öğrencisi Ca'fer b. İdris şunları kaydetmişti: “Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid İbn Mâce, 22 Ramazan 273 pazartesi günü vefat etti, salı günü defnedildi. Kendisinden duyduğuma göre ‘209 yılında doğ- muşum’ diyordu. O halde öldüğünde 64 yaşında idi. Cenaze namazını kardeşi Ebû Bekir kıldırdı, defin işlerini de kardeş- leri Ebû Bekr ve Ebû Abdullah ile oğlu Abdullah üstlenmişti.”2 İlmî Ehliyeti Hadis ilminin en tanınmış şahsiyetlerinden biri olan İbn Mâce, yazdığı eserleri itibariyle müfessir ve tarihçi olarak da tanınmaktadır. O ayrıca, hadis ilminin bütün konularına vakıf biri olarak da zikredilmektedir. Tanınmış muhaddis- lerden Ebû Ya'lâ onun hakkında, "(İbn Mâce) hadiste gü- venilir, büyük bir alim, hüccetliği (verdiği bilgilerin doğru- luğu) ittifakla kabul edilmiş, marifet ehlinden hafız bir şahsiyettir..." der. 3 İmam Zehebi de, İbn Mâce’nin hadiste hâfız, münekkit, sözüne sadık, derin bir hadis birikimine sahip biri olduğunu söyler. 4 İbn Kesir ise onun hakkındaki kanaatini, “Ortaya koyduğu Sünen adlı eseri onun yaptığı işin güzelliğine, ilminin derinliğine, vukûfiyetine işaret ettiği gibi, usûl ve furûda da Allah Resulünün sünnetine ne kadar bağlı olduğunu gösterir.” 5 diye ifade eder. İbn Mâce hadiste benimsemiş olduğu şartlar gereği, bazı hususlarda tenkide maruz kalmış olsa da, sahanın otorite alimlerince takdirle yâd edilmiş bir muhaddistir. Eserleri İmam İbn Mâce, muhaddis oluşunun yanında tarih ve tefsir ilimlerine dair de eser te'lif etmiş çok yönlü bir âlimdir. Onun te'lif ettiği ve kendisiyle özdeşleşen eseri 2 Makdisî, Şurûtu’l-Eimmeti’s-Sitte, s. 24-5. 3 Zehebî, Siyerü A’lâmi’n-Nübelâ, 13/279. 4 Zehebî, Siyerü A’lâmi’n-Nübelâ, 13/278. 5 İbn Kesir, el-Bidâye ve'n-Nihâye, 11/52. 68 'es-Sünen' adlı eseridir. Bununla birlikte ‘Tefsiru'l-Kur'ân’ ve ‘Târîhu Kazvîn’ adlı eserleri de kayda değer eserler ara- sındadır. İbn Mâce'nin Tefsîru'l-Kur'ân adlı eseri, günümüze kadar ulaşmış değildir. Ancak Tehzîbül-kemâl adlı eserin müellifi el-Mizzî, hacimli bir çalışma olduğu kaydedilen bu eserden alınma iki cüzlük bir bölümü gördüğünü ifade et- mektedir. İbn Mace'nin bu eseri, her ne kadar adından bah- sedilmekte ise de günümüze intikal etmediği için en az bilgi sahibi olunan eseridir. Târîhu Kazvin adlı eserinin ‘Tarihu'l-hulefa (Rivayetü Ebî Bekr es-Sedûsî)’ adlı bölü- mü günümüze ulaştığı için sadece bu kısmı hakkında bilgi sahibi olabilmekteyiz. İslam tarihi alanında yapılan ilk çalışmalardan biri olma özelliğine sahip eserin bu bölü- münde, Raşit Halife Hz. Ebû Bekir'den Abbasi halifesi Müstekfî Billah'a kadar geçen halifelerin biyografileri ele alınmıştır. Onun bu eseri matbudur. İmam İbn Mâce'nin günümüze kadar ulaşmış bulunan ‘es-Sünen’ adlı eserini daha teferruatlı, temel hususiyetleri itibariyle tanıtmak istiyoruz. Sünen'in Özellikleri Hadis Edebiyatı tarihinde, toplumun fıkhi ihtiyaçlarını kar- şılamak maksadıyla telif edilen 'Sünen' tarzındaki eserler, bu sahanın en zengin türünü teşkil eden eserlerdir. Sünen- ler, fıkhın bâblarına göre tasnif edilmiş ahkam hadislerini içeren ve hadislerinin tamamını, Resûlullah'ın söz, fiil ve takrirlerinden ibaret olan merfû hadislerin oluşturduğu eserlerdir. Muhaddisler, en erken devirlerden itibaren, ah- kam ve itikada dair konuları ihtiva eden hadislere diğerle- rinden daha fazla ehemmiyet vermişler, dolayısıyla hicri üçüncü asrın ikinci yarısından itibaren hadisçilerin birçoğu, sünen türü eserler telif etmişlerdir. Bunlar, Ebû Davud (v.275), Tirmizî (v.279), Nesaî (v.303) ve İbn Mace'nin Sünenleri başta olmak üzere Hadis Edebiyatı'nın en önemli eserleri arasında yerini almıştır. 69 Genel olarak ahkam hadislerini ihtiva eden sünenler gibi, İbn Mace’nin Sünen'i de fıkhî bâblara göre tasnif edilmiş bir eserdir. Hadisçiler tarafından, tekrarlarının az- lığı ve fıkhın bâblarına göre tertip edilmiş olması itibariyle en sistemli eserlerden biri olarak kabul edilmiştir. Esasen eser, alimlerin dikkatini çekmesi yönünden pek fazla şanslı da sayılmaz. Zira hakkında çok az açıklama yapılmıştır. Eser hakkında yapılan çalışmalardan en güzeli, Muğ- latâî’nin (v.762) el-İ'lâm bi Sünenihî Aleyhi's-Selâm adlı eserdir ve henüz neşredilmemiştir.6 İbn Mâce, hadisleri seçmede esas aldığı kriterleri açıklamamış, ayrıca bu eseri derlemedeki maksadını da belirtmemiştir. Kütüb-i Sitte'ye dahil edilmiş olan bu eser, M. Fuad Abdulbakî tarafından Mısır'da 1952-53'te yapılan iki ciltlik baskısına göre, Mukaddime’nin dışında 37 Kitâb (ana bölüm), 1513 bâb (konu başlığı) ve toplam 4341 ha- disten oluşmaktadır. Abdulbâkî eserin önsözünde, hadislere baştan itibaren sırayı gözeterek tek tek rakamlar verdiğini, ‘Zevâid’ (kütüb-i sitte içerisinde sadece İbn Mâce’de geçen hadisler) türünden her hadise sonunda işaret ettiğini ve ayrıca hadislerin sahih, zayıf, hasen ya da münker olup olmadıklarına göre değerlendirme yaptığını belirtmektedir. Bu değerlendirmeye göre, Sünen'deki 4341 hadisten, 3002 hadis, Kütüb-i Sitte müelliflerinin tamamı ya da bir kısmı tarafından eserlerine alınmıştır. İbn Mâce bu hadisle- rin her birini, onların naklettiği isnatlarla değil de kendisi- ne ait farklı senetlerle rivayet etmiş, dolayısıyla hadisleri daha güçlü bir hale getirmiştir. Bunların dışında kalan 1339 hadis ise, yalnızca İbn Mâce'nin rivayet ettiği hadislerdir ki, M. Fuad Abdulbakî’nin değerlendirmesine göre, bun- lardan, 428'i tanınmış ricâli olan sahih hadisler, 199'u ha- sen isnadlı hadisler, 613'ü zayıf isnadlı hadisler ve 99'u da ya çok zayıf/vâhî ya münker ya da mevzû isnadlı hadisler- dir.7 6 Mustafa el-A’zamî, Studies in Hadith, s.107. 7 İbn Mâce, Sünen, I/7-8 (M. Fuad Abdulbâkî’nin önsözünden naklen). 70 Sünen'in Kütüb-i Sitte'deki Yeri Hadis tarihinde altın çağ olarak kabul edilen hicri 3. asırda tasnif edilmiş altı sahih hadis kitabı, meşhur ifadesiyle Kütüb-i Sitte, hadis literatürünün en önemli eserleridir. Ancak Kütüb-i Sitte tabirinin ne zaman ortaya çıktığı kesin olarak bilinmemektedir. Hatta Kütüb-i Sitte'yi oluşturan kitaplar içerisine bilhassa Sünenler'in ne zaman girdiği ve temel kaynak olarak kabul edildiği tam olarak tespit edile- bilmiş değildir. Ancak bilinen bir husus vardır ki, hicri 3. ve 4. yüzyıllarda çok sayıda kitap derlenmiş, bunlardan bir kısmı diğerlerine göre daha meşhur olmuş ve bunun üzeri- ne bazı alimler, her hadisin değeri konusunda kolayca hü- küm verebilmek maksadıyla, hadisleri belli kitaplarda kay- dedilmiş olan râvilerin biyografilerine dair eserler yazmış- lardır. İşte bu gibi çalışmalar, bazı eserlerin muhaddisler nezdinde revaç bulmasına vesile olmuştur. Kütüb-i Sitte kavramının, bu çalışmalarla birlikte yani yaklaşık hicri 4. asrın sonlarında kullanılmaya başlandığı anlaşılmaktadır. Alimlerden bazıları, İbn Mace'nin Sünen'ini fıkhî yönden çok faydalı buldukları ve İmam Mâlik'in Muvatta'ı- na nispetle usulü hamse (beş temel eser)de bulunmayan birçok hadis yer aldığı için onu da katarak, bu eserleri Altı Kitap (Kütüb-i Sitte)ye tamamlamışlardır. 8 İbn Mace’nin Sünen'ini bu beş kitaba katarak onları altı/Kütüb-i Sitte'ye çıkaranların ilki Etrâfu Kütübi's-Sitte ve Şurûtu'l- Eimmeti’s-Sitte adlı eserleriyle tanınan Ebu'l-Fadl Mu- hammed b. Tâhir el-Makdisî’dir (v.507). Daha sonra da bunları Etrâf ve Rical türü eserlerin yazarları takip etmiştir. İbn Hacer'in de ifade ettiği üzere, İbn Tahir el-Makdisî ve ona tabi olanların, Muvatta'ın yerine İbn Mace'nin Sünen'i- ni Kütüb-i Sitte'ye katmalarının gerekçesi, Sünen'deki merfû' hadislerin, Muvatta'a nispetle daha fazla olmasıdır. 9 Sünen'deki Hadislerin Sıhhat Durumu 8 Kettânî, er-Risâletü’l-Mustatrafe, s.12. 9 İbn Hacer, en-Nüket ala’bn-i Salâh, s. 280. 71 İbn Mâce’nin Sünen'indeki hadisleri temelde iki grupta mütalaa etmek mümkündür. M. Fuad Abdulbakî’nin beya- nına göre, eserde yer alan 3002 hadis, kütüb-i sitte'de yer alan diğer müelliflerce de rivayet edilmiş hadislerdir. İkin- ci grupta yer alan hadisler ise, yalnızca İbn Mace'nin riva- yet ettiği, Kütüb-i Sitte'de yer almayan, ‘zevâid’ ( ‫)ز و ا ﺋ ﺪ‬ diye de isimlendirilen hadislerdir. Hadis alimleri bu grupta yer alan bazı hadisleri çeşitli yönlerden tenkide tabi tut- muşlardır. Özellikle İbn Hacer'in şu açıklamaları dikkat çekicidir: “İbn Mace'nin, sahih olduğu halde tek başına rivayet ettiği hadislerin sayısı az değildir. Doğrusu zayıf olan hadislerin de (metnine göre değil de) ricaline göre zayıf olduğunu söylemek, daha isabetli olacaktır.” 10 Bu sözü şöyle anlamak mümkündür: Hadisin senedinin veya râvilerinin zayıf olması, gerçekte hadisin zayıf olmasını gerektirmez. Şu var ki, hadisin başka bir kanaldan sahih bir isnatla rivayet edilmesi de mümkündür. Bu nedenle, mu- haddislerin çoğu kez kullandıkları ifade, “Bu hadis, bu isnatla zayıftır.” şeklinde olmuştur.11 İbn Mace'nin bu tür hadisleri üzerine yaptığı çalışma ile tanınan Ahmed b. Ebi Bekr el-Bûsirî (v.840), Misbâhu'z-Zücâce fî Zevâidi'bni Mâce adlı eserinde, bu zevâid türünden olan her hadis ve râvi hakkında, onların sahih, hasen ya da zayıf olup olmadıklarına dair değerlen- dirmeler yapmıştır. Bûsirî’nin yaptığı bu çalışma, İbn Ha- cer'in söz konusu görüşlerini destekler mahiyettedir. Riva- yete göre, İbn Mâce eseri tamamladıktan sonra tenkit için devrin en büyük hadis münekkidi Ebû Zur'a er-Razî’ye (v.264) takdim etmiş; o da, gerek eserin tertibini, gerekse genel olarak planını beğenmiş ve halkın istifadesine sunu- lan hadis eserleri arasında yerini alabileceğini belirtmiştir. O ayrıca, eserdeki zayıf hadislerin sayısının çok fazla ol- madığını, bir rivayete göre, otuzu geçmeyeceğini, bir başka rivayete göre ise, on kadar zayıf hadis bulunduğunu ifade 10 İbn Hacer, Tehzîbu't-Tehzîb, 9/532. 11 M. Ebû Şehbe, A’lâmu’l-Muhaddisîn, s. 281. 72 etmiştir. 12 Ancak aralalarında İbn Ruşeyd (v.721), Zehebî (v.748) ve Suyûtî (v.911) bazı muhaddisler, eserde yer alan kimi hadislerin ravileri itibariyle tenkidi gerektirdiği kana- atindedirler. 13 Sünen'in Rivayeti İbn Mace’nin Sünen'i, muttasıl âlî bir isnadla bize kadar ulaşmıştır. Eseri, İbn Mace’nin kardeşi Ebû Muhammed el- Hasen b. Yezid b. Mâce el-Kazvinî, 280’li yıllarda, İsmail b. Tevbe el-Kazvinî’nin meclisinden ayrıldıktan sonra ri- vayet etmiştir. İmam Zehebî bu hususta şöyle der: “Ben, İbn Mace’nin Sünen'ini Ba'lbek'de kaldığım sırada Taced- din Abdulhâlık b. Abdusselâm’dan dinledim. Eserin yakla- şık üçte birlik bölümünü bizzat kendi kıraatımla kaydettim. Bu zât, eserin tamamını şeyhulimam Müreffekuddin Abdul- lah b. Kudame'den 611 yılında semâ yoluyla rivâyet etmiş- ti. Ben, eserin tamamını, Halep'te Ebû Said Sungur ez- Zeynî, Şeyh Muvaffakuddin Abdullatif b. Yusuf, Ebû Zur'a el-Makdisî, Muhammed b. el-Huseyn el-Mukavvimî, el- Kasım b. Ebi’l-Münzir el-Hatib, Ebu'l-Hasen el-Kattan ve nihayet İbn Mâce kanalıyla dinledim.”14 Sünen'in rivayetiyle meşhur olan şahıslar arasında şu isimler geçmektedir: Ebu'l-Hasen el-Kattan, Süleyman b. Yezid, Ebû Ca'fer Muhammed b. İsa, Ebû Bekr Hamid el-Ebherî. İbn Mace’nin Sünen'i özellikle Kazvin, Taberistan, Kûhistan, Cebel ve Rey gibi şehirlerde yaşayan Müslüman- lar arasında daha çok kabul görmüştür.15 Sünen Üzerinde Yapılan Çalışmalar 12 Zehebî, Tezkiratü'l-Huffâz, 2/636. 13 Zehebî, Siyerü A’lâmi'n-Nübelâ, 13/278-9; Leknevî, el-Ecvibetü’l- Fâdıla, s. 70. 14 Zehebî, Siyerü A’lâmi'n-Nübelâ, 13/280. 15 Muhammed b. Ali ed-Davudî, Tabakâtu’l-Müfessirîn, 2/273. 73 Eser ilk kez hicri 1233 yılında, daha sonra h. 1273, m. 1889 ve 1905 yıllarında Delhi'de, hicri 1311'de Lahor'da, hicri 1313'de Mısır'da ve son olarak Muhammed Fuad Ab- dulbâkî’nin tahkik ve ta'likiyle 1952-1953 yıllarında yine Mısır'da basılmıştır. Özellikle 1952-1953 yıllarında yapılan baskı, çeşitli yönleriyle dikkate değer bir çalışmadır. M. Fuad Abdulbâkî bu baskıda izledikleri yöntemi şöyle ifade eder: “Sünen'in matbu iki nüshasının dışında, diğerlerine fazla iltifat etmedim. Bu iki nüshadan biri, Matbaa-i İlmiy- ye tarafından hicri 1313'de Mısır'da basılmıştır ki, bu nüs- hada es-Sindî diye bilinen Ebu'l-Hasen Muhammed b. Ab- dulhâdî el-Hanefî'nin (v.1138/1725) haşiyesi de mevcuttur. Ayrıca bu nüshada es-Sindî, Ahmed b. Ebi Bekr el- Bûsırî’nin Zevâidü'bni Mâce adlı eserinden gerekli kısımla- rı kaydetmiştir. Ancak bu baskıda, hadislere gösterilmesi gereken titizlik ve dikkat gözetilmediği gibi, ne metnin sahih olup olmadığını araştırmada, ne de seneddeki ricâlin isimlerini tespit konusunda yeterince titizlik gösterilmiştir. Bu sebeple ondan ancak, Sindî'nin hâşiyesinde geçtiği ve bazı garibu’l-hadis yazarlarının açıklamaları nispetinde yararlandım. Kitap ve bâbların numaralandırılmasının dı- şında, güvenebileceğim hiçbir özelliği yoktur. İkinci matbu nüsha ise, 1848 yılında basılmıştır. Bu matbu nüshanın yarısı, M. Mevlevi Muhammed Tâhir'in tashihi ile Delhi'de Fâruki matbaasında, diğer yarısı da Muhammed Abdula- had’ın tashihi ile yine Delhi'de Mustabâî matbaasında neş- redilmiştir. Bu nüshada iki hâşiye vardır. Bunlardan biri Celaleddin es-Suyûtî'nin Misbâhu’z-Zücâce’si, diğeri de, M. Abdulganî ed-Dehlevî’nin İnhâcu'l-Hâce'sidir... Sened- deki ricâlin isimlerinin tesbiti konusunda ise, rical kitapla- rından yararlandım.” 16 Eser üzerinde yapılan diğer çalışmaları da şöyle sıra- layabiliriz: 16 İbn Mâce, Sünen, 1/15 (M. F. Abdulbâkî’nin önsözünden naklen). 74 1- el-İ’lâm bi Sünenihî Aleyhisselâm: Alaaddin Mo- ğoltay b. Kılıç (v.762), basılmamış eksik bir nüsha ve çe- şitli el yazmaları mevcuttur. 2- Misbâhuz-Zücâce ale's-Sünen'ibni Mâce: Celaled- din es-Suyûtî, ilk kez hicri 1282'de Delhi'de basılmıştır. Eser, ed-Dimnatî (v.1306/1889) tarafından Nûru’l-Misbâh adıyla ihtisar edilmiş (kısaltılmış) hicrî 1299'da Kahire'de basılmıştır. 3- Kifâyetü’l-Hâce fî Şerhi’bni Mâce: Ebu'l-Hasen b. Abdulhâdî es-Sindî, Hâşiyetü's-Sindî diye bilinen eser, hicri 1313`de Kahire'de basılmıştır. 4- Misbâhu'z-Zücâce fî Zevâidi’bni Mâce: Ahmed b. Ebi Bekr b. İsmail el-Kinânî el-Bûsırî, eserin çeşitli kütüp- hanelerde el yazmaları mevcuttur. 5- Zevâidu'bni Mâce ale’l-Kütübi’1-Hamse: Nured- din İbn Hacer el-Heysemî (v.807), eserin yazma nüshaları vardır. 6- ed-Dibâce: K. Muhammed b. Mûsa ed-Dımyerî (v.808/1406), eser 5 cilt kadardır. 17 Sonuç Hadis ilminin altın çağı olarak nitelendirilen hicri 3. asır, pek çok alimin yetişmesine ve birbirinden güzide eserlerin telif edilmesine beşiklik etmiştir. İmam Buharî ve Müslim başta olmak üzere, İmam İbn Mâce gibi otorite şahsiyetler, hadis ilminin gelişmesi ve bu sahada abidevi eserlerin te- şekkül etmesine vesile olmuşlardır. İmam İbn Mâce de hadis, tefsir ve tarih alanlarında eserler telif etmiş, ancak hadis ilmine dair yazdığı Sünen adlı eseri Kütübü Sitte (Al- tı Sahih Hadis Kitabı) arasına girecek kadar itimada şayan olmuştur. Sünen tarzında telif edilen en belli başlı eserler- den biri olma özelliğini taşıyan bu eser, tertibindeki hoşluk ve güzelliği, tekrarların olmayışı ve kısalığı gibi özellikle- 17 Bkz. Fuat Sezgin, GAS, 1/148; Hacı Halife, Keşfu’z-Zunûn, 2/1004. 75 riyle bu sahanın alimleri tarafından takdir edilmiştir. İbn Mâce’nin bu eseri üzerinde tedkik ve tenkitleri bulunan bazı alimler, ancak sahasının uzmanlarınca değerlendirile- bilecek bazı eleştiri noktalarının bulunduğunu da ifade etmişlerdir. Hadis usulü kaidelerine göre yapılan bu değer- lendirmeler göstermektedir ki, bu gibi eserlerden istifade ederken eserin hususiyetlerinin bilinmesi, bu eserleri açık- layıcı mahiyette yazılan kaynaklardan azami ölçüde fayda- lanılması ve buna göre değerlendirme yapılması bir zaru- rettir. Bu sebeple, İmam İbn Mace’nin bu kıymetli eseri de okunurken, eser üzerinde çalışmaları bulunan İmam Bûsırî’nin kanaatleri de dikkate alınarak alana vakıf, liya- katli kimselerce okunup değerlendirilmesi ilmîliğin bir gereğidir. 76

Meşhur altı sahih hadis kitabı. Hadis mecmualarının en sahihleri kabul edilen; Buhârî ve Müslim'in el-Câmiu's-Sahih'leri ile Ebu Davud, Tirmizi, Nesâî ve ibn Mâce'nin Sünen'leri; hadis tasnifinin altın çağı olan Hicrî üçüncü yüzyılda telif edilmiş olmak, mümkün mertebe sahih hadisleri ihtiva etmek, konulara göre tasnif edilmek (alelebvâb)... gibi ortak özelliklerinden dolayı, daha sonraki asırlarda Kütüb-i Sitte: Altı Kitap, ortak adıyla şöhret bulmuştur. Bazı âlimler, az da olsa zayıf ve mevzu hadisler ihtiva ettiği için İbn Mâce'nin Sünen'i yerine İmam Mâlik'in Muvatta'ı veya Dârimî'nin Sünen'ini Kütüb-i Sitte'nin altıncı kitabı kabul etmişlerdir.

Buhârî ve Müslim'in Câmi'leri, Sahıhayn (İki Sahih) adıyla, müellifleri daha hayattayken büyük bir üne kavuşmuş, bunları Ebu Davud, Tirmizî ve Nesâi'nin Sünen'leri takip etmiş ve hadis âlimleri arasında bu kitaplar Usûl-i Hamse (Beş Temel) diye büyük bir kabul görmüştü. Ebu'l-Fazl Muhammed İbn Tahir el-Makdisî (H.507)'nin Usûl-i Hamse'ye yazdığı ve sahabeyi alfabetik olarak sıralamak suretiyle onlardan nakledilen, belirli kitaplardan bulunan hadislerin kaynağını göstermek için yazıları kitaplar anlamına gelen etrafa İbn Mâce'nin Sünen'ini de eklemesi ve Şurûti'l-Ümmeti's-Sitte (Altı İmamın Şartları) adlı kitabını telifiyle muteber hadis kitaplarının grub adı bundan sonra, İbn Mâce'nin de ilave edilmesiyle Kütüb-i Sitte olarak meşhur olmuştur.

Böyle bir isimlendirme, Kütüb-i Sitte içinde zayıf, hatta mevzu (bilhassa İbn Mâce'de) hiç bir hadis bulunmadığı, onlar dışındaki hadis kitaplarında da sahih hadis olmadığı anlamına gelmez. Nitekim Buhârî ve Müslim başta olmak üzere, Kütüb-i Sitte müelliflerinden hiç biri, kendi kitaplarına sahih hadislerin tamamını aldıkları, kitaplarındakilerin dışında sahih hadis bulunmadığı şeklinde bir iddiada bulunmamışlardır. Esasen bir hadisin sıhhati, hangi kitapta bulunduğuna bakarak değil, onu nakleden kişilerin haline bakılarak tesbit edilebilir. Diğer taraftan bu altı imam, kendilerinden önce derlenmiş olan yazılı ve sözlü hadis kaynaklarından yararlanarak bu eserleri meydana getirmişlerdir. Bu değerli eserlerin tasnifine, kendilerinden önceki çalışmalar zemin hazırladığı gibi, hadis tasnifi onlardan sonra da devam etmiştir.

İlmî çevrelerde büyük bir kabul gören Kütüb-i Sitte ile ilgili çok sayıda ve hacimli çalışmalar yapılmıştır. Bunların büyük bir kısmı bu kitapların şerhi (açıklaması), ravilerinin durumları, cem (mükerrerleri çıkararak birlikte rivayet ettikleri hadisleri bir araya toplama) ile ilgilidir. Kütüb-i Sitte hadislerini bir araya toplayıcı çalışmalardan biri, Beğavî'nin (H.516) Mesâbîhu's-Sünne'sidir. Hadisleri, senedlerini hazfederek kitabına alan Beğavî eserini Sünen tarzında tasnif etmiş, Kütüb-i Sitte ve Dârimî'nin Sünen'inde bulunan hadisleri 4434 hadiste toplamıştır. Bu konuda yapılan önemli bir çalışma da İbnu'l-Esîr'in (H.606) Câmiu'l-Usûl li Ehâdisi'r-Rasûl isimli eseridir. İbnu'l-Esîr, İbn Mâce hariç Kütüb-i Sitte ile Muvatta'da bulunan hadisleri,-mükerrerlerini çıkararak- alfabetik tarzda tertib ettiği kitaplar ve onların alt başlıkları olan bablar halinde tasnif etmiştir. 9523 hadis bulunan bu eser Kütüb-i Sitte adıyla Türkçeye tercüme edilmiştir. Kütüb-i Sitte'yi oluşturan kitaplar ve özellikleri:

1. Buhârî ve el-Câmiu's-Sahîh'i: Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail el-Buhârî (H. 194-256/M.810-870) 40 yıl süren ilmî seyahatler esnasında toplamış olduğu engin hadis malzemesini 16 yılda tasnif ederek, "el-Câmiu's Sahîhu'l-Müsnedü'l-Muhtasar min Umûri Rasûlillahi (s.a.s) ve Sünenihi ve Eyyâmih" adlı eserini yazmıştır. Hocası İshak b. Rahuye'nin, "Rasûlüllah'ın sahih hadislerini muhtasar bir kitapta toplasanız" tavsiyesiyle hareket eden Buhârî, 600.000 hadis arasında seçtiği 7275 hadisi, 97 kitap ve 3400 den fazla bab'a (alt bölüm) yerleştirmiş, konuları geldikçe aynı hadisi bir kaç yerde daha tekrar etmiştir. Bu nedenle, mükerrerler dışındaki toplam hadis sayısı 3-4 bin civarına inmektedir. Buhârî, tercüme denilen bab başlıklarında konuyla ilgili âyet ve hadislerden iktibaslar yapar, âlimlerin ve bazan kendisinin görüşlerine yer verir, direkt veya endirekt yollarla tercihlerini ihsas ettirir. Tercemelerde verdiği hadis ve haberlerin çoğu muallak (senedsiz veya eksik senedli)tır. Daha önceki hadis mecmualarında pek görülmeyen bu usul Buhâri'ye hastır. Bu nedenle, "Buhârî'nin fıkhı tercemelerindedir" sözü yaygınlaşmıştır. (Yekünü 1341 olan bu tür) muallak hadisler, Buhârî'nin kitabına verdiği isimden de anlaşılacağı gibi, sahih hadislerin dışındadır. Tercümelerde Buhârî'nin verdiği bilgiler, hadislerin ihtiva ettiği fıkhı malumatı kavramada çok faydalıdır. Bütün âlimlerin ittifakıyla hadis mecmualarının ensahihi kabul edilen el-Câmiu's-Sahîh, türkçeye de tercüme edilmiş, mükerrerlerinin çıkarıldığı Tecrid'i de tercüme ve şerhiyle, Diyanet İşleri Başkanlığınca basılmıştır.

2. Müslim'in el-Câmiu's-Sahîh'i: Ebu'l-Hüseyn Müslim b. Haccâc (H.202-261), 300.000 hadis arasından seçerek tasnif ettiği kitabına, "el-Camiu'l-Müsnedü's-Sahîh" ismini vermiş, mukaddimede tasnif metodunu açıklamıştır. Buhârî'nin yaptığı gibi bab başlıklarında bilgi vermemiş, hatta, bab başlığı dahi tanzim etmemiş, sadece "bab" demekle yetinmiştir. Bugün eldeki Müslim nüshalarında bulunan bab başlıkları, eseri şerheden İmam Nevevî'ye aittir. Müslim kitabına, mevkuf ve maktu hadisleri almamış, muallaklara ise çok az yer vermiş, hadisleri konularına göre bölmemiş, hadisi en çok ilgili olduğu yerde nakletmiş, metin ve sened olarak benzerlerini bir arada ve kısaltarak tekrar etmiştir. Bu yönüyle Müslim Buhârî'den daha derli topludur. Bu ve benzeri özelliklerinden dolayı bazı âlimler (mesela Mağribliler) Müslim'i Buhâri'ye tercih etmişlerdir. Müslim'in Câmi'i, 54 kitap, 1322 bab, mükerrerler dışında 3033 hadis ihtiva etmektedir. Kadı İyaz ve İmam Nevevî başta olmak üzere pek çok âlim Müslim'i şerhetmiştir. Müslim, sade, metin ve şerhli olarak türkçeye tercüme edilmiştir.

3. Tirmizi'nin Câmi'i: Ebu İsa Muhammed b. İsa et-Tirmizi'nin (H: 209-279) Cami'i, es sünen ismiyle de maruftur. Devrin âlimlerinin tetkikine sunuları ve takdir edilen Sünen-i Tirmizi, 46 kitap, 2496 bab ve 4000 hadis ihtiva etmektedir. Hadisçilik açısından Müslim'e, fıkhu'l-hadis (hadislerde bulunan çeşitli hükümler) yönünden de Buhârî'ye ait özellikleri, onlara yakın ölçüde kitabında toplayan Tirmizi, bab başlığı altında hadisleri sıraladıktan sonra şu işlemleri yapar; hadisin sıhhat durumunu (sahih, hasen, zayıf, hasen-sahih, garib...), ravilerin durumunu, varsa seneddeki illetleri, hadisin diğer tariklerini, sahabilerin o konudaki başka rivayetlerini, bu hadislerle ulemânın nasıl amel ettiğini, ittifak ve ihtilaflarını... açıklar. Hadislerden istifade için çok faydalı olan bu açıklamalar onları, amel edilebilir hale getirir. Tirmizi üzerine de pek çok şerh yazılmış ve eser türkçeye tercüme edilmiştir.

4. Ebu Davud'un Sünen'i: Ebu Davud Süleyman b. Eş'as es-Sicistânî'nin (H: 202-275) kitabı, ahkâmla ilgili hadislerin tasnif edildiği Sünen türünün en güzel örneğidir. Kitabına, 400.000 hadis arasından seçtiği 4000 hadisi aldığını, bunların da dört hadiste özetlenebileceğini belirten Ebu Davud; sahih, hasen, leyyin ve amel edilebilir derecedeki zayıf hadisleri Sünen'ine aldığını söyler. Kitabında zayıf hadislerin mevcudiyetini kabul eden Ebu Davud, muhaddislerin ittifakla terkettikleri herhangi bir hadisi Sünen'ine almamıştır. 40 kitaptan oluşan Sünen'e pek çok şerh yazılmış, eser türkçeye de tercüme edilmiştir.

5. Nesâî'nin Sünen'i: Ebu Abdurrahman Ahmed b. Şuayb en-Nesâî (H: 215-303), sahih ve zayıf hadislerden derlediği es-Sünenü'l-Kübrâ'sını istek üzerine, sadece sahih hadisleri almak üzere ihtisar etti ve bu yeni eserine el-Müctebâ adını verdi. Kütüb-i Sitte içinde Nesâî denince, işte bu Müctebâ kasdedilir. Sünenler içinde en az zayıf hadis ve cerhedilmiş ravisi olan mücteba, Sahihayn'dan sonra üçüncü kitap olarak kabul edilir. Nesâî, hadisler arasındaki çok küçük rivayet farklarını dahi göstermiş ve rical tenkidinde büyük bir hassasiyet göstermiştir. 51 kitap ve yaklabıh 2400 babtan oluşan Müctebâ, türkçeye çevrilmiştir.

6. İbn Mâce'nin Sunen Ebu Abdullah Muhammed b. Yezıd el-Kazvînî'nin (H: 209-273) Sünen'i, 37 kitap, 1515 bab ve 4341 hadis ihtiva eder. Bu hadislerin büyük bir çoğunluğu, diğer beş kitapta (usûli hamse) mevcuttur veya sahih ve hasen durumundadır. ibn Mâce'deki hadislerin 613 ünün isnadı zayıf, 99 unun isnadı ise, yok hükmünde veya münker ya da yalanlanmıştır. Bilhassa, şahıs, kabile ve şehirlerin faziletleriyle ilgili hadislerin çoğunun uydurma olduğu söylenmiştir. Ancak, VI. asırdan sonra Kütüb-i Sitte'nin altıncı kitabı olarak kabul edilen İbn Mâce, tertibi, tekrardan uzak ve kısa olusu ile oldukça değerlidir. Muhammed Fuad Abdülbâkı tahkikiyle yapılan baskı, pek çok ilmî kolaylıklar sağlamış, eserdeki zayıf yönlere işaret edilmiştir. Bu baskı esas alınarak Sünen, şerhi de yapılmak suretiyle türkçeye çevrilmiştir.

Akif KÖTEN

II (VIII) ve III. (IX.) yüzyıllarda tasnif edilen hadis kitaplarından bir kısmını hadis ilmiyle yeterince meşgul olmayanlara "kütüb-i sitte" adıyla tavsiye etme ihtiyacının ne zaman doğduğu bilinmemektedir. İbnü's-Seken'in (ö. 353/964), kendisinden bazı hadis kitaplarını tavsiye etmesi istendiğinde Buhârî ve Müslim'in el-Câmiʿu'ṣ-ṣaḥîḥ*leri ile Ebû Dâvûd ve Nesâî'nin es-Sünen*lerini güvenilir bulduğunu belirtmesi (Mizzî, I, 168) böyle bir arayışın IV. (X.) yüzyılda da devam ettiğini göstermektedir. Daha sonra bu dört kitaba, Tirmizî'nin el-Câmiʿu'ṣ-ṣaḥîḥ'i eklenerek ihtiva ettikleri hadislerin genellikle sahih olduğu kabul edilip "el-usûlü'l-hamse" (beş asıl kaynak) dendiği, bunlara bazı muhaddislerin İmam Mâlik'in el-Muvaṭṭaʾını, bazılarının Abdullah b. Abdurrahman ed-Dârimî'nin es-Sünen'ini ilâve ederek kütüb-i sitte (el-kütübü's-sitte) tabirinin ortaya konduğu görülmektedir. Bu altı eseri derleyen âlimlere de "eimme-i sitte" denir. Ancak sonraları "kütüb-i erbaa" diye anılacak olan Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn Mâce ve Nesâî'nin es-Sünen'lerinin İslâm dünyasında V. (XI.) yüzyılda dahi o kadar yaygın olmadığı anlaşılmaktadır. Nitekim Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī'nin (ö. 458/1066) eserlerinde Kütüb-i Sitte'den sadece Ṣaḥîḥayn ile Ebû Dâvûd'un es-Sünen'ini kaynak olarak kullanması diğerlerini görmediği kanaatini uyandırmaktadır (Zehebî, Teẕkiretü'l-ḥuffâẓ, III, 1132). İbn Hazm'ın da İbn Mâce'nin es-Sünen'i ile Tirmizî'nin el-Câmiʿu'ṣ-ṣaḥîḥ'ini görmemiş olması bu iki eserin V. (XI.) yüzyılda Endülüs'e ulaşmadığını göstermektedir. "Kütüb-i hamse" diye de anılan ve hadislerin büyük çoğunluğunu ihtiva ettiği kabul edilen el-Uṣûlü'l-ḫamse'ye, bilindiği kadarıyla ilk defa İbnü'l-Kayserânî (ö. 507/1113), bu eserlerde yer almayan bin kadar rivayeti ihtiva eden İbn Mâce'nin es-Sünen'ini ilâve ederek kütüb-i sitte tabirini oluşturmuş, Şürûṭü'l-eʾimmeti's-sitte ve Eṭrâfü'l-Kütübi's-Sitte adlı eserlerini bu altı kitabı göz önünde bulundurmak suretiyle kaleme almış, aynı yüzyılın önde gelen muhaddislerindan Cemmâîlî de altı kitabın râvileri hakkındaki el-Kemâl fî esmâʾi (maʿrifeti)'r-ricâl'ini yazmıştır. İbn Mâce'nin es-Sünen'ini kütüb-i sitte dışında bırakanların gerekçesi, diğer beş kitapta bulunmayıp sadece bu eserde yer alan rivayetlerin zayıf olmasıdır. Endülüslü muhaddis Rezîn b. Muâviye es-Serakustî ise (ö. 535/1140) Kütüb-i Ḫamse'ye Endülüslü âlimlerin en sahih hadis kitabı kabul ettikleri İmam Mâlik'in el-Muvaṭṭaʾını ilâve ederek bir başka Kütüb-i Sitte oluşturmuş ve el-Cemʿ beyne'l-uṣûli's-sitte (et-Tecrîd li'ṣ-ṣıḥâḥ ve's-sünen) adlı çalışmasında bu altı kitaptaki hadisleri bir araya getirmiştir. el-Muvaṭṭaʾın dahil olduğu bu altılı tertibi benimseyen Mecdüddin İbnü'l-Esîr, Rezîn'in eserinde hadislerin yerli yerine konulmadığını düşünerek onu Câmiʿu'l-uṣûl li-eḥâdîs̱i'r-resûl adıyla yeniden düzenlemiştir. Ṣaḥîḥayn ile birlikte birinci tabaka hadis kitapları arasında sayılan el-Muvaṭṭaʾı İmam Şâfiî, henüz Ṣaḥîḥ-i Buḫârî'nin tasnif edilmediği bir zamanda Kur'an'dan sonra en sahih kitap olarak kabul etmişse de esasen onu Kütüb-i Sitte'ye dahil etmeyenler muhtevasının Ṣaḥîḥayn'da aynen bulunduğunu dikkate almışlardır (Muhammed Zubayr Sıddiqi, s. 114). Kütüb-i Sitte'nin altıncı kitabının Abdullah b. Abdurrahman ed-Dârimî'nin es-Sünen'i olduğuna dair görüşler de vardır. İbnü's-Salâh eş-Şehrezûrî, Alâî ve İbn Hacer el-Askalânî gibi âlimler, Dârimî'nin eserinde mürsel ve mevkuf rivayetler yer almakla beraber zayıf râvilerle şâz ve münker rivayetlerin daha az bulunduğu, ayrıca eserde âlî rivayetlerin yer aldığı gerekçesiyle onu Kütüb-i Sitte'nin altıncı kitabı olmaya Sünenü İbn Mâce'den daha lâyık görmüşlerse de (Sünen-i Dârimî, I, tercüme edenin girişi, I, 61) İbn Mâce'nin es-Sünen'inde diğer beş kitapta yer almayan bin kadar zayıf hadis bulunmakla beraber genellikle Kütüb-i Sitte dendiği zaman İbn Mâce'nin eserinin dahil olduğu altı hadis kitabı kastedilmiştir. Hem Mâlik'in hem İbn Mâce'nin eserinden vazgeçemeyen bazı âlimler ise kütüb-i sitte yerine "kütüb-i seb'a" tabirini kullanmışlardır (Kettânî, s. 13).

Kütüb-i Sitte'nin Özellikleri. Zehebî, VIII. (XIV.) yüzyılda ana hadis kitapları olarak benimsenen bu eserlerden "kütübü'l-İslâmi's-sitte" (İslâm'ın altı kitabı) diye söz etmiş (el-Muġnî, I, 5), ayrıca onlara "el-usûlü's-sitte", ihtiva ettikleri hadislerin diğer hadis kitaplarına göre genellikle güvenilir kabul edilmesi sebebiyle de "es-sıhâhu's-sitte" (sıhâh-ı sitte) diyenler olmuştur. Nitekim Sıddîk Hasan Han bu konudaki eserine el-Ḥıṭṭa fî ẕikri'ṣ-ṣıḥâḥi's-sitte adını vermiştir. Bir rivayetin Kütüb-i Sitte'de bulunduğunu anlatmak için "revâhü'l-cemâa", Buhârî ile Müslim dışındaki dört eserde yer aldığını göstermek için de "revâhü'l-erbaa" ibareleri kullanılmıştır. Hepsi de konularına göre tasnif edilen bu eserlerin musanniflerinin hadis bilgisi ve râvilerde aradıkları şartlar farklı olduğundan eserleri de sağlamlık bakımından farklı derecelerde kabul edilmiştir. Buhârî ile Müslim, el-Câmiʿu'ṣ-ṣaḥîḥ adlı eserlerine sadece sahih derecesinde olan hadisleri aldıkları ve bu konuda oldukça titiz davrandıkları için İslâm âlimlerinin büyük çoğunluğu en güvenilir hadis kitapları saydıkları bu iki esere Ṣaḥîḥayn adını vermiştir.

Kütüb-i Sitte'deki hadislerin hangi esaslara göre seçildiği belirtilmediğinden onları inceleyerek bu şartları tesbit etmeye çalışan muhaddisler farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu konuda ilk çalışmayı Ebû Abdullah İbn Mende Risâle fî beyâni fażli (naḳli)'l-aḫbâr ve şerḥi meẕâhibi ehli'l-âs̱âr ve ḥaḳīḳati's-sünen ve taṣḥîḥi'r-rivâyât (Şürûṭü'l-eʾimme fi'l-ḳırâʾeti ve's-semâʿ ve'l-münâvele ve'l-icâze) adlı eseriyle yapmış (nşr. Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Feryevâî, Riyad 1416/1995, Şürûṭü'l-eʾimme adıyla), daha sonra İbnü'l-Kayserânî Şürûṭü'l-eʾimmeti's-sitte'yi (nşr. Zâhid el-Kevserî, Kahire 1357; Beyrut 1405/1985, Hâzimî'nin Şürûṭü'l-eʾimmeti'l-ḫamse'si ile birlikte), Hâzimî de İbn Mâce'nin es-Sünen'i dışında kalan beş eser üzerinde Şürûṭü'l-eʾimmeti'l-ḫamse'yi kaleme almıştır (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut 1417/1997, S̱elâs̱ü resâʾil fî ʿilmi muṣṭalaḥi'l-ḥadîs̱ adıyla ve Ebû Dâvûd'un Risâle ilâ ehli Mekke fî vaṣfi sünenih ve İbnü'l-Kayserânî'nin Şürûṭü'l-eʾimmeti's-sitte'si ile birlikte).

Buhârî ve Müslim kitaplarına, -şâz ve illetli olmayarak- muttasıl bir isnad ve güvenilir râvilerle nakledilen hadisleri almayı prensip edinmiş, ancak Buhârî, birbirinden hadis alanların en az bir defa görüştüklerinin bilinmesini şart koşmuş, Müslim ise râvilerin aynı asırda yaşamış olmasını ve görüşmelerinin imkân dahilinde bulunmasını yeterli saymış, bir hadisin semâ yoluyla alındığını bilmenin sadece müdellislerin rivayetlerinde gerekli olduğunu söylemiştir. İki muhaddis arasındaki bu görüş farkı sebebiyle Müslim'e göre sahih olan bazı hadisler Buhârî'ye göre sahih kabul edilmemiştir. el-Câmiʿu'ṣ-ṣaḥîḥ diye de anılan Tirmizî'nin es-Sünen'i ile Kütüb-i Sitte'ye dahil diğer üç Sünen'in şartları arasında fazla bir fark görülmemekle beraber Nesâî'nin hadis kabulünde diğerlerinden titiz davrandığı belirtilmiştir. Nesâî, muhaddisler tarafından ittifakla terkedilmeyen râvilerin rivayetlerini kabul ettiğini söylese de Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd ve Tirmizî tarafından beğenilen bazı râvilerin rivayetlerini almadığı, bu sebeple onun hadis kabul şartlarının Buhârî ve Müslim'den daha ağır olduğu, es-Sünenü'l-kübrâ adlı kitabından seçerek meydana getirdiği, el-Müctebâ diye de anılan eserinin sağlamlık bakımından Ṣaḥîḥayn'dan hemen sonra geldiği, hadislerin illetini göstermeyi ön plana aldığı için râvilerinin daha az tenkit edildiği söylenmiş, bu ölçülere uygunluk bakımından onun ardından Ebû Dâvûd ile Tirmizî'nin es-Sünen'lerinin geldiği belirtilmiştir (Süyûtî, I, 4). Kütüb-i Erbaʿa'yı Ṣaḥîḥayn'dan ayıran en belirgin fark, zayıf râviler tarafından rivayet edilen bazı hadisleri de ihtiva etmeleridir. Sahih ölçülerine sahip olma şartı Ebû Dâvûd ile Nesâî'ye göre hadisin senedinin muttasıl olması, seneddeki bir râviyi âlimlerin ittifakla terketmemesidir. Bu eserlerdeki hadislerin bir kısmı ise sıhhat şartını taşımamakta ve bizzat musannifleri tarafından zayıf oldukları belirtilmektedir. Ahkâm hadislerini derlemedeki başarısıyla diğerlerinden önde gelen ve bir konudaki farklı rivayetleri, hadislerdeki ihtilâfları ve ziyadeleri yeterince veren Ebû Dâvûd, sahih hadis bulamadığı konularda Hz. Peygamber'e ait olması ihtimali olduğu için eserine zayıf hadis almakta sakınca görmemiş, bu tür rivayetleri fakihlerin kıyasına tercih etmiştir. Tirmizî de eserine zayıf hadisleri almakta sakınca görmemiş, Ebû Dâvûd'un aksine sened tenkidine ağırlık vererek bu tür hadislerin râvilerinin ne ölçüde güvenilir olduğunu belirtmiştir. Bu özelliği sebebiyle bazı âlimler Tirmizî'nin eserini Ṣaḥîḥayn'dan sonra üçüncü sıraya almışlardır. Tirmizî, hadisleri seçerken fakihlerden birinin o hadisi delil olarak kabul etmesine özellikle dikkat ettiğini, iki hadis dışında eserindeki bütün rivayetlerle amel edildiğini söylemektedir (Tirmizî, V, 736). İbn Mâce, yalancılıkla suçlanmaları yüzünden kendilerinden Kütüb-i Sitte musanniflerinin hadis almadığı bazı râvilerin rivayetlerine yer verdiği için es-Sünen'indeki bazı rivayetleri tenkit edilmiş ve eserinin Kütüb-i Sitte arasında sayılması konusunda tereddüt gösterilmiştir.

Kütüb-i Sitte Üzerine Yapılan Çalışmalar. İbnü'l-Kayserânî, Eṭrâfü'l-Kütübi's-Sitte adlı eserinde (yk.bk.) bu altı kitaptaki hadislerin etrâfını hazırlamış, dört sünenin etrâfını yapmış olan Ebü'l-Kāsım İbn Asâkir de bu kitabın müellif hattı nüshasını gördüğünü ve fâhiş hatalar tesbit ettiğini söylemiştir (Zehebî, Mîzânü'l-iʿtidâl, III, 587; nüshaları için bk. Brockelmann, I, 603). Ebü'l-Abbas Ahmed b. Sâbit et-Tarkī'nin, İbn Mâce'nin Sünen'i dışındaki beş eserde bulunan hadislerin etrâfını hazırladığı el-Levâmiʿ fi'l-cemʿ beyne'ṣ-ṣıḥâḥ ve'l-cevâmiʿ (Eṭrâfü'l-Kütübi'l-Ḫamse) adlı çalışmasının bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (Şehid Ali Paşa, nr. 533). Bu konudaki en geniş çalışma, Mizzî'nin Tuḥfetü'l-eşrâf'ı ile İbn Hacer el-Askalânî'nin onu tashih ve ikmal ettiği en-Nüketü'ẓ-ẓırâf'ıdır. Kütüb-i Sitte musanniflerinin sadece hocalarını tesbit etmek maksadıyla ilk çalışmayı el-Muʿcemü'l-müştemil adlı alfabetik eseriyle Ebü'l-Kāsım İbn Asâkir yapmış, Kütüb-i Sitte'de rivayetleri bulunan sahâbîler, tâbiîler ve diğer râvilerin hemen hepsini ihtiva etmek üzere daha kapsamlı bir çalışmayı da el-Kemâl fî esmâʾi (maʿrifeti)'r-ricâl adlı eseriyle Cemmâîlî ortaya koymuştur. Daha sonra Cemmâîlî'nin kitabı üzerinde Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, Zehebî, Ebü'l-Mehâsin el-Hüseynî, Sıbt İbnü'l-Acemî, İbn Hacer el-Askalânî, Safiyyüddin Ahmed b. Abdullah el-Hazrecî gibi muhaddisler zeyil ve ikmal çalışmaları yapmışlardır (bk. el-KEMÂL). Sıddîk Hasan Han el-Ḥıṭṭa fî ẕikri'ṣ-ṣıḥâḥı's-sitte adlı eserinin ikinci yarısında, Muhammed b. Muhammed Ebû Şehbe de et-Taʿrîf bi-kütübi'l-ḥadîs̱i's-sitte adlı kitabında Kütüb-i Sitte ve musannifleri hakkında bilgi vermişlerdir (bk. bibl.). Ataullah Şahyar (Atawuxi Jiaerfu), Kütüb-i Sitte Müelliflerinin Müştereken Hadis Aldıkları Hocalar adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1998, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).

Kütüb-i Sitte'de yer almayan hadisleri bir araya getirme gayreti zevâid çalışmalarını başlatmış, bu türün en önemli eserlerinin ortaya konduğu IX. (XV.) yüzyılda Nûreddin el-Heysemî, altı önemli hadis kitabında bulunup Kütüb-i Sitte'de yer almayan hadisleri topladığı Mecmaʿu'z-zevâʾid'ini, Mısırlı muhaddis Ahmed b. Ebû Bekir el-Bûsîrî dört önemli zevâid çalışmasını meydana getirmiş (DİA, VI, 468), İbn Hacer el-Askalânî de sekiz müsnedde bulunduğu halde Kütüb-i Sitte'de yer almayan hadisleri el-Meṭâlibü'l-ʿâliye fî zevâʾidi'l-mesânîdi's-semâniyye'sinde toplamıştır (I-IV, nşr. Habîbürrahman el-A'zamî, Küveyt 1393/1973).

Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi