Ege Üniversitesi Dahiliye Doktorları

ege üniversitesi dahiliye doktorları

AGSU-AZERBAIJAN

EDITED BY
Dr. Fariz Khalilli
1-5 OCTOBER 2012
AGSU, AZERBAIJAN

BAKI / BAKU-2015
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

MÜNDƏRİCAT

K ara M - Karadeniz AraÅŸtÄ±rmalarÄ± Merkezi

KARADENİZ ARAŞTIRMALARI

BALKAN, KAFKAS, DOĞU AVRUPA VE ANADOLU İNCELEMELERİ DERGİSİ

K a r a M

KIŞ 2011 · Sayı 28

DANIŞMA KURULU / ADVISORY BOARD *

Doç. Dr. Ali Akar Muğla Üniversitesi

Prof. Dr. Yavuz Akpınar Ege Üniversitesi

Doç. Dr. Ercan Alkaya Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Ali Berat Alptekin Selçuk Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Semra Alyılmaz Atatürk Üniversitesi

Doç. Dr. Ünsal Ban Gazi Üniversitesi

Prof. Dr. İrfan Çağlar Hitit Üniversitesi

Doç. Dr. A. Mevhibe Coşar Karadeniz Teknik Üniversitesi

Doç. Dr. Tülin Durukan Kırıkkale Üniversitesi

Prof. Dr. Ali Duymaz Balıkesir Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Ruhi Ersoy Gaziantep Üniversitesi

Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Erciyes Üniversitesi

Prof. Dr. Harun Güngör Erciyes Üniversitesi

Prof. Dr. Atilla Jorma University of Turku

Doç. Dr. Şenol Kantarcı Kırıkkale Üniversitesi

Prof. Dr. MihaiMaxim D. CantemirRomanianCulturalInstitute

Yrd. Doç. Dr. Barış Metin Uşak Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet Öz Hacettepe Üniversitesi

Prof. Dr. Nevzat Özkan Erciyes Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Mahmut Sarıkaya Ahi Evran Üniversitesi

Prof. Dr. Seyit Sertçelik Ankara Üniversitesi

Prof. Dr. Cemalettin Taşkıran Gazi Üniversitesi

Doç. Dr. İbrahim Tellioğlu Ondokuz Mayıs Üniversitesi

Prof. Dr. A. Nezihi Turan Kırıkkale Üniversitesi

Prof. Dr. Fikret Türkmen Ege Üniversitesi

Doç. Dr. Kemal Üçüncü Karadeniz Teknik Üniversitesi

BU SAYININ HAKEMLERİ / REFEREES OF THIS ISSUE

Doç. Dr. Ziya Avşar BozokÜniversitesi

Doç. Dr. Melek Çolak Muğla Üniversitesi

Doç. Dr. Hüseyin Emiroğlu Kırıkkale Üniversitesi

Doç. Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ Kırıkkale Üniversitesi

Prof. Dr. Naciye Güngörmüş Ankara Üniversitesi

Doç. Dr. Şenol Kantarcı Kırıkkale Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Oktay Karaman GiresunÜniversitesi

Doç. Dr. Osman Karatay EgeÜnivesitesi

Prof. Dr. AtabeyKılıç ErciyesÜniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Rafet Metin Kırıkkale Üniversitesi

Prof. Dr. Mustafa Öner EgeÜniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Yalçın Sarıkaya Giresun Üniversitesi

Dr. Yahya Kemal Taştan Kırıkkale Üniversitesi

Doç. Dr. Kemal Üçüncü Karadeniz TeknikÜniversitesi

Dergimizi tarayan veritabanları /Scannedby Databases

CEEOL, DOAJ, EBSCO, IndexCopernicus, Index Islamicus, MLA

International Bibliography, International MedievalBibliography,

ProQuest, Serials Solutions, TÜBİTAK‐ULAKBİM,

Ulrich'speriodicalsdirectory

*Soyadına göre alfabetik sıralama yapılmıştır.

Karadeniz Araştırmaları

Journal of theBlack SeaStudies

KaraM Yayınıdır

Cilt/Volume 7 Sayı/Number 28Kış/Winter

2011 ISSN 1304‐6918

Sahibi ve Sorumlu Yazı İşleri Müdürü

OwnerandManaging Editor

Doç. Dr. Bilgehan A. Gökdağ

Editör /Editor in Chief

Dr. Yahya Kemal Taştan

Yayın Danışmanı / Editorial Advisor

Doç. Dr. Osman Karatay

Yayın Kurulu/ Editorial Board

Prof. Dr. Haydar Çakmak (Gazi Üni.)

Prof.Dr. Özkul Çobanoğlu (HacettepeÜni.)

Prof. Dr. Necati Demir (Cumhuriyet Üni.)

Prof. Dr. A. BicanErcilasun (Gazi Üni.)

Prof. Dr. Peter Golden (RutgersUni.)

Prof. Dr. Saadettin Gömeç (Ankara Üni.)

Doç. Dr. Osman Karatay (Ege Üni.)

Dr. YuriKochubey (UkrainianNational

Academy of. Sciences, Kiev)

Prof. Dr. David McDonald (Uni. of Wisconsin)

Prof. Dr. Hikmet Öksüz (KTÜ)

Doç. Dr. Yücel Öztürk (Sakarya Üni.)

Prof. Dr. Dan D. Y. Shapira

(Bar‐IlanUniversity)

Prof. Dr. UliSchamiloglu (Uni. of Wisconsin)

Yrd. Doç. Dr. Feridun Tekin (MuğlaÜni.)

Dr. Tuğrul Veli (Avrasya Demokrasi Der.)

Sekreterya / Secretariat

Aslıhan Dinçer

İdare Merkezi /Management Centre

Mithat Paşa Cad. Kıvanç Apt. Nu: 54/18

06420 Kızılay / ANKARA

Tel: (0.312) 431 53 95

www.karam.org.tr

e‐posta: karadenizara[email protected]

Yayın Türü /Types of Periodicals

3 aylık, yerel süreli / quarterly,

localperiodical

Baskı/ Printedby

Vizyon Kırtasiye Ofset Matbaa (Fatih Cad.

198/A Keçiören/ANKARA

Tel: 312.380 05 11)

Basım Yeri ve Tarihi/

IssueLocationandDate

ANKARA / 1 Ocak 2011

İçindekiler / Contents

1 TurkishForeignPolicytowardtheBosnianWar

(1992‐1995): A Constructivist Analysis

Türkiye ve Bosna Savaşı (19921995): İnşaci

Kuram Çerçevesinde Bir Analiz

Birgül Demirtaş Coşkun

19 The Strategic Relevance of AGRI in

Europe’sSouthernGasCorridor

Avrupa’nın Güney Gaz Koridorunda AGRI’nin

Stratejik Ayrıcalığı

LászlóMarácz

29 ХодИсторииВспятьНеОбратить

Tarihin Akışı Geri Döndürülemez

Константин Думаа

51 XVI. Yüzyıl Anadolusunda Dış Göçler: Şarkiyan

Migration in the 16th Century Anatolia:

Şarkiyan

Alpaslan Demir

67 XVII. Yüzyıl Macar Millet Anlayışının İdeolojik

İçeriği Açısından Bir Örnek: Kuruz Hareketi Ve

Askeri Potansiyeli

An Example for the Ideological Contents of the

Hungarian National Idea in the 17thCentury

Was the Kuruc Movement and Its Military Force

Hüseyin Şevket Çağatay Çapraz

85 Mazlumların Kuramcısı ve Stratejisti: Sultan

Galiyev

Theorist and Strategist of Underdogs: Sultan

Galiyev

Demirhan Fahri Erdem

115 Yusuf Ziya Yozgadî ve Temaşâ‐yı Celâl‐i Hüdâ

Adlı Eseri

Yusuf Ziya Yozgadîand His WorkTemaşâyi

Celâli Hüdâ

Yunus Özger

151 Sıkıntı Kavramı ve Bir Küçük Burjuvanın Gençlik

Yılları Romanı

Concept of BoredomandtheNovelYoungDays of a

LittleBourgeois

Oğuz Öcal

Kitap Değerlendirme / BookReviews

165 Robert Dankoff: Seyyahı Âlem Evliyâ Çelebi’nin

Dünyaya Bakışı

Yahya Kemal Taştan

177 Karadeniz Araştırmaları Dergisi 7. Cilt Dizini

Index of the Volume VII of "Karadeniz Araştırmaları"

181 Yayın İlkeleri

EditorialPrinciples

TURKISH FOREIGN POLICY TOWARD THE BOSNIAN

WAR (1992-‐1995): A CONSTRUCTIVIST ANALYSIS

Birgül Demirtaş Coşkun *

Özet

Bu çalışmada Türkiye'deki karar alıcıların Bosna Savaşı'na yönelik

izledikleri dış politika analiz edilmektedir. Araştırma sorusu Türkiye'nin o

dönemdeki mevcut iç ve dış sorunlarına karşın nasıl olup da aktif bir politika

izleyebildiğidir. Bu çalışma yeni bir devlet kimliği arayışı sürecinin bu

politikada etkili olduğunu savunmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Türkiye, Bosna, Balkanlar, dış politika, devlet kimliği

Abstract

The main aim of this essay is to examine the policy adopted by Turkish

decision makers toward the Bosnian War between 1992 and 1995. The

puzzling question is that why Turkey attempted to play an active role during

the war in Bosnia in spite of its internal and external problems at the time. This

study argues that the search for a new state identity in the post-‐Cold War era

provided the key to understand Turkish foreign policy towards the Bosnian

conflict. It is argued that by developing an active attitude toward the conflict,

Ankara was in fact trying to reformulate its former identity, which had been

constructed during the Cold War. Turkey was trying to prove that it was still

important for Western security in the new era. The study shows that the wars

of Yugoslav dissolution witnessed many speeches of Turkish leaders declaring

the greatness of the country. This dominant discourse was accompanied by an

active foreign policy by the Turkish leaders. At the time Ankara started many

diplomatic initiatives to bring the Bosnian issue to the attention of the

international community. This study argues that the discourse and foreign

policy during the Bosnian War were caused by Turkish leaders’ desire to show

Turkey’s still lasting geopolitical signifance to the world.

INTRODUCTION

Keywords: Turkey,, Bosnia, Balkans, foreign policy, state identity.

This article examines the policy adopted by Turkish decision makers

toward the Bosnian War between 1992 and 1995. The puzzling question is

why Turkey attempted to play an active role during the war in Bosnia in

spite of its internal and external problems? This study argues that the

search for a new state identity by the policy makers provides the key to

* Doç. Dr., Başkent Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Eskişehir Yolu

20. km. Bağlıca 06810 Ankara. [email protected].

Karadeniz Araştırmaları • Kış 2011 • Sayı 28 • 1-‐18

Birgül Demirtaş Coşkun

understanding Turkish foreign policy toward the problems in former

Yugoslavia. It is argued that by developing an active attitude toward the

conflict, Ankara was in fact trying to reformulate its former identity, which

had been constructed during the Cold War. Turkey was trying to prove that

it was still important for Western security in the new era. It was trying to

project its new identity as a regional power, but it wanted to maintain its

Western-‐oriented foreign policy as well. Its active policy in the Balkans can

be attributed to its search for a reformulation of its former identity in

accordance with new international circumstances.

The article will, first, look at the position of Turkey in the new

conditions of international politics in the post-‐Cold War era. Second it will

examine the theoretical approach that is believed to be useful to

understand its foreign policy toward the Bosnian case. Third it will consider

Ankara’s approach toward the outbreak of the violence in Yugoslav

territories, mainly in Slovenia and Croatia. Fourth its attitude during the

Bosnian War that was the longest lasting and the bloodiest conflict in

Europe after the Second World War will be analysed. Fifth and last the main

findings of the research will be summarized.

TURKEY IN THE NEW INTERNATIONAL ORDER

The collapse of the Cold War led to a new perception of Turkey in the West;

Turkey, which had considered herself an inseparable part of the West

during the Cold War, found itself in the position of an “awkward partner”. 1

The basic question was what kind of role Turkey would play in the new

conditions of global politics. Would Turkey continue to be a part of the

Western alliance or turn its face to the newly independent Turkic republics?

However the Gulf crisis which erupted in 1990 and resulted in US-‐led war

against Iraq changed the US perception of Turkey. 2 Due to the irredentist

policy of Saddam Hussein Washington realized that Turkey’s regional role

was still important for US national interests in the Middle East. The book

entitled Turkey’s New Geopolitics from the Balkans to Western China 3

published by the RAND Corporation, one of the most influential think tanks

in the US, emphasized increasing role of Turkey. It was argued that Turkey

1 Erik Cornell, Turkey in the 21st Century, Opportunities, Challenges, Threats (Britain: Curzon,

2001), p. 3.

2 For a discussion of the effect of the Gulf War on the US perception of Turkey please see

Faruk Sönmezoğlu, ‘Dünya ve Türkiye’, in F. Sönmezoğlu (ed.), Türk Dış Politikasının Analizi

(İstanbul: Der, 2004), p. 997.

3 Graham E. Fuller et. al., Turkey’s New Geopolitics from the Balkans to Western China (Boulder:

Westview Press, 1993).

Turkish Foreign Policy toward the Bosnian War (1992-‐1995)

become a regional power and the changes ensuing from the dissolution of

the Soviet Union made Turkey a critical power. 4

Philip Robins, meanwhile, maintained that Turkey’s strategic role in

the new era decreased and increased at the same time. Though it lost the

role that it had played during the Cold War, it became a regional player in

the 1990s by pursuing an active foreign policy in its neighborhood. 5 Robins

argued that the US recognized the increasing importance of Turkey

whereas Europe did not. It was also becoming clear that Turkey did not

share the euphoria of Western countries about the Soviet dissolution.

Turkey had difficulty adapting itself to the new norms on issues like human

rights increasingly emphasized by the West.

Another argument with regard to Turkey’s position in the new

international system was concerned with whether Turkey was a security

producing country or security consuming country. 6 Especially the member

states of the European Union were of the opinion that Turkey was mostly a

security consuming country leading to the commonly held belief that it did

not deserve to be taken into the Union.

In sum, while some observers maintained that Turkey became an

important regional power in the new era by allying itself with the US, the

sole superpower in the post-‐Cold War period, others suggested that

Turkey’s global position was harmed by the end of the perceived Soviet

threat. A main hypothesis of this study is that the new status of Turkey in

world politics is rather different from its former role. Because Turkey was

no longer a neighbor to one of the superpowers, the geostrategic

importance of Turkey changed. This could best be observed in the changing

Turkish perception of the European Union that concentrated all its energy

in enlarging toward the Central and East European countries but excluding

Turkey.

Further, the transformation of external global dynamics was coupled

with internal crises in Turkey as two important problems emerged which

challenged the state identity of Turkey: Kurdish nationalism and religious

fundamentalism. The PKK began its violent attacks in southeastern Turkey

in 1984. Following the Gulf War, it also benefited from the authority

vacuum in northern Iraq. After 1990, it increased its attacks against Turkish

security officials, as well as Kurdish civilians who were accused of being “on

the side of the Turkish state”. The first half of the 1990s saw the peak of

PKK activities. During the same period the state identity of Turkey was

4 For another evaluation of Turkey’s regional power role please see I. O. Lesser, ‘Turkey’s

Strategic Options’, The International Spectator, Vol. 34 (1999), p. 87.

5 Philip Robins, Suits and Uniforms, Turkish Foreign Policy Since the Cold War (Seattle:

University of Washington Press, 2003), p. 12.

6 Ali L. Karaosmanoğlu, ‘Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği Açısından Türkiye-‐Avrupa

Birliği İlişkileri’, Doğu Batı, Vol. 4 (2001), p. 161.

Birgül Demirtaş Coşkun

challenged by another trend as well: religious fundamentalism

characterized especially by an increasing number of votes for the Welfare

Party under the leadership of Necmettin Erbakan. Political Islam has been

one of the main concerns of the Turkish political elite since the foundation

of the Republic in 1923. The fact that the Welfare Party increased its share

of votes at every election since 1984 local elections led to increasing

apprehension 7 and the issue of political Islam (irtica) became more acute.

In that context, it was not surprising that in the National Political Document

of 1992 increasing political Islam was evaluated as “a serious danger” since

it was seen as a threat to the secular system of the country 8 In brief, it was

not only external challenges that Turkey had to face, but also serious

internal problems, like Kurdish nationalism and political Islam.

THEORETICAL FRAMEWORK

As states interact with each other they gain an identity for themselves and

also attach an identity to the others. Certainly the international aspect of

state identity is only one part of the whole picture: there are also domestic

factors defining what kind of entity a state would become. When one

compares the relative weight of domestic and international factors for

determination of state identity, for Wendt, state identity is to a great extent

established by the international system. 9 But the important thing at this

point is the significance of the concept of “state identity” for international

politics. First a definition of the concept is needed: state identity consists of

“a set of beliefs about nature and purpose of state expressed in public

articulations of state actions and ideals”. 10 It is basically about the definition

of a state’s rights, obligations and responsibilities and also of the meaning

attributed to other actors. In a way it is about setting boundaries between

oneself and others: 11 Who are you relative to others? And who are they

relative to yourself and themselves?

States have in fact two kinds of identities: internal and external. While

internal identity refers to the set of understandings within the boundaries

7 Heinz Kramer, A Changing Turkey, The Challenge to Europe and the United States

(Washington, D. C.: Brookings, 2000), p. 55; İhsan D. Dağı, ‘Transformation of Islamic Political

Identity in Turkey: Rethinking the West and the Westernization’, Turkish Studies, Vol. 6

(2005), p. 25.

8 Gencer Özcan, ‘Doksanlarda Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politikasında Askeri Yapının

Artan Etkisi’, in G. Özcan and Ş. Kut (eds.), En Uzun On Yıl, Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış

Politika Gündeminde Doksanlı Yıllar (İstanbul: Büke, 2000), p. 76.

9 Alexander Wendt, Social Theory of International Politics (Cambridge: Cambridge University

Press, 1999), p. 20-‐21.

10 Marc Lynch, ‘Abandoning Iraq: Jordan’s Alliances and the Politics of State Identity’, Security

Studies, Vol. 8 (Winter 1998-‐1999, Spring 1999), p. 349.

11 Glenn Chafetz, Michael Spirtas, and Benjamin Frankel, ‘Introduction: Tracing the Influence

of Identity on Foreign Policy’, Security Studies, Vol. 8 (Winter 1998-‐1999, Spring 1999), p. VIII.

Turkish Foreign Policy toward the Bosnian War (1992-‐1995)

of that state among its constituent parts, external identity stands for a

state’s place among others in international politics. 12 The former can also

be labelled as national identity. It is the latter concept that will basically be

used in this study. Therefore, whenever state identity is mentioned, what is

in fact meant is the external identity. There is an important relationship

between state identity and foreign policy: 13 one of the significant ways for

states to acquire a new identity or protect the previous one is through

foreign policy. Their interactions with other states are a way of getting

themselves accepted as part of a certain international community and being

respected. Especially during the process of identity formulation or

reformulation, foreign policy is a key instrument for decision makers to

realize their goals. The constructivist approach is therefore expected to

have more explaining power during the periods of new identity creation. 14

The Turkish state played the primary role in the articulation of its

interests and formulation of foreign policy during the Balkan wars of the

1990s. In order to understand what kind of goals it pursued, we first have

to look at its state identity, i.e. how the political leadership perceived rights,

obligations and responsibilities of its own country and other countries in

world politics? In the case of Turkey, political leaders since Atatürk have

seen Turkey’s place as in the Western world. Atatürk’s radical reforms were

all based on the Western model. The foreign policy of modern Turkey can

be understood as a process of developing ever increasing and closer

relations with the West and as an attempt to be recognized as part of them.

Turkey was also a member of the Western bloc during the bipolar era and

contributed to the defence of the West against the perceived threat from the

Soviet Union.

Since the wars in the former Yugoslav territories occurred at the very

time when Turkish state identity was questioned, constructivism can be

used as a theoretical framework in order to understand whether it would

provide us with a better tool to make sense of Turkish foreign policy.

During this formative or reformative period, Turkey was expected to use its

foreign policy to perpetuate the external identities that it had acquired

during the bipolar world order.

How can one analyse whether the identity of Turkey played an

important role in its foreign policy? As constructivist theory argues, this can

be best demonstrated during the formative or reformative period of that

particular identity. Since the 1990s brought intense identity challenges to

12 Paul A. Kowert, ‘National Identity: Inside and Out’, Security Studies, Vol. 8 (Winter 1998-‐

1999, Spring 1999), p. 4.

13 David Campbell, Writing Security United States Foreign Policy and the Politics of Identity

(Manchester: Manchester University Press, 1992), p. 76.

14 J. T. Checkel, ‘The Constructivist Turn in International Relations Theory’, World Politics, Vol.

50 (1998), p. 346.

Birgül Demirtaş Coşkun

Ankara, our case study provides us with an important test for constructivist

theory. In order to decide whether state identity was effective in

formulating foreign policy, we should examine the following questions: Was

there any particular kind of identity that policy makers repeatedly stressed

upon in explaining their country’s place in the world? Was the foreign

policy behavior in accordance with the discourse that was emphasized? Did

the attitude comply with the state identity? Did any behaviour or discourse

in opposition to the claimed state identity lead to criticism within state? 15 If

it can be observed that there has been a dominant discourse on a certain

state identity, that Turkey acted in compliance with it, and that any

incompliance was faced with criticism, then we can argue for the validity of

constructivist thought in our case study.

TURKEY AND THE WAR IN BOSNIA

In fact the emerging conflict in Bosnia did not seem to have a direct impact

upon Turkish security considerations in the short or medium term.

Geographically, Bosnia was not in the close neighborhood of Turkey and

despite all speculations that war in the Balkans would lead to a Turkish-‐

Greek war, in a realistic perspective, it did not seem probable that the

conflict would spread to Turkey in the foreseeable future. Philip Robins

argues that in fact it was because of identity and “soft politics” that Turkey

became interested in Bosnia 16 In that context, it can be stated that Turkish

decision makers did not want the conflict in Bosnia to be perceived as a war

between Islam and Christianity. They were also concerned that if the

conflict last too long, Turkish public opinions’ view about Europe can

increasingly be negative. Moreover, the possibility of a new migration flow

to Turkey created apprehension on the part of the policy makers. In other

words, Turkey was interested in the Bosnian conflict not necessariy

because of “hard security” issues, but mostly because of “soft security”

issues including identity and migration.

One of the international platforms that Turkey considered as

important to bring the suffering of the Bosnians to the agenda was the

Organization of the Islamic Conference (OIC). A common approach among

the countries whose populations consist mostly of Muslims toward the

Bosnian problem would attract the attention of international organizations

like the UN and get them to take more assertive actions. When the Bosnian

war started, Turkey was the term president of the OIC. Thus, it used this

opportunity to call an extraordinary meeting of foreign ministers in

15 Thomas Banchoff, ‘German Identity and European Integration’, European Journal of

International Relations, Vol. 5 (1999), p. 277.

16 Robins, Suits and Uniforms, pp. 344-‐345.

Turkish Foreign Policy toward the Bosnian War (1992-‐1995)

İstanbul. The meeting of foreign ministers from 15 OIC member countries

was held in İstanbul on 17-‐18 June 1992 in which the UN was called on to

take all necessary measures, including military, against Serbs. That was in

fact the position Turkey was already supporting. The Turkish initiative of

convening an extraordinary meeting of the OIC was important because it

transmitted to the world how the countries with Muslim populations

perceived the Bosnian war. Via that meeting, the OIC gained an important

function and could, hence, revitalize its role after a long period. 17

Turkey launched another initiative on Bosnia in August 1992 that

included both diplomatic and military measures. Turkey presented the

“Action Plan” to the permanent representatives of the UNSC and asked them

to implement the measures. The diplomatic part of the plan consisted of the

following proposals: a) Serbian militants should give up their weapons and

hand over their heavy weaponry to the UN personnel within 48 hours. b)

UN officials should be given the right to enter Serbian prisons and take

control over them. c) The UNSC should request Serbia to stop giving aid to

Serbian militias. d) Serbian militias guilty of committing massacres should

be tried in international courts.

The second part of the plan comprised military precautions in which

Turkey proposed to the UNSC members that if the diplomatic measures

were not accepted by the Serbian side or if the measures failed to achieve

the planned aims, then selected Serbian military targets should be bombed

from the air. Foreign Minister Çetin emphasized that the most important

part of the Action Plan was its military part: If other measures did not stop

the Serbian aggression, then a military intervention would be conducted.

Turkey’s Action Plan was one of the most important proposals for putting

an end to the violence in Bosnia in the early phase of the war. 18

From the end of May 1992 onward, Turkey adopted a new attitude

concerning any military intervention in Bosnia. Since there was no sign of

ending the war or reducing its extent, and since the international

community did not show a definite will to deter the aggressor either,

Turkey decided to back an international military operation against Serbian

targets. The intervention should take place within the framework of an

international organization, most probably the UNSC. However, the

government in Ankara emphasized its opposition to any unilateral move

that would not solve the problem. In this way the government distanced

itself clearly from Özal’s attitude.

In the meantime, Turkey was supporting the diplomatic initiatives of

the EC to provide a peaceful solution to the Bosnian conflict. Turkey was

17 Concerning İstanbul meeting of the OIC see Soysal and Kut, Dağılan Yugoslavya, p. 23

18 Şule Kut, ‘Yugoslavya Bunalımı ve Türkiye’nin Bosna-‐Hersek ve Makedonya Politikası:

1990-‐1993’, in Sönmezoğlu (ed.), Türk Dış Politikasının Analizi, p. 330.

Birgül Demirtaş Coşkun

invited to the London Conference that was held on 26-‐27 August 1992.

Although Turkey was neither one of the parties to the conflict nor a

member of the EC, it was asked to take part in the conference. In Turkey the

invitation was considered as an important indication of its increasing

importance in the region, its active foreign policy, and its increasing

economic and political weight. It was also a result of the role Turkey played

in the framework of the OIC. In other words, as long as Turkey launched its

own initiatives and developed an assertive policy, it was gaining

importance in the European framework. Its improving status in Balkan

affairs and impact upon the regional actors and Islamic countries made

Europe understand how important and powerful Turkey was. On the other

hand, one should keep in mind that at the time when Turkey was trying to

deal with this heavy foreign policy agenda, it had to continue its struggle

against the PKK as well. Turkey, which tried to keep its security against

increasing PKK attacks and resurfacing Kurdish nationalism in its internal

politics, had to keep its attention on the violent conflict in the Balkans. In

spite of that, from the very beginning of the Bosnian War it tried to follow

an active foreign policy. One of the important reasons behind this assertive

foreign policy was the country’s aim to maintain its Western state identity.

Turkish decisionmakers firmly believed that Ankara was still important for

European security and it could prove its importance to the international

community through its policies during the Bosnian War. As Turkey took

new initiatives and supported heavy-‐handed measures, the West seemed to

understand that Ankara’s role was inevitable in the solution of the conflict

on the European continent. In other words, Turkey’s Western-‐oriented

state identity influenced its formulation of national interest and foreign

policy attitudes. Despite all its internal problems Turkey tried to propose

new initiatives for the solution of the conflict in order to maintain its former

identity.

Another important initiative of Turkey on the Bosnian issue was the

convening of a Balkan Conference in İstanbul on 25 November 1992. As the

violence was going on in Bosnia without any sign of reaching a ceasefire or

an agreement among the parties, there was the growing fear that the

conflict would spread to other regions in the Balkans, especially to Kosovo

and Macedonia. Çetin pointed out that there was a serious danger of the

outbreak of a Balkan war soon and that this was the greatest problem the

world was faced with. Turkey had two fundamental aims in gathering a

regional conference: a) to emphasize once again the necessity of military

intervention, b) to attract attention to the possibility of the war spreading.

The Turkish Foreign Minister emphasized that Turkey decided to take

Turkish Foreign Policy toward the Bosnian War (1992-‐1995)

initiative without waiting for the world to find a solution. 19 Regional

countries and some neighboring states took part in the conference:

Macedonia, Croatia, Slovenia, Bulgaria, Austria, Italy, Hungary, and

Romania. The Balkan Conference could be considered as an important

diplomatic initiative of Turkey which aimed to get the international

community to act more assertively to stop the violent incidents in the

Balkans and prevent the beginning of a Balkan war. Turkey was both using

its contacts within the OIC and trying to play a regional leadership role in

order to assert more influence in the international arena.

When it became evident that the international actors did not intend to

conduct a military operation against Serbs in the short-‐term for a variety of

reasons, Turkish leaders decided to start a new initiative to stop the arms

embargo against Bosniaks. They argued that an embargo against the whole

Yugoslavia was in fact harming the Bosniak side since Serbia already had

enough stocks of weaponry and ammunition and was in a position to send

them to the Bosnian Serbs. Serbia could also break the embargo and get

new weapons from other countries. Turkey concentrated its efforts on the

US administration, Islamic countries, and international organizations to lift

the arms embargo against the Bosnian Muslims. Foreign Minister Çetin

argued that the arms embargo led to a situation in which it became

impossible for the Bosniaks to defend themselves; thus the lifting of the

embargo was a moral necessity for the world. At the OIC Summit held in

Karachi in April 1993, Turkey, Pakistan, Iran, Egypt, Saudi Arabia, Senegal,

and Malaysia put forward a joint proposal for lifting the embargo against

Bosnia-‐Hercegovina. The proposal was accepted unanimously at the

Summit, in which the OIC member countries called upon the UNSC to take

all necessary measures, including military ones, as soon as possible.

An important question in this regard is whether Turkey sent any

weapons to Bosnia violating the embargo. Accordimg to Turkish press

reports when Turkish journalists asked Foreign Minister Çetin whether

there would be any weapons transfer from Turkey, the Minister remained

silent. However, the former Turkish Chief of Staff Doğan Güreş made public

in late 1994 that during his term there were secret weapons deliveries to

Bosnia. However 90 % of these weapons were seized by Croatia. 20

Remembering that Turkey traditionally tries to maintain its cautious

attitude toward any regional conflict, one should state that sending

weapons to the Bosniak side was a good example of how Turkey deviated

from its traditional foreign policy.

19 The original text of Hikmet Çetin’s statement is the following: “Türkiye dünyadan medet

ummadan inisiyatif almaya karar vermiştir.” Quoted in Selin Çağlayan, ‘Ankara’nın kâbusu:

Balkan Savaşı…’, Hürriyet, 23 November 1992.

20 ‘Bosna’ya silah gönderdik’, Hürriyet, 4 December 1994.

Birgül Demirtaş Coşkun

As the violence between Bosniaks and Croats started in 1993, Turkey

proved itself to be one of the few countries in which both warring sides had

trust. Turkish mediation between the two sides was welcomed. 21 and even

both Bosniak and Croatian leadership asked for it. In their press meeting

Bosniaks and Croats pointed out that whenever their negotiations were

stuck, they applied to the mediation of Foreign Minister Çetin, and only with

his initiatives could the bilateral talks go on. Both sides expressed their

appreciation of Turkey’s role. Çetin also visited Sarajevo twice in order to

attend the Bosniak-‐Croat negotiations. By maintaining contact and friendly

relations with the Croat side as well, Turkey might also have attempted to

distance itself from the image of protectors of only the Muslims.

Turkey’s relations with the Bosnian Croat side and the Croatian

leadership were also one of the highlights of the visit of Turkish Prime

Minister Tansu Çiller and her Pakistani counterpart, Benazir Butto, to

Sarajevo and Zagreb in February 1994. The two leaders’ visit to Bosnia-‐

Hercegovina was important in several respects. It was the first high level

visit after that of French President Francois Mitterrand. Moreover, as

Western-‐oriented female leaders, their visit attracted the attention of the

world media, thus increasing the international public awareness of the

suffering in the region. Çiller and Butto made public the Declaration of

Sarajevo, in which they stated the aim of their visit as “humanitarian”, urged

the whole world to help stop the destruction of Bosnia, and requested the

UNSC to implement all its resolutions. They also pointed out that the

“unfair” weapons embargo should be ended. In Zagreb, Çiller met Croatian

leader Tudjman, who asked her to host a summit between Croats and

Bosniaks and convince Izetbegociv to attend. This was also a sign of how

Croatia perceived Turkey as a bridge to get into contact with the Bosniak

leadership.

As a result of its mediating role between Bosnian Croats and

Bosniaks Turkey’s contribution to the agreement on a ceasefire in February

1994 and creation of a federation between them the following month could

not be rejected. Turkey proved itself one of the peace brokers together with

the Washington administration which also appreciated Turkey’s role by

inviting it to the ceremony of the signing of the federation agreement.

Invitation of Turkey could be considered as an indication of its weight in the

region and how its role acquired importance during the Bosnian conflict. It

also showed that the Western world was aware of Turkey’s position

regarding the developments and the international community saw Turkey

within “the Balkan equation”.

21 İlhan Uzgel, ‘Doksanlarda Türkiye İçin Bir İşbirliği ve Rekabet Alanı Olarak Balkanlar’, in

Gencer Özcan & Şule Kut, eds., En Uzun On Yıl (İstanbul: Boyut, 1998), p. 410-‐411.

Turkish Foreign Policy toward the Bosnian War (1992-‐1995)

Moreover, it was not just the regional actors, but also the international

actors that were seeking Turkish support in their attempt to find a peaceful

solution. Lord Owen, a UN representative, and Thorwald Stoltenberg, who

replaced Vance in May 1993 as EC mediator, paid an official visit to Turkey

and asked Turkey to use its influence over the Bosniaks. Owen stated that

the demands of Bosniaks for an outlet to the sea and more territory were

right in essence, however for a stable peace the parties should come to an

agreement. Turkish Foreign Minister Çetin stated that Turkey did not play a

concrete mediation role; however, he would contact Izetbegovic as soon as

possible to provide peace. He also added that Turkey would support

Izetbegovic’s policy to the end.

While trying to convince the international community to act more

forcefully, Turkey also made sure that it was ready to take part in all

military operations to provide peace and order in Bosnia. The UNSC

accepted Resolution 816 allowing NATO planes to attack Serbian war

planes that would try to violate the no-‐fly zone, and NATO aircraft began to

implement the decision on April 12, 1993. As a response, Turkey expressed

its readiness to join the NATO action. After NATO’s invitation, 18 Turkish F-‐

16 planes were sent to the region to monitor the no-‐fly zone. NATO’s

request for Turkey to send its aircraft was considered “a great success of

Ankara” and “a great source of prestige” in the Turkish press.

Turkish Foreign Minister Çetin, who played a critical role in the

formulation of Turkey’s Bosnian policy, resigned in July 1994. During his

term he supported an active but multilateral policy toward the Bosnian

dispute and did not pay any credit to those who were asking for unilateral

military action from Turkey. Before leaving his job he stated the following:

“Turkey was suddenly faced with many problems that all needed Turkey’s

attention. Thanks to Turkey’s initiatives in several issues it was understood

that Turkey was a great state whose opinions were respected.” On Bosnia

he stated:

Turkey did everything that was needed. I myself went to Sarajevo

four times under fire. We sent a huge amount of humanitarian aid.

Before the problem intensified, we launched an action plan in August

1992. If that plan had been implemented, the problem would not have

come to the point today. Although everybody stated that it was

impossible, Turkey sent peacekeeping soldiers. 22

Çetin’s remarks pointed out that in the post-‐Cold War era Turkey tried

to find policies to the problems in its neighborhood. He also stressed that

thanks to its initiatives, the international actors appreciated Turkey and its

greatness. The statements of the Turkish Foreign Minister could be

22 Barçın Yinanç, ‘Hiçbirşeyi daha kötü bırakmadım’, Milliyet, 30 July 1994. (Translated from

Turkish by the author)

Birgül Demirtaş Coşkun

regarded as a reaction to the claims that Turkey lost its former strategic

importance. Therefore, Turkish attempts to provide solutions to the

conflicts could be considered as a way of proving Turkey’s importance in

the new era.

In order to increase its support among both Turkish decision makers

and the public, Bosniak leadership tried to emphasize their similarities with

Turkey and the Turkish people. When Demirel wanted to visit Sarajevo in

July 1994, for his stay Bosniaks prepared the house of an Ottoman Pasha,

Topal Recep Pasha, who had served during the reign of Kanuni Sultan

Süleyman. By that gesture, the common history between Turks and

Bosniaks was emphasized and the Ottoman heritage in Bosnia was

remembered. Furthermore, Bosniak leaders were trying to find similarities

between their struggle and the Turkish War of Independence, thus

attempting to get more support from Turkey. The Bosnian Ambassador to

Turkey, Hayrettin Somun, pointed out that they would show the same

heroism as the Turks had already shown in their War of Independence and

win their independence by fighting.

From the beginning of August 1995 onward the US intensified its

efforts to find a solution to the Bosnian crisis. The Washington

administration looked for Turkish support, especially in convincing the

Bosnian side to agree to a peace deal. Since the US government was aware

of the fact that Ankara could exert its influence over the Bosnian leadership,

it sought Turkey’s help in that regard. The National Security Advisor to the

US President, Anthony Lake, visited Ankara and informed the Turkish

government about the new initiative of the US to find a solution to the

Bosnian debacle.

In September 1995 diplomatic traffic in Turkey concerning Bosnia was

intensified by the visits of the US Vice Foreign Minister Richard Holbrooke,

the Bosnian President Izetbegovic and Bosnian Foreign Minister

Muhammet Sakirbey. In the trilateral talks in Ankara, Holbrooke tried to

make use of Turkish mediation to encourage the Bosnian side to be more

flexible on the peace deal. Turkey repeated the importance of keeping

Bosnia-‐Hercegovina’s territorial integrity, which was also accepted by

Holbrooke. The US Vice Foreign Minister also stressed that any peace

implementation would need Turkey’s participation and Turkey played a

critical role in the Bosnian crisis. Lake’s and Holbrooke’s visits were an

important sign of Washington’s acknowledgement of Turkey’s role in the

Bosnian crisis. The US wanted to inform Turkey about a possible peace plan

and also to use its influence over the Bosnian leadership.

After a Serbian attack killed 37 people in a marketplace in Sarajevo,

NATO launched its biggest military campaign against the Bosnian Serb

forces, which was called Operation Deliberate Force. Although after the last

attack of the Bosnian Serb militants Çiller repeated Turkey’s willingness to

Turkish Foreign Policy toward the Bosnian War (1992-‐1995)

send troops to Bosnia in case the international community would launch a

joint operation, Turkish aircraft did not take part in the military campaign;

however, they provided air cover for the planes conducting the bombing.

Turkey was pleased that the Western world at last came to the conclusion

that the war in Bosnia could not be stopped without a military intervention.

That point was consistently repeated by Turkish decision makers since the

inception of the war. Turkish leaders declared that they supported the

decision to attack Serbian targets. Prime Minister Çiller stated that this was

simply “a good beginning” and declared her hope that “…this will establish a

good basis for discussing the international community’s peace plan and

take it in hand.” In addition, Foreign Minister İnönü pointed out that the

military campaign was “a step in the right direction by the international

community in fulfilling its undertakings to protect the civilian

population.” 23

The NATO operation was successful on the Serbian side and forced the

Serbians to come to the negotiating table. Serbian leader Milosevic, Bosnian

leader Izetbegovic and Croat leader Tudjman, as leaders of three groups,

started negotiations under the mediation of the US administration in

Dayton, Ohio on 1 November 1995. After two weeks they reached an

agreement on a peace deal stipulating maintenance of the territorial

integrity of Bosnia that would consist of a Bosnian-‐Croat federation and a

Bosnian Serb entity. Turkey did not play a direct role in the negotiations

which were, in fact, brokered by the US. After the conclusion of the

agreement, President Demirel congratulated all three leaders. Turkish

officials stated that the Dayton Peace Agreement was not a perfect one;

however, “under the prevailing circumstances this was the best that

historical opportunity provided.” 24

THE TURKISH PERCEPTION OF THE WAR AND STATE IDENTITY

In the Turkish view, what was happening in Bosnia was a reflection of the

Serbian leadership’s aim of creating ‘Greater Serbia’. Turkey was of the

opinion that Serbia was also trying to take revenge for the conquest of the

Ottomans of that region by killing Bosnian Muslims whom they also called

“Turks”. In fact, the Serbian leadership seemed to hate Bosniaks since they

regarded them as the extension of Ottoman history. The fact that Bosniaks

were, in fact, keeping Turkish culture alive increased that image in view of

the nationalist Serb groups. During the conflict Serbian and Croatian attacks

also damaged some of the buildings and infrastructure that had been

constructed during the Ottoman Empire. One of the best known examples

23 Semih D. İdiz, ‘Bosnia crisis reaches endgame’, Turkish Probe, 1 September 1995, p. 4.

24 Semih D. İdiz, ‘Ankara welcomes peace accord for Bosnia’, Turkish Probe, 24 November

1995, pp. 7-‐8.

Birgül Demirtaş Coşkun

was the destruction of the bridge in Mostar by the Bosnian Croat forces. In

other words, for Turkey, the war also represented the erasing of the

Ottoman culture in Europe. This was a war not only against Bosnian

Muslims, but also against all Ottoman heritage. 25

Turkish officials were also affected by the fact that Turkey was the only

country that Bosniaks could ask for help. Turkey was the only source of

help for them. Regardless of whether or not Turkey wanted it, they

considered Turkey as their only would-‐be guardian that should provide

protection for them. There was no other country to which they could turn.

The Turkish Foreign Minister stated:

During the Gulf War there were no people who waited for Turkey to

come to their help and who saw Turkey as the only hope for their salvation.

Events did not turn into a massacre. In Bosnia-‐Hercegovina people are

sacrificing everything in order to migrate to Turkey. That was not the case

in Iraq. In Bosnia-‐Hercegovina and Azerbaijan people had hope only from

Turkey. They had millions of relatives in Turkey. They were doing their best

to migrate to where those people were living. 26

Turkish foreign policy during the Bosnian War could be called active

and assertive, since Turkey launched many initiatives to get other countries

and international organizations to act. Turkish attempts were concentrated

on two sides: the Islamic world and the Western world. 27 Concerning

Islamic countries, Turkey used the platform of the OIC by trying to bring all

countries with Muslim populations to adopt the same attitude on the

Bosnian conflict. The extraordinary summit of the OIC in İstanbul in June

1992 was an important early initiative that led to the acceptance of a

common point on the issue. The convening of the Balkan Conference and

the diplomatic initiatives launched at the level of the CSCE, UN and NATO

calling upon them to decide in favour of a military intervention were also

significant activities of Turkey in its attempt to end the bloodshed. Turkey,

in fact, was the only country that from the early phase of the war

consistently insisted on the necessity of a military campaign against Serbian

targets. Ankara emphasized its opinion that only sanctions and diplomatic

measures would not be enough to deter Serbs. The Turkish government

also stated that it was ready to join an international intervention with its

own troops. Some observers even compared the role of Turkey in the

Bosnian crisis to that of the US during the Gulf conflict. In fact the use or

threat of force was not a traditional instrument in Turkish foreign policy.

25 For a detailed discussion of the impact of the Ottoman heritage on Turkey’s policy toward

the Balkans please see Şaban H. Çalış, 2001. Hayaletbilimi ve Hayali Kimlikler, Neo-‐Osmanlılık,

Özal ve Balkanlar. Konya: Çizgi.

26 Nilüfer Yalçın, ‘Çetin: ‘Derhal uyacağız’ ’, Milliyet, 1 June 1992. (Translated from Turkish by

the author)

27 Hasan Ünal, ‘Bosnia II – a Turkish critique’, The World Today, Vol. 51 (1995), p. 128.

Turkish Foreign Policy toward the Bosnian War (1992-‐1995)

Turkey has always been cautious toward the use of force except in some

rare circumstances. Therefore, Turkish foreign policy during the Bosnian

problem could be regarded as the most active one since the Cyprus issue in

1974. 28

At the time of the Bosnian conflict, Turkish policy makers declared

many times that Turkey was a great country that would follow a leading

and dynamic foreign policy. Since Turkey’s position in the new

international order of the post-‐Cold War era was discussed heavily at the

time, Turkish leaders were insisting on the country’s important role in

world politics. In their view, one should remind the world that Turkey was

still influential and could not just be put aside. In the region extending from

the Adriatic to the Wall of China, it was not possible to wage a war or bring

peace without the support of Turkey. 29

During the Bosnian conflict, thanks to its initiatives Turkey was taken

into consideration. Almost all the actors involved in some kind of

mediation asked for Turkey’s support. Owen-‐Stoltenberg’s visit to Ankara,

the invitation of Turkey to the London Conference, and later Richard

Holbrooke’s contacts in Ankara were important indications that so long as

Turkey launched an active diplomacy, its role in international politics was

appreciated. In other words, as Turkey’s role in regional affairs increased,

Turkey’s position in international politics improved as well.

Moreover, Turkey’s influence in the Balkans was perceived as an

important proof of its claim of being European. Only if it had weight in the

region, it could prove its importance to Europe. If its Bosnian policy failed, it

would mean not just the destruction of an Ottoman heritage, but also the

end of Turkey’s European dream.

The Kurdish question did not appear to play any substantial role in

Turkey’s Bosnian policy since Bosnia was an internationally recognized

country and the violence against it was directed mainly from another state,

Yugoslavia. Although Kurdish nationalism was on the rise in those years

and PKK attacks constituted a major internal problem, Turkey presented

inter-‐group relations in the country as a model to the Balkans. However, it

was also emphasized that if a multi-‐cultural and democratic Bosnia was

created, this would be an example for the solution of Turkey’s own

problem. Meanwhile, some observers stated that it was easier in Turkey to

go to Bosnia than to criticize Turkey’s Kurdish policy.

In sum, arguing that it was a great country interested in its region,

Ankara tried to play a leadership role and assume guardianship of the

Bosniaks. It launched many diplomatic initiatives, but it was careful not to

act alone. It was emphasized by Turkish decision makers many times that

28 Diplomats at the Turkish Foreign Ministry, Interview by author, Ankara, January 2004.

29 A previous Turkish foreign minister, Interview by author, Ankara, 13 January 2004.

Birgül Demirtaş Coşkun

Turkey would act multilaterally and did not have any neo-‐Ottomanist

dreams. Turkey considered that as long as it could assert its weight in the

Balkan crisis, it would be taken into account by the US, European countries

and international organizations.

CONCLUSION

This study analyzed Turkey’s foreign policy during Bosnian War between

1992-‐1995. Turkish state identity has been discussed heavily in the wake of

the end of the Cold War and alternative identities were proposed instead

especially by Kurdish nationalists and Islamists. As the country’s strategic

role that it acquired during the Cold War was increasingly questioned, there

seemed to be ambiguity regarding the path that Turkish foreign policy

makers would choose. The war in Bosnia started at the very time in which

Turkey was experiencing an identity crisis.

The findings of this study supports the hypothesis that constructivist

approach helps us make sense of Turkey’s Bosnia policy. Turkey tried to

prove that it could still play an important role in its neighborhood,

especially in Europe in the new circumstamces of the post-‐bipolar world

system. Turkey’s Bosnian policy constituted a hallmark because it

represented the most active foreign policy attitude of Ankara since the

Cyprus intervention of 1974. Turkey found that as it acted rigorously and

tried to convince international actors to act more assertively, it was

increasingly taken into consideration by the great powers, like the US and

EU. The fact that it started bearing the fruits of its active policy encouraged

Turkey to maintain the intended course.

During the Bosnian war Turkish policymakers stressed the continuing

importance of Turkey for the stability of the neigboring regions. The wars

of Yugoslav dissolution witnessed many narratives of Turkish leaders

declaring the greatness of the country. This dominant narrative was

accompanied by an active foreign policy implemented by the Turkish

leaders characterized by Ankara’s many diplomatic initiatives to bring the

Bosnian issue to the attention of the international community and convince

international actors to take more measures in order to stop the conflict.

This study argued that this discourse and foreign policy were caused by

Turkish leaders’ desire to show Turkey’s still lasting geopolitical signifance

to the world. Related to that they also aimed to maintain the state identity

that Turkey had acquired during the Cold War as part of the Western world.

Turkish policy makers found that as long as they launched initiatives for the

solution of the conflict, they were taken more seriously by the US and other

international actors.

Turkish Foreign Policy toward the Bosnian War (1992-‐1995)

BIBLIOGRAPHY

“Bosna’ya silah gönderdik”, Hürriyet, 4 December 1994.

BANCHOFF Thomas, “German Identity and European Integration”,

European Journal of International Relations, Vol. 5 (1999), p. 259-‐289.

CAMPBELL David, Writing Security United States Foreign Policy and the

Politics of Identity (Manchester: Manchester University Press, 1992), p.

76.

CHAFETZ Glenn, Michael Spirtas, and Benjamin Frankel, “Introduction:

Tracing the Influence of Identity on Foreign Policy”, Security Studies,

Vol. 8 (Winter 1998-‐1999, Spring 1999), p. VIII-‐XXII.

CHECKEL Jeffrey. T., “The Constructivist Turn in International Relations

Theory”, World Politics, Vol. 50 (1998), p. 324-‐348.

CORNELL Erik, Turkey in the 21st Century, Opportunities, Challenges,

Threats, Britain: Curzon, 2001.

ÇAĞLAYAN Selin, “Ankara’nın kâbusu: Balkan Savaşı…”, Hürriyet, 23

November 1992.

ÇALIŞ Şaban H., Hayaletbilimi ve Hayali Kimlikler, Neo-‐Osmanlılık, Özal ve

Balkanlar, Konya: Çizgi, 2001.

DAĞI İhsan D., “Transformation of Islamic Political Identity in Turkey:

Rethinking the West and the Westernization”, Turkish Studies, Vol. 6

(2005).

FULLER Graham E. et. al., Turkey’s New Geopolitics from the Balkans to

Western China (Boulder: Westview Press, 1993).

İDIZ Semih D., “Ankara welcomes peace accord for Bosnia”, Turkish Probe,

24 November 1995, pp. 7-‐8.

İDIZ Semih D., “Bosnia crisis reaches endgame”, Turkish Probe, 1 September

1995.

KARAOSMANOĞLU Ali L., “Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği Açısından

Türkiye-‐Avrupa Birliği İlişkileri”, Doğu Batı, IV/14 (2001), p.156-‐166.

KOWERT Paul A., “National Identity: Inside and Out”, Security Studies, Vol. 8

(Winter 1998-‐1999, Spring 1999), p. 1-‐34.

KRAMER Heinz, A Changing Turkey, The Challenge to Europe and the United

States, Washington, D. C.: Brookings, 2000.

KUT Şule, “Yugoslavya Bunalımı ve Türkiye’nin Bosna-‐Hersek ve

Makedonya Politikası: 1990-‐1993”, in Sönmezoğlu (ed.), Türk Dış

Politikasının Analizi.

LESSER Ian O., “Turkey’s Strategic Options”, The International Spectator,

Vol. 34 (1999), p.79-‐88.

LYNCH Marc, “Abandoning Iraq: Jordan’s Alliances and the Politics of State

Identity”, Security Studies, Vol. 8 (Winter 1998-‐1999, Spring 1999), p.

347-‐388.

ÖZCAN Gencer, “Doksanlarda Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış

Politikasında Askeri Yapının Artan Etkisi”, in G. Özcan and Ş. Kut (eds.),

Birgül Demirtaş Coşkun

En Uzun On Yıl, Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politika Gündeminde

Doksanlı Yıllar, İstanbul: Büke, 2000, p.67-‐101.

ROBINS Philip, Suits and Uniforms, Turkish Foreign Policy Since the Cold

War, Seattle: University of Washington Press, 2003.

SÖNMEZOĞLU Faruk, “Dünya ve Türkiye”, in F. Sönmezoğlu (ed.), Türk Dış

Politikasının Analizi (İstanbul: Der, 2004), p. 985-‐1006.

UZGEL İlhan, “Doksanlarda Türkiye İçin Bir İşbirliği ve Rekabet Alanı

Olarak Balkanlar”, in Gencer Özcan & Şule Kut, eds., En Uzun On Yıl

(İstanbul: Boyut, 1998).

ÜNAL Hasan, “Bosnia II – a Turkish critique”, The World Today, Vol. 51

(1995)

WENDT Alexander, Social Theory of International Politics, Cambridge:

Cambridge University Press, 1999.

YALÇIN Nilüfer, “Çetin: ‘Derhal uyacağız”, Milliyet, 1 June 1992.

YİNANÇ Barçın, “Hiçbirşeyi daha kötü bırakmadım”, Milliyet, 30 July 1994.

THE STRATEGIC RELEVANCE OF AGRI IN EUROPE’S

SOUTHERN GAS CORRIDOR

László Marácz *

Özet

Avrupa, enerji açısından neredeyse tamamen kıta dışındaki satıcılara

bağımlıdır. Son zamanlarda Avrupa Birliği (EU), çeşitli ülkelere enerji

bağımlığını azaltmayı başaramadı. Bu durum, Avrupa Birliğini dünya

arenasında jeopolitik bir oyuncu olarak oldukça savunmasız bırakmıştır.

Özellikle merkezî ve Doğu Avrupa ülkeleri doğalgazlarını Rusya'dan

sağladıkları için neredeyse tamamen onlara bağlımlıdır. Merkezi ve Avrupa

kıtasındaki bazı ülkeler bu durumunu değiştirmeye çalışmaktadırlar.

Azerbaycan, Gürcistan ve Romanya, 2010 Nisan ayında Rusya'yı atlayarak

Hazar Denizi yoluyla Karadeniz'den Avrupa'ya doğalgazı taşımak için

anlaştılar. Bu yıliçinde Macaristan da AGRI adlı konsorsiyuma katıldı. Sonuç

olarak, AB üye ülkeler, Rus kontrolündeki doğalgaz boru hatlarına daha az

bağımlı olacak.

Anahtar Kelimeler: Enerji çeşitliliği, AGRI, LNG, Karadeniz, Jeopolitik.

Abstract

Europe is almost completely dependent for her energy on outside suppliers. In

recent years the European Union (EU) has not succeeded in reducing the

energy dependencies by diversification, a keyword in European strategic

papers (see, COM 2008 781 final). This makes the European Union as a

geopolitical player in the world arena rather vulnerable. Especially the

countries in Central and Eastern Europe are almost completely dependent for

their gas supplies on Russia. Some countries in the Central and European space

are trying to modify this state of affairs. Azerbaijan, Georgia and Romania have

agreed upon in April of this year to transport gas from the Caspian Sea via the

Black Sea to Europe bypassing Russia. Later this year Hungary also has joined

this so-‐called AGRI consortium. As a result, EU-‐member states will be less

dependent on the gas pipelines that are carrying Russian gas through states

that are under Russian control.

Keywords: Energy diversification, AGRI, LNG, Black Sea, geopolitics

EU-‐RUSSIAN RELATIONS IN ENERGY POLITICS

Russia is intrinsically involved in the EU debate on energy security.

According to Richard Youngs, Russia ‘completely dominates (…) debates

over European energy policy (see Youngs 2009, 79).’ Russia is the main

* Assist. Prof. Dr., University of Amsterdam, Faculty of Humanities, European Studies,

University of Amsterdam, l.k.mara[email protected].

Karadeniz Araştırmaları • Kış 2011 • Sayı 28 • 19-‐28

László Marácz

actor engaged in the issue of supply. As one of the largest global suppliers of

natural gas and oil, Russia can meet high European demands for energy.

Due to its geographical proximity to the Union, the country’s energy giant,

the state-‐owned company Gazprom is also an obvious partner for European

state members’ energy providers. Russia on the other hand benefits from

these European revenues. One fifth of its annual GDP income is derived

from energy revenues (Godzimirski 2009). However, political unrest in the

post-‐Soviet space can endanger reliable supply to Europe, as has happened

several times in recent years. Having toppled the communist system only

two decades ago, Russia remains an unstable partner in energy negotiations

(Correlje and Van der linde 2006). In 1994 efforts to place Russia’s pipeline

network under multilateral regulations failed when Russia refused to ratify

the Energy Charter Treaty (Youngs 2009, 80). To prevent further upheavals

and ensure energy security, the EU established a Common Economic Space

(CES) with Russia at a summit in St. Petersburg in 2003. The long-‐term goal

of the agreement is the formation of an open market between EU and

Russia.

Europe’s demand for gas is high, however, and Russia can meet this

demand like no other actor on the market (Progress Report 2008). Europe

will not be able therefore to exclude Russia from gas deals. Maintaining

good relations with Russia is a prerogative. By creating a more formal

cooperation basis with Russia, EU can, however, avoid becoming a victim of

the sort of unpredictable reactions the Ukraine has had to put up with

regularly. Signed contracts can ensure EU energy safety and reasonable

prices for Russian gas. The Common Economic Space between EU and

Russia provides a framework to establish legally binding documents on gas

deals.

Energy related issues form the “backbone’’ of CES (see Sutela 2005,

14). Due to asymmetrical provisions in supply and demand between the

Union and Russia several gas disputes have had to be solved during the last

years (see Progess Report 2008). Russia has turned out to be a politically

unreliable partner in gas supply. Following political rows with

neighbouring states Russia has regularly turned off the gas tap thereby

hindering transit to Europe. During the Russian war with Georgia in 2008,

following price disputes with Ukraine in 2006 (Stern, 2006; Youngs 2009)

and as a reaction to failed debt payments by Ukraine in 2008 (Pirani et al.

2009), Russia demonstrated its power by causing severe gas shortages in

Central and Eastern Europe following the pipeline cuts. As a consequence,

EU and Russia agreed on an Early Warning Mechanism in 2009 to prevent

further crises leaving EU countries at the mercy of Russian gas magnates

(EU press release, 2009).

European energy security is highly dependent on diplomatic relations

with Russia and joint ventures between European and Russian energy

The Strategic Relevance of AGRI in Europe’s Southern Gas Corridor

companies. The foremost objective of Union’s energy policy is to secure

supply. As a ‘net energy importer’ (COM 2008 781 final) Europe is exposed

to energy supply shocks, price volatility and decreasing fossil fuel reserves.

Indigenous energy production covers barely half of Europe’s need, with 56

percent of European energy imported from third countries. In fact,

domestic production even started declining in 2004 (COM 2008 781 final).

If this trend is not reversed, fuel imports will rise even further in the future.

Oil and gas, i.e. 60 and 26 percent in 2008 respectively, compromise the

largest share (COM 2008 781 final). Russia provided 36 percent of oil

imports in 2007 (Europe’s Energy Position, 2009, 21) and 42 percent of gas

import in 2008 (COM 2008 781 final), rendering the EU highly dependent

on Russian resources. Even if substantial increase in Russian energy

supplies is achieved until 2020 twenty percent ‘energy imports [are] set to

rise under almost all scenarios’ (COM 2008 781 final, 3).

THE GREAT PIPELINE RACE

The European Union has not succeeded in developing a common energy

strategy, nor a strategy of energy diversification. There is a lot of talking

about the EU’s sponsored Nabucco-‐pipeline that should carry gas from

Central Asia and the Caspian Sea region via the Caucasus and Turkey to

Europe thereby bypassing Russia and Ukraine but concrete steps to

construct the pipeline have not been taken so far. It is extremely unlikely

that the Nabucco project will be operative in 2015 as has been planned.

Without a common energy policy and a succesfull strategy of energy

diversification the EU will hardly become a major political player in the

21th century.

Europe is linked to the Russian gas fields by several large gas pipelines,

like the North Stream. More gas pipeline routes, like South Stream will be

planned in the near future and can be considered as a concurrent to the

Nabucco pipeline in the southern gas corridor. These pipelines and projects

are controlled or will be controlled by the Russians or will run through

countries, like Belarus or Ukraine that are politically controlled by Russia.

Also some richer countries in the Western part of Europe, like Germany

have reached an agreement with Russia on the supply of gas. Russian gas

will be carried by pipelines that run directly to Germany via the Baltic Sea,

the so-‐called North Stream. North Stream is cooperation between the state-‐

owned Russian company Gazprom, the German energy companies E.ON and

BASF and the Dutch Gasunie. Poland is excluded from this pipeline and the

Russian-‐German cooperation has been interpreted in Poland as a modern

Molotov-‐Ribbentrop Pact referring to the Sovjet-‐Nazi pact preceding the

Second World War that determined the tragic faith of Poland and the other

Central and Eastern European countries during and after the Second World

War.

László Marácz

In the past Russia has successfully played EU members off against the

others. The EU treats energy policy as a foreign policy issue, an area

member states like to protect from too much interference from Brussels

(Youngs 2009). By signing bilateral agreements with major national energy

providers such as German E.ON, Italian ENI and French EDF, Russian energy

giant Gazprom has managed to become a direct stakeholder in the largest

national gas markets in Europe (Leal-‐Arcas 2009). Other competeting non-‐

EU gas suppliers to the EU, such as Algeria and Libya that are active on the

Italian market, have been made business partners by the Russians in an

attempt to monopolize gas supply into the EU. The Lisbon Treaty added a

clausal on energy solidarity amongst the EU-‐members. The clausal has no

legal binding, however and is not being obeyed (Progress Report, 2008).

Companies like E.ON, ENI and EDF are therefore helping Russia along in

gaining a gas monopoly.

Hence, Russia has used its monopoly position as a real geopolitical

weapon that can be employed for ‘divide and rule’ tactics. Austria, Hungary

and Serbia could not resist the temptation and were willing to accept the

offer of Gazprom to buy shares in their local energy companies, i.e. Austrian

OMV, Hungarian MOL and Sebian NIS to bind them to the South Stream

project. Russian energy company Surgutneftegas has acquired 21.2 percent

stake in Hungarian oil and gas company MOL, although MOLs constitution

allows only for a foreign stake of 10 percent. This deal violating Hungarian

law was concluded by the pro-‐Russian, oligarchic government of Prime

Minister Ferenc Gyurcsany who was lobbying for the position of

‘commissioner of the South Stream project’ and made Hungary completely

dependent on Russian interest. Recently the new Hungarian centre-‐right

government under Viktor Orbán declared by his spokesman Tamás Fellegi,

Hungary’s National Development Minister that the state wants to increase

its leverage in the energy sector and does not welcome foreign stakeholders

in strategic national companies (See Politics.HU). It will be not easy to get

rid of the Russian stake in the MOL company, however. Gazprom was able

to buy the Serbian state energy company NIS for almost nothing and also

acquired the control of pipelines on Serbian territory giving the Serbs the

guarantee that South Stream will be running over Serbian territory. In the

end South Stream will reach Silvio Berlusconi’s Italy who is a frequent guest

in the Kremlin and a strong supporter of Russian exclusive energy interest

in Europe (see Lucas 2008).

In order to break the exclusive dependency on Russia gas that is not

only the gas itself but also the routes carrying the gas to the Union the EU

has launched several projects to diversify the routes. The best-‐known

pipeline project in the southern gas corridor is the already mentioned

Nabucco that will carry gas over the territory of Turkey. But several other

smaller projects, such as the Trans-‐Adriatic Pipeline (TAP), the Turkey-‐

The Strategic Relevance of AGRI in Europe’s Southern Gas Corridor

Greece-‐Italy Interconnector (ITGI) or the Azerbaijan-‐Georgia-‐Romania

Interconnector (AGRI) all have the potential to be an important element of

the southern gas corridor and even call into question the future of Nabucco

itself. In any case, all these pipelines will draw gas from the same gas fields,

i.e. Sah-‐Deniz 1-‐2 in the Caspian Sea region.

European pipeline project Nabucco has been undercut several times by

the Russians. Under Ference Gyurcsány’s pro-‐Russian government in 2007

Hungary signed a bilateral deal with Gazprom to receive gas via the Russian

pipeline Blue Stream (Youngs 2009). Due to this deal Hungary temporary

withdraw from EUs Nabucco pipeline project triggering criticism from

Brussels (see Aczél 2010). In 2010 Russia signed deals with Azerbaijan,

securing gas supplies to stream to Russia instead of through the delayed

Nabucco pipeline (Socor 2010).

Furthermore, Russian pipeline project South Stream will form a direct

rival supply route to Nabucco as it also carries gas to Southern Europe

(Finon 2010). With French EDF and Italian ENI financing the rival, it is hard

to take Europe seriously in its attempts at solidarity. South Stream will

bypassing Romania and cuts through Bulgaria playing off Romania and

Bulgaria against the other. This is one of the main reasons Romania has

been initiating AGRI bypassing Russia in order to guarantee itself a place

within the South Stream project.

RUSSIAN GAS MONOPOLY IN CENTRAL AND EASTERN EUROPE

As mentioned above Russia has an important share in the energy supply of

the European Union. Especially the countries in Central and Eastern Europe

are almost completely dependent upon Russian gas. Slovakia is depending

for 99 percent, the Czech Republic for 78 percent, Hungary for 80 percent,

Poland for 67 percent and the Baltic countries, Estonia, Latvia and Lithuania

for 100 percent on Russian gas. The only exception in Central and Eastern

Europe is Romania that satisfies 85 percent of her gas demands from

internal resources. Furthermore, in these countries the connecting

pipelines to Russia run over Ukrainian territory, i.e. in the case of Slovakia,

Czech Republic, Bulgaria, Greece, Austria, Hungary, Slovenia and Romania

and Russia or Russian controlled countries like Belarus in the case of the

Baltic countries (compare Marácz 2009, 17).

The Russians are very well aware of this and have used the energy

weapon against those who are critical about present day Russia. The small

Baltic countries can be blackmailed by threatening to cut off energy

supplies from Russia. In recent winters Russia was not ready to deliver gas

to Ukraine of president Viktor Yushchenko who was conducting a pro-‐

Western policy. After the election in February 2010 of this year that was

won by the pro-‐Russian politician Viktor Yanukovych Ukraine does not

László Marácz

have to be afraid that they will be cut off from Russian energy supplies. The

government of Yanukovych will support Russian politics led by Putin and

Medvedev in exchange for lower energy, especially gas prices that will keep

the Yanukovych government longer in power.

Gazprom, Russia’s state-‐owned sole exporter of Russian gas has not

only succeeded in attaining large shares of European energy firms it also

holds long-‐term supply contracts with European distributors (Dreyer

2010). In the cases of Slovakia and Bulgaria, where one distributor

dominates the entire market for gas (Stern 2005) consumers are 100

percent dependent on Russian supplies. The Baltic states are also highly

dependent on Russian gas with Gazprom holding a 37 percent stake in Eesti

Gaas (Stern 2005, 127), Estonia’s gas monopoly. These European bilateral

ventures with Russian state-‐owned gas company Gazprom undermine EU

attempts to speak with one voice and to take up seriously the issue of

energy diversification. As some EU-‐members rely on only one supplier, i.e.

the Baltic states on Russia securing supplies entails lowering dependency

on these suppliers by diversifying the sources. The Union’s strategy seems

to construct ‘reliable framework conditions’ to realize this diversification

(COM 2008 781 final, 5). Priority infrastructure projects aimed at

interlinking European energy markets and subsequently decreasing their

dependence on third countries is listed under this point. Projects include

the ‘Baltic Interconnection Plan’ which entails key infrastructures necessary

for effective interconnection of the Baltic region with the rest of the EU and

the ‘southern gas corridor’ interconnections to link gas supply from Caspian

and Middle eastern sources and Liquified Natural Gas (LNG) develop LNG

action plan on liquefaction and storage facilities. One of these latter projects

is AGRI.

THE STRATEGIC RELEVANCE OF AGRI

As we have discussed above especially the countries between Germany and

Russia in the Central and Eastern European zone are worried about their

energy supplies that is strongly connected to their security and safety. To

retake the initiative three presidents, the President of Azerbaijan Ilham

Aliyev, the President of Georgia Mikheil Saakashvili and the Romanian

President Trajan Basescu met in Azerbaijan’s capital Baku on 14 September

of this year and signed the Baku declaration in which the three heads of

state decided to construct a gas pipeline that will connect the three

countries. The construction of the pipeline labeled AGRI which is the

abbreviation of ‘Azerbaijan-‐Georgia-‐Romania-‐Interconnection’ will connect

these countries via the Black Sea. The Georgian president Saakashvili who

is clearly on the side of the West and would like his country to join NATO

has played a crucial role in setting up AGRI. With the help of the AGRI

The Strategic Relevance of AGRI in Europe’s Southern Gas Corridor

project Saakashvili himself is using energy as a geopolitical weapon against

Russia trying to embarrass the Russians at their own playing field.

AGRI will draw gas from the Caspian Sea that will be carried via a

pipeline across land to Georgia for liquefaction. This process of liquefaction

will take place in a plant for LNG exports at the Azerbaijan-‐owned oil export

terminal of Kulevi in Georgia. Kulevi is by the way at “spitting distance”

from the breakaway autonomous territory Abkhazia. Abkhazia is a

marionette state of Russia and is providing Russia a stronger geopolitical

position in the southern part of the Caucasus to put pressure on the AGRI

project. Commentators are afraid that this will make the AGRI project

vulnerable indeed. Further transport of LNG will take place via tankers

from the Georgian port of Poti to the Romanian Black Sea port of Constanta.

In Constanta a terminal will be constructed for the re-‐gasification of the

LNG. The gas will be pumped through Romanian’s pipeline system to

Hungary and to the rest of the Balkans and the European Union.

The Romanian President Traian Basescu has declared that the project

will be set in motion by all means but that he is hoping for financial support

from Brussels. An advantageous moment for this is the coming year 2011

because in the first half year Hungary will chair the Union and afterwards

Poland. The latter country is strongly supporting the Eastern Partnership to

establish all sorts of ties in the post-‐Soviet space having Georgia and

Azerbaijan among its members. Basescu is counting on support from

Hungary where recent elections in April 2010 have been won with a

landslide by the pro-‐Western, centre-‐right coalition led by Viktor Orbán.

This coalition took the government position of the Hungarian socialist party

MSZP, an ardent supporter of Gazprom policy. On September 20 Hungary

even announced it would become a shareholder in AGRI project. Now the

following state energy companies, i.e. Romanian Romgaz, Georgian Oil and

Gas Corporation (GOGC), the State Oil Company of Azerbaijan Republic and

the Hungarian Magyar Villamos Müvek Zrt. each holds a 25 percent stake in

the project. Interestingly the Hungarian government had to leave out the

MOL company because a Russian company has a stake in MOL, otherwise

the Russians would have entered the AGRI project through the backdoor.

AGRI will carry eight billion cubic metres gas a year (bcm/year) to

Europe. Compared to the planned 38 bcm/year of Nabucco this is a rather

modest figure. AGRIs capacity will be about five times less than Nabucco’s.

The figure is indeed rather modest when we take into account the yearly

LNG-‐import of a country like France that is about twice as much as the 8

bcm/year that is planned by AGRI. The project financing will require a

relatively modest amount of money of 4-‐6 billion euro. These figures can be

lifted quite easily as demands will increase, however. In speeding up the

distribution possibilities of AGRI to Central Europe and the Balkans the

interconnecting pipeline between Hungary and Romania has already been

László Marácz

constructed. On October 14 of this year the gas pipeline linking the

Romanian city of Arad and the Hungarian city of Szeged making the

distribution of AGRI gas to Central Europe possible has been opened. It is

also one of the first gas pipelines running ‘north-‐south’ in the Central and

Eastern European area. The opening was attended by European

commissioner for energy, Günther Oettinger who announced that pipelines

running ‘north-‐south’ on the territory of the Union, like the Arad-‐Szeged

pipe line and their connections to the north will be sponsored by the

European Commission. North-‐south pipelines play an important role in the

energy security of the Union.

EU-‐projects in the southern energy corridor are strengthened by a

decision of the European Commission to establish a Danube Region in order

to interconnect a geopolitical territorial unit, a European macro-‐region

through which the Danube river is flowing consisting of Germany, Austria,

the Slovak Republic, Hungary, Croatia, Serbia, Romania, Bulgaria, the

Republic of Moldova and Ukraine – six of which are EU Member States, and

in a broader territorial context the region also comprises the Czech

Republic, Slovenia, Bosnia Herzegovina and Montenegro. Concerning

Germany and Ukraine only the regions have been invited that are crossed

by the Danube, like the German federal states Baden-‐Württenberg and

Bavaria. By doing so it is prevented that Germany with its enormous

economic power would dominate the Danube strategy (European

CONTENTS

Jalalitdin Mirzaev
АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ПАМЯТНИКИ КАК ОБЪЕКТ ТУРИЗМА: МУЗЕЙ И МЕСТНОЕ СООБЩЕСТВО
ARCHAEOLOGICAL MONUMENTS AS TOURISM OBJECT: MUSEUM AND LOCAL COMMUNITY _______________81

Ekaterina Boldireva
ВИЗАНТИЙСКИЙ ИМПОРТ НА САМОСДЕЛЬСКОМ ГОРОДИЩЕ
BYZANTINE IMPORT IN SAMOSDELKA SETTLEMENT _________________________________________________85

Ela Taş
BELT BUCKLES DATED TO THE NINETEENTH CENTURY
On Dokuzuncu Yüzyıl Kemer tokaları ______________________________________________________89

Elena Koveshnikova
АРХЕОЛОГИЧЕСКИЙ ТУРИЗМ В КУЗБАССЕ
ARCHAEOLOGICAL TOURISM IN THE KUZBASS______________________________________________________94

Elena Popravko
РОЛЬ МУЗЕЕВ В ИЗУЧЕНИИ И ПОПУЛЯРИЗАЦИИ АРХЕОЛОГИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ
ДАЛЬНЕГО ВОСТОКА РОССИИ
THE ROLE OF MUSEUMS IN THE RESEARCH AND POPULARIZATION
OF THE ARCHAEOLOGICAL HERITAGE OF THE RUSSIAN FAR EAST ____________________________________99

Emma Zilivinskaya
ВЛИЯНИЕ МАЛОЙ АЗИИ И ЗАКАВКАЗЬЯ НА МОНУМЕНТАЛЬНУЮ АРХИТЕКТУРУ ЗОЛОТОЙ ОРДЫ
EFFECTS OF ASIA MINOR AND TRANSCAUCASIA ON MONUMENTAL ARCHITECTURE OF GOLDEN HORDE ____ 105

Ernesto Borrelli, Davide Fodaro, Angelo Raffaele Rubino

A 3D MODEL USED AS REFERENCE BASE FOR RECORDING CONDITION ASSESSMENT OF
A CULTURAL HERITAGE OBJECT OR COLLECTIONS: THE EXAMPLE OF A TERRACOTTA LION
(HALF 17TH CENT.) AND A RHYTON (2ND-3RD CENT. B.C.)
3D MODELİ MƏDƏNİ İRS OBYEKTİ VƏ YA KOLLEKSİYALARI ÜÇÜN ŞƏRAİTİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN İSTİNAD ƏSASI KİMİ: SAXSI ŞİR (XVII ƏSRİN ORTALARI)
VƏ RİTON (E.Ə. II-III ƏSRLƏR) NÜMUNƏSİNDƏ ______________________________________________________109

Fariz Khalilli
AĞSU TƏCRÜBƏSİ – MİRAS İCTİMAİ BİRLİYİNİN ARXEOLOJİ QAZINTILAR NƏTİCƏSİNDƏ
AŞKARA ÇIXARILAN MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN KONSERVASİYASI, MÜHAFİZƏSİ
VƏ TƏBLİĞİ SAHƏSİNDƏ FƏALİYYƏTİ
AGSU PRACTICE – ACTIVITY OF MIRAS ORGANIZATION IN CONSERVATION, PROTECTION
AND PROMOTION OF CULTURAL HERITAGE SAMPLES DISPLAYED BY ARCHAEOLOGICAL
EXCAVATIONS ____________________________________________________________________________________113

Hidayat Jafarov
“PALIDLI” NEKROPOLUNDA ARXEOLOJİ TƏDQİQATLARIN İLKİN NƏTİCƏLƏRİ
Fırst results of archaeologıcal research ın the necropolıs “Palıdly” ________________129

Irina Aksenova
THE PROBLEM OF RELATIONSHIP BETWEEN TRADITIONS OF HOME ARTS AND SONGS
FOLKLORE AT SETTLERS OF STEPPE ALTAI (ON MATERIALS OF ETHNOGRAPHIC EXPEDITIONS
2000-2012 ON TERRITORY OF SHIPUNOVO DISTRICT)
ПРОБЛЕМА ВЗАИМОСВЯЗИ ТРАДИЦИЙ ДОМАШНИХ РЕМЕСЕЛ И ПЕСЕННОГО ФОЛЬКЛОРА
ПОТОМКОВ ПЕРЕСЕЛЕНЦЕВ СТЕПНОГО АЛТАЯ (ПО МАТЕРИАЛАМ ЭТНОГРАФИЧЕСКИХ
ЭКСПЕДИЦИЙ 2000–2012 ГОДОВ НА ЕРРИТОРИЮ ШИПУНОВСКОГО РАЙОНА)________________________134

3
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Irina Gusach
NEW FINDS FROM THE EXCAVATIONS OF THE TURKISH FORTRESS AZAK
Новые находки из раскопок турецкой крепости Азак ___________________________________140

Kamil Ibrahimov
İÇƏRİŞƏHƏRDƏ ARXEOPARKIN AÇILMASI TURİZM İLİNƏ TÖHFƏDİR
ICHERISHEHER ARCHAEO-PARK AS CONTRIBUTION TO TOURISM YEAR ______________________________153

Koray Alper, Eda Güngör

KAŞ SUALTI ARKEOPARK PROJESİ
Kaş Underwater Archaeopark Project_____________________________________________________156

Gafar Jabiyev
AZƏRBAYCANDA ŞƏHƏR MƏDƏNİYYƏTİNİN ARXEOLOJİ CƏHƏTDƏN ÖYRƏNİLMƏSİ
TARİXİNƏ DAİR (QƏBƏLƏ MATERİALLARI ƏSASINDA)
HISTORY OF STUDY OF URBAN CIVILIZATION IN AZERBAIJAN FROM ARCHAEOLOGICAL ASPECT
(BASED ON QEBELE MATERIALS) __________________________________________________________________160

Ganira Pirguliyeva
О НЕКОТОРЫХ НУМИЗМАТИЧЕСКИХ ТЕРМИНАХ ПЕРЕХОДЯЩИХ ИЗ ТЮРКСКОГО В РУССКИЙ ЯЗЫК
SOME NUMISMATIC TERMS TRANSFERRED FROM THE TURKIC LANGUAGE TO RUSSIAN __________________172

Lyudmila Sokolova
АНТРОПОМОРФНЫЕ СТЕЛЫ ЧЕМУРЧЕКА И ХАККАРИ – СТИЛИСТЧЕСКИЙ АНАЛИЗ
ANTHROPOMORPHIC STELE OF CHEMURCHEK AND HAKKARI - STYLISTIC ANALYSIS _________________175

Mehmet Rıhtım
AZƏRBAYCAN TƏSƏVVÜF TARİXİNDƏ SUFİ MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ:
XANƏGAH, TƏKKƏ VƏ SUFİ TÜRBƏLƏRİ
SUFI ARCHITECTURAL MONUMENTS IN SUFISM HISTORY OF AZERBAIJAN:
KHANEGAH, LODGE AND SUFI TOMBS______________________________________________________________185

Nazila Abdullazada
AZƏRBAYCAN XALQININ ETNİK-MƏDƏNİ TARİXİ VƏ MİFOLOGİYA: MİFİK TƏFƏKKÜRÜN QAYNAQLARI
ETHNIC AND CULTURAL HISTORY OF THE AZERBAIJAN PEOPLE AND MYTHOLOGY: SOURCES
OF THE MYTHICAL THINKING _________________________________________________________________________196

Nazmin Jafarova
ПРОГРАММЫ ДЕТСКИХ МУЗЕЕВ МИРА ПО ПРОПАГАНДЕ ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ
THE PROGRAMS OF CHILDREN MUSEUMS AROUND THE WORLD TO PROMOTE THE HISTORICAL
AND CULTURAL HERITAGE _______________________________________________________________________199

Nargiz GULIYEVA, Elnur HASANOV

ERMƏNİSTANIN AZƏRBAYCANA TƏCAVÜZÜ VƏ ONUN ERMƏNİSTANDA YAŞAMIŞ
AZƏRBAYCANLILARIN AİLƏ-MƏİŞƏT MÜNASİBƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ (XIX - XX ƏSRLƏR)
ENCROACHMENT OF ARMENIA UPON AZERBAIJAN AND ITS INFLUENCE TO FAMILY AND
SOCIAL RELATIONS OF THE AZERBAIJANIS DURING THE XIX-XX CENTURIES _________________________207

Raksana Hasanova
Основные рекомендации по хранению, консервации и реставрации
музейных экспонатов
THE MAIN RECOMMENDATIONS FOR THE PRESERVATION, CONSERVATION AND RESTORATION
OF MUSEUM EXHIBITS ____________________________________________________________________________210

Semih Guneri
Doyumlu (Kars) Kaya Resimleri
Rock Images In Doyumlu (Kars) _____________________________________________________________214

4
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Sevda Huseynova, Vahid Gasimov

КАРТА РАСПРОСТРАНЕНИЯ ГОНЧАРНЫХ КЛЕЙМ НА СРЕДНЕВЕКОВОЙ
ГЛАЗУРОВАНОЙ КЕРАМИКЕ АЗЕРБАЙДЖАНА
DIstrIbutIon Map of Potter’s Stamps on MedIeval GlazIng CeramIcs of AzerbaIjan ______220

Shebnem Mastalili
ƏSKİ TÜRK MİFOLOGİYASINDA İNANCLAR VƏ KULTLAR
BELIEFS AND CULTS IN ANCIENT TURKIC MYTHOLOGY_____________________________________________224

Shikar Gasimov
LAÇININ QƏDİM YAŞAYIŞ MƏSKƏNLƏRİ VƏ TARİXİ ABİDƏLƏRİ
ANCIENT SETTLEMENTS AND HISTORICAL MONUMENTS OF LACHIN ________________________________227

Yuliy Khudyakov
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПРЕДМЕТНЫХ РЕКОНСТРУКЦИЙ В ИЗУЧЕНИИ И РАСПРОСТРАНЕНИИ
НАУЧНЫХ ЗНАНИЙ О ВОЕННОМ ДЕЛЕ СРЕДНЕВЕКОВЫХ НОМАДОВ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ
USE OF OBJECT RECONSTRUCTION IN STUDY AND DISSEMINATION OF SCIENTIFIC KNOWLEDGE
OF MILITARY AFFAIRS OF MEDIEVAL NOMADS IN CENTRAL ASIA ____________________________________232

Yuriy Prokopenko, Dimitriy Pikalov

Мультимедийный ресурс «Скифы на Северном Кавказе»: опыт реализации
Multımedıa resource “Scythıans ın the North Caucasus”: experıence of realızatıon ______238

POSTERLƏR - POSTERS

Elmira Abbasova
ORTA ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA SÜFRƏ MƏDƏNİYYƏTİ (AĞSU MATERIALLARI ƏSASINDA)
CULTURE OF TABLE-SET IN AZERBAIJAN IN MIDDLE AGES (BASED ON AGSU MATERIALS)_____________244

Habiba Aliyeva
Orta əsr Ağsu şəhərinin epiqrafik abidələri
Epıgraphıc monuments of medıeval Aghsu town __________________________________________247

Ilhama Hamdullayeva
TARİX VƏ MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ KEÇMİŞİN NİŞANƏSİDİR
HISTORICAL AND ARCHITECTURAL MONUMENTS ARE SIGN OF PAST ________________________________254

Natig Gubadoglu
XƏLƏC COĞRAFİ ADININ MƏNŞƏYİNƏ DAİR
Orıgın of Geographıcal Name Khalaj ______________________________________________________256

Nazim Velishov
Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunun bəzi etnooykonimlərinin mənşəyi,
əmələgəlmə xüsusiyyətləri
ORIGIN, PECULIARITIES OF SOME ETHNO-OIKONYMS OF UPPER KARABAKH _________________________260

Nargiz Aliyeva
ŞEYX ƏBU TAHİR ƏS-SİLƏFİ VƏ AZƏRBAYCAN
Sheıkh Abu Tahır as-Sılafı and Azerbaıjan_________________________________________________263

Shahismayil Ismayilov
XVII ƏSRDƏ SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNDƏ SƏNƏTKARLIQ
Craftsmanshıp ın 17th Century Safavyds State ___________________________________________267

Shola BAYRAMOVA
Local archaeology vıa exploratıons of MIRAS Socıal Organızatıon
MİRAS İctimai Birliyinin yerli arxeologiyada rolu_______________________________________270

FOTOLAR - PHOTOS _____________________________________________________________________________276

5
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı
InternationalSALAMLAMA NİTQLƏRİ 1-5 OCTOBER-2012
Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Vaqif Əliyev aparılması əlbəttə ki, regionların özünün də

inkişafına böyük təkan verir, regionların özünü
Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və də tanıdır. Orta əsr Ağsu şəhəri ilə bağlı elmi
Turizm Nazirinin birinci müavini kitablar, broşurlar buraxılıb, bir neçəsi bizdə də
vardır və ingilis dilində də nəşr olunub. Bunlar
Hörmətli Ənvər müəllim! abidənin tanıdılması nöqteyi-nəzərindən də çox
Hörmətli sədarət! əhəmiyyətlidir.
Əziz qonaqlar, əziz Ağsulular! Ağsu Respublikanın coğrafi baxımdan mərkəz
Qeyd edim ki, mən ilk dəfədir ki, Ağsu rayonlarından biridir. Bu gün bura turist axını o
şəhərindəyəm. Ağsunun həqiqətən də təbiəti, qədər böyük olmaya bilər. Mən hesab edirəm ki,
insanları, inkişafı, burada görülən işlər çox Ağsuda bu qazıntılara, qədim şəhərlərin mövcud
xoşdur. Mən buraya gələnə qədər deputatınız olmasına görə Ağsuya diqqət artacaq. Gələcəkdə
Ərəstun müəllimlə kiçik bir söhbət etdik. Bu turist axını ağsuluların özü üçün də fəxr olacaq
yer tarixən götürsək kiçik bir yer olub. Amma və bu, şəhərin həm iqtisadiyyat, həm də tarixi
indi respublikanın ən böyük şəhərlərindən üçün faydalı mənbə olacaqdır.
birinə çevrilib, şəhər statusu, şəhər görkəmi Bu gün konfransda xeyli xarici qonaq iştirak
alıb. Və çox yaxşı haldır ki, belə genişlənməklə, edir. Onların hər birinin də fikirləri, düşüncələri
müasirləşməklə, şəhər statusu almaqla bərabər, var. Onları bura gətirən bu qazıntılara, bu tar-
onun tarixi-mədəni irsinə də çox böyük diqqət ixi abidələrə olan maraqdır. Bu şəhərlə bağlı
yetirilir. Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası aparılan tədqiqatlar və araşdırmalar xarici qonağı
Konfransının Ağsuda keçirilməsi artıq özü onu cəlb edir. Mən inanıram ki, onların sayı daha
göstərir ki, bu regionda tarixi, maddi-mədəni da artacaqdır. Avrasiya zonası maddi-mədəni
irsimizə nə qədər diqqət yetirilir. Biz buraya abidələrlə, arxeoloji tapıntılarla zəngindir. Bu
gəlməmişdən qabaq orta əsr Ağsu şəhərində gün Cənab Prezidentimiz İlham Əliyev tarixi
aparılan arxeoloji qazıntılarla tanış olduq və irsimizə, mədəniyyətimizə böyük diqqət ye-
qeyd edim ki, bu, həqiqətən təəccüblüdür. tirir. Əgər müstəqillik dövrümüzdə bir müddət
Çünki bir çox yerlərdə, respublikanın bir çox biz tarixi abidələrin bərpası və abadlaşdırılması
rayonlarında arxeoloji qazıntlar aparılır. Məndə ilə məşğul idiksə, indi arxeoloji qazıntılarla və
olan məlumata görə 40 arxeoloji ekspedisiya tədqiqatlarla məşğul oluruq. Son illər Cənab Pre-
işləyir və qazıntılar aparırlar. Amma onların zidentimiz hansı regionda olur, orada aparılmış
çoxunda bu qədər böyük nəhəng, ətraflı və arxeoloji qazıntılar və dəyərli tarixi abidələrlə
əsaslı şəkildə işlər görülməmişdir. Çünki burada də maraqlanır. Ən yaxın vaxtlarda Qəbələ və
həm qazıntı işləri, həm də konservasiya işləri Tovuz rayonlarında olarkən Cənab Preziden-
aparılır, əlavə örtüklər qurulur ki, bu aparılan timiz arxeoloji qazıntılarla tanış olub və Tovuz
işlər hədər getməsin, yağış, yaxud qara və s. rayonundan döndükdən sonra xüsusi sərəncamla
məruz qalmasınlar. Bax, bütün bunlar göstərir Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutuna vəsait
ki, orada çalışan arxeoloji ekspedisiya bu işə nə ayırıb. Əminəm ki, Cənab Prezidentimizin bu
qədər önəm verir. Əsas da odur ki yerli orqanlar, sahəyə diqqəti Ağsuda aparılan işlərə də təkan
icra hakimiyyəti bu işə çox böyük diqqət yetirir, verəcək.
qayğı göstərir. Artıq biz orada olanda hiss etdik Bu gün Ağsuda elmi, araşdırmalar
ki, hər cığırı, hər daşı da qiymətləndirirlər. Bu o bayramıdır. Bizə bu arxeoloji qazıntılar və
deməkdir ki, işinin çoxluğuna, rayonun iqtisadi ekspedisiyanın Ağsuda olan imkanlı yerli
inkişafına baxmayaraq bu sahəyə də önəm verilir. insanlar tərəfindən dəstəkləndiyi haqqında
Mən hesab edirəm ki, bu da vacibdir və buna görə məlumat verildi. Bu doğrudan da böyük,
də dəyərli mədəniyyət və turizm nazirimiz Cənab eləcə də nadir haldır. Bu işlər böyük həcmli
Əbulfəs Qarayevin adından Ənvər müəllimə işlərdir və böyük vəsait tələb edir. İnanıram
təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Bu regionda ki, orada çalışan insanlar həqiqətən də fədakar
bu cür arxeoloji qazıntıların, ekspedisiyanın insanlardır, qızmar günəşin altında çalışan

6
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

zəhmətsevər insanlardır. Onlar bu qədər işlər Maisə Rəhimova

aparıb, yorulmayıblar və onu bugün davam
etdirmək, inkişaf etdirmək əzmindədirlər. Ümid AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya
edirəm ki, bu şəhər gələcəkdə beynəlxalq tur- İnstitutunun direktoru
izm baxımdan nümunəvi obyektə çevriləcək.
Mən sizin hamınıza, xüsusən də arxeoloji Hörmətli Ənvər müəllim! Əziz qonaqlar, əziz
ekspedisiyada çalışan insanların hər birinə Ağsulular, hörmətli xanımlar və cənablar!
dərin təşəkkürlərimi bildirirəm. İnanıram ki, İcazə versəydiniz öncə bura müxtəlif
burada aparılan arxeoloji qazıntılar beynəlxalq ölkələrdən gələn qonaqlarımızı salamlayım və
aləmdə Ağsunun adını yüksəklərə qaldıracaq. onlara “xoş gəlmisiniz” deyim. Alimlərin bir
Hamınıza uğurlar arzu edirəm. qismi Azərbaycanda olublar və təkrar bu ölkəyə
gəlmələri elm xadimlərinə və Azərbaycana olan
Ənvər Seyidəliyev hörmətlərinin sübutudur. Biz buna görə bütün
qonaqlarımıza minnətdarlığımızı bildiririk. Bu
Ağsu rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı konfransda sözsüz ki, bizim alimlərimiz əldə
etdiyi nailiyyətləri sizinlə birlikdə bölüşəcək.
Hörmətli qonaqlar! Biz minnətdarlıq hissi ilə Azərbaycan
Hörmətli xanımlar və cənablar! Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyevə
Əvvəla, hamınızı salamlayıram! öz diqqət və qayğısına görə təşəkkürümüzü
bildiririk. Onun arxeologiya elminə göstərdiyi
Bu gün Ağsuluların sevincinin həddi-hüdudu böyük diqqət əsasında arxeoloji qazıntılarımız
yoxdur. IV Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası genişlənib, onların arealı, sayı böyüyüb. Demək
Konfransı bu gün Ağsuda keçirilir. Konfransda olar ki, Azərbaycanın bütün regionlarında bu
dünyanın bir çox ölkələrinin nümayəndələri gün arxeoloji tədqiqat işləri aparılır. Və minlərlə
iştirak edir. Konfransda, həmçinin Azərbaycanda maddi-mədəni nümunələrini üzə çıxararaq bizim
fəaliyyət göstərən diplomatik korpusun tariximiz daha da qədimləşir və bu tədqiqatların
nümayəndələri iştirak edir. Mədəniyyət və Tur- əsasında deyə bilərik ki, Azərbaycan ən
izm nazirinin birinci müavini Vaqif müəllim, qədim insan məskənlərindən və sivilizasiya
Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun direk- mərkəzlərindən biridir. Hər il Azərbaycanın
toru Maisə xanım tədbirimizdə iştirak edirlər. arxeoloji xəritəsində bu tədqiqatlar nəticəsində
Konfransda eləcə də bizim hörmətli akademik onlarla yeni abidələr salınır. Demək olar ki,
Vəli müəllim, Azərbaycanın bu sahə ilə məşğul tapılan maddi-mədəniyyət nümunələri bizim
olan seçmə ziyalıları iştirak edir. Mən onların muzeylerimizin fondunu daha da zənginləşdirir.
hamısını ürəkdən salamlayıram. Konfrans- Elə Ağsunun özündə son zamanlar tapılan pul-
da xaricdən gələn qonaqlar da vardır ki, onlar lar bizim Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyimizə
artıq dünən Bakı şəhərində olublar. Biz günün təhvil verilmiş və onun qızıl fondunu daha da
birinci yarısında arxeoloji abidədə olduq. zənginləşdirmişdir. Cənab Prezidentin diqqətini
Abidə qonaqlarımızın çox xoşuna gəldi. Hətta biz bu il aprel ayının 12-sində Tovuz rayonunda
Mədəniyyət və Turizm nazirinin birinci müa- olarkən da gördük. O, bizim ən qədim, Neolit
vini Vaqif Əliyevin dediyinə görə, bu abidə dövrünə aid, e.ə. Vl minilliyin əvvəllərinə məxsus
Azərbaycandakı abidələrin ən gözəlidir. Belə ki, abidəmizdə olmuş və öz tövsiyələrini bildirmişdir.
orada böyük həcmli işlər görülüb. Burada olan Mən institutumuzun adından Prezidentə verdiyi
tapıntılar orta əsrlərdə insanların yaşayışından sərəncama görə minnətdarlığımı bildirirəm və
xəbər verir. orada demək olar konservasiya işləri başlanıb
Sözsüz ki, abidə ilə tanışlıqdan sonra digər və arxeoparkın qurulması yəqin ki, bu ilin so-
qonaqlar da öz sözünü deyəcək. Mən sonda bir nuna kimi başa çatacaq. Bu baxımdan Ağsu
daha hamınızı salamlayır və konfransın işinə Arxeoloji Ekspedisiyasının fəaliyyətini də
uğurlar arzulayıram. vurğulamaq istərdim. Çunki Ağsuda 3 ildən

7
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

artıqdır qazıntılar gedir, 2010-cu ildən başlanılıb. kollektivi adından hər birinizə xoş gəlmisiniz
Və bu 3 ildə çox böyük miqyasda işlər görülüb. deyim. Rusiya Federasiyasından, qardaş
Burda yüzlərlə maddi-mədəniyyət nümunələri Türkiyədən, uzaq İtaliyadan, Özbəkistan və
tapılıb, onlar sistemləşdirilərək sərgilər keçirilib. Gürcüstandan gəlmiş həmkarlarımızı burada
Ağsu tarixinə aid 3 kitab nəşr olunub. İnternet görmək çox xoşdur. Onları ürəkdən salamlayırıq.
saytları açılıb. Biz burada iki il bundan qa- Qonaqlarımız arasında xarici ölkələrin diploma-
baq olmuşduq və hazırda bir abidənin muzey tik korpusunun nümayəndələri vardır. Onları da
tikilişini görürük. Amma bu gün burada böyük salamlayıram. Mən Azərbaycan Respublikası
konservasiya işləri aparılıb. Buna görə də Mədəniyyət və Turizm Nazirinin birinci müa-
sözsüz ki, Ənvər müəllimin başçılığı ilə Ağsu vini, çox hörmətli Vaqif Əliyevi, çox hörmətli
rayonu icra hakimiyyətinin bütün kollektivinə, Millət vəkili Ərəstun Cavadovu və digər rəsmi
bütün iş adamlarına minnətdarıq. Məlumat qonaqlarımızı ürəkdən salamlayıram və biz hər
üçün bildirirəm ki, Arxeologiya və Etnoqrafiya birimiz çox yaxşı bilirik ki, Vaqif müəllimin,
İnstitutu Ağsu ekspedisiyasına vəsait ayırmır. Ərəstun müəllimin təmsil etdikləri strukturlar
Bu tədqiqatlar hamısı iş adamlarının təşəbbüsu Azərbaycanda tarixi-mədəni irsin qorunması,
ilə olunur. Bir də sizə bildirmək istəyirəm ki, bi- tədqiqi və təbliği istiqamətində nə dərəcədə
zim institutda və indi burada da xarici ölkələrdən faydalı işlər görürlər. Burada hörmətli Maisə
alimlərimiz arxeoloji ekpedisiyalarımızla birgə xanım başda olmaqla, Azərbaycan elminin çox
tədqiqatlar aparır. Biz ABŞ, Fransa, Almani- hörmətli nümayəndələri iştirak edir. Onları
ya, Yaponiya, Gürcüstan, Cənubi Koreya və ürəkdən salamlamaq istəyirəm. Mən Ağsu
Türkiyədən gələn alimlərlə birgə tədqiqat işləri rayon rəhbərliyini başda Ənvər müəllim ol-
aparırıq. Bu da Azərbaycan arxeologiyasının maqla ürəkdən salamlayıram. Ağsu arxe-
dunya miqyasına çıxması üçün şərait yaradır. oloji ekspedisiyası rəhbərliyi adından bu-
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun rada aparılan konservasiya və bərpa işlərində
işlərindən çox danışmaq olar. Lakin mən hər zaman yanımızda olan insanlara ürəkdən
fikirləşirəm ki, biz daha çox prespektivləri və minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm. Mən
planları danışsaq yaxşı olar. bugünkü tədbirdə iştirak edən və hər zaman bi-
Əziz Ağsulular, əziz qonaqlar bu günkü zim işlərimizi təbliğ edən media nümayəndələrini
konfrans böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çunki bu salamlayıram və onlara da “xoş gəlmisiniz”
konfransda alimlərimiz bir-biri ilə öz fikirlərini deyirəm.
bölüşəcəklər, sonra biz burda dinlənilən
məruzələrdən, çıxışlardan bəhrələnəcəyik. Ona Hörmətli qonaqlar! Əziz həmkarlar!
görə bu konfrans böyük əhəmiyyət kəsb edir. Razılıq hissi ilə deməliyəm ki, Azərbaycanda
Mən bu konfransın işində uğurlar arzulayıram tarixi-mədəni irsin qorunmasına, tədqiqi və
və hamınıza, burada iştirak edənlərə diqqətə təbliği işinə hərtərəfli dövlət qayğısı mövcud-
görə təşəkkür edirəm. Fürsətdən istifadə dur. Möhtərəm Cənab Prezidentimiz İlham
edib bir daha Ağsu rayon rəhbərliyinin bütün Əliyev artıq neçə illərdir ki, büdcədə nəzərdə
kollektivinə, Ənvər müəllim başda olmaqla icra tutulmuş vəsaitdən əlavə olaraq arxeoloji
hakimiyyətinin kollektivinə öz təşəkkürümü abidələrin tədqiqi üçün prezidentin ehtiyat fon-
bildirirəm. Çox sağ olun. dundan milyonlarla manat vəsait ayırır. Heydər
Əliyev Fondunun prezidenti YUNESKO-nun
xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban xanım
Qafar Cəbiyev Əliyevanın şəxsi diqqət və qayğısı sayəsində
Azərbaycanda tarixi-mədəni irsin tədqiqi və
Ağsu arxeoloji ekspedisiyasının rəisi təbliği sahəsində həqiqətən çox böyük miqyaslı
işlər görülməkdədir. Bütün bunların nəticəsidir
Hörmətli xanımlar və cənablar! Əziz qonaqlar! ki, Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatların miqyası
İcazə verin Ağsu arxeoloji ekspedisiyasının ilbəil artmaqdadır. Hazırda Azərbaycan Milli

8
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etno- kanalzasiya şəbəkəsi ilə bağlı qurğular, digər
qrafiya İnstitutunun Respublikanın müxtəlif yardımçı binalar aşkara çıxarıldı. Və nəhayət,
rayonlarında 40-dan artıq ekspedisiyası işləyir sonuncu olaraq şəhərin və hətta xanlığın ən
ki, həmin ekspedisiyalar da elmimizə, tariximizə boyük ərzaq anbarı olan buzxana aşkar elədik ki,
çox sanballı töhfələr bəxş edib. Mən qısa olaraq həmin anbarın uzunluğu 30, eni 8 m-dir. Bu, yer
Ağsu arxeoloji ekspedisiyası və orta əsr Ağsu səthindən təxminən 8 metr dərinlikdə tikilmiş
abidəsi haqqında məlumat vermək istəyirəm. möhtəşəm bir tikilidir. Orada tədqiqatlar davam
Ağsu abidəsi, yəni hazırda ərazisində olduğumuz etdirilərkən Holland dukatlarından ibarət dəfinə
şəhər 1735-ci ildə Nadir şahın əmri ilə salınmış aşkar elədik. Dəfinədə 37 ədəd qızıl pul var idi.
bir müsəlman şəhəridir. Şəhərin ərazisi 40 ha-dır. Qızıl sikkələrin ilkin kəsilən nümunəsi 1781-ci
Burada intensiv şəhər həyatı 1735-ci ildən 1806- ilə, sonuncu nümunələri isə 1800-cü ilə aiddir.
cı ilə qədər mövcud olub. Şəhər faktiki olaraq 70 Qızıl dukatlardan ibarət dəfinədən bir neçə gün
il ərzində Şirvanın rəsmi paytaxtı olub. Burada sonra həmin ərazidə Azərbaycan xanlıqlarının
ilkin olaraq 1983-cü ildə kəşfiyyat xarakterli pulları olan gümüş sikkələrdən ibarət daha bir
işlər aparılıb, 2010-cu ildən etibarən isə MİRAS dəfinə və digər qiymətli tapıntılar aşkar çıxarıldı.
İctimai Birliyinin təşəbbüsü və maliyyə dəstəyi ilə Bütün bunlar onu deməyə imkan verir ki,
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Ağsu XVIII əsrdə Azərbaycanın çox böyük
ekspedisiyası fəaliyyət göstərməkdədir. Hazırda sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərindən biri olub.
gördüyünüz bu üstü örtülmüş ərazilər içərisində Ağsunun Azərbaycanın digər şəhərləri ilə,
ilkin olaraq 3-cü sahə adlandırdığımız sahə tədqiq habelə Avropa və Asiyanın ticarət və mədəniyyət
olunub. Bu ərazidə ilk dəfə olaraq sənətkarlıq mərkəzləri ilə sıx əlaqələləri mövcud olubdur.
emalatxanaları, yəni, misgərlik emalatxanası, Ağsu arxeoloji ekspedisiyası maliyyə
dəmirçi emalatxanası, sümük işləmə ilə məşğul baxımından sırf yerli insanların, iş adamlarının və
olan ustanın emalatxanası, tikiş sexi və boyaq xeyriyyəçi insanların vəsaitləri hesabına burada
emalatxanasının qalıqları aşkar olunub. Burada iş görür. Bu nümunə onu göstərir ki, Azərbaycan
şəhərin çörək və bişinti məmulatları istehsalı və dövlətinin imkanları hesabına görülən geniş
satışı ilə məşğul olan mərkəzini aşkar etmişik ki, miqyaslı işlərlə yanaşı, ayrı-ayrı imkanlı insan-
onlardan da hər biri daha çox məhz bazar üçün lar, xeyriyyəçi insanlar da artıq tarixi-mədəni
məhsul istehsal edirdi. Tək bir təndirin ətrafında, irsə üz tutublar və ona qayğı nümayiş etdirirlər.
daşların altında 120 ədəd sikkə tapmışıq. Başqa
sözlə, çörəkçi çörəyi satdıqdan sonra pulları Əziz dostlar!
oradakı, daşların altına yığıb və qəflətən baş Dünya sürətlə qloballaşır. Qloballaşmanın
verən hadisə nəticəsində o şəhəri tərk edib, şübhəsiz qazanc gətirdiyi, həm də itkilərə
pullar isə orada qalıb. Tədqiq etdiyimiz digər məruz qoyduğu, ziddiyyətli məqamları var.
sahədə ilkin məqsəd qala divarlarını öyrənmək Qloballaşma o zaman bizim üçün daha çox
idi. Biz isə daha da irəli gedərək şəhərin su xeyirli olacaq ki, hər birimiz tarixi-mədəni ir-
təchizatı və kanalizasiya şəbəkəsi ilə bağlı çox simizi qoruyaq, onu öyrənək, onu tədqiq edək.
maralı tapıntlar aşkar etdik. Daha sonra şəhərin Bu mədəni irs xalqları, burada iştirak edən ölkə
hamam kompleksi aşkara çıxarıldı. Sonra çox xalqlarının nümayəndələrini bir-birinə daha
dəbdəbəli şəkildə bəzədilmiş otaq-ev aşkar olun- çox yaxınlaşdırır, qovuşdurur, əbədi, əzəli, in-
du ki, onun divarları yapma bəzəklərlə bəzədilmş, sani və bəşəri dəyərlərə xidmət etməyə səsləyir.
qarşısında çarhovuz, geniş olmayan meydan Mən sizin vaxtınızı çox almaq istəmirəm. Sonda
və s. aşkar olunmuşdur. Daha sonra 5-ci sahə hamınıza minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm.
adlandırdığımız aşağıdakı ərazidə tədqiqatlara Ümid edirəm ki, XXI əsrdən XVIII əsr abu-
başladıq. Orada 56 sütundan ibarət Cümə havasına düşərək, bu ab-havanı hiss etmək
məscidininin qalıqları aşkara çıxardıq. Cümə imkanınız olacaq.Bunun üçün mən sizi tədqiq
məscidinin ətrafında geniş bir ərazidə yaşayış olunmuş obyektlərə baxış keçirməyə dəvət
kompleksi, yəni, evlər, həyətlər, su təchizatı və edirəm. Diqqətinizə görə çox sağ olun!

9
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Vəli Əliyev Amma inanıram ki, bu cür qazıntılar, tapıntılar

sayəsində Ağsuya gələcəkdə maraq artacaqdır.
AMEA-nın müxbir üzvü Bu mədəniyyətin ortaya çıxarılması Ağsulular
üçün böyük bir hadisədir. Və gələcəkdə bu
Hörmətli Ənvər müəllim, Hörmətli Sədarət, artıq Ağsunun mədəniyyətinə, Ağsunun
əziz qonaqlar və Ağsulular! iqtisadiyyatına da böyük köməklik göstərəcəkdir.
Mən ilk dəfədir Ağsu şəhərindəyəm və bura- Artıq qeyd olunduğu kimi bugünkü konfransda
da həqiqətən də onun təbiətinə, onun insanlarına, xeyli xarici qonaq iştirak edir. Əlbəttə ki, onların
görülən işlərə, Ağsunun inkişafına çox sevindim. da öz fikirləri, öz rəyləri vardır və onların öz
Burada mən gələnə qədər Ərəstun müəllimlə yerlərində, öz vətənlərində çatdırılacaqdır. Bura-
belə bir kiçik söhbət etdik. Ağsu doğurdan da ya onları gətirən tarixi abidələrə olan maraqdır.
balaca bir yer olub, yəni tarixən belə götürsək. Əgər siz görsəydiniz ki, dünyanın başqa
Amma bugün Respublikanın həqiqətən də böyük yerlərində olan nəsə burda da var, sizin marağınız
şəhərinə çevrilib, şəhər statusu, şəhər görkəmi olmazdı. Əgər bu zonanı götürsək, həqiqətən də
alıb. Və bu böyük bir haldır ki, onun şəhər sta- Avrasiya regionu tarixi abidələrlə, maddi-mənəvi
tusu, şəhər görkəmi almasından başqa tarixi- sərvətlərlə zəngindir və bunu bizim arxeoloqlar
mədəni irsinə də diqqət yetirilir. Bugün bu gözəl çox gözəl bilir. Bildiyiniz kimi, Ağsuda xüsusi
konfransın IV Beynəlxalq Avrasiya Arxeologi- pullar tapıldı və bu pullar Azərbaycan Milli Tarixi
ya Konfransının Ağsuda keçirilməsi artıq özü Muzeyinin eksponatlarını xeyli zənginləşdirdi.
göstərir ki, bu regionda tarixə, maddi-mədəni Gələcəkdə də bu işlər davam edəcəkdir. Bugün
irsimizə nə qədər böyük diqqət yetirilir. Biz bura- Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab
ya gəlməmişdən qabaq Orta Əsr Ağsu Şəhəri, İlham Əliyev ümumən mədəniyyətimizə, tarixi-
yəni həmin o arxeoloji qazıntılarla tanış olduq mədəni irsimizə böyük diqqət ayırır. Əgər biz
və bu həqiqətən də çox təəccübedicidir. Çünki bir müddət arxeoloji, tarixi abidələrimizin
bir çox yerlərdə arxeoloji qazıntılar aparılır. bərpası, abadlaşdırılması ilə məşğul idiksə,
Məndə olan məlumata görə Respublikamızın son dövrlər arxeoloji qazıntılara diqqət ayrılır,
bir çox yerlərində 40-a yaxın arxeoloji ekspe- qayğı göstərilir. Son dövrlərdə cənab Prezi-
disiya aparılır. O qazıntılarda biz olmuşuq və bu dent hansı rayona ziyarət edirsə, oradakı tarixi
qədər böyük, nəhəng, əsaslı işlər aparılmayıb. abidəni də ziyarət edir. Mənim yadımdadır, son
Burada qazıntı işləri, elmi işlər, konservasiya zamanlarda Tovuza və Qəbələyə ziyarət etdi
işləri aparılır. Örtüklər salınır, yəni bu işlərdən və qayıdan kimi xüsusi sərəncamla bu sahəyə
görünür ki, Ağsu ekspedisiyası bu işə nə qədər böyük vəsait ayırdı. Mən sözümü çox uzatmaq
önəm verir. Əsas da odur ki, yerli icra orqanları, istəmirəm. Bugün Ağsuda böyük bir bayramdır,
İcra hakimiyyəti bu işə diqqət yetirir, qayğı araşdırmalar bayramdır, arxeoloji bir bayramdır.
göstərir. Yəni ki, nə qədər çox işin olmasına Doğurdan da bu bayramın da kökündə bayaq
baxmayaraq tariximizə, mədəni irsimizə diqqət qeyd etdiyim kimi, Orta əsr Ağsu şəhəri dayanır.
ayrılır. Regionda bu cür arxeoloji qazıntıların, Yenə qeyd etmək istəyirəm ki, biz bugün orada
arxeoloji ekspedisiyaların aparılması regionun ekskursiyada olarkən belə bir məlumat aldıq ki,
özünün də inkişafına təkan verir. Və regionların burada yerli əhali, imkanlı insanlar, şirkətlər
özünü də tanıdır. Orta Əsr Ağsu şəhəri ilə bağlı maddi yardım göstərib, yəni ki burada dövlət
nə qədər elmi tədqiqatlar aparılıb, nə qədər ki- tərəfindən o qədər də böyük vəsait ayrılmayıb.
tablar buraxılıbdır, o kitablardan bizdə də var, nə Bu ümumiyyətlə, doğurdan da böyük bir haldır.
qədər nəfis buraxılıbdır. Artıq ingilis dilində də Adətən imkanlı insanlar, iş adamları arxeoloji
buraxılır. Bu regionun tanınması üçün nə qədər qazıntılara pul qoymayıb, əsasən gəlir gələn
əhəmiyyət kəsb edir. sahələri maliyyələşdirirlər. Bu, böyük bir işdir,
Ağsu Respublikanın demək olar ki, mərkəzi bu böyük bir vəsait tələb edir, həqiqətən də ora-
rayonlarından biridir və əlbəttə ola bilsin ki da işləyən insanlar fədakar insanlardır, fanatik
bugün bura turist axını o qədər də böyük deyil. insanlardır, zəhmətsevən insanlardır, çünki bu

10
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

insanlar günün istisində, günün altında işləyiblər Ben 1-2 söz de söylemek istiyorum. Avrasya
və yorulmayıblar, hələ də əzmkarlıqla işlərinə da- dediğimiz coğrafya nereden bakarsak Baltik den-
vam edirlər. Burada insanlar təmannasız kömək izinden Büyük okyanusa uzanan bir coğrafya.
edirlər, mən fikirləşirəm ki doğurdan da onlar bu Burada türk dilli halklar, slavik halklar, çinliler
torpağın suyunu, çörəyini yeyiblər. Mən sizin bulunmaktadır ve özellikle bağımsız olduktan
hamınıza, xüsusən də arxeologiya sahəsində sonrakı dönemlerde ülkeler geleceklerini bul-
çalışanların hər birinə öz dərin minnətdarlığımı, mak için kendi geçmişlerine yöneliyorlar. Ve
təşəkkürümü bildirirəm. Zəhməti olan hər kəsə, tabii arkeoloji kazılara, kültürün ve medeniyetin
ona münasibəti olan hər kəsə öz təşəkkürümü köklerine ulaşıyorlar. Gördüğümüz kadarıyla
bildirmək istəyirəm və inanıram ki, burada bugün Aksu şehri bir kültür ve medeniyet şehri.
aparılan arxeoloji qazıntılar Ağsunun adını Bir yerden başlamak gerekir, tarihi keşf etmek
beynəlxalq aləmdə yüksəklərə qaldıracaq. gerekir, derinlere inmek ve geleceğini, insanların
Hamınıza uğurlar arzulayıram. geleceğini yeniden kurmak gerekir. Bu anlamda
bu dünya nüfusunun nerdeyse 75/100 nüfu-
Bayram Bayraktar sunu barındıran bu coğrafyanın zengin kültür
kaynaklarını keşf etmek adına burada toplanan
İzmir Dokuz Eylül Universitesi Bölüm Başkanı 4. kongrenin, bunu düzenleyenleri, katılanları,
bunun için organizasyon yapanları ve gelecek-
Saygıdeğer konuklar, 4. Avrasiya Uluslararası te de devam etdirmek adına kültür adamlarını
Sempozyumunun bu toplantısında hepinizi saygı başarılı sempozyumlar için, başarılı bildiriler
ile selamlıyorum. Bana gençler 3 dakikalık bir için, sunumlar için katkılarından dolayı hepsini
süre vermişler, aslında ben konuşmayı çok sev- kutluyorum. Saygılar sunuyorum, teşekkürler.
en birisiyim. Özellikle Azerbaycanda olduğunu
hissedince azerbaycanlılar da, Azerbaycanlı Ernesto Borrelli
kardeşlerimiz de konuşmayı severler. Bilim,
kültür-medeniyet olunca da gerçekten çok şeyi Ali Restavrasiya Mərkəzi, İtaliya
söylemek gerekir. Az önce çocukları, balaları
dinledim. Azerbaycanın bugününü ve geleceğini Xanımlar və cənablar!
gördüm. Şöyle bir söz var “el mi yaman, bey mi Hörmətli qonaqlar!
yaman, illaki el yaman” deye. Bu yamanı iyi an- Burada olmağımdan və bu möhtəşəm
lamda, akıllı ve zeki anlamda değerlendirmek tədbir- IV Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası
gerekiyor. O nedenledir ki, El-in 3 anlamı var, Konfransında iştirak etməkdən böyük
halk mı güçlü, memleketi, ülkeyi yönetenleri məmnunluq duyuram. İlk növbədə Azərbaycan
mi güçlü, illaki el yaman-halk güçlü, yani halk Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə
evlatlarına sahib çıkarsa, kültürleşme seviyesini və MİRAS İctimai Birliyinə məni bu konfransa
yükseltirse mutlaka medeniyeti de yükselmiş dəvət etdiklərinə görə minnətdarlıq edirəm. Bu
olacaktır. Bir hal, eskiden bir söz söylemek is- mənim sizin arxeologiya, tarix elminiz və mil-
terim, eskiden bir örnek verirsek, annelerimiz, li ənənələrinizi öyrənmək və yaxından bələd
babalarımız sütü saklarken sütün ömrü 1-2 olmağım baxımından çox gözəl şansdır. Bu,
gün davam edermiş, sonra zamanla yoğurt eyni zamanda sizlərlə təcrübə və biliklərimi
bulunmuş, sonra peynir bulunmuş, sütün ömrü bölüşmək üçün uğurlu imkandır. Artıq
1 aya, 2 aya, 3 aya “büyümüş”. Kültürümüzü məlumatınız vardır ki, 2014-cü ildə YOCO-
de evrensel kültür metodolojileri ile, üniver- CU- Mədəni İrsin Konservasiyasında Gənclər
sitelerimizle, yetişdirdiğiniz çocuklarla yeniden konfransı Azərbaycanda keçiriləcək. Birinci
yorumladığımızda sadece Azerbaycan kültürünü konfrans İtaliyada keçirilmişdi və 2014-cü ildə
yükseltmiş olmayacağız, aynı zamanda bölge bu konfransın sizin ölkənizdə təşkil olunması
kültürünü yükseltmiş olacağız. Aynı zamanda sizinlə əməkdaşlığımızın möhkəmləndirilməsi
Avrasyanın da kültürünü yükseltmiş olacağız. üçün yeni bir addım olacaqdır. Yenidən sizinlə

11
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

görüşməkdən sevinc duyaram. Hamınıza uyğun hazırlanıb. Bu tarixi abidədə apardığınız

təşəkkürümü bildirirəm. işlərə və bizə onu görmək imkanı yaratdığınıza
görə sizə konfransın bütün iştirakçıları adından,
eləcə də hələ gələcəkdə buranı gəlib görən
Ernesto Borrelli alimlər adından minnətdarlığımızı bildiririk.
Hamınıza təşəkkür edirəm. Çox sağ olun!
Italian Central Institute for Restoration, Italy
Ladies and gentlemen! Siraceddin Şahin
Distinguished guests!
İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi Müdürü
I am very honoured to be here and participat-
ing in a great event-IV International Congress of Sayın konuklar, bugün Ağsuda dördüncüsü
Eurasian Archaeology. düzenlenen Avrasiya Arkeoloji Kongresine hoş
I would like first to thank to Minister of Cul- geldiniz. Bu kongreni düzenleyen başda Azer-
ture and Tourism of Azerbaijan and MIRAS So- baycan Kültür ve Turizm Bakanlığı yetkilileri
cial Organization for the invitation. It is great op- ile İzmir Dokuz Eylül Universitesi dosenti Sayın
portunity for me to share and to better know your Semih Güneriye teşekkür ederim. Biliyorsunuz
archaeology, your history and your tradition. biraz önce beraber Ağsu arkeoloji kalıntılarını
And also it is an opportunity to share my expe- gezdik, çok etkilendik. Çünkü burada yapılan
rience and knowledge with most of you. Also I çalışma “restorasyon” için, özellikle de üst
would like to mention that most of you know that örtüsünün yapılması beni son derece etkiledi
next event of YOCOCU-Youth in Conservation ve bana göre bu Ağsu arkeoloji kalıntılarında
of Cultural Heritage will be arranged in Azerbai- yapılan bu çalışma diger arkeoloji çalışmalar
jan by MIRAS. The first meeting was organized için bir örnek teşkil etmelidir. Ülkemizde de yani
in Italy and in 2014 this will be another oppor- Türkiyede de özellikle bu yıl yani, 2012 yılında
tunity to collaborate again with you. This will Kültür ve Turizm bakanlığının “bünyesinde”
be certainly my pleasure to be here next time. yaklaşık 300 tane arkeoloji kazı yapılmaktadır.
Thank you. Bu kazıların nerdeyse yarısını yabancılar
yapmaktadır. Burada eserler hem “restorasyon”
yapılmakda ve özellikle kışın yağmurdan, kardan
Ludmila Sokolova koruması için üst örtüleri yapılmaktadır. Bugün
burada toplanmamızı sağlayan başda Azerbay-
Rusiya Federasiyası Arxeologiya can Kültür ve Turizm Bakanlığı yetkililerine ve
İnstitutunun əməkdaşı Dokuz Eylül Universitesi dosenti Sayın Semih
Güneriye teşekkür eder, saygılarımı sunarım.
Hörmətli qonaqlar!
Mən çıxış nitqi hazırlamamışdım. Bu mənim Fariz Xəlilli
üçün gözlənilməz oldu. Azərbaycana, Ağsuya
gəlməzdən qabaq qərara gəldik ki, internetdə bu Miras Mədəni İrsin Öyrənilməsinə
yerə, abidəyə baxaq. Amma həyatda gördüyümüz Kömək İctimai Birliyinin sədri
bizdə güclü təəssüratlar oyatdı və mən arxeoloq
kimi onun arxeoloji tərəfindən danışacağam. Hörmətli Vaqif müəllim, Maisə xanım,
Yalniz biz arxeoloqlar ekspedisiyanın, bu Ənvər müəllim, Ərəstun müəllim!
həcmdə görülmüş işlərin necə baş verdiyini Hörmətli xaricdən gələn qonaqlarımız, elm
bilirik. Siz bunun həm arxeoloji, həm də turis- böyüklərimiz, ağsulular!
tik abidə olması üçün əlinizdən gələni etməyə Dünyanın müxtəlif ölkələrindən arxeoloqlar,
çalışmısınız. Biz bunu qiymətləndirməyə tarixçilər, etnoqraflar, sənətşünaslar, memar-
bilmərik. Abidə ən yüksək dünya standartlarına lar bu gün Ağsuda toplaşmışlar. IV Beynəlxalq

12
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Avrasiya Arxeologiyası Konfransının (ICEA) müəllim, Maisə xanım, Ənvər müəllim, Ərəstun
Azərbaycanda, Ağsuda keçirilməsi əlamətdar müəllim olmaqla bütün buraya gəlmiş qonaqlara,
hadisədir. Türkiyə Cümhuriyyətinin Dəmirçi Türk-İslam Əsərləri Muzeyinin direktoru
şəhərində (Manisa ilinin mərkəzidir), hansı Siraceddin Şahinə, İstanbul Arxeologiya Muzey-
ki, Ağsu kimi kiçik bir şəhər idi, keçirilən inin direktoru Zeynep Kızıltana, Konya Mövla-
III Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası na Muzeyinin direktor müavini Naci Bakırcıya
Konfransında onun 4-cüsünün Ağsuda təşkil və Ernesto Borrelliyə təşəkürümüzü bildiririk.
olunması qərara alınmışdır. Mən başda Semih Bu cür elm xadimlərinin burada olmasına və
Güneri olmaqla, ICEA-nın bütün üzvlərinə onların hamısına dəstəklərinə görə öz dərin
bu işə dəstək verdiklərinə görə minnətdarlıq minnətdarlığımı bildirirəm. Xüsusi təşəkkürüm
edirəm. MİRAS İctimai Birliyi olaraq, artıq say- burada əziyyəti olan, bu məsələnin ortaya
ca 4-cü beynəlxalq konfransın tərəfdaşıyıq. Türk çıxması üçün bizə həm maddi, həm mənəvi
dünyası, Avrasiya regionu, Avropa şərq əlaqələri, dəstək vermiş diqqətcil və alicənab Mikayıl
mədəniyyətlərarası dialoq tədqiqatları müasir müəllimədir. Eyni zamanda xüsusi təşəkkürüm
Azərbaycan elminin prioritet sahələrindəndir. Prezidentimizədir ki, onun regionların sosial-
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab iqtisadi inkişafı haqqında sərəncamı və mədəni
İlham Əliyevin və birinci xanım Mehriban irsimizə olan diqqəti çox təqdirəlayiqdir. Bir
Əliyevanın bu sahədəki təşəbbüslərini, ictimai daha təşəkkürlər!
fəallığın artmasını, elm adamları, xüsusilə, gənc
elm adamları olaraq dəstəkləyirik. Burada Cənab
Ernesto Borrelli çıxış etdi. YOCOCU-Mədəni
İrsin Konservasiyasında Gənclər konfransının
Azərbaycanda keçirilməsi, yəni sonuncu kon-
frans, onların da 3-cüsü Belçikanın Antver-
pen şəhərində olmuşdu, onun da 4-cüsünün
Azərbaycanda keçirilməsi qərara alınıb. Ora-
da da Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin
nümayəndəsi iştirak edirdi. Ernesto Borrelli
həmin konfransın təşkilatçılarındandır. Qərara
alınmışdı ki, o, Azərbaycanda keçirilsin. Bu
məsələdə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət
və Turizm Nazirliyinin dəstəyini hiss edirik.
2014-cü ilin may ayında onun da Azərbaycanda
keçirilməsi baş tutacaqdır, xüsusən orada kon-
servasiya ilə məşğul olan gənc alimlər çıxış
edir. Mən bildirim ki, bu yaxınlarda Milanda
digər bir konfransın tərəfdaşı idik. Milan Po-
litexnik Universitetindən sevindirici xəbər aldıq.
Çox maraqlıdır ki, Universitetin 2 magistrantı
orta əsr Ağsu şəhəri haqqında dissertasiya işi
yazır. Yəni bir arxeoloji abidə haqqında, onun
qorunması, konservasiyası haqqında, söhbət
onun reallaşdırılmasından getməsə də, onun
haqqında elmi əsərlərin ortaya qoyulması hes-
ab edirəm ki, Azərbaycan Respublikasının,
onun elmi ictimaiyyətinin uğurudur və buna
çox sevinirik. Biz dəstək verdiyinə görə bü-
tün buradakı insanların hamısına, başda Vaqif

13
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

14
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ’NDE AZERBAYCAN

DOKUMALARINA DAİR BAZI BELGELER

SOME DOCUMENTS ABOUT AZERBAIJAN WEAVINGS IN PRIME

MINISTRY OTTOMAN ARCHIVE
Ahmet AYTAÇ
Selçuk University, Konya, Turkey

ÖZET Azərbaycanda toxuculuq ənənəsi ilə əlaqəli Baş

Osmanlı Devleti’nde de önemli olan el dokumaları, nazirlik Osmanlı Arxivində çoxlu sayda sənəd vardır.
insanlığın yaratılıştan bu yana kullandığı vazgeçilmez Osmanlı dövründə Azərbaycan xalçacılığı və Osmanlı
ürünlerdir. Dokuma ürünler ise Osmanlı toplumunda ilə xalça münasibətləri, bəzi arxiv materialları
amaç ve inanç bütünlüğünden ziyade, geleneksel haqqında məlumat veriləcək.
ölçülere dayalı evrensel dengeyi sağlamaktaydı.
Azerbaycan’da da dokumacılığın tarihi çok GİRİŞ
eskilere dayanmaktadır. Özellikle Osmanlının son Arşiv kelimesinin kökü ise eski Yunanca arkheion
dönemlerinde Azerbaycan’da dokumacılık geleneği kelimesinin Latince’de belediye sarayı, resmi daire
ile alakalı Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde çok sayıda anlamı taşıyan, hali olan archivumdur1. Arşiv ve
belge vardır. arşivcilik sosyolojik, ekonomik, tarihi ve kültürel
Konunun bildiri ile sınırlı olmasından dolayı, Osmanlı konularda araştırma yapanlara ya da kanuni hak
döneminde Azerbaycan halıcılığı ve Osmanlı ile arayanların vazgeçilmezidir2. Arşivler adeta milletlerin
halı münasebetleri hakkında bazı arşiv materyalleri bir nevi hafızasıdır. Çünkü toplumların geçmişleri,
hakkında bilgi verilecektir. buralarda saklanan belgelerle sağlıklı biçimde ortaya
konur3.
SUMMARY Osmanlı Devleti’nde de önemli olan el dokumaları,
Hand-wovens, which was important in Ottoman insanlığın yaratılıştan bu yana kullandığı vazgeçilmez
Empire, are indispensable products that is used by ürünlerdir. Örtünme ve örtme, insanlığın hep en önemli
humanity since creation. Woven products provided ihtiyaçlarından biri olmuştur. Bu ihtiyaç günümüzde
universal balance based on traditional measurements oldukça büyük bir sektör olan tekstil endüstrisini
rather than the integrity of purpose and belief in meydana getirmiştir. Tekstil süsleme sanatlarının
Ottoman society. temelini ise dokuma sanatları oluşturur.
Weaving history in Azerbaijan is based on very old Ortadoğu ve Balkanlarda asırlarca hüküm süren
history. Especially the last period of the Ottoman Osmanlı İmparatorluğu’nda, devletin ilk devirlerinden
Empire, there are many documents related on the başlayarak, resmi evraklar, ehemmiyet derecesine
tradition of weaving in Azerbaijan in the Prime bakılmaksızın kese, torba ve sandıklarda belli usul ve
Ministry Ottoman Archives. düzenlere göre büyük bir titizlikle saklanmıştır4.
Because of the issue is limited by decleration, will Dokuma ürünler ise Osmanlı toplumunda amaç ve
be given some information archival materials about inanç bütünlüğünden ziyade, geleneksel ölçülere
Azerbaijan carpets and relations Ottoman with carpet. dayalı evrensel dengeyi sağlamaktaydı. Çarşı, pazar
ve han gibi yerlerdeki dokuma üretim, ticaret ve
XÜLASƏ zanaat işleri, Fütüvetnameler, Narh ve Ehli Hiref
Osmanlı Dövlətində də əhəmiyyətli olan əl defterlerindeki kayıtlara göre yapılırdı. Örneğin, bir
toxumaları, insanlıq yaradıldıqdan bəri istifadədə dokumacı çırağı 1001 gün çalıştıktan sonra kalfa
imtina edilməz məhsullardır. Toxuculuq məhsulları isə olabilirdi5. Ustaların, sanatçıların tezgâhı palet,
Osmanlı cəmiyyətində məqsəd və inanc bütövlüyünə, 1 http://tr.wikipedia.org/wiki/Ar%C5%9Fiv,01.07.2008.
ənənəvi ölçülərə əsaslanan universal tarazlığı təmin 2 AREN, Tülin, Arşiv Problemleri ve Arşivcilik, Ankara, 1976, s. 13.
etməkdə idi. Azərbaycanda toxuculuq çox qədim 3 GÖYÜNÇ, Nejat, “Türk Kültür Tarihi Bakımından Arşivlerimizin Öne-
mi”, Belleten, XXXVII/147, Temmuz 1973, s. 305 - 319.
tarixə əsaslanır. Xüsusilə, Osmanlının son dövrlərində 4 http://tr.wikipedia.org/wiki/Ar%C5%9Fiv, 01.107.2008.
5 UĞURLU, Aydın, “Osmanlı Dönemi Dokuma Ürünlerinde Çeşit

15
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

düğümleri fırça gibi kullanarak düşünce heyecan, dönemde ortaya çıkan Tebriz halı ekolünün, sadece
sevinç, hüzün vb. gibi duygularını estetize ederek Azerbaycan halıcılığını değil, tüm yakın Doğu halı
yansıttığı, bazı mesajlar aktardığı bu halılar Anadolu ve sanatını etkilediği şüphesizdir12. XVI.-XVII. yüzyıllar,
çevresi Türk halı sanatının çeşitli dönemlerde Konya Azerbaycan tekstil sanatının “altın devri”dir13.
ve dışında yapılmış çok sayıda örneği bulunduğunu El dokumaları tarihi ve kültürü, sosyal bilimcilerce
ortaya koymaktadır6. yeterli düzeyde araştırılmış değildir. Özellikle konu,
Halı ustalarının isimlerini gösteren arşiv kayıtlarında araştırmacılar ya da halk bilimciler tarafından genelde
da XV. yüzyıldan itibaren halıcılığı çok ileri düzeyde desen özellikleri bakımından veya bir şehir-bölge esas
olduğu ve çok sayıda usta çalıştırıldığı bilinmektedir7. alınarak değerlendirilmiştir. Karşılaştırma tekniği
Azerbaycan’da dokumacılığın tarihi ise Neolitik kullanılarak, kültür tarihi bakımından yeterince ele
çağa kadar uzanır. Nahçıvan bölgesindeki Kültepe alınmamıştır. Bu alanda yapılan çalışmalar genellikle
kazılarını sürdüren ekibin başkanı O. Habibullayev’in yörede ya da müzede dokumaların teknik, desen,
düşüncesine göre, artık Neolitik Çağda Azerbaycan’da vb. yönlerden incelenmesi temeline dayalı alan
kaba yün kumaşların dokunduğu dokuma tezgâhları çalışmalarıdır. Osmanlı dönemi halı kilim ve kumaşları
mevcuttur (M.Ö. 5.- 4. bin)8. Taberi, Arap istilacılarının bu bakış açısıyla genellikle eser üzerinde yapılan
Azerbaycan’a saldırısını tasvir ederken, ülkenin incelemelere dayalı çalışmalardan ibarettir14. Aynı
kuzey-doğusunda (Şirvan-Derbent) çok yüksek kaliteli Oğuz boyundan gelen Azerbaycan’ın dokumalarıyla
halılar dokunduğunu da belirtmiştir. Diğer Arap alakalı olarak da Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bir
tarihçisi Mukaddesi (10. yy), Berde şehrini anlatırken, kısım evrak vardır.
burada dokunan halıların eşsiz olduğunu yazmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan belgelerin
“Hüdud el-Âlem” adlı eserde (10. yy), Azerbaycan’ın tamamı Osmanlı Türkçesi ile yazılmıştır. Çalışmanın
şehirlerinin coğrafi tasviri ile, aynı zamanda burada bildiri ile sınırlı olmasından dolayı sınırlı sayıda evrak
gelişmiş sanatlar hakkında da bilgi verilmiştir. Burada, konu olarak seçilmiş ve belgelerin kısa özetleri ilgili
Nahcıvan’ın zili ve halılarından, Muğan’ın çul ve fon ve numaraları ile birlikte verilmiştir.
palazlarından, Vezne’nin zili tekniğinde dokunmuş 1. Meclis-i Vükelâ Fonu, 200 Dosya, 105 Gömlek
seccadelerinden, Erdebil’in, Gebele ve Samkur’un Numaralı, 1915 Tarihli Belge
(Semkir) rengârenk elbiselerinden, ganovuz ve yünlü Kafkasya’dan Dersaadet’e getirilmiş ve Deutsche
kumaşlarından övgü ile söz edilmiştir9. Bank’a merhun sekiz adet ince Şirvan Halısı’nın
XII. yüzyıl, Azerbaycan tarihinde “altın yüzyıl” transit olarak nakline müsaade edilmesi…
sayılmıştır. Bunun nedeni, bu yüzyılda Azerbaycan
ilminde, felsefesinde, müzik ve edebiyatında, 2. Bâb-ı Âlî Evrak Odası Fonu, 4402 Dosya, 330135
sanatında meydana gelen büyük gelişmedir. Bu Gömlek Numaralı, 1915 Tarihli Belge
dönemde de Azerbaycan’da yüksek kaliteli halılar Kafkasya’dan Harb-i Umumi’nin ilanından önce
dokunmuş, özellikle “çiği palazı”, ipek ipliklerle Dersaadet’e getirilip antrepoya konulan halı ve
dokunmuş ve kıymetli taslarla süslenmiş zililer büyük seccadelerden Deutsche Orientbank’a merhun olup
ün kazanmıştır10. Osmanlı tebasından birine satılan yetmiş sekiz
Halı ve düz dokuma yaygıların kompozisyonlarında aded Şirvan halısının transit suretle nakline izin
XV. yüzyılın ikinci yarısında, büyük gelişme verilmediğinden bahisle bunların imrarına ruhsat
görülür11. Azerbaycan tarihinde XVI. yüzyıl, ilk defa itasının mezkur banka direktörlüğünden istida
Kuzey ve Güney Azerbaycan topraklarını kapsayan, olunduğu ve bu konudaki Meclis-i Vükela kararı…
bir Azerbaycan devleti olan Safevi Devletinin
kurulması, Azerbaycan Türkçesinin devlet dili olması, 3. Dahiliye Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti 5.
kültür, ilim ve sanatın gelişmesine büyük önem Şube Fonu, 49 Dosya, 14 Gömlek Numaralı, 1917
verilmesi, Azerbaycan tarihinde çok önemlidir. Bu Tarihli Belge
Zenginliği”, İlgi Dergisi, Sayı:52, İstanbul, 1988. Deutsche Orient Bank’da tellallık yapan Safterbey
6 BARIŞTA, H. Örcün, “Halı Sanatının Bazı Azeri, Türkmen, Kırgız Koryanof’un Osmanlı hükümeti taraftarı olup Rusya
ve Kazak Örnekleriyle Benzerliklerine Dair”, 3. International Symposium
Azerbaijan Carpet And Traditional Applied Arts, Ministry of Culture of the aleyhtarı bulunduğu ve umumi harbden önce halı satın
Repuıblic of Azarbaijan, Baku-Elm-2005, s.102. almak üzere gittiği Şirvan’dan Dersaadet’e döndüğü…
7 ÇETİNTÜRK, Bilge, “İstanbul’da VXI. Asır Sonuna Kadar Hassa Halı
Sanatkârları, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, İstanbul, 1963, s. 12 ALİEVA, Kübra, Tebrizskaya Kovrovaya Skola XVI-XVII. yüzyıl, Baku,
721-730. 1998, s. 110-130.
8 ABİBULLAEV, Osman, Eneolit i Bronza na Territorii Nahiçevanskoy 13 GÜNGÖR, Tuncay, a.g.e.
ASSR, Baku, 1982, s. 223. 14 AYTAÇ, Ahmet, “Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Konya El Dokuma-
9 KERİMOV, Latif, Azerbaydjanskiy Kovyor, t. 2, Baku, 1983, s. 17. cılığı İle Alakalı Belgelere Dair”, S. Ü. Selçuklu Arş. Mrk. II. Uluslararası
10 ALİEVA, Kübra, Bezvorsovıye Kovrı Azerbaydjana, Baku, 1988, s. 8. Türk El Dokumacılığı (Tekstil) Kongresi Bildirileri, (Editör: Ahmet Aytaç),
11 GÜNGÖR, Tuncay, a.g.e. Konya, 14-15 Mayıs 2009, s. 41-50.

16
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

4. Dahiliye Şifre Fonu, 70 Dosya, 75 Gömlek Dokumacılığı İle Alakalı Belgelere Dair”, S.Ü.
Numaralı, 1916 Tarihli Belge Selçuklu Arş. Mrk. II. Uluslararası Türk El
İstanbul’a gelecek olan Azerbaycan tüccarlarından Dokumacılığı (Tekstil) Kongresi Bildirileri, Konya,
Halıcı Musib Efendi’ye yolda yolda kolaylık 14-15 Mayıs 2009, s. 41-50.
gösterilmesine dair, Emniyet-i Umumiye
Müdüriyeti’nden Halep Vilayeti ile Zor BARIŞTA, H.Örcün. 2005
Mutasarrıflığı’na çekilen telgraf… “Halı Sanatının Bazı Azeri, Türkmen, Kırgız ve Kazak
Örnekleriyle Benzerliklerine Dair”, 3. International
5. Maliyeden Müdevver Defterleri, 3693 Gömlek Symposium Azerbaijan Carpet And Traditional
Numaralı Belge Applied Arts, Ministry of Culture of the Republic of
Dergâh-ı Ali çavuşlarından Mustafa Çavuş ve Azerbaijan, Baku - Elm, s.102.
Bezazistan-ı atik kethüdası tarafından Şirvan
vilayetinden getirilen ham ipliğin kaliçeciyan, ÇETİNTÜRK, Bilge, 1963
dülbendciyan, tefteciyan cemaatları arasında tevziini “İstanbul’da VXI. Asır Sonuna Kadar Hassa Halı
ve bu tevziatın muhasebesi icmalini muhtevi muhasebe Sanatkârları, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve
icmal defteri… İncelemeleri, İstanbul, s. 721-730.

SONUÇ GÖYÜNÇ, Nejat, 1973

Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından “Türk Kültür Tarihi Bakımından Arşivlerimizin
bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan’ın bağımsızlığını Önemi”, Belleten, XXXVII/147, Temmuz 1973, s.
tanıyan ilk ülke olan Türkiye için bu kardeş ülkenin 305 - 319.
önemi büyüktür.
Bu manada önemli olan Azerbaycan’ın kültürel ve GÜNGÖR, Tuncay, 2007
ticari anlamda Osmanlı döneminde de değerli olduğu “Azerbaycan Dokuma Sanatında Minyatürün Yeri”,
tekstille alakalı evrakta da görülmektedir. Örneğin (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Kafkasya’dan Dersaadet’e sıklıkla Şirvan halısı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 2007.
getirildiği bunların zaman zaman ticaretinin de yapıldığı
belgelerden anlaşılmaktadır. İstanbul’a gelecek olan KERİMOV, Latif, 1983
Azeri halı tüccarlarının işlerinin kolaylaştırılması Azerbaydjanskiy Kovyor, t. 2, Baku, s. 17.
için emirler verildiği, Azerbaycan’dan sadece
halı getirilmediği aynı zamanda halı, tülbent gibi UĞURLU, Aydın, 1988
dokumalarda kullanılmak üzere iplik ihraç edildiği ve “Osmanlı Dönemi Dokuma Ürünlerinde Çeşit
bunların kayıtlarının tutulduğu da belgelerle ortaya Zenginliği”, İlgi Dergisi, Sayı: 52, İstanbul,
çıkmaktadır.
http://tr.wikipedia.org/wiki/
REFERENCES Ar%C5%9Fiv,01.07.2008.

ABİBULLAEV, Osman, 1982

Eneolit i Bronza na Territorii Nahiçevanskoy ASSR,
Baku, s. 223.

ALİEVA, Kübra, 1988

Bezvorsovıye Kovrı Azerbaydjana, Baku, s. 8.

ALİEVA, Kübra, 1998

Tebrizskaya Kovrovaya Skola XVI-XVII. yüzyıl, Baku,
s. 110-130.

AREN, Tülin, 1976

Arşiv Problemleri ve Arşivcilik, Ankara, s. 13.

AYTAÇ, Ahmet, 2009

“Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Konya El

17
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Fotoğraf: 1, Azerbaycan seccade halısı, XVI. yüzyıl, Fotoğraf: 2, XX. yüzyıl öncesi Bakü “Gadim minare”
Textile Galerisi, Londra. GÜNGÖR, Tuncay, “Azerbaycan halısı (Azerbaycan Halça Müzesi).
Dokuma Sanatında Minyatürün Yeri”, (Atatürk Üniversitesi Ahmet AYTAÇ arşivi.
Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Erzurum, 2007.

Fotoğraf: 3-4.
18
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Fotoğraf: 5.

Fotoğraf: 6.

Fotoğraf: 7.

19
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

ATIN EVCİLLEŞTİRİLME
KRİTERLERİNDEN BİRİ OLARAK YULAF

OAT AS ONE OF THE CRITERIA DOMESTICATED HORSE

Ahmet Uhri
Dokuz Eylul University, Izmir, Turkey

ÖZET to this question. However, the date and oat considered

Yulaf (Avena sativa), özellikle atçılık alanında belirli domesticated horse can be defined in terms of linguis-
oranlarda yeme karıştırılarak kullanılmakta. Yulafın tic data and geography, which might coincide with the
atların yemine katılmasının temel nedeni içinde yer dates falling at approximately the same period, and
alan vanilin türü bir glikozitin atlarda uyuşturucu et- this may have the effect of oat since the beginning of
kisi yapmasıdır. Yulafın atlar üzerinde bu türden bir the domestication of the argument put forward seems
etki yapması ve bunun bir halk bilgisi olarak çok eski to confirm. Archaeological data indicate that cases be
çağlardan beri Anadolu’da biliniyor oluşu akla başka the subject of the notification.
bir soruyu da getirmekte. Bu soru atın evcilleştirilmesi
ile ilgili. Acaba günümüzden yaklaşık üç veya dört bin XÜLASƏ
yıl önce, atla ilgili ilk evcilleştirme denemeleri yapı- Yulaf (Avena sativa), xüsusilə atçılıq sahəsində
lırken ki bu yaklaşık olarak yulafın da arkeobotanik müəyyən nisbətlərdə yeməyə qarışdırılaraq istifadə
veriler doğrultusunda tanınmaya başladığını gösteren edilməkdədir. Yulafın atların yeminə qatılmasının
tarihtir, işte bu dönemde atın evcilleştirilmesinde in- əsas səbəbi içində olan vanilin bir növü kimi qlükozi-
sanoğlu yulafı da kullanmış olabilir mi? Bu sorunun tin atlarda narkotik təsiri göstərməsidir. Yulaf atlar
yanıtı bu günkü bilgiler ışığında kesin olarak biline- üzərində bu növdən təsir etməsi və bunun bir xalq
mez. Bununla birlikte atın evcilleştirildiği düşünülen məlumatı olaraq çox qədim dövrlərdən bəri Anadolu-
tarih ile yulafın dilsel veriler açısından tanımlanabili- da tanınması başqa bir sualı meydana çıxarır. Bu sual
yor olabileceği düşünülen tarihler yaklaşık olarak aynı atın əhlilləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Görəsən bizdən
döneme ve coğrafyaya denk düşmekte ve bu da başın- təxminən üç və ya dörd min il əvvəl, atla əlaqədar
dan beri ileri sürülen evcilleştirme de yulafın etkisinin ilk əhliləşdirmə sınaqları aparılarkən, bu həm də
olabileceği savını doğrular gibi gözükmektedir. Arke- təxmini olaraq yulafın arxeobotanika məlumatları
olojik verilerin gösterdiği bu olgu bildirinin konusunu istiqamətində tanınmağa başladığını göstərən tarix-
oluşturacaktır. dir, həmin dövrdə atın əhlilləşdirilməsində yulafdan
da istifadə etmiş ola bilərlərmi? Bu problemin cavabı
SUMMARY bu günkü məlumatlar işığında qəti olaraq bilinmir.
Oats (Avena sativa), eating mixed in specific propor- Bununla yanaşı, atın əhlilləşdirildiyi düşünülən tarix
tions, was especially used in the field of horse riding. ilə yulafın linqvistik məlumatlar baxımından tanına
The main reason for the participation of horses in the biləcəyi düşünülən tarixlər təxminən olaraq eyni
feed of oats vanillin glycoside-type horses does the in- dövrə və coğrafiyaya bərabər düşür və bu da əvvəldən
fluence of drugs. Oats make an impact on the horses, irəli sürülən əhlilləşdirilmədə yulaf təsirinin ola
and it is a public information such as the fact that a biləcəyi tezisini təsdiqləyir kimi görünür. Arxeoloji
lot is known in Anatolia since ancient times, the ques- məlumatların göstərdiyi bu fakt məqalənin mövzu-
tion brings to mind another. This question is about sunu təşkil edir.
the horse domestication. I wonder about three or four
thousand years before the present day, skip the first Avena sativa adıyla bilimsel literatürde yer alan yula-
domestication of the experiments performed in ac- fın orijini ile ilgili olarak yapılan çalışmalar, bitkinin
cordance with the recognition that the data showing Anadolu ya da Güneydoğu Avrupa kökenli olup ay-
that approximately archaeo botanic date in oat, oat nen çavdar gibi yabani bir ayrık otu olarak tarlalarda
man taming a horse in this period that can be used? kendiliğinden yetiştiğini göstermiştir. MÖ 3.binyılın
In light of this day be known as the definitive answer sonlarından yani yaklaşık olarak Orta Tunç Çağı’ndan

20
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

itibaren de Yakındoğu’da özellikle de Mısır’da 12. cüğünden türemiş olmasıdır. Şimdilik kaydıyla bütün
Hanedan dönemine ait arkeobotanik veriler içinde bunlara rastlantı denilse bile arkeolojik olarak koşum
yulafa rastlanılmakla birlikte bunların yabani olduğu takımlarıyla betimlenmiş en eski at betimlemelerinden
ifade edilmektedir. Bir diğer deyişle yabanisi bilin- birinin Anadolu’da MÖ II.binyılın ilk çeyreğine ait bir
mekte ancak evcilleştirilmesi daha sonra olmuş gibi riton üzerinde bulunmuş olması da bir diğer sürprizdir.
gözükmektedir. Orta Avrupa’da yapılan kazılar bu- Konya Ovası’nda yapılan yüzey araştırmaları sırasın-
ralarda MÖ I.binyıldan itibaren evcilleştirilmiş yu- da Çomaklı (Yanagelmez) Höyük üzerinde bulunan ve
lafın yetiştirildiğinin kanıtlarını taşımakta. Yulaf’ın araştırmacılar tarafından MÖ II.binyılın ilk çeyreği-
Yakındoğu’da özellikle de Orta Tunç Çağı Anado- ne yani günümüzden yaklaşık 3750-4000 yıl önceye
lu’sunda bilindiğinin kanıtı ise Hitit metinlerinde tarihlenen riton parçası üzerinde koşum takımlarıyla
geçen KAR-aŝ sözcüğünün bazı Hititologlarca yulaf birlikte betimlenmiş bir at başı göze çarpmaktadır.
ya da çavdar anlamına geldiği yolundaki yorumdur. At başı şeklindeki bu riton üzerinde esas ilgi çekici
Romalılarca da yetiştirilen yulaf daha çok yem bit- nokta koşum takımlarının da betimlenmesidir. Yani
kisi olarak önem kazanmıştır. Yulaf, özellikle atçılık burada evcilleştirilmiş bir atın betimlemesi karşımıza
alanında belirli oranlarda yeme karıştırılarak kullanıl- çıkmaktadır. Aynı şekilde, Avrasya’da evcil atın MÖ
makta. Yulafın atların yemine katılmasının temel ne- birinci binin ancak ilk çeyreğinden itibaren Erken
deni kabuğunda %0,2 oranında yer alan vanilin türü Göçebe dönemiyle birlikte görülüyor olması; bunun
bir glikozitin atlarda uyuşturucu etki yapması olabilir. yanı sıra Afanasyev (geç III.binyıl), Okunyev (MÖ
Yulafın atlar üzerinde bu türden bir etki yapması ve II.binyıl), Andronovo ve Karasuk (MÖ geç II.binyıl)
bunun bir halk bilgisi olarak çok eski çağlardan beri kültürlerinde, koşum takımlarıyla tasvir edilmiş, ara-
Anadolu’da biliniyor oluşu akla başka bir soruyu baya koşulan ya da binilen atla ilgili herhangi bir arke-
da getirmekte. Bu soru atın evcilleştirilmesi ile ilgi- olojik belgenin bulunmaması bu olguyu destekleyici
li. Acaba günümüzden yaklaşık üç veya dört bin yıl kanıtlar olarak kabul edilebilir. Bu durumda başından
önce, atla ilgili ilk evcilleştirme denemeleri yapılırken beri bir tesadüf olarak düşünülebilecek at-yulaf ilişkisi
ki bu yaklaşık olarak yulafın da arkeobotanik veriler için evcilleştirme bağlamında kuvvetli bir kanıta sahip
doğrultusunda tanınmaya başladığını gösteren tarihtir, olunduğu belirtilebilir. Kısacası atın evcilleştirildi-
işte bu dönemde atın evcilleştirilmesinde insanoğlu ği düşünülen tarih ile yulafın dilsel veriler açısından
yulafı da kullanmış olabilir mi? Bu sorunun yanıtı bu tanımlanabiliyor olabileceği düşünülen tarihler yakla-
günkü bilgiler ışığında bilinemez, ancak belki ileride şık olarak aynı döneme ve coğrafyaya denk düşmekte
yapılacak kazılar ve arkeometrik araştırmalar konuyu ve bu da başından beri ileri sürülen evcilleştirme de
açıklamaya yardımcı olabilir. yulafın etkisinin olabileceği savını doğrular gibi gö-
Antik yazarlardan Plinius, Galenos ve Bizanslı yazar zükmektedir. Ancak yine de eldeki kanıtların bu konu
Simeon Seth yulaf üzerine yazdıklarında hep aynı açısından çok yeterli olmadığının da altını çizmek ge-
noktaya vurgu yapmışlardır. Bu nokta da yulafın insan rek. Bir de yanlış anlaşılmaya engel olmak için hemen
için çok yararlı olmayıp, genellikle hayvan beslenmesi eklemeliyim ki atın evcilleştirmesi yulafla olmuştur
için kullanılması gerektiğidir. Bununla birlikte bugün savını ileri sürmemekteyim. Zira bu evcilleştirmede
daha çok çorbalarda ve bebek mamalarında kıvam çok değişik bileşenlerin geçerli olabileceği gözden ka-
artıcı olarak kullanılan yulaf, tarih boyunca yukarıda çırılmamalı. Yani tekrar belirtecek olursam yulaf doğ-
anlatıldığı gibi farklı uygulamalar için de kullanılmış rudan doğruya atın evcilleştirilmesinde birincil öneme
olabilir. Yulafın bu türden kullanımlarının yanı sıra sahip olmamakla birlikte evcilleştirmede rol oynayan
19.yy’a kadar Kuzey Avrupa ve İskoçya’da lapa ola- birçok bileşenin sadece biri olabilir.
rak tüketildiği de bilinmekte. Şimdi gelelim şu yulafın Sonuç olarak her ne kadar arkeobotanik veriler yula-
adının kökenine. Sözcük Arapça ‘alaf’tan gelmekte. fın MÖ. I.binyılda Orta Avrupa’da evcilleştirildiğini
Alaf ise daha eski bir Semitik dil olan ve günümüzden gösterse de dilbilimsel veriler Yakındoğu halklarının
yaklaşık 3-4 bin yıl önce Mezopotamya’da konuşulan yulafı çok daha önceden tanımakta olduğunu göster-
Akkadçada bitki ya da kendiliğinden filizlenen bitkiler mekte. Hatta bir adım daha atarak halen Orta ve Gü-
için kullanılan ‘elepu’ sözcüğünden türemekte. Dikkat neydoğu Anadolu’da devam etmekte olan kazılarda
edilirse yulaf sözcüğünün kökeni yine aynı dönemlere ortaya çıkarılabilecek yeni arkeobotanik verilerin ev-
yani at ile yulafın bilindiği tarihlere denk düşmekte. cilleştirme konusunun yeniden gözden geçirilmesinin
Bu konuda ilgi çekici bir diğer dilsel bağlantı ise Os- gerekliliğine neden olacağını da belirtmek olasıdır. Bu
manlı Yeniçerilerin üç aylık maaşına verilen ad olan çıkarsamaya atın evcilleştirilmesiyle ilgili parametre-
ve esas olarak atlara yedirilecek yulafın parası an- lerin içinde yulafın da olabileceği önerisi de eklenirse,
lamına gelen ulufe sözcüğünün yine Arapça alaf söz- bu durumda yulafın belki de Orta Avrupa’dan önce

21
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Anadolu ya da Mezopotamya’da buğday ve arpadan

çok daha geç bir tarihte evcilleştirilmiş olabileceği
iddia edilebilir. Bu iddianın şimdilik arkeobotanik ka-
nıtları olmasa da dilbilimsel veriler sanki doğruluğunu
kanıtlayacakmış gibi gözükmekte. Yine de bu öneri
için erken olduğunu ve daha beklemek gerektiğini de
eklemeden geçemeyeceğim.
Yulaf ile ilgili son olarak belirtilebilecek bir diğer nok-
ta da İngilizcesi olan oats sözcüğüdür. Bu sözcük ku-
zey ülkelerinin dilinden gelmekle birlikte kökeni tam
olarak bilinememekte. Ancak yulaf için kullanılan
bir diğer sözcük olan haver’ın Ortaçağ’ın sonlarında,
olasılıkla 14.yy’dan itibaren Germenik bir kökenden
İngilizce’ye geçtiği bilinmekte. Konuyla çok ilgisi
olmamakla birlikte atherosklerosis ki arteriosklero-
sis olarak da yazılan ve damar sertliği için kullanılan
terimde geçen athero Yunanca yulaf lapası anlamına
geliyor olup, (Yunanca yulaf bromi olarak adlandırılır)
Aristoteles tarafından ilk kez kullanılmıştır. Sanırım
üstat damarların içinde biriken plakanın yumuşak ve
cıvık halini yulaf lapasına benzetmiş.

22
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

CONSTRUCTION PECULIARITIES AND ORIGIN OF THE IRON

BROADSWORD FROM LATE MEDIEVAL – EARLY NEW AGE
BURIAL GROUND KOYA 3 AT YENISEI RIVER

особенности конструкции длинного палаша эпохи

Позднего Средневековья – раннего Нового времени из
захоронения № 3 могильника Коя 3

Alexey O. Pronin
Novosibirsk State University, Novosibirsk, Russia

АБСТРАКТ bəhs edilir. Onun mümkün mənbəyi haqqında

Статья посвящена особенностям конструкции gəldiyimiz qənaət belə xəncərlərin məlum nümunələri
длинного палаша эпохи Позднего Средневековья haqqında yeni məlumat və müqayisələr əsasında Tibet
– раннего Нового времени из захоронения № 3 мо- ənənələri ilə bağlıdır.
гильника Коя 3 на Енисее. Выводы о его возможном Yenisey çayı hövzəsində III Koya qəbiristanlığına aid
происхождении связаны с Тибетский традицией из- əvvəlki nəşrlərdə dəmir xəncər haqqında məlumatlar
готовления и оформления длинных палашей и ос- vardı və S.Skobelev və A.Vybornov tərəfindən qismən
нованы на новых данных и результатах сравнения с təsvir olunmuşdu (Vibornov, 2003; Skobelev, 2006).
известными примерами подобного оружия. Dəfndə onun qoyulma vəziyyəti də dərc edilib.
В предыдущих публикациях, посвященных мо- Qəbir son orta əsr, yaxud erkən yeni dövrə aid olu-
гильнику Коя 3 на Енисее, была отмечена и частич- nub. Bu dəfn yeri Krasnoyarsk regionunun Şuşenski
но описана находка железного палаша [Скобелев, bölgəsində yerləşirdi.
2006. С. 169; Выборнов и др., 2003]. В них были İlk baxışda adı çəkilən regionun o dövrki ümumi tarixi
указаны все обстоятельства нахождения палаша vəziyyətinə uyğun olaraq dəfnin nadir xarakteristkası
в захоронении, датируемом периодом Позднего ilkin tədqiqatçıları xəncərin Mancuriya mənşəli olma-
средневековья – раннего Нового времени. sını düşünməyə vadar etdi. Bu əşyanın Tibet mənşəli
На первый взгляд, особенности захоронения № 3 в olanının ilk dəfə olaraq həqiqi olmadığı müəyyən
контексте общей исторической ситуации в регионе в olunmuşdu (Skobelev, 2006).
указанный период времени позволили первым иссле- Sonra bu xəncərin Cənubi Sibir və Mərkəzi Asiyanın son
дователям предположить маньчжурское происхож- orta əsr dövrü xəncərlərindən böyük fərqini, həmçinin
дение палаша [там же]. Тибетское происхождение son orta əsr Tibet və Xinyan silahlarının xüsusiyyətləri
палаша рассматривалось как маловероятное. haqda yeni məlumatlara diqqət yetirərkən, müəllif bu
Позже, учитывая значительные отличия рассма- nadir əşyanın yaradılmasının əlavə tədqiqini aparmış
триваемого нами палаша от известных примеров olur. (Pronin, Moskvitin, 2010; Bobrov, Pronin, 2011;
позднесредневековых палашей из Южной Сиби- Pronin, Xudyakov, 2011).
ри и Центральной Азии, а также с учетом новых
данных об особенностях позднесредневекового SUMMARY
оружия Тибета и Синцзяна [Пронин, Москвитин, The article is focused on peculiarities of design of the
2011; Бобров, Пронин, 2011] автором настоящей late medieval – early New age long broadsword from
статьи было проведено дополнительное исследо- tomb No.3 of Koya 3 burial ground at Yenisei river.
вание конструкции данного предмета [Пронин, The conclusions about its posible origin associated
Скобелев, 2011]. Результаты данного исследования with Tibetan tradition based on new information and
представлены в настоящем докладе. comparsions with known examples of such ítems of
broadswords.
XÜLASƏ In previous publications devoted to the Koya 3 burial
Məqalədə Yenisey çayı hövzəsindəki III Koya qəbiris- ground at Yenisei river the iron broadsword has been
tanlığında 3 saylı qəbirdən tapılan son orta əsr-erkən mentioned and partially described by S. Skobelev
yeni dövrü uzun xəncərin dizayn xüsusiyyətlərindən and A. Vybornov (Выборнов и др., 2003; Скобелев,

23
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

2006). All the curcumstances of its discovering in the (Huang Pujiang, 2007, 131 - 133).
burial have been also published there. The exact burial L. A. Bobrov and U. S. Khudjakov have suggested
mound No. 3 was dated to the late Middle Ages or Qin or Southern-Mongolian origin of this broad-
Early New Age. This burial is situated at Shushensky sword (Бобров, Худяков, 2008: 264). But they have
district of Krasnoyarsk region. also mentioned that their suggestion had been based
At first sight, the unique characteristics of the burial only on some visual similarity of its pommel, guard
accordingly to the common historical picture of the and blade shape with some known pictorial images of
mentioned region of that period forced first researchers Mongolian blades of that period. They also have fixed
to suggest the Manchurian origin of the broadsword. that Qin cyclopedia “Huangchao Liji Tu Shu” in which
The Tibetan origin of this item first was marked as all Manchurian arms of XVII – ½ XVIII century had
probably not real (Скобелев, 2006). been described, no such broadsword description had
Later, considering the strong differences of this broad- been included. They have marked only a slightly visu-
sword from known examples of late medieval broad- al similiarity (Ibid., 293, figure 92/5,7,8,12).
swords from Southern Siberia and Central Asia, as Most closed broadswords and blades according to
well as new information about peculiarities of late visual analysis have been used by Tibetan foot and
medieval Tibetan and Xingjian blade arms (Пронин, mounted warriors. Russian and European researchers
Москвитин, 2010; Бобров, Пронин, 2011; Пронин, and travellers periodically described straight single-
Худяков, 2011), author of this article has made ad- edged blades of “Tibetan swords” (Рерих, 1999: 264;
ditional research of construction of this unique item. Уоддель, 1906: 130). For example, G. Tsibikov pub-
This research allowed us to make correct conclusions lished photos of Tibetan warrior with armor and arms as
about the broadswords possible origin. Results of this well as separate photos of helmet, armor, broadswords
research and conclusions are presented in this article. and scabbard (Цыбиков, 1919: 210-213). British and
Russian expeditions to Tibet in the end of XIX - begin-
At first time, this finding has been described as Man- ning of XX century provide us with detailed descrip-
churian type broadsword equipped with an oval-shape tions of arms, armor, tactics and warriors of Tibetan
flat guard and several fullers on broadsword’s blade feudal Army as well as reach photographic collections.
(Выборнов и др., 2003). At the same time the fact of Separate items of Tibetan weapon from The Anthro-
the oblique tip of its single-edged straight blade have pology and Ethnography museum were described by
interfered with its dating and final attribution as a A.M. Reshetov in the end of 1960-s (Решетов, 1969).
Manchurian or Southern Siberian weapon (Скобелев, During last years, specialists became able to research
2006). original Tibetan items of XVII – XIX centuries and
Together with the oval flat guard and remains of 1st half of XX century from foreign museums and
supposedly trapezoidal pommel, the oblique tip and private collections. The research of such items allows
single-edged straight blade clearly identify out of the specialists to mark main typological characteristics of
number of similar findings of blade arms on the terri- such type of Tibetan weapons and fix peculiarities of
tory of Southern Siberia and Central Asia. construction of its blades (LaRocca, 2006; Пронин,
In fact, similar guards and trapezoidal pommels could Москвитин, 2010; Бобров, Пронин, 2011; Пронин,
be seen among both Manchurian and Tibetan arms Худяков, 2011). The reconstructed technology shows
complexes. The question about the supposed Manchu- us that such type of broadsword blades have usually
rian or Tibetan origin of such details is now opened. been made of specially combined rods of harder and
The question about borrowings of decorative elements softer iron (Пронин, Худяков, 2011). Harder and soft-
of blade arms of Tibetans and Manchurians is now er iron rods had different carbon intensity.
opened, too (Скобелев, 2006: 168 - 169; Горелик, In this case, design, construction peculiarities and
2004). form are a reliable basis for determining the chro-
Facts of borrowings of Manchurian style pommel nology and the origin of the item. Small details of
and guard (as well as such design on “yangmaodao” its mount (guard, pommel, suspension, etc.) require
and “luedao” sabers of highest Qin empire officials less laboriousness and could be adopted or borrowed
and militaries of XVII – XVIII centuries) have been by contacting nations more easy. The technology
already fixed by foreign researchers and the author of blade making is the most complicated part of the
(LaRrocca, 2006: 168-169; Huang Pujiang, 2007; broadsword (or any other blade weapon) production
Бобров, Пронин, 2011). Chinese researches have process. Blade making technology is among the most
fixed details of décor and design of ceremonial Qian- conservative skills in traditional cultures. Such tech-
glong broadswords (2nd half of XVIII century) which nology is based on a complicated mixture of objective
are totally common with its Tibetan analogies, too factors and reasons: resources available; technological

24
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

traditions; religious traditions; technical level of tra- softer dark iron supposed to be a “female” iron (mo
ditional technology development and military tactics lsags) and harder light-colored iron supposed to be a
demands, etc. “male” iron (pho lsags). This technology provided Ti-
Being the main and most conservative part of a sword betan blades with necessary flexibility and strength.
production process, the blade making technology re- Harder light-colored iron formed a cutting edge, butt
sists external influences and borrowings. For example, and tip of a blade. The ends of iron rods forged to-
our research of Tibetan broadswords with an oblique gether and formed a blade’s tang.
tip and single-edged straight blades from United Peculiarities of a modern condition of the broad-
States and Great Britain museums and private collec- sword, as well as longitudinal recesses existence tell
tions from Israel and China shows that such broad- us about different corrosion processes for softer and
swords have had lots of variations of pommel, guard, harder iron with different carbon intensity. The cor-
suspension mounts and decorations instead of one rosion processes have formed an unusual relief of the
type, similar size and construction of blades (Пронин, blade (Figure 6). Layers of harder iron became less
Москвтитн, 2010; Бобров, Пронин, 2011; Пронин, damaged than layers of softer iron. Damaged layers of
Худяков, 2011). softer iron with less carbon intensity have formed the
Detailed research of the broadsword from Koya 3 mentioned longitudinal recesses on both sides of the
burial ground allows us to specify all its characteris- blade (Figure 2/ 1 – 3).
tics (Figure 1). Common length of the blade is 55 cm. Remaining parts of blade’s mount (pommel parts and
Maximum width (in the middle part) of the blade is flat oval guard) were widely spread across China,
about 3,3 cm. Single-edged straight blade is covered Mongolia, Southern Siberia and Central Asia (Figure
with 5 longitudinal stripe recesses on each side. At first 7/ a – в; 8). These parts are hardly could tell us about
publications these recesses were mistakenly attributed the origin of the broadsword. Only in conjunction
as fullers by the broadsword’s first researchers. with its blade described before we can find similarity
During visual inspection author has found that these with Eastern-Tibetan straight broadswords. Examples
longitudinal stripes are all irregular and have a dif- of broadswords from Eastern Tibet with trapezoidal
ferent depth (Figure 2). Further detailed inspection pommel, flat horizontal guard and straight single-
of the blade with using of macro photo and different edged blade with oblique tip are known (LaRocca,
light helped us to find that all these stripes are come 2006; Бобров, Пронин, 2011].
together near by the oblique tip (Figure 3/ 6 – 8). More The iron broadsword described in our article allows us
over, one of these stripes at 1/3 from the tip has been to fix single fact of using of the straight broadsword
damaged and transformed into small detachment part made in the Eastern-Tibetan traditional manner on
by corrosion (Figure 4/ 1 – 2). The direction line of the territory of Southern Siberia. This fact allows us
the detachment is the same with one of longitudinal to widen the area of Tibetan blade arms spreading.
stripe. Similar detachment is also exists at blade’s tang Tibetan arm complexes of the Late Middle Ages are
near by the guard (Figure 5/ a, b). differ from Central Asian, Eastern Asian and Southern
Characteristics and location of mentioned longitudinal Siberian arm complexes of the same period. Straight
recesses are close to the known examples of promi- broadswords have dominated among other Tibetan
nent Tibetan hairpin pattern of a blade from XVII – blade arms, which had been close to the Mongolian
XIX centuries (LaRocca, 2006; Пронин, Москвитин, arm complex in which straight broadswords were
2010; Бобров, Пронин, 2011; Пронин, Худяков, also popular. Special researches outlined the close
2011). Recesses are comes together near by the oblique contact in the development of Tibetan and Mongo-
tip – this is a typically Tibetan element of such a pat- lian arms and armor (according to the close features
tern, Thur, of forged blades. European and US special- of both arms and armor). As for the armor complex
ists describe such pattern as “hairpin pattern” (Stone, the Mongolian influence was fixed as dominating,
1999; LaRocca, 2006; Пронин, Москвитин, 2010; but as for the blade arms the Tibetan influence on
Бобров, Пронин, 2011; Пронин, Худяков, 2011). A Mongolian weapon have been dominating (Бобров,
common example of hairpin pattern usually consist Худяков, 2008: 614 - 615). At the same time, part of
of 5-7 dark lines and 6 light lines (Бобров, Пронин, Central Asian nobility (for example, Dzhungarian and
2011: 247). This pattern indicates that the blade is Kukunor feudal lords) probably has used swords and
made of 3 folded rods (or “hairpins”) of dark softer broadswords of Tibetan production. Oirats-Khoshouts
iron and alternating with 3 rods of harder light colored who had settled down in Central Tibet and Kukunor
iron with a single rod of softer dark iron in the center. in XVII c. have also used Tibetan blades (Ibid.: 260).
In such way special pack of iron rods is formed before Such facts allow specialists to suggest opportunities of
forging process. According to the Tibetan tradition spreading of Tibetan blades in Central Asia (Пронин,

25
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Москвитин, 2010: 206 - 207). Горелик М. В. 2004

To sum it up, the research of the straight broad- Клинки Тибета // «Прорез». 2004. № 4. С. 13–16.
sword from burial mound #3 of Koya burial ground Рерих. Ю. Г. 1999
on Yenisei river allow us to receive new information Тибет и Центральная Азия: статьи, лекции, переводы. Самара:
about design peculiarities of broadsword blades with ИД «Агни», 1999. 368 с.
oblique tip, correct chronology and origin of the item
Уоддель А. 1906
which has been already published. We got the impor- Лхаса и ее тайны. Очерк тибетской экспедиции 1903 – 1904 гг.
tant information about different corrosion processes of СПб.: Типография П.Ф.Пантелеева,1906.- 353 с.
softer and harder iron with different carbon intensity.
The problem of this broadsword appearance in the Цыбиков Г. Ц. 1919
Буддист – паломник у святынь Тибета. Изд. РГО. Пг., 1919. 472 с.
Yenisei region, Khakassia, is still opened. One who Решетов А. М. 1969
will research it have to analyze the fact of obsequies
which could be described as cremation on the side, Тибетская коллекция МАЭ (материальная культура) // Культура
followed by imitation burials on the burnt wooden народов зарубежной Азии и Океании: Сб. Музея антропологии
и этнографии. Л., 1969. Вып. 25. С. 128–133.
platform.
Stone G. C. 1999
REFERENCES A Glossary of the Construction, Decoration and Use of Arms and
Armour in All Countries and in All Times. New York: Dover Publi-
cations, 1999. 694 p. (на англ. яз.)
Выборнов А. В., Нечипоренко В. Н., Скобелев С. Г. 2003
Новая разновидность погребального обряда на Среднем Енисее
в позднем средневековье – начале нового времени // Археология ILLUSTRATIONS
Южной Сибири и Центральной Азии позднего средневековья.
Новосибирск, 2003 г. Figure. 1. The broadsword from tomb No. 3 Koya 3 at Yenisei river
(iron):
Скобелев С. Г. 2006 А – Common view, obverse;
Новая назодка палаша в позднесредневековом погребении Б – Common view, reverse
на Енисее // Вестн. Новосиб. Гос. Ун-та. Серия: История,
филология. 2006. Е. 5, вып. 3 (приложение 2): Археология и Figure. 2. Damage: small detachment part at blade’s tang near by
этнография. С. 150–176. it’s guard:
А – Close view (macrophoto; no scale);
Пронин А. О., Москвитин И. А. 2010 Б – Common view (macrophoto; no scale)
Тибетский меч (палаш) па-дам с богатой оправой в
традиционном стиле // Вестник Новосибирского гос. ун-та. Figure. 3. Trapezoidal pommel of Koya 3 broadsword (iron):
Серия: История, филология. 2010. Т. 9, вып. 7: Археология и А – Obverse (macrophoto; no scale);
этнография. С. 206–212. Б – Reverse (macrophoto; no scale);
В – Common view at the blade’s tang from the guard side (macro-
Бобров Л. А., Пронин А. О. 2011 photo; no scale)
Тибетские палаши со скошенным острием из музейных
собраний Великобритании и США // Вестник Новосибирского Figure. 4. Metal pattern (longitudinal stripes) of Koya 3 broad-
гос. ун-та. Серия: История, филология. 2011. Т. 10, вып. 3: sword:
Археология и этнография. С. 245–255. 1 – Common view of 1/3 part of the blade near by the oblique tip
(macrophoto; no scale);
Пронин А. О., Худяков Ю. С. 2011 2 , 3, 4, 5 – Longitudinal stripes at 1/3 near by the blade’s tip (mac-
Тибетские палаши па-дам XVIII–XX вв. из частных собраний rophoto; no scale);
Китая и Израиля // Вестник Новосибирского гос. ун-та. 6 – Recesses are comes together near by the oblique tip («hairpin»),
Серия: История, филология. 2011. Т. 10, вып. 5: Археология и obverse (macrophoto; no scale);
этнография. С. 268–279. 7 - Recesses are comes together near by the oblique tip («hairpin»),
reverse (macrophoto; no scale);
LaRocca D. J. 2006 8 – «Hairpin», common view (macrophoto; no scale)
Warriors of the Himalayas. Rediscovering the arms and armor of
Tibet. New York: The Metropolitan Museum of Art; New Heaven – Рис. 5. Metal pattern of the blade:
London; Yale University Press, 2006. 308 p. (на англ. яз.) 1 – 3 Longitudinal stripes at different parts of the blade (macro-
photo; no scale)
Huang Pujiang 2007
Zhongguo Daojian. Jinan: Mintian, 2007. 252 p. Рис. 6. Damage: small detachment part near by the blade’s tip at
1/3 of the blade:
Бобров Л. А., Худяков Ю. С. 2008 А – Close view (macrophoto; no scale);
Вооружение и тактика кочевников Центральной Азии и Южной Б – Common view (macrophoto; no scale)
Сибири в эпоху позднего Средневековья и Нового времени (XV
– первая половина XVIII вв.) / Под ред. В. П. Никонорова. СПб.: Рис. 7. The result of corrosion processes – an unusual relief of the
Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. 770 с. blade had been formed (macrophoto; no scale; side light)
Рис. 8. Koya 3 broad sword guard common view (no scale)

26
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Рис. 4

Рис. 1 Рис. 2

Рис. 5

Рис. 3

Рис. 7 Рис. 8 Рис. 6

27
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

THE VISITOR CENTER PROJECT OF THE

ARCHAEOLOGICAL SITE AT METROPOLIS IN IONIA

İONİYA METROPOLDE ARKEOLOJİK SİTENİN

ZİYARETÇİ MERKEZİ PROJESİ

Ali Kazım ÖZ
Dokuz Eylul University, Izmir, Turkey

XÜLASƏ The main factors of formation are rational opinion of

Layihə Türkiyənin İzmir vilayətində Türkiyə modern architecture, in addition to certain proportions
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Metropol Qazıntı and simple geometries of the ancient architecture.
İdarəsi tərəfindən hazırlanıb. Ziyarətçi Mərkəzi Layihəsi The building complex which contain three different
tarixi və ətraf mühitlə bağlı məlumatları təbliğ etmək və functions such as management, sales and common
regionda cəlbedici və nüfuzlu struktur mərkəzi olmaq areas, were placed in connection with the plan of
ancient urban ruins. The closed and semi-closed
üçün təşkil edilmişdir. Layihənin əsas prinsiplərinə
structures tak place in total 300 sq.m in the project
görə arxeologiya və təbiət arasında bir sinerji yaratmaq
area.
tarixi məlumatlara keçid prosesinə nəzarət etmək,
mövcud yaşıl sahənin qorunmasını davam etdirmək, The ancient city of Metropolis which means city of
vizual davamlılığı təchiz etməklə və yarı qapalı the Mother Goddess is situated in western Turkey,
məkanlar qurmaqla mühitin qorunması müəyyən edilir. ancient region of Ionia (Fig 1.). The first settlement
Binaların hamısı təbii torpaqdan ayrılıb, özülü yoxdur was founded during the Early Bronze Age about 5000
və struktur quruluşu dəyişmişdir. Belə ki, xarabalıqlar years ago on the Acropolis. In the Hellenistic Period
fiziki müdaxilə tələb etmir. Formalaşmasının əsas (3rd–1st century BC) Metropolis was fortified with
faktorlarında müasir arxitekturarın məqsədyönlü impressive walls and monumental public buildings
fikirləri ilə yanaşı, müəyyən nisbətdə qədim memarlığın mostly granted by the citizens were erected. During the
sadə həndəsi göstəriciləri var. Bina kompleksi 3 müxtəlif Roman Imperial period, population and city capacity
kompleksdən ibarətdir. Belə ki, idarəetmə, satış və covered an extensive area (Fig 2.). Being on the main
ümumi sahə qədim şəhər xarabalıqları ilə əlaqəli planda road between Smyrna and Ephesus, trade developed
yerləşdirilmişdir. Bağlı və yarı-bağlı strukturlar layihə rapidly and became one of the main sources of income
ərazisində ümumi olaraq 300 kv.m yer tutur. as well as farming and agriculture. During the late
Byzantine period, the city was gradually decreased
in size but a new fortress was built in eastern slope
SUMMARY
of city around the 13th century AD to defense against
The project was designed by the Turkish Ministry of
Turkish conquest1.
Culture and Tourism and the Directorate of Metropolis
The archaeological excavation of Metropolis was
Excavation in Izmir province of Turkey. The Visitor
begun by Prof. Dr. Recep Meriç in 1989 and sponsored
Center Project is organized to promote the historical
by the Ministry of Culture of Turkey, Dokuz Eylul
and environmental awareness and to become as a
University, the Municipality of Torbali and Philip
center of attraction and prestigious structure in the
Morris International. All of city area was set up as an
region. Basic principles of project are determined
archaeological site in 1992 and then mostly part of site
such as creating a synergy between archaeological site
has been expropriated by the Ministry of Culture. In
and nature, monitoring output process of historical
consequence of excavation, acropolis, theatre, stoa,
data, ensuring the continuation of the existing green
bouleuterion, bath-gymnasium, great Roman bath,
area, providing visual continuity and sustainability
mosaic halls, atrium houses, workshops and Byzantine
of environment owing to the semi-closed spaces. All
church were unearthed. Therefore, Metropolis Visitor
of the buildings detached from the natural ground,
Center (MVC) welcomes visitors to a spectacular
have no foundation and were removable structure that
does not require physical intervention to the ruins. 1 The brief history is summarized from a guide book of Metropolis (Ay-
bek S., Meric A. E. and Oz A. K. 2009).

28
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

panorama of archaeological site that occurred for and Directorate of Metropolis Excavation. First phase,
thousands of years. the architectural design and constructive decision
Metropolis is located in a slope of ancient Gallesion were taken by the Architectural Office of Metropolis
Mountain and Caystrus Valley area that surrounds Excavation. The preliminary cost estimates of this
visitors by a landscape. Visitor Center offers phase were generated with the sources of MESEDER
opportunities to learn about and understand the and Sabanci Foundation. Second phase, the site
awesome archaeological events. The visitor experience circulation system and city furniture designed by the
at the site and in the MVC provides a framework Application Office of Cultural Ministry. Finally, the
for conveying a broad interpretive story. By careful budget for application of all projects is covered by The
integration of site design elements, interpretation of Ministry of Culture and Tourism of Turkey.
the archaeological, cultural and natural components Development of the vision for the Metropolis Visitor
of the region can provide a compelling experience. Center involved a collaborative process by engaging
Thematic story lines can take the visitor back in time, numerous public and private organizations. Qualified
with dynamic aerial views, simulations of the ancient consultants facilitate a visioning process and provide
time processes and illustrations of where the visitor is conceptual design plans for the Metropolis Visitor
in relationship to the overall landscape. Attention to Center. The project staff and consultant team included:
way finding, site circulation systems, vehicle access, Yakup HARMANDA (Architect, Application Office
overlook terraces, resting area, universal accessibility of Cultural Ministry)
and developing a strong connection between the Hasan H. ÖZTÜRK (Architect, Application Office of
building and environment contribute to a positive Cultural Ministry)
visitor experience2. Yeliz KÖSE (Landscape Architect, Application Office
Site options with sensitive planning and design, will of Cultural Ministry)
create a model for architectural stewardship and Ali Kazım ÖZ (Dr. Architect, Metropolis Excavation)
recreation. The Ministry of Culture and Tourism, Pınar KARATAŞ (Architect, Metropolis Excavation)
the Directorate of Metropolis Excavation, Sabanci Ayhan NUHOĞLU (Assist. Prof. Dr. Civil Engineer,
Foundation and the Association of Metropolis Lovers Ege University)
(MESEDER) and other architectural participation Yılmaz Gökçe DÜZ (Mechanical Engineer)
process for the MVC worked closely with stakeholders An Advisory Committee was formed to represent
who represent the interests of the surrounding the interests of the surrounding community. Public
community. Workshops and presentations gathered and non-profit organizations guided the development
useful feedback during the design process by engaging of programmatic and interpretive goals for the
the participants in a focused and constructive dialog. Visitor Center and provided a structure for review
Gathering input from a broad range of perspectives and approval. The Advisory Committee included
ensured the evolution of good ideas and strong goals the following individuals as representatives of their
which have been distilled into a successful site plan. respective agencies:
The Project of Site Management and Visitor Center at Serdar AYBEK (Assoc. Prof. Dr. Archaeologist, Director
Metropolis was approved by the Cultural and Natural of Metropolis Excavation)
Heritage Conservation Board of Izmir (KTVKK) in Recep MERİÇ (Prof. Dr. Archaeologist, Yasar
June, 2012. Projects were prepared on the basis of University)
related the regulation on the Environmental Design Arzu AMİRAK (Director of MESEDER)
Projects3. Otherwise, the international conventions, Hasan Onur ARDA (Accountant, MESEDER)
charters and resolutions have contributed to project as Dürrin SÜER (M + D Architecture)
a significant role4. Zeynep AKTÜRE (Assist. Prof. Dr. Architect, Izmir
Generally, the process was executed by two main Institute of Technology)
councils, the Application Office of Cultural Ministry Fehmi DOĞAN (Assist. Prof. Dr. Architect, Izmir
2 Some items of thematic design have inspired by the Visitor Center of Institute of Technology)
Dry Falls in Coulee City, Washington State, USA.
3 The Regulation on the Procedures and Principles of the Preparation,
Presentation, Application, Control and Authors of the Conservation Plans and The Architectural Project. The main purpose of
Environmental Design Projects, 2005, The Ministry of Culture and Tourism
in Republic of Turkey. the project is to enhance history and environmental
4 Most important documents are; Convention Concerning the Protection awareness by expanding scope of the excavation site
of the World Cultural and Natural Heritage by UNESCO, 1972; European
Convention on the Protection of the Archaeological Heritage by COE 1992;
and visitor center. In this context, the principles were
Burra Charter by ICOMOS 1999; International Cultural Tourism Charter by adopted to convert area for the use of multi-purpose
ICOMOS 1999. Some of these documents were signed by Turkish Govern- center dependent to the existing zoning regulations
ment and published in Oz A. K. and Guner S. 2007.

29
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

and conservation plans. Metropolis (Fig 3).

Below principles are intended in order to preserve the In order to be kind of the Ecological Building,
archaeological wealth and live in Metropolis; measures were introduced for the use of energy,
- analyze solidarity between history and nature as a water and materials. For this purpose, passive air-
design principle, conditioning, solar energy and natural light were
- experience unearthed historical databases as well used as far as possible. The pollution prevention will
as archaeological findings and monuments during be provided by selling packaged foods in cafeteria.
excavation, In addition, tables, chairs, coolers and extra shelters
- keep on currently and basic agricultural activity won’t be furnished in outside.
(such as olive collection) as a continuation of
green space, Principles of Landscape Design. The landscape
- arrange spatial and socio-cultural organizations for plan will be applied in the context of respecting for
the attraction of young people and children, nature and history. Parking area for cars and buses will
- ensure the continuity between environment and be placed among the olive trees. If possible, olive trees
open or semi-open spaces. on the field can be kept on or moved out of the protect-
ed area. After parking, the visitors can be able to reach
Principles of Architectural Design. Today, train- the Welcome Center owing to natural stone path. The
ing is structured around the concepts of site seeing, pedestrian circulation system has an ability to monitor
doing, trial etc. Therefore, the basic principle of de- activities and workshops of the excavation area. The
sign is evaluating of this framework for the Visitor conversion of green space and imitation models pro-
Center at Metropolis. Consciousness of history can be vided to enrich the area. The observatory terraces seen
created owing to teaching of cultural values and social as an element of the horizontal circulation were com-
life of the past. For this reason, MVC and its surround- pletely directed to the excavation areas to perceive in
ing were designed as a focal point and center of attrac- different view. Using terraces and ramps as a means of
tion that collects people. Great efforts have been made horizontal and vertical circulation are provided conve-
to create re-experience the history within facilities of nience transportation for the people with disabilities.
green areas, observation terraces and pedestrian roads. Aesthetic and secured lighting schemes are planned at
Watching the excavation work and other activities will regular intervals In order to clarify the entire site. Some
be extremely informative while getting a trip or visit- of the existing lighting network masts will be used for
ing the exhibition. closed circuit camera system. Thus, the Visitor Center
All structures were built in the form of masses that and site of Metropolis was literally defined as public
do not require physical intervention to the floor. They space and has been entered easily.
are detached from the ground, without foundation and
removable buildings. Thus, the image of “temporality” Conceptual Organization. The diagram shows the
is created by using of half open structure and continuity conceptual organization of the interpretive areas of the
of the natural layout. The ‘’transparence’’ moved to the Metropolis Visitor Center and site (Fig 4). These con-
forefront in the structure that may be a prestige project ceptual exhibit plans have been developed in coordina-
for the region. The materials of all buildings consist of tion with the architecture, landscape architecture and
panel walls, large opening windows, laminated wood with key site features in mind. The complex consist
covering and traverse road (Fig 7-8). Infrequently, the of two main structure; administrative (management
masonry stone walls should be especially used for office) and communal (common use) buildings. The
retaining wall to relate ancient times. As a requirement administrative complex has parking, entrance, ticket
in hot climates, all buildings have large porch and office, shops, semi-open turnstiles, interpretive gallery
terraces in order to create shaded areas (Fig 9-10). for temporary exhibition, manager office, security and
Structures composed with the masses of “simple” storage rooms (Fig 5). The size of rooms is varied be-
geometry that connected with terraces, square and tween 10 and 25 m2 maximum. After main square, the
ramps. They are regular systematic relationship communal complex is formed by three blocks which
established between all of the functions associated are multi purpose hall for using of 3D show and meet-
with this context. The rational structures are formed ing, cafeteria and toilets (Fig 6). All blocks converge
by certain proportions of the modern architecture and to each other by the porch and semi-open terraces.
exact geometry in the ancient world. The position,
orientation and dimensioning of Visitor Center are Conclusion. The Visitor Center Project of Metropo-
made up with the traces of ancient settlement in lis would be beneficial for territory. Especially, scien-

30
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

tific and educational value will improve to intensive Oz A. K. and Guner S. 2007
research and teaching about the past. Thus, some Uluslararasi Kulturel Miras Mevzuati, KUMID
progress can be achieved to protect the antiquities, Publication, Istanbul.
contribute archaeological knowledge and educate
visitors. However, economic value will also appreci-
ate to provide monetary benefits for the region. The
economic capability of the site as a tourist destination
can be derived from the site’s heritage values and sig-
nificance. As an aesthetic value, the architectural proj-
ect forming with modern and simple structure can be
a good example for the annexes of other ruins. Three
main items summarize the project: simplicity, trans-
parence and temporality.
New target of Metropolis Excavation and its
stakeholders must be preparation of a Site Management
Project5. For this purpose, a new cooperation
is required with partners such as directorate of
Metropolis Excavation, Ministry of Culture and
its local departments, universities, subnational
administration, sponsors, NGO’s and private offices.
Stakeholders also include professionals from various
disciplines such as archaeology, history, architecture,
city planning, heritage conservation, tourism and
economy studies who may offer expert opinions about
the place.

REFERENCES

Dry Falls Visitor Center, 2009

Dry Falls Visitor Center Area Design, Washington
State Parks and Recreation Commission, Portland.

Myers, D. Smith, S. N. and Shaer, M. 2010

A Didactic Case Study of Jarash Archaeological Site
Jordan: Stakeholders and Heritage Values in Site
Management, The Getty Conservation Institute, Los
Angeles.

Aybek. S. Meric A. E. and Oz A. K. 2009

A Mother Goddess City in Ionia: Metropolis. Homer
Books. Istanbul.

Tuna N. 2011
“The Archaeological Heritage Management of Ilisu
Salvage Project”, in Tuna N. and Doonan O. (Eds.)
Salvage Project of the Archaeological Heritage of the
Ilisu and Carchemish Dam Reservoirs Activities in
2002, 1, 265-320, TACDAM, Ankara.

5 The sections of 108-118 of the Operational Guidelines for the Imple-

mentation of the World Heritage Convention by UNESCO 2012 state the
following with regard to management of sites. Example projects of site
management in other archaeological cities such as Jarash (Myers, 2010) and
Hasankeyf (Tuna, 2011) will be helpful for this project.

31
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Fig 1. Turkey map

Fig 2. Metropolis city plan Fig 4. Location plan of MVC

32
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Fig 5. Administrative Buildings plan

Fig 6. Communal Buildings plan

Fig 3. Design concept

Fig 7. Section detail

33
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Fig 8. Building section

Fig 9. Entrance view

Fig 10. Cafeteria illustration

34
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Изучение тюркских древностей Южной Сибири

европейскими учеными XVIII в.

Study of TurkIc antIquItIes of Southern SIberIa by

European scIentIsts In 18th century

Alisa Borisenko
Novosibirsk State University, Novosibirsk, Russia

ABSTRACT материалы этой экспедиции были опубликованы Ф. И.

The study of the turkish antiquities of southern Si- Таббертом фон Страленбергом, в 1730 г. В его книге
beria began in the XVIII century, when in Russia in- были представлены стела с рунической надписью с р.
vited European experts to conduct research. During Уйбат и древнетюркское каменное изваяние с р. Тесь.
the expedition in 1722 by D.G. Messerschmidt was В 30-е гг. XVIII в. в Южной Сибири работал сухопутный
opened to the world of science ancient monuments, отряд Великой Северной экспедиции, одной из целей
which he called runic. They have also been discove- которой был осмотр древних памятников, открытых
red and documented the ancient Turkic stone statues предшественниками. Г. Ф. Миллер и И. Г. Гмелин
and sculptures of animals with a memorial complex осмотрели в г. Тобольск каменные изваяния и стелы с
in the Minusinsk basin. For the first time the materi- надписями, а И. В. Люрсениус, художник экспедиции,
als of the expedition were published F.I. Tabbert von зарисовал эти памятники Скульптура барана была
Strahlenberg background, in 1730 in his book were найдена на г. Кызыл-Чибага, две скульптуры львов
presented stele with runic inscription to p. Uibat and – в долине р. Шушь. В течение долгого времени эти
ancient Turkic stone statue with a p. Tes. In 30-ies. памятники приписывались мифическому древнему
XVIII century. in southern Siberia, a land unit worked народу чудь. В конце XIX в. ученые определили их
the Great Northern Expedition, one of whose goals принадлежность культуре древних тюрок. Эти рисунки
was the examination of ancient monuments, open the- представляют значительную ценность, поскольку сами
ir predecessors. G.F. Miller and I.G. Gmelin examined памятники до настоящего времени не сохранились, и
at Tobolsk stone statues and stelae with inscriptions, изучать их можно только по этим рисункам.
and I.V. Lyursenius, the artist of the expedition, sketc-
hed these monuments sheep sculpture was found on XÜLASƏ
the Kyzyl-Chibaga, two statues of lions - in the valley Cənubi Sibir Türklərinin qədim tarixinin öyrənilməsi
Shush. Over time, these monuments were attributed to Rusiyaya dəvət olunmuş Avropa alimləri tərəfindən
a mythical ancient nation Chud. At the end of the XIX XVIII əsrdə başlanmışdı. 1722-ci il ekspedisiya-
century scientists have determined they belong to the sı zamanı D.Q.Messerşmidt elm dünyasına və bü-
culture of the ancient Turks.These figures represent tün dünyaya qədim türk yazılı abidələrini təqdim
a significant value as monuments to themselves until etdi ki, o bunu Runi adlandırdı. O həmçinin qədim
now have not been preserved, and they can only learn türklərin daş heykəllərini və Munisinsk hövzəsində
from these pictures. heyvan heykəllərini komplekslə birgə açmış və
müəyyənləşdirmişdi. Bu ekspedisiyanın materialları
РЕЗЮМЕ ilk dəfə F.İ.Tabbert fon Strahlenberq tərəfindən 1720-
Изучение тюркских древностей Южной Сибири cu ildə işlənmişdi, onun kitabında Runi yazısı ilə stela
началось в XVIII в. европейскими учеными, vardı: Uybat, qədim türk daş heykəlləri, Tes və s.
приглашенными в Россию. Во время экспедиции в XVIII əsrin 30-cu illərində Cənubi Sibirdə Böyük
1722 г. Д. Г. Мессершмидт, уроженец г. Данциг, открыл Şimal Ekspedisiya dəstəsi işləyirdi, onlardan birinin
для науки и всего мира памятники древнетюркской məqsədi qədim abidələrin öyrənilməsi idi. Q.F.Miller
письменности, которую он назвал рунической. Им были və İ.Q.Qmelin Toboslk şəhərində daş heykəllərə
также открыты и зафиксированы каменные изваяния və yazılı stelaya baxış keçirmişlər. Ekspedisiyanın
древних тюрок и скульптуры животных с поминальных rəssamı İ.V.Lyursenius Qızıl-Çibaqada tapılan qoyun
комплексов в Минусинской котловине. Впервые heykəllərinin və Şuş vadisində iki şir heykəlinin üzü-
nü köçürmüşdür. Uzun müddət ərzində bu abidələr

35
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

qədim mifik Çud millətinə aid idi. XIX əsrin sonların- экспедиции Д. Г. Мессершмидтом и его коллега-
da alimlər onların qəim türk məəniyyətinə aid olma- ми, относятся к разным группам памятников, раз-
sını müəyyən etdi. Bu rəsmlərin mühüm əhəmiyyəti личным культурам и историческим эпохам. Среди
vardır, belə ki, abidələr bu dövrümüzə qədər qoru- них петроглифы, каменные стелы и изваяния, ме-
nub saxlanmayıblar, yalnız bu rəsmlərə görə onları таллические вещи. Отдельные описания и рисунки
öyrənmək mümkündür. в разное время издавались и переиздавались В. В.
Радловым, М. Г. Новлянской, Т. К. Шафрановской,
Начало изучения и коллекционирования древно- Ю. Г. Белокобыльским, А. А. Формозовым, Б.
стей в Сибири связано с деятельностью немец- Брентьесом, Р. С. Васильевским и др. исследова-
ких ученых, которые были приглашены в Россию телями (Радлов, 1989; Новлянская, 1970; Шафра-
Петром I. В 1718 г. им был издан указ, согласно новская, 1994; Белокобыльский, 1986; Формозов,
которому все древние предметы, найденные в зем- 1986; Brentjes, Vasilievsky, 1989). Для изучения
ле - из камня, из железа или меди, человеческие истории и культуры древних и традиционных куль-
кости, кости животных, рыбы или птицы, непохо- тур населения Северной и Центральной Азии их
жие на современные - предписано было сдавать ценность не одинакова. Некоторые из них важны
в казну через сибирскую администрацию за хоро- с точки зрения первого опыта фиксации наскаль-
шее вознаграждение. Однако, отечественных спе- ных рисунков, представляют в первую очередь
циалистов, которые смогли бы квалифицировано историографический интерес. Таковы, например,
описать, изучить, сохранить такие предметы в этот рисунки людей и животных, различных знаков,
период в стране не было. Поэтому было решено сделанные в ходе осмотра Томской писаницы и
пригласить их из заграницы. Так как Россия име- петроглифических памятников на Енисее, зари-
ла устойчивые научные, образовательные, куль- сованные с каменных стел и плит, установленных
турные связи с германскими государствами, то и в стенах оград курганов тагарской культуры. Они
первые ученые, были приглашены именно оттуда. выполнялись художником Карлом Шульманом,
В апреле 1718 г. в Санкт-Петербург прибыл Да- одним из участников экспедиции, весьма прибли-
ниил Готлиб Мессершмидт, который должен был зительно. Их нельзя считать точными копиями, на
провести ряд исследований. Одной из задач его них не соблюдены пропорции и точное расположе-
экспедиции стало изучение древних памятников. ние фигур.
Экспедиция длилась почти 10 лет, был собран Но Д. Г. Мессершмидтом были сделаны и очень
обширный материал по этнографии и археологии важные для науки открытия, и особенно, для исто-
Сибирского региона. Однако по возвращению в рии изучения древнетюркской культуры народов
Санкт-Петербург ученый обязан был оставить все Северной и Центральной Азии. Так, им были от-
собранные данные и коллекции в недавно создан- крыты памятники древнетюркской письменности,
ной Кунсткамере. Согласно договору, подписан- которую он назвал рунической по сходству рисун-
ному им с Медицинской канцелярией (так как по ков с древними германскими рунами. Им были
специальности Д. Г. Мессершмидт был медиком), также открыты и зафиксированы каменные извая-
он не имел права работать с ними и публиковать ния древних тюрок и скульптуры животных с по-
результаты своего труда. К сожалению, судьба минальных комплексов в Минусинской котловине.
собранных им коллекций была печальна. Боль- В конце весны и в течение лета 1721 г. экспедицией
шинство экспонатов погибло во время пожара в Д. Г. Мессершмидта было зафиксировано несколько
Кунсткамере в 1747 г. Скудная часть собранных памятников рунической письменности в Минусин-
материалов, которая досталась ученому, также ской котловине. В мае того года на территории древ-
погибла во время кораблекрушения в Балтийском него могильника на левом берегу среднего течения р.
море, возле г. Пилау, когда Д. Г. Мессершмидт воз- Уйбат, выше впадения в него р. Беи была обнаружена
вращался домой в Германию. Однако часть вещей стела с рунической надписью, которая в настоящее
все же была зарисована художниками рисовальной время хранится в Минусинском музее. Эта надпись
палаты и сохранилась в графическом воспроизве- представляет собой древнетюркскую эпитафию
дении в альбоме «Сибирские куриозы», благодаря (Кляшторный, Лившиц, 1978. С. 40). (Рис. 1).
чему они доступны для изучения в настоящее вре- В начале января 1722 г. в Енисейской степи. Непо-
мя научной общественности. Кроме того, ряд за- далеку от Абакана был раскопан курган, на кото-
рисовок было выполнено в ходе экспедиционных ром стоял камень с «каракулями» (Messerschmidt,
работ. Судя по этим сохранившимся рисункам, 1962. S. 167). Эти рисунки были пересняты Кар-
археологические материалы, собранные во время лом Шульманом, художником экспедиции. Д.

36
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Г. Мессершмидтом были проведены раскопки Худяков, 1999. С. 9-14).

кургана, сделан небольшой план захоронения Таким образом, в результате работы первой рос-
(Messerschmidt, 1962. S. 168-169). Это были пер- сийской экспедиции научное сообщество получи-
вые в Сибири раскопки археологического памят- ло возможность познакомиться с неизвестными
ника с научной целью. Судя по описанию, ученый ранее памятниками культуры древних тюрок в Ми-
раскопал курган тагарской культуры раннего же- нусинской котловине. Территория многих районов
лезного века. Сибири и Центральной Азии оставалась для евро-
В конце января 1722 г. в степи в районе р. Тесь пейцев Terra incognito. Открытые археологические
были обнаружены курганы, расположенные, со- объекты позволяли лучше узнать народы и этносы,
гласно Д. Г. Мессершмидту, по кругу. Среди них которые проживали в древности на их территории
стояла каменная статуя. Это было изображение и оставили эти изобразительные и скульптурные
«старого человека с усами». На изваянии были та- памятники.
кие же рисунки, что и на встреченных ранее сте- Учитывая результаты экспедиции Д. Г. Мессерш-
лах. Их сохранность была довольно плохой. И все мидта, показавшие уникальные культурные осо-
же К. Шульман зарисовал то, что было возможно. бенности Сибири, Российская Академия наук от-
Судя по рисункам, это было изваяние древнетюрк- правила в Сибирь очередное исследовательское
ской культуры с рунической надписью на спине, путешествие в 1730-1740-х гг. В ходе работы Вели-
которое впоследствии получило название «Тесин- кой Северной экспедиции, были заново осмотрены
ский богатырь». В настоящее время это изваяние и описаны многие археологические памятники на
хранится в Минусинском музее. (Рис. 2). территории Южной Сибири, обнаруженные Д. Г.
Им были также осмотрено древнетюркское камен- Мессершмидтом.. В ее составе в Южной Сибири
ное изваяние, изображающее мужчину на р. Чер- работал ее сухопутный отряд, одной из целей ко-
ный Июс. Согласно рисункам из материалов экс- торой был осмотр древних памятников, открытых
педиции это изваяние представляло собой воина с предшественниками. Возглавлявший его академик
саблей и каптаргаком на поясе и сосудом в правой Г. Ф. Миллер вместе со своим коллегой И. Г. Гме-
руке. (Рис. 3). Д. Г. Мессершмидт считал, что оно линым неизменно посещали те памятники, о кото-
изображает китайца или имеет следы китайского рых сообщали ранее их предшественники, в том
влияния. Ф. И. Страленберг интерпретировал из- числе, и местонахождения древнетюркских древ-
ваяние как культовый объект «минусинских татар» ностей. Так, они осмотрели в г. Тобольск камен-
(Борисенко, Худяков, 2005. С. 83). ные изваяния животных и стелы с надписями, а И.
Во время пребывания в Красноярске участники В. Люрсениус, художник экспедиции, зарисовал
экспедиции осмотрели и зарисовали каменные их. Эти рисунки были опубликованы при издании
изваяния львов, которые до в прошлом стояли на трудов Г.Ф. Миллера в XX в. (Миллер, 1999. Рис.
р. Туба, и скульптуру барана, привезенную с г. 29). Эти рисунки представляют значительную цен-
Кизил-Чебага на правом берегу Енисея напротив ность, поскольку большая часть древнетюркских
устья р. Абакан. Местное население относилось памятников в Минусинской котловине до настоя-
с особым почтением к этим изваяниям. Ученым щего времени не сохранились, и изучать их можно
были записаны тюркские названия данных памят- только по этим рисункам. В одном из залов Ми-
ников. Скульптура барана были впервые опубли- нусинского музея экспонируется каменное извая-
кованы в книге Ф. И. Страленберга в 1730 г. (Рис. ние «Тесинский богатырь» и стелы с руническими
4, 5) (Strahlenberg, 1730. tabl. V, XII ). Изваяние ба- надписями. Благодаря исследованиям немецких
рана было доставлены в Тобольск при содействии ученых, и созданию в конце XIX в. Минусинского
Д.Г. Мессершмидта. В течение долгого времени музея, эти памятники были сохранены для миро-
эти памятники приписывались мифическому древ- вой науки и культуры.
нему народу чудь. В конце XIX в. ученые опреде- Учитывая вклад немецких ученых XVIII в. в изу-
лили их принадлежность культуре древних тюрок. чение древнетюркских памятников на территории
М. П. Грязнов и Е Р. Шнейдер полагают, что на- Южной Сибири, считаем возможным разработку
личие скульптурное изображение баранов может проекта образовательного туристического марш-
свидетельствовать о существовании культа барана рута по следам академических экспедиций XVIII
у населения Минусинской котловины эпохи брон- в., который может включать в себя посещение и
зы (Грязнов, Шнейдер, 1929. С. 85-86). Лишь в осмотр музейных экспозиций и памятников древ-
конце XX в. было установлено, что эти скульптуры нетюркской культуры на территории Саяно-Алтая.
относятся к культуре древних тюрок (Борисенко,

37
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

REFERENCES Messerschmidt D.G. 1962

Forschungsreise durch Sibirien 1720-1727. Berlin,
Белокобыльский Ю. Г., 1986 B. 1. 379 S.
Бронзовый и ранний железный век Южной
Сибири. Новосибирск, 167 с. Strahlenberg I.G. 1730.
Das Nord- und Ostliche Theil der Europa und Asia.
Борисенко А.Ю., Худяков Ю.С., 1999 Stokholm
Древнетюркские поминальные памятники в
Минусинской котловине (по материалам Подписи к рисункам
экспедиций XVIII – XIX вв.) // Памятники
культуры древних тюрок в Южной Сибири и К статье А.Ю.Борисенко «Изучение тюркских
Центральной Азии. Новосибирск, С. 4-22. древностей Южной Сибири европейскими
учеными XVIII в.»
Борисенко А.Ю., Худяков Ю.С., 2005
Изучение древностей Южной Сибири немецкими Рис. 1. Стела с рунической надписью с р. Уйбат.
учеными XVIII – XIX вв. Новосибирск, 270 с. Рис. 2. Изваяние с р. Тесь.
Рис. 3. Изваяние с р. Черный Июс.
Грязнов М.П., Шнейдер Е.Р., 1929 Рис. 4. Изваяние барана с. г. Кызыл-Чебага.
Древние изваяния Минусинских степей // Рис. 5. Изваяния львов с р. Туба.
Материалы по этнографии. Том IV, вып. 2. Л., С.
63-93.

Кляшторный С.Г., Лившиц В.А., 1978

Открытие и изучение древнетюркских и
согдийских эпиграфических памятников
Центральной Азии // Археология и этнография
Монголии. Новосибирск, С. 37-60.

Миллер Г.Ф., 1999

История Сибири. Изд.2-е, дополненное М., Т. I.
630 с.

Новлянская М.Г., 1970

Даниил Готлиб Мессершмидт и его работы по
исследованию Сибири. Л., 184 с.

Радлов В.В. 1989

Из Сибири. Страницы дневника. М., 749 с.

Формозов А.А., 1986

Страницы истории русской археологии. М., 240 с.

Шафрановская Т.К., 1994

О сокровищах петровской Кунсткамеры
(по рисункам XVIII в.) // Кунсткамера.
Этнографические тетради. СПб., Вып. 5-6.
С. 262-274.

Brentjes B., Vasilievsky R.S., 1989

Schamanenkroneb im Weltbaum. Kunst der Nkmaden
Nordasiens. Leipzig, 203 s.

38
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Рис. 2 Рис. 3

Рис. 1

Рис. 5 Рис. 4

39
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

«КЕРАМИЧЕСКАЯ МАСТЕРСКАЯ»
ТОРЕЦКОГО ПОСЕЛЕНИЯ

A possIble pottery workshop on the Toretz settlement

Alsu Nuretdinova
Kazan Federal University, Kazan, Russia

ABSTRACT consistent with the general dating of the settlement

Toretz settlement - a major trade and craft center to the XV century.
XV c. in the Central Trans-Kama. The area of settle-
ment is not less than 25 hectares and is located three РЕЗЮМЕ
and a half kilometers north of the village Bilyarsk of Торецкое поселение – крупный торгово-ремеслен-
Alexis region of Tatarstan. The expedition of Kazan ный центр XVв. в Центральном Закамье. Памят-
University under the direction of S. Valiulina Toretz ник площадью не менее 25 гектаров расположен
settlement studied since 1998. Today the monument в трех с половиной километрах севернее села Би-
is known in several workshops, indicating that the лярск Алексеевского района Республики Татар-
population was engaged in iron and steel industry стан. Экспедицией Казанского университета под
monument, iron and bronze industries, as well as руководством С.И. Валиулиной Торецкое поселе-
jewelry, pottery and weaving. ние исследуется с 1998г. На сегодняшний день на
In 2003-2004, on the northern outskirts of the settle- территории памятника известно несколько мастер-
ment began a study of a possible pottery workshop. ских, свидетельствующих о том, что население па-
In the area of 60 sq m was found the building with мятника занималось черной металлургией, чугу-
нолитейным и бронзолитейным производствами,
ceramic battle, marriage and craft waste. The abun-
а также ювелирным, гончарным и ткацким ремес-
dance of ceramics (1608 pieces) and the nature of the
лами.
objects suggest that one of the objects (pit 3), leaving
В 2003-2004 гг. на северной окраине поселения
the northern profile of the excavation, is a part of the
было начато исследование гончарной мастерской.
furnace and is part of a production complex, associ- На площади 60кв.м было выявлено сооружение с
ated with pottery production. керамическим боем, браком и ремесленными от-
For further study of possible pottery workshop set ходами. Обилие керамики (1608 фрагментов) и
by the author in 2009-2011 continued work on the характер расположения объектов позволили пред-
excavation VI. Thus, the total area of the excavation положить, что один из объектов (яма 3), уходящий
was 176 sq m. The study did not reveal the nature of в северный профиль раскопа, представляет собой,
the production facilities, but was assembled presen- часть развала горна или предгорновой ямы и вхо-
tational ceramic material that matches the ceramic дит в один производственный комплекс, связан-
material from other excavations. In terms of quan- ный с гончарным производством.
titative characteristics of ceramic material excavated Для дальнейшего изучения гончарного комплекса
different mass and concentration in a single object. автором в 2009-2011 гг. были продолжены рабо-
The collection of dining and cooking utensils pro- ты на Раскопе VI. Таким образом, общая площадь
vided such forms as pitchers, hums, pots, bowls, раскопа составила 176кв.м. Проведенное иссле-
lamps, spindles, boiler, kumgan, including the pres- дование не выявило сооружений производствен-
ent one sphero-conical vessel incomplete preserva- ного характера, однако был собран презентатив-
tion. Among the individual finds it should be noted ный керамический материал, соответствующий
bone comb, a silver ring, an iron knife, needle and керамическому материалу с других раскопов. По
awl. Among the lifting of the material found near the количественным характеристикам керамический
excavation’s seat, a fragment of cast-iron boiler and материал раскопа отличается массовостью и кон-
a flat arrowhead. Materials of the excavation VI are центрацией в одном объекте. Коллекция столовой
и кухонной посуды представлена такими формами

40
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Рис.1. Казанское ханство.

как кувшины, хумы, горшки, миски, светильни- ilir. Hazırda abidə ərazisində bir neçə emalatxana
ки, пряслица, котел, кумган, в том числе присут- məlumdur ki bu da yaşayış məskəninin əhalisinin qara
ствует один сфероконус неполной сохранности. metallurgiya, çuğunəritmə və tunc əritmə istehsalı
Среди индивидуальных находок следует отметить ilə, həmçinin zərgərlik, dulusçuluq və tikiş sənətləri
костяной гребень с циркульным орнаментом, сере- ilə məşğul olduqlarını sübut edir. 2003-2004-cü
бряный перстень с плоским подквадратным щит- illərdə məskənin şimal qurtaracağında dulusçuluq
ком неполной сохранности, железный нож, иглу emalatxanasında tədqiqat işlərinə başlanılmışdır. 60
и шило. В числе подъемного материала вблизи kv.metr sahədə keramik qalıqları, döymə və sənətkarlıq
раскопа найдены однолезвийное прямоугольное qalıqları aşkar edilmişdir. Keramikanın bolluğu (1608
кресало с прорезью, фрагмент чугунного котла и fraqment) və obyektlərin yerləşmə xarakteri belə bir
плоский наконечник стрелы линзовидного сечения qənaətə gəlməyə şərait yaratmışdır ki, qazıntıların
с упором на черешке. Комплексный анализ мате- şimal profilinə uzanan obyektlərdən biri (3-cü çuxur)
риала Раскопа VI согласуется с общей датировкой domna sobasının qalıqlarından biridir və dulusçuluq
памятника XV в. istehsalı ilə bağlı olan istehsalat kompleksinə dax-
ildir. Dulusçuluq kompleksinin sonrakı tədqiqi üçün
XÜLASƏ 2009-2011-ci illərdə müəlliflər tərəfindən 6-cı qazıntı
Mərkəzi Zakamyedə XV əsrə aid iri ticarət-sənətkarlıq sahəsində işlər davam etdirilmişdir. Beləliklə, ümumi
mərkəzidir. 25 hektara yaxın sahəyə malik olan abidə qazıntı sahəsi 176 kv.metr təşkil etmişdir. Aparılmış
Tatarstan Respublikasının Bilyarsk Alekseyevsk tədqiqatlar istehsalat xarakterli tikililər üzə çıxarmasa
kəndindən 2,3 km şimalda yerləşir. Torec məskəni da digər qazıntı sahələrindəki keramik materialına
S.İ.Valiulinanın rəhbərliyi ilə Kazan Universitetinin uyğun gələn prezentativ xarakterli keramik material-
ekspedisiyası tərəfindən 1988-ci ildən tədqiq ed- lar toplanmışdır. Qazıntı sahəsinin keramika materialı

41
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Европы с восточными странами. В домонгольское

время XI - первой трети XIII вв. эталонным бул-
гарским памятником является столичный Биляр,
площадь которого составляла более 620 гектаров.
С гибелью домонгольской столицы государства
после монгольского разгрома 1236г. жизнь в его
округе не останавливается - население Биляра
продолжало жить в окрестностях разрушенного
города: Билярское II и Билярское III селища второй
половины XIII – первой половины XIV вв., Торец-
кое поселение XVв. и др. На территории округи
Биляра на сегодняшний день известно 249 памят-
ников X–XV вв.: 201 неукрепленное поселение, 17
городищ, 20 могильников, 10 монетных кладов, 1
святилище. Исследованные памятники отражают
непрерывность заселения округи Билярского горо-
дища с домонгольского времени до периода Казан-
ского ханства.
Период Казанского ханства (1438—1552гг.) в на-
стоящее время является, пожалуй, наименее изу-
ченным в археологии Среднего Поволжья. Поэто-
му особое значение занимают материалы раскопок
Торецкого поселения XVв., исследуемого экспеди-
цией Казанского университета с 1998 г. под руко-
водством С.И. Валиулиной (Рис.1).
Торецкое поселение расположено 3-х км северо-
западнее Билярского городища в Алексеевском
Рис.2. Раскоп VI Торецкого поселения.
районе Республики Татарстан. Площадь поселе-
ния составляет 25 гектаров. Общая исследованная
keyfiyyət xarakteristikasına görə tək bir obyektdə
площадь составляет более 4000 кв.м. Памятник
kütləvilik və konsentrasiyalı olması ilə fərqlənir.
однослойный, культурный слой не нарушен пере-
Yeməkxana və mətbəx qabları səhəng, xum, küpə,
копами. Сооружения и объекты надежно датиро-
kasa, çıraq, cəhrə, qazanca formaları ilə təqdim
ваны нумизматическим материалом к. XIV–XV вв.
edilmişdir, həmçinin natamam qorunmuş sferokonusa (более 400 монет). Собрана богатейшая коллекция
da rast gəlmək olar. Fərdi tapıntılar içərisində dairəvi вещевого материала - более 6000 индивидуальных
ornamentli sümüklü darağı, natamam saxlanılmış находок (Валиулина, 2009).
yarıkvadrat sipərli gümüş üzüyü, dəmir bıçaq, iynə Массовый материал - неполивная керамика пред-
və bizi misal göstərmək olar. 6-cı qazıntı sahəsinin ставлена 3 группами – «общебулгарской» I груп-
materiallarının ümumi analizi ilə abidənin XV əsrə aid пой (около 70%), «древнерусской» XIV группой
olması kimi ümumi qənaətə gəlinmişdir. (8%) и «прикамско-приуральской» XVI группой
по типологии Т.А. Хлебниковой (22%) (Хлебнико-
Волжская Булгария – крупное раннефеодальное ва, 1984).
средневековое государство в Восточной Европе, За эти годы исследованы жилые постройки, хозяй-
сформировавшееся на рубеже IX–X вв. Во второй ственные ямы, производственные комплексы, по-
половине XIII в. она вошла в состав Золотой Орды, гребения, клады. Поселение имело разреженную
а после ее распада на бывших землях Булгарско- застройку очевидно усадебного характера. Ремес-
го улуса образовалось Казанское ханство. Во всех ленная специализация выразительно отражена в
этих государствах расцветала городская жизнь,
исторической топографии памятника: отдельные
базирующаяся главным образом на достижениях
мастерские ювелиров, медников, замочников рас-
ремесла и торговли, а также сельского хозяйства
полагались в западной и центральной части посе-
населения ближайшей округи городов. С X и до
ления (раскопы I, V, XI), основной ремесленный
XV вв. Волжская Булгария выступает посредни-
ком или связующим звеном в торговле Восточной центр поселения – металлургическая слобода рас-
полагалась в восточной части на берегу Торецкого

42
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

ручья. Здесь получали черный металл, в том числе на, 2005).

чугун и есть следы бронзолитейного производства, Яма 2 расположена на квадратах 3-5,9. Размеры
работали кузнецы (раскопы III, IV, IX). В центре ямы 80х120 см. Заполнение ямы – рыхлый корич-
поселения раскопом XII выявлена не застроенная невый грунт с угольными включениями. Массовые
территория, возможно рыночная площадь или цен- находки: керамика – 70 фрагментов, в том числе,
тральный проезд (Валиулина, 2011). 1 экз. лепной с примесью толченой раковины в
За всего раскопок на территории памятника не об- тесте, кости животных, камни 10 экз. Индивиду-
наружено ни одного гончарного горна. Однако по альные находки: костяной двусторонний гребень
количественным показателям керамического мате- (Валиулина, 2004).
риала особо выделяется Раскоп VI, который был Яма 3 выявлена после снятия первого штыка вдоль
северной стенки раскопа, ближе к северо-восточ-
заложен в 2003-2004гг. С.И. Валиулиной на север-
ному углу (кв.5,9), имела неправильно округлую
ной периферии поселения с целью определения
форму, размеры 120х70 см и уходила в северную
границ памятника в этом направлении (Валиулина,
стенку раскопа. Заполнение темно-коричневый,
2004).
рыхлый грунт с включениями угля, обмазки, кир-
пич, щебня. После второй выборки площадь ямы
С Раскопа VI-2003-2004гг. (Рис.2, квадраты 1-15)
оказалась перекрытой прослойкой угля мощно-
площадью 60кв.м. был собран керамический мате-
стью 2-3 см, под ней слой прокала (15-20 см) с
риал в количестве более 5400 фрагментов.
глиняной обмазкой и кирпичным крошевом, ниже
Из культурного слоя происходят 269 фрагментов
– углистый слой до 5 см, подстилающий материко-
гончарной посуды I «общебулгарской» группы,
вое дно ямы. Небольшое число находок – мелкие
2 фрагмента лепной с примесью толченой рако-
фрагменты керамики, кости животных.
вины, камни - 11 экз., обломки кирпичей - 17 экз.
Предварительный анализ вещевого инвентаря, пре-
Кости животных – 161фр., которые принадлежат
жде всего, керамики из ямы 1 позволило автору
крупному рогатому скоту и лошадям. Среди ко-
раскопа предположить более ранее время суще-
стей животных присутствуют кости птиц и рыб.
ствования объектов раскопа VI, чем основной части
Индивидуальных находок нет. Зачисткой I штыка
поселения. Незавершенная в 2003-2004гг. яма 3, по
были выявлены контуры трех сооружений – ямы
мнению С.И. Валиулиной, представляла собой, оче-
1, 2, 3.
видно, часть развала горна или предгорновой ямы
Яма 1 проявила себя обилием керамического мате-
и входила в один производственный комплекс с со-
риала уже при снятии I штыка. Яма занимала ква-
оружением – складом гончарной продукции (яма 1)
драты 1-2, 6-8, 10-13. Заполнение ямы - рыхлый
(Валиулина, 2005).
коричневый грунт с обилием кусочков обожжен-
В 2004 году были проведены геофизические раз-
ной глины, угля, шлака. Яма содержала большое
ведки, осуществленные сотрудниками кафедры ге-
количество керамического материала – 5133 фраг-
офизики Казанского университета (руководитель
мента, из которых 70 осколков лепных сосудов с
Галямов И.И.). Магнитометрические исследова-
примесью толченой раковины в тесте - прикам-
ния проводились с применением квантовых маг-
ско-приуральская посуда, 40 фрагментов лепных
нитометров ММ-60М1 вблизи раскопа VI. Резуль-
сосудов с примесью дресвы в тесте. Основная
татом исследований стали карты напряженности
масса керамического материала относится к об-
магнитного поля на разных уровнях и карты вер-
щеболгарской красноглиняной посуде. В южной
тикального градиента магнитного поля, которые
стенке ямы выявлены ступеньки – уступы. Дно
выявили аномалию северо-западнее Раскопа VI,
постройки перекрыто углистой прослойкой, в цен-
связанную с антропогенными объектами (Вали-
тре пятно столбовой ямы диаметром 25 см. Яма 1
улина, 2005). На данном участке предполагалось
имела глубину 16 см. Очевидно, сооружение было
обнаружить гончарный горн.
деревянным, имело столбовую конструкцию, вход
Для продолжения исследования предполагаемой
с южной стороны и являлось складом гончарной
гончарной мастерской в 2009 году с северо-восточ-
продукции. О том, что постройка не была жилым
ной стороны к площадке Раскопа VI-2003-2004гг.
помещением, свидетельствует полное отсутствие
А.Р. Нуретдиновой был прирезан раскоп площа-
других вещевых находок кроме большого числа
дью 16кв.м (Рис.2, квадраты 16-19). После снятия
керамики. Из индивидуальных находок найдена
культурного слоя были выявлены пятна двух ям:
только крупная железная игла. По мнению С.И.
продолжение ямы 3 и яма 4.
Валиулиной, яма являлась одним из объектов гон-
Яма 3 была выявлена после разбора бровки вдоль
чарного производственного комплекса (Валиули-

43
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

южного профиля. Объект – край ямы 3, исследо- да, мелкие осколки костей животных, серебряный
ванной Р.VI-2004г. Обнаружено небольшое число перстень. После расчистки печи на дне ямы обна-
находок – мелкие фрагменты керамики, фрагмен- ружено 4 пряслица и осколок поливной керамики.
тами бересты, кости животных присутствовали в Массовый материал с Раскопа VI-2009г. представ-
основном в слое прокала. лен 442 фрагментами керамики (из них 302экз. –
Яма 4 выявилась на кв.17 после зачистки перво- «общебулгарской»), керамическим браком (7экз.),
го штыка. В северной части находилась столбовая обмазкой (10экз.). Керамический материал с
ямка (диаметр–12см) глубиной 7см, вторая столбо- первого штыка представлен кувшинами (11 экз.),
вая ямка диаметром 15см глубиной 5см – на усту- корчагами (4 экз.), мисками (1 экз.) I «общебулгар-
пе. Заполнение – рыхлый золистый грунт с глиня- ской» группы по типологии Т.А. Хлебниковой. Не
ным крошевом, в центре ямы – массив глиняного менее 30% красноглиняной посуды со слоя покры-
прокала (развал печи). В процессе I выборки было то лощением. По морфологическим (форма, разме-
обнаружено кресало. В северной и восточной ча- ры, орнамент) и технологическим (характер теста,
сти ямы концентрировались развалы сосудов, обжиг) характеристикам набор близок к керамике,
фрагменты бересты, в том числе берестяного сосу- найденной в яме 1 Раскопа VI-2004г. Это сходство

Рис.3. Кувшины.

44
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Рис.4. Кувшинчики (1-4) и кружки (5-7).

закономерно, так как большую часть слоя состав- обнаружено две ямы хозяйственного назначения:
ляет балласт – отвал прежнего раскопа с мелкими яма 5 и яма 6. В обеих ямах обнаружено неболь-
фрагментами керамики. Иную картину показала шое количество керамики, мелких фрагментов
керамика из объектов: грубая темно-коричневая костей. По характеру керамический материал с
керамика как и на остальной части поселения XV раскопов близок к материалам с основной части
в. поселения XV в.
К тому же для предполагаемого производственно- Описание вещевого материала из ямы 1 Раскопа
го комплекса в ямах обнаружено крайне небольшое VI-2003-2004гг. Торецкого поселения.
количество керамики: яма 3 – 11 фр., яма 4 – 146 Нами учтено и подвергнуто обработке 1608 фраг-
фр. Материал из объектов разительно отличается ментов керамики, в том числе 105 фр. – «древне-
характером теста, обжигом, формой от керамики русской» керамики и 10фр. с примесью толченой
с первого штыка. В обеих ямах значительна доля раковины – «прикамско-приуральской».
лепной керамики. Следует отметить наличие XIV Группа I. Это одноручные кувшинообразные со-
группы – древнерусская, которая встречается по- суды (Рис.3). Целых форм не обнаружено. Харак-
всеместно на центральных раскопах. терной чертой сосудов является наличие одной
Выявленное теплотехническое сооружение скорее уплощенно-овальной в сечении ручки, С-овидной
представляет собой бытовую печь под навесом. или Г-образной в профиле. Венчик утолщен сна-
Небольшая площадь раскопа не дала ответа на во- ружи, край округлый. Поверхность сосудов всегда
прос о наличии керамического ремесленного ком- залощена. В функциональном отношении сосуды
плекса в данной части памятника и соотношении являются столовыми, наиболее крупные могли
объектов XIII в. (яма 1 Р.VI-2004 г.) с основной служить для переноски и хранения воды и других
площадью Торецкого поселения XVв. жидкостей (Кочкина, 1986: 25).
Результаты геофизического исследования не пока- Подгруппа I.1 (Рис.3, 5). Кувшины крупных раз-
зали других антропогенных аномалий на данном меров – 4фр. с широкой горловиной (диаметр
участке, поэтому дальнейшие работы были про- венчика=11-12,3см). Целых форм не обнаружено.
должены в южном направлении от Раскопа VI- Подгруппа I.2 (Рис.3, 6). Кувшины крупных раз-
2003-2004гг. меров – 3фр. с широкой горловиной (диаметр
В 2010 и 2011 годах было заложено два раскопа в венчика=11,6-12,5см, со сливом=13,5-14,5см). На
южном направлении площадью 40 (Рис.2, квадра- венчике с противоположной стороны от ручки
ты 20-29) и 60 кв.м (Рис.2, квадраты 30-44) соот- имеется слив, оттянутый пальцем. Целых форм не
ветственно. Проведенные исследования не выяви- обнаружено.
ли объектов производственного характера. Было Подгруппа I.3 (Рис.3, 1-4). Кувшины средних

45
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Рис.4. Горшки.
размеров – 21экз. с узкой горловиной (диаметр форм не обнаружено.
венчика=6,45-7,5см, диаметр горловины=4,6- Группа IV (Рис.5). К этой группе относятся широ-
5,7см). Линия профиля горловины слегка вогнута, кие открытые сосуды – миски (26 экз.). Диаметр
слегка расширяется к основанию горловины. Пе- венчика=135-280см. Целых форм не обнаружено.
реход к тулову плавный, часто выделен рельефно. Место перегиба тулова иногда подчеркнуто ре-
Диаметр дна=9,5-12,5см. Целых форм не обнару- бром. Венчики округло или заостренно утолщены
жено. По форме торецкие кувшины близки к ма- с обеих сторон, край выпуклый. Снаружи сосуды
териалам Горкинского VIII селища, датированного иногда покрыты лощением. Миски служили быто-
С.И. Валиулиной XIII в. (Валиулина, 2009). вой посудой.
Подгруппа I.4 (Рис.4, 1-4). Маленькие кувшин- Группа V (Рис.6, 5-6). В нее выделены светильни-
чики – 11экз. (диаметр венчика=7-8см, диаметр ки (5 экз.), представляющие собой маленькую ши-
дна=4,2-4,5см). Отсутствие целых форм затрудня- рокоую и неглубокую плошку с плавно загнутым
ет реконструкцию сосудов. внутрь коротким бортиком, край венчика окру-
Группа II (Рис.4, 5-7) . К этой группе отнесены 4 глый или слегка приостренный. Своеобразием
сосуда небольших размеров и средних пропор- этих сосудов является наличие носика для фитиля
ций (кружки), у которых высота меньше и равна и короткая, чаще всего крючкообразная ручка, рас-
диаметру тулова (диаметр венчика=8см, диаметр положенная с противоположный стороны от носи-
тулова=13см). Сосудам свойственно сочетание ка. У одного светильника обломана ручка, второй
четко выраженной широкой горловины и при- – во фрагментарном состоянии. Еще три экземпля-
плюснутые очертания тулова. Целых форм не об- ра в крайне фрагментарном состоянии со следами
наружено. Поверхность сосудов всегда залощена. копоти. Диаметр тулова=135-280см. Целых форм
В функциональном отношении сосуды являются не обнаружено. Миски служили бытовой посудой.
столовыми, скорее всего, индивидуального поль- Среди основных выше описанных форм на раско-
зования (Кочкина, 1986: 34). пе в единичных экземплярах также представлены
Группа III. Горшкобразные сосуды (13 экз.). В эту сфероконус, тувак – ночной горшок, котел, крыш-
группу вошли сосуды широких пропорций. У них ка лепная.