Erciyes Dagi Besteigung

«FUDSCHIJAMA» TERİMİNİ İÇEREN HABERLER

REFERANS

« EDUCALINGO. Fudschijama [çevrimiçi]. Bulunduğu yer: <funduszeue.info>. Haz ».

1 İstanbul Üniv. Müh. Fak. Yerbilimleri Dergisi, C. 20, S. 1, SS. , Y WALTHER PENCK İN TÜRKİYE DEKİ ÇALIŞMALARI * THE SCIENTIFIC ACTIVITIES OF WALTHER PENCK ( ) IN TURKEY Sevtap KADIOĞLU İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, Bilim Tarihi Anabilim Dalı - İSTANBUL ÖZ: Birinci Dünya Savaşı yıllarında Osmanlı Devleti ile Almanya nın müttefik olmasının getirdiği yakınlık sonucu Darülfünun un Fen, Edebiyat, Hukuk ve İlahiyat Fakültelerinde 20 Alman öğretim üyesi görevlendirilmiştir. Bu öğretim üyeleri beşer yıllık sözleşmelerle öğretim yılında göreve başlamışlar ancak savaşın sona ermesi ile birlikte yılında Türkiye den ayrılmışlardır. Bu öğretim üyelerinden birisi olan Walther Penck Türkiye de bulunduğu süre içinde Darülfünun bünyesinde bir Jeoloji Enstitüsü kurmuş, bir yandan eğitim-öğretim faaliyetinde bulunmuş, bir yandan da kapsamlı araştırmalar yapmıştır. Bu çalışmada, W. Penck in biyografisi ve ağırlıklı olarak Türkiye deki bilimsel faaliyetleri konu edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Walther Penck, Jeoloji, Mineraloji, Jeoloji Tarihi, Darülfünun, Jeoloji Enstitüsü, Biyografi, Türkiye. ABSTRACT: During World War I, as a result of the alliance between Turkey and Germany, twenty scholars were invited from Germany to teach at the faculties of Arts, Sciences, Law and Theology of the Istanbul Darülfünun (University). These scholars signed 5 year term contracts with the Turkish government and started to teach in the academic year However, they left Turkey as soon as the war ended before their terms of contract ended. This paper aims to study the scientific activities of Walther Penck who was entrusted with the teaching of geology and mineralogy in the Faculty of Science where he founded the Institute of Geology (Arziyat Darülmesaisi). In the institute located within the Abdülkerim Pasha Mansion, he created a library with books he provided from Europe and put together a collection of materials he gathered during his field studies and excursions in Turkey. The present paper also introduces his publications in which he contributed to the tectonics of Asia Minor and the geological formation of the Bosphorus and Dardanelles. Key Words: Walther Penck, Geology, Mineralogy, History of Geology, Darülfünun, Institute of Geology, Biography, Turkey * Bu çalışma Temmuz tarihinde Londra da yapılan CIEPO nun (International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies) sempozyumunda sunulan bildirinin genişletilmiş şeklidir. Bu çalışmanın basıma hazırlanması sırasında, bazı kaynaklara ulaşmamı sağlayan ve Penck in Türkiye jeolojisine katkısının değerlendirilmesi konusunda görüşlerinden faydalandığım Prof. Dr. Celal Şengör e teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca çalışmanın basımı konusunda yardım ve desteklerini gördüğüm Prof. Dr. M. Namık Yalçın a ve Prof. Dr. Feza Günergun a da teşekkür borçluyum.

2 2 SEVTAP KADIOĞLU Birinci Dünya Savaşı yıllarında bir grup Alman öğretim üyesi ile birlikte İstanbul a gelerek Darülfünun da görev alan Walther Penck ( ), bu kurumda bir jeoloji enstitüsü kurarak jeoloji araştırmalarını başlatmıştır. Bu makalede, onun biyografisi ve ağırlıklı olarak Türkiye deki çalışmaları ve yayınları konu edilecektir. Walther Penck in gelişinden önce Türkiye de jeoloji eğitimi ve araştırmaları Jeoloji konuları, Türkiye de teknik eğitimde kullanılan ders kitaplarına on dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında girmiştir. Bildiğimiz kadarıyla Türkiye de jeoloji biliminden söz eden ilk kitap Başhoca İshak Efendi nin Mühendishane-i Berri-i Humâyun öğrencileri için hazırladığı Mecmua-i Ulûm-ı Riyaziye adlı eseridir. Bu kitabın yılında basılan dördüncü cildinde, İlm-i Cemâdât başlığı altında jeoloji ve mineraloji hakkında kısa ve temel bilgiler verilmiştir. 1 Türkiye de yükseköğretim kurumlarında jeoloji eğitiminin sürekli ve düzenli olarak verilmesi Dr. Macarlı Abdullah Bey&#;in ( ), yılları arasında okuttuğu İlm-i Tabakat&#;ül Arz ve Maadin 2 adlı dersleri ile başlamıştır yılında, bu kurumda tıp öğretimini Türkçeleştirme kararının alınmasıyla, Dr. Abdullah Bey&#;in Fransızca olarak verdiği bu dersler, muavini İbrahim Lütfi Bey ( ) tarafından Türkçe&#;ye tercüme edilmeye başlanmıştır. Dr. Abdullah Bey&#;in ölümüne kadar verdiği bu dersler, onun ölümünden sonra yine İbrahim Lütfi tarafından Türkçe olarak sürdürülmüştür. Böylece yerbilimlerini yüksek öğretimde Türkçe olarak ilk okutan, jeoloji terimlerinin Türkçe karşılıklarını belirleyen ve bu konuda Türkçe&#;ye birçok kitap çeviren İbrahim Lütfi olmuştur. Onun ölümünden sonra, bu ders Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane&#;nin ders programından çıkarılmış ve bir daha bu kurumda okutulmamıştır yılında açılan ve kesintili eğitim veren Dârülfünun da ise, jeoloji dersleri İlm-i Mevalid (Botanik, Zooloji ve Jeoloji), İlm-i Tabakat&#;ül Arz ve İlm&#;ül Arz ve Madeniyat adları ile Hekimbaşı Salih El Hâc El Hâfız İshak Efendi, Mecmua-i Ulûm-i Riyaziye, c. I-IV, İstanbul Matbaa-i Amire, ( ), Kahire Bulak Matbaası, ( ), E. İhsanoğlu, Başhoca İshak Efendi, İstanbul , s Bu dersin kitabı Dr. İbrahim Lütfi Paşa tarafından Türkçe ye çevrilerek yazarının ölümünden sonra yılında İlmü l Arz ve Maadin adıyla İstanbul da basılmıştır. Kemal Erguvanlı, "Türkiye&#;de Jeoloji Araştırmalarında Öncüler", Yeryuvarı ve İnsan, funduszeue.info, sayı 1, Şubat , s Kemal Erguvanlı, "Yerbilimlerini Mekteb-i Tıbbiye&#;de İlk Kez Türkçe Okutan Hoca İbrahim Lütfi Paşa", Yeryuvarı ve İnsan, c.v, sayı , , s Efendi ( ), Kırımlı Aziz Bey ( ) ve funduszeue.infol ( ) 5 tarafından verilmiş ve yılında açılan Darülfünun-ı Şahane&#;ye kadar sürekli ve düzenli bir karakter kazanamamıştır. 6 1 Eylül günü açılan Dârülfünûn-ı Şahane de ise Ulûm-ı Riyaziye ve Tabiiye Şubesi&#;nde Maadin ve Tabakat&#;ül Arz olmak üzere iki jeoloji dersinin adı geçmektedir yılında bu derslerin hocalığına Halil Edhem Bey ( ) tayin edilmiştir. 8 Halil Edhem Bey in ayrılmasından sonra, jeoloji dersleri ders yılında Madeniyat ve Tabakat&#;ül Arz adlarıyla Eczacı Mazhar Hüsnü Bey tarafından verilmiştir yılında W. Penck in gelişine kadar, Dârülfünun da jeoloji dersleri İlm-i Arz ve Maden adıyla yine Eczacı Mazhar Hüsnü Bey ve Dr. Müştak Bey tarafından okutulmuştur. 10 Jeoloji araştırmalarına gelince, on dokuzuncu yüzyılda bir bilim olarak kuruluşunu tamamlayan jeoloji, Tanzimat döneminde ülkemizde geniş bir uygulama alanı bulmuştur. Özellikle yabancı araştırmacılar için Balkanlarda yapılacak demiryollarının güzergâhını belirleme gereksinimi jeoloji araştırmaları için itici bir güç olmuştur. Bu konuda çalışanlar arasında, Avusturyalı Ami Boué, Christophe Louis Charrel, daha sonra Abdurrahman Naci adını almış Fransız bir öğretmendir yılları arasında İstanbul da Sivil Mühendis Mektebi nde öğretmen olarak çalışmıştır. Sultan II. Abdülhamid için bir herbaryum hazırlamış ve bir botanik bahçesi kurmaya çalışmıştır. Turhan Baytop, İstanbul Florası Araştırmaları, İstanbul , s Ekmeleddin İhsanoğlu, "Darülfünun Tarihçesine Giriş: İlk İki Teşebbüs", Belleten, funduszeue.info, sayı , , s ; "Darülfünun Tarihçesine Giriş II, Üçüncü Teşebbüs: Darülfünun-i Sultani, Belleten, c. LVII, sayı , , s Abdurrahman Siler, Türk Yüksek Öğretiminde Darülfünun ( ), Ankara , s, (yayımlanmamış doktora tezi). Halil Edhem Bey, İsviçre&#;de Zürih Üniversitesi&#;nde kimya ve yerbilimleri dallarında öğrenim görmüş, daha sonra Bern Üniversitesi&#;nde kimya doktorası yapmıştır. Bu çalışması temel bilimlerde Avrupa&#;da yapılan ilk Türk doktorasıdır. Halil Edhem Bey, hem Darülfünun da hem de Mühendis Mektebi nde Avrupa&#;da öğrenim gördüğü konularda dersler vermiştir. Darülfünun daki hocalığı sekiz yıl sürmüş, &#;da İstanbul Şehreminliliği ne tayin edilmesiyle bu görevinden ayrılmıştır. İbrahim Edhem Bey in oğludur. Kemal Erguvanlı, "Halil Edhem Eldem: Temel Bilimler Dallarında Avrupa&#;da İlk Doktora Yapan Dârülfünûn Jeoloji- Mineraloji Muallimi, Yeryuvarı ve İnsan, funduszeue.info, sayı 2, , s funduszeue.info, funduszeue.info, s Mehmet Akartuna, "Fen Fakültesi&#;nde Jeolojinin Gelişmesi", İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi&#;nde Çeşitli Fen Bilimi Dallarının Cumhuriyet Dönemindeki Gelişmesi ve Milletlerarası Bilime Katkısı, İstanbul , s

3 WALTER PENCK İN TÜRKİYE DEKİ ÇALIŞMALARI 3 Fransız A. Viquesnel, Avusturyalı F. Von Hochstetter bulunmaktadır. İngiliz T. English ise Marmara kıyılarında ve Saros Körfezinde petrol ve kömür aramak amacıyla incelemeler yapmıştır. İstanbul ve dolayları ile Boğazların oluşumu da Rus N. Andrussov ve funduszeue.info Tchichatcheff; Fransız E. De Verneuil ile Hommaire de Hell; İngiliz W.R. Aswan; Alman A. Philippson ve Avusturyalı R. Hoernes gibi yabancı jeologların sürekli ilgisini çekmiştir. Yabancı bilim adamları arasında, Anadolu nun jeolojisi ve morfolojisi ile uğraşanlar da olmuştur. funduszeue.infoon ve W. Ainsworth ların başında bu konuda yayın yapmışlar; funduszeue.infos, yılları arasında çeşitli tarihlerde Anadolu da gezi ve incelemeler yapmış, Fethiye körfezi kıyısında eski bir mezarın sular altında kalmasını görerek kıyı çizgisinin değiştiği görüşünü ortaya atmıştır. Fransız funduszeue.info ve Fransız Hommaire de Hell, ve yıllarındaki gezilerinde Anadolu, Kafkasya ve İran ı dolaşarak arkeoloji, coğrafya ve jeoloji açısından incelemişlerdir yılları arasında, Rus P. de Tchichatcheff 11 Anadolu yu her yönüyle incelemiştir. E. Neumann ise, İstanbul Haliç inden Fırat ırmağına kadar olan bölgenin coğrafya ve jeolojisini incelemiştir. Bunların dışında, daha küçük bölgeleri jeolojik açıdan incelemiş olan çeşitli kişiler yanında, yılları arasında toplam gün içinde at sırtında km. dolaşarak Batı Anadolu nun jeolojisini ve morfolojisini ayrıntılı bir biçimde incelemiş olan A. Philippson sayılabilir. On dokuzuncu yüzyılın sonlarında, Osmanlı Devleti de yabancı jeologlara incelemeler yaptırmıştır. Bağdat Demiryolu nun güzergâhının belirlenmesi için yapılan çalışmalar, özellikle Toroslar bölgesinin jeolojik açıdan incelenmesine neden olmuştur. Jeoloji alanında araştırma yapan Türkler arasında ilk isimlerden birisi, Türkiye nin ilk maden mühendisi olan İbrahim Edhem Paşa ( ) dır. Ayrıca modern jeoloji anlayışını Türkiye ye getiren Macarlı Abdullah Bey de ( ) Türkiye jeolojisine ait özgün çalışmaların öncülüğünü yapmıştır. Abdullah Bey, Boğaziçi nin ve İstanbul dolaylarının jeolojisini aydınlatmaya çalışmıştır. Bunun için Arnavutköy, Büyükdere, Kanlıca, Kartal ve Pendik dolaylarından taş ve fosil örnekleri toplamıştır. Abdullah Bey in İstanbul da Fransızca yayımlanan Gazette Médicale d Orient ile Avusturya, İtalya ve Fransa da bilimsel dergilerde yayımlanan Türkiye jeolojisine ait orijinal çalışmaları vardır. 12 Yirminci yüzyılın ilk yılında kurulan Darülfünun bünyesinde jeoloji araştırmalarını başlatan, Pierre de Tchichatcheff, Le Bosphore et Constantinople, Paris Emre Dölen, Bilim (jeoloji), Tanzimattan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, c.i, s yılları arasında Türkiye de çalışmış olan Walter Penck olmuştur. Walther Penck in biyografisi 13 Walther Penck, 30 Ağustos de Viyana da doğmuştur. Doğa bilimlerine olan ilgisi babası jeololog ve morfolog Albrecht Penck ( ) ile hocası Paul Pfurtscheller in ( ) sayesinde gelişmiştir. A. Penck Berlin Üniversitesi ndeyken W. Penck de bu üniversitede lisans eğitimine başlamış ancak kısa bir süre sonra da babası Kolombiya Üniversitesi ne misafir profesör olarak gittiğinden eğitimini yarıda bırakarak babasıyla birlikte Amerika ya gitmiştir yılları boyunca babasıyla seyahat etmiş ve aralarında G.K. Gilbert ( ) in de bulunduğu pek çok jeolog ile tanışmıştır. Hawai, Japonya, Çin ve Sibirya dan sonra Berlin e dönerek Heildelberg Üniversitesi ne kaydolmuş ve buradan mezun olmuştur yılı sonunda Salomon-Calvi nin 14 ( ) yanında doktor unvanını kazanmıştır.[2] de, Buenos Aires deki Direccion General de Minas a jeolog olarak tayin edilerek, kuzeybatı Arjantin de topografik harita ve jeoloji araştırmaları yapmakla görevlendirilmiştir. Dağcılık kabiliyetinin de yardımıyla iki yıldan daha az bir zamanda bölgenin haritalarını hazırlamış ve And Dağları nda incelemeler yapmıştır. Almanya ya izinli olarak dönmüş ve bu sırada savaş patlamıştır. Bu arada Leipzig de jeoloji doçentlik sınavını vermiştir. Puna de Atacama (Arjantin) hakkındaki ilk çalışmalarını doçentlik tezi olarak yazmıştır [7] te Stuttgart taki Tabiat Tarihi Müzesi nin müdürünün kızı Anna Lampert ile evlenmiş ve hemen sonra orduya katılmıştır Bu biyografi Albrecht Penck in oğlunun ölümünden sonra düzenleyerek yayımladığı Die Morphologische Analyse, (Stuttgart ) adlı esere yazdığı önsöz başta olmak üzere, Ilse Seibold- Eugen Seibold, Walther Penck Plane für eine deutche Pazifik- Expedition, Neues Aus Dem Geologenarchiv Geol. Rundsch. , ve Dictionary of Scientific Biography, Ed. Charles Coulston Gillispie, funduszeue.info-x, Newyork , s adlı çalışmalardan derlenmiştir. Penck in doktora hocası Wilhelm Salomon-Calvi de öğrencisi gibi, daha sonra Türkiye ye gelmiş ve Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü nde ders vermiş ve Maden Tetkik Arama Enstitüsü nde çalışmıştır. Salomon- Calvi yılları arasında Türkiye de mülteci olarak bulunmuş ve yılında burada ölmüştür. Mezarı Ankara dadır. Salomon Calvi nin Türkiye deki çalışmaları Sevtap Kadıoğlu, Emigrant Scientists in Ankara High Insititute of Agriculture, Critical Science and Education, 5, Atina, (baskıda) başlıklı çalışmada ele alınmıştır. Köşeli parantez içinde gösterilen sayılar, W. Penck in yayın listesinde verilen eserlerin numaralarına işaret etmektedir.

4 4 SEVTAP KADIOĞLU Bu arada Osmanlı Devleti, müttefik devletlerin tarafına geçmiş ve Alman etkisi İstanbul da yüksek öğretimin düzenlenmesi anlayışında da etkili olmaya başlamıştır. Bu çerçevede Walther Penck de İstanbul Darülfünunu nda görevlendirilen 20 Alman öğretim üyesi arasında İstanbul a gelmiştir. Ekim te mineraloji ve jeoloji profesörü olarak Darülfünun da göreve başlamıştır. Bir yıl süren gayretlerden sonra, İstanbul Vefa daki Abdülkerim Paşa Konağı nı, mineraloji-jeoloji enstitüsü olarak düzenlemiş ve eğitimöğretim için gerekli olan malzemelerle donatılmasını sağlamıştır. Çalışmalarda kullanılacak koleksiyonun, aletlerin ve kütüphanenin oluşturulması Alman ve Avusturya bilim kurumlarının yardımıyla gerçekleştirilmiştir. Asistan Hamit Nafiz [Pamir] ( ) kendisine yardımcı olarak verilmiş ve derslerini Türkçe ye tercüme etmiştir Ağustos &#;de çıkan Vefa yangınında funduszeue.info in Türkiye de bulunduğu 3 yıl içinde topladığı her şey Devon koleksiyonu, aletler, kütüphane ve Güney Amerika dan beraberinde getirdiği taş örnekleri tamamıyla yok olmuştur. 17 Dr. Penck&#;in Abdülkerim Paşa Konağı yangını sırasında yanan koleksiyondan kurtardığı ve Ayazma (Ağaçlı) mevkiinden ve Tavşanlı civarındaki Yeniköy&#;den çıkarılmış olan birkaç bitki fosili, daha sonra K. Nagalhard tarafından incelenerek yayımlanmıştır. 18 Penck yazında yakalandığı sıtma hastalığı sebebiyle İstanbul dan ayrılmış ve Almanya&#;ya dönmüştür. Savaş sona erdikten sonra da İstanbul a geri dönmemiştir. Kısa süre sonra, Berlin Bilimler Akademisi tarafından desteklenen Boğaziçi hakkındaki çalışmasının, Berlin halkının Akademi yi yağmalaması sonucunda kaybolduğunu öğrenmiştir. Ancak çalışmasına ait belgelerden bir kısmı, başka bir yağmacı grup tarafından ele geçirilmiş ve koruma altına alınmıştı. Bu çalışma daha sonra yayımlanmıştır [17] kışında Walther Penck, karısı ve çocuğuyla birlikte Berlin deki aile evine taşınmıştır. Bu arada Güney Amerika ile ilgili bazı çalışmalarını yayımlamıştır [1,18] yaz yarıyılında Leipzig e gitmiştir. Almanya daki öğretim görevini profesör unvanıyla doçent olarak tekrar kabul etmiştir. funduszeue.info, ilk bilimsel görev olarak İstanbul da kaleme aldığı ve yazında tamamlayarak Leipzig Bilimler Akademisi yılında Cenevre de jeoloji doktorası yapmıştır. İstanbul Üniversitesi nde profesör olmuş ve MTA nın kurucuları arasında yer almıştır. Geniş bilgi için bkz. Sevtap İshakoğlu Kadıoğlu, Fen Fakültesi Tarihçesi ( ), İstanbul , s Jeoloji Enstitüsü ndeki koleksiyonların yangından önceki durumu hakkında bu makalenin sonunda yer alan ve M. funduszeue.infoçın tarafından hazırlanan Addendum a bakınız. funduszeue.infoard, "Cenubi Karadeniz Mıntıkasından gelme Nebat Bakiyeleri", çev. H. Nafiz Pamir, Darülfünun Fen Fakültesi Mecmuası, sene 7, sayı 2, , s tarafından yayına kabul edilen, Puna de Atacama hakkındaki büyük çalışmasını Leipzig de baskıya verme işi ile ilgilenmiş ve büyük zorluklara rağmen eser de basılmıştır [20]. Eser, resimler düzenlenerek de tekrar basılmıştır [22]. Bu arada, funduszeue.info in ekonomik durumu zorlaşmış ve kısa bir zaman içinde kazanç getiren bir işe yönelmek ve bilimsel çalışmalarından ayrılmak zorunda olduğunu anlamıştır. Bütün bu güçlüklere rağmen Morfolojik Analizler [] adlı en son ve en önemli eseri üzerinde çalışmıştır. Bu kitabı tamamlayabilmek için işini engelleyebilecek olan bütün kazançlı teklifleri reddetmiştir. 19 O zamanlar babasından son isteği, eğer ölüm ona engel olursa, bu eseri yayımlaması olmuştur. Eserini yayımlayamadan, yılında Stutgard da kanser hastalığından 35 yaşında vefat etmiştir. Ölümü bilim çevresinde büyük üzüntü yaratmıştır. Doktora hocası Wilhelm Salomon- Calvi, 16 Ekim te babasına yazdığı mektupta Walther Penck hakkında, şu ifadelere yer vermiştir: Oğlunuza büyük ümitler bağlamıştık. Bu ümitler çok erken yıkıldı. Genç yaşına rağmen o, yoğun bilimsel çalışmaları arkasında bırakmıştır. Onunla övünüyoruz. 20 Walther Penck in Türkiye ye gelişi ve Jeoloji Enstitüsü ndeki çalışmaları Birinci Dünya Savaşı sırasında, Dârülfünun öğretim kadrosu -Tıp Fakültesi hariç- yabancı öğretim elemanları ile takviye edilmişti. Bu olay, diğer dallarda olduğu gibi, jeoloji eğitim ve araştırmalarında da yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. Almanya ile ittifak halinde olmanın getirdiği yakınlaşma sonucunda Dârülfünun un Edebiyat, Fen ve Hukuk fakültelerine 20 Alman öğretim elemanı getirtilmiş ve ders yılından itibaren imzaladıkları beşer yıllık sözleşmeler Ölümünden sonra babası A. Penck tarafından yayımlanan ve Penck e hak ettiği ünü kazandıran Die Morphologische Analyse. (Stuttgart ) adlı bu eserin önemi, Penck in vadi versanlarının oluşumu hakkında ileri sürdüğü görüşünden kaynaklanmaktadır. Penck in bu eseri yayınlamasından önce mevcut olan Davis ekolüne göre vadi versanları vadi yamaçlarının giderek tatlılaşması ile oluşmuştur. Buna karşılık Penck bu eserinde geniş akarsu vadilerinin yamaçların paralel gerilemesi yani vadi yamaçlarında bir eğim değişikliği olmadan bu yamaçların geriye çekilmesi sonucunda vadi yamaçlarının tabanlarının oluştuğunu ifade etmiştir. Daha sonra fark edilmiştir ki bu iki kişinin görüşleri arasındaki fark aslında iki iklimsel farktan kaynaklanmaktadır. Davis daha ziyade yağışlı ortamlarda Penck ise daha kurak ortamlarda çalıştığı için bu sonuçlara ulaşmışlardır. A. Penck, Vorwort, Die Morphologische Analyse, (Walther Penck), Stuttgart , s. XVII.

5 WALTER PENCK İN TÜRKİYE DEKİ ÇALIŞMALARI 5 ile göreve başlamışlardır. 21 Bu öğretim üyelerinden altısı Fen Fakültesi nde görev almıştır ve bunlardan bir tanesi de Leipzig den gelen Doç.Dr. Walther Penck tir. 22 Penck Darülfünun da Tabakat ve Maadin müderrisi (jeoloji ve mineraloji profesörü) unvanı ile görevlendirilmiştir. Walther Penck Darülfünun Fen Fakültesi nde ders yılında birinci ve ikinci yarıyılda üç saatlik Genel Jeoloji I dersini okutmuştur. Üçüncü yarıyılda Genel Mineraloji (kristalografi) ve Genel Jeoloji derslerini okutmuştur. Dördüncü yarıyılda Genel Mineraloji II (fizik, kimya ve morfoloji), Genel Jeoloji I ve beşinci yarıyılda da Genel Jeoloji II ve Omurgasızlar Paleontolojisi derslerini vermiştir. Derslerini; uygulamalar, bilimsel geziler ve enstitüdeki çalışmalarla tamamlamıştır. Walther Penck, derslerde öğrencilere yardımcı olmak üzere bir genel jeoloji kitabı yazmıştı. Babası Albrecht Penck in verdiği bilgiye göre, sayfalık bu eser, kozmik jeoloji, yerin yapısı, endojen ve exojen (yeryüzüne içten ve dıştan tesir eden) dinamiklerden bahsetmekteydi. funduszeue.info in asistanlığını yapmış olan Hamit Nafiz Pamir in Umumi Arziyat (c.i, İstanbul ) adlı eserinin aşağıda verdiğimiz önsözü, Penck in ders notlarının H.N. Pamir in kitabına temel teşkil ettiğini göstermektedir: Umumi jeolojiye ait olan bu eserin yazılmasına takriben on sene evvel İstanbul Darülfünunu nda jeoloji müderrisi bulunan Alman Profesör Walther Penck ile beraber ibtidar olunmuştu. Burada ismini hürmetle yad etmeyi bir vazife add ettiğim pek Birinci Dünya Savaşı&#;nın sona ermesi üzerine, Alman öğretim üyeleri ülkelerine dönmek istediklerini bildirmişlerdir. Osmanlı yönetimi, Alman hocaların sözleşmelerinin bitmesine iki yıl kala, Dârülfünun da kendilerinden daha yeni yararlanılmaya başlandığı sırada, gitmelerini uygun görmemiş ve maaşlarına zam yapmayı teklif etmiştir. Bu teklife rağmen, Alman öğretim elemanları, savaş bitince ülkelerine dönmeyi tercih etmişler; onların ayrılmaları üzerine dersler Türk yardımcılarına verilmiştir. Bu öğretim elemanları ile ilgili daha fazla bilgi ve bazı orijinal belgeler için bkz. Emre Dölen, I. Dünya Savaşı Sırasında Darülfünun da Görevlendirilen Alman Öğretim Elemanları, Eczacılık Tarihi Araştırmaları, Ed. Afife Mat, VI. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısında Sunulan Bildiriler, İstanbul , s Fen Fakültesi nde görevlendirilen diğer Alman öğretim üyeleri; funduszeue.info Boris Zarnick (Zooloji, Würzburg), Doç.Dr. Leick (Botanik, Greifswald), Doç.Dr. Fritz Arndt (Anorganik Kimya, Breslau), Asistan Dr. Kurt Hoesch (Organik Kimya, Berlin), Asistan Dr. Gustav Fester (Sınai Kimya, Frankfurt am Main). Bkz. Horst Widdmann, Atatürk Üniversite Reformu, çev. Aykut Kazancıgil- Serpil Bozkurt, İstanbul , s muhterem rehberim Profesör Penck in Darülfünunumuzdan ayrılması ve bilahare Leipzig Üniversitesi müderrisi iken daha pek genç yaşta vefat etmesi dolayısıyla esere devam olunamamıştı. On seneden beri jeoloji ilminde vukua gelen azim yenilikler, esere yeni baştan başlamaklığımı icap ettirmiş ve bilhassa Alman, Amerika ve Fransız jeoloji edebiyatına harbden beri yapılan ilaveleri kısmen olsun gözden geçirmek luzûmu hasıl olmuştur. Üç fasikülden ibaret olacak olan Umumi Arziyat ta bilhassa funduszeue.info in Lehrbuch der Geologie nam eserindeki sistem takip olunmuş fakat her mebhas başlangıç veya sonunda başlıca mehazlar ayrıca gösterilmiştir. Misaller için mümkün olduğu kadar memleketimizin jeolojisi hakkındaki neşriyat nazarı itibara alınmıştır. Bu fasikül ile lisanımızda neşr olunmuş mufassal ve muhtasar eserlerdeki bir noksan tektonik jeolojisi tamamlanmak istenmiştir. Jeolojinin bugünkü mefhumuyla tektoniğin en mühim sahasını teşkil ettiğinden coğrafya ve jeoloji muallimleri, asker, mühendis, ormancı ve ziraatçi gibi arazi ile alakadar mütehassısların eserde kendilerine nafi malumat bulabileceklerini ümid ederim. 23 W. Penck, yılında, İstanbul Darülfünunu ile birlikte Halkalı Ziraat Mektebi nde de ders vermeye başlamış ve burada Genel Jeoloji dersleri vermiş ve inceleme gezileri düzenlemiştir. 24 Walther Penck&#;in gayretleriyle Avrupa&#;dan yardım alınarak zengin bir kütüphane kurulmuş, çeşitli taş ve malzeme koleksiyonları, laboratuar aletleri temin edilmiş ve bunlar ile Vefa&#;daki Abdülkerim Paşa Konağı&#;nda bir Jeoloji Enstitüsü (Arziyat Darülmesaisi veya Arziyat Enstitüsü) kurulmuştur Ağustosu nda jeoloji ve mineraloji enstitüsü bir yangına kurban gitmiş ve civarında kitaptan geriye hiçbir şey kalmamıştır. Küçük müzedeki genişletilmiş koleksiyon ile birlikte, araştırmalar sonucunda elde edilen kapsamlı bir koleksiyon kaybolup gitmiştir. Bu koleksiyondan sadece bazı notlar ve tesadüfen enstitünün dışında bulunan küçük parçalar kurtarılmıştır Hamid Nafiz, Mukaddime, Umumi Arziyat, İstanbul Darülfünunu Fen Fakültesi Neşriyatından, Birinci Fasikül, İstanbul , s Penck in Türkiye deki yayınlarından birisi de bu kurumun yayın organı olan Halkalı Ziraat Mekteb-i Alisi Mecmuası nda basılmıştır [12]. Aufgaben der Geologie in der Türkei und ihre Förderung während des Krieges, Naturwissenschaftl. Wochenschr. funduszeue.info, , s.

6 6 SEVTAP KADIOĞLU W. Penck in Türkiye deki jeoloji araştırmaları ve yayınları İncelediğimiz kaynaklarda, W. Penck ile birlikte Almanya&#;dan getirtilen öğretim elemanları hakkında genellikle olumsuz değerlendirmeler vardır. Gelen hocaların Türkçe bilmemesi, Türkçe ders vermeye söz verdikleri halde bunu gerçekleştirememesi, öğrenci sayısının savaş sebebiyle az olması neticesinde boş kalan zamanlarını akademik çalışmalarla değerlendirmemesi bu olumsuz eleştiriler arasındadır. Bununla beraber, yabancı hocaların; dersleri, dershane ve enstitüleri mükemmel hale koyma yolunda önemli hizmetleri bulunduğu da kaydedilmiştir. Olumlu değerlendirmeler arasında özellikle Walther Penck ten bahsedilmektedir. 26 Gerçekten de Birinci Dünya Savaşı sırasında Darülfünun da görev yapan öğretim üyeleri arasında gerçek anlamda araştırmaya yönelen az sayıdaki öğretim üyesinden birisi de W. Penck olmuştur. Penck bir taraftan Vefa daki Jeoloji Enstitüsünü kurup, yönetmiş ve dersler vermiş diğer taraftan araçları, fosil ve mineral koleksiyonları ile bir kütüphanesi ile tam teşekküllü bir enstitü oluşturmaya çalışmıştır. 27 W. Penck, funduszeue.info Bey ile Anadolu&#;da aylarca süren inceleme gezileri yapmış, linyit kömürü aramak amacıyla İstanbul Boğazı&#;nın her iki yakasındaki bölgede ve ayrıca Gelibolu yarımadasında, bölgenin jeolojik özellikleri ve boğazların oluşumuna dair uzun ve ayrıntılı incelemeler yapmıştır. Marmara bölgesinde iki yıl kadar süren incelemelerden sonra çalışma alanını genişleten Penck, yılında Bursa ve Kütahya dolaylarından Batı Toroslara ve Doğu Teke&#;ye kadar Batı Anadolu&#;nun tektoniğinin ana çizgilerini belirlemeye çalışmıştır. Türkiye&#;de modern jeolojinin kurulmasına önemli katkıları olan Penck, öğrencileri için İstanbul ve Uludağ çevresinde bilimsel geziler düzenlemiştir. İnceleme sonuçlarını önce Türkiye de sonra Almanya da yayımlamıştır. Penck in bu çalışmalarının sonucu olarak İstanbul da yayımlanan makaleleri ile Türkiye deki çalışmalarını toplayarak Almanya da yayımladığı eserleri şunlardır: A) W. Penck in İstanbul da yayımlanan makaleleri 1) Çanakkale mesele-i jeolojisi ve Türkiye nin muntazam bir tedkik-i jeolojisinin ehemmiyat-ı iktisadiyesi, Darülfünun Fünun Fakültesi Mecmuası, Tabiiyat kısmı, sene 1, sayı 3, , s (çev. Hamit Nafiz). Bu makalede Gelibolu yarımadası Mehmed Ali Aynî, Dârülfünun Tarihi, İstanbul , s Prof. Celâl Şengör ün ifadesine göre, Eduar Suess öldükten sonra kütüphanesi Heidelberg de satılmış ve bir kitapçı tarafından satın alınmıştır. Bu kütüphanenin bir bölümü Penck tarafından Türkiye ye getirtilerek çok güzel bir kütüphane kurmuştur. (funduszeue.info Celâl Şengör ile 30 Mart tarihinde yapılan görüşmeden). üzerindeki 15 kilometrelik bir bölge üzerinde yapılan jeolojik araştırmaların neticeleri sunulmaktadır. Bu araştırmaların asıl gayesi askeri bakımdan ihtiyaç duyulan Gelibolu yarımadası üzerindeki kömür yataklarını araştırmaktır. 28 Bu makale yılında Almanca olarak Berlin de yeniden yayımlanmıştır.[9] 2) Bursa tenezzühünün netayic-i jeolojiyesi", Darülfünun Fünun Fakültesi Mecmuası, sene 2, sayı 5, , s (çev. Hamit Nafiz). Bursa ve civarına yaptığı inceleme gezisinin sonuçlarını aktaran bu çalışmada, Marmara sahilindeki dağlar ile küçük Frigya çukuru ve Keşiş silsilesi arasındaki jeolojik ilişki ele alınmıştır. 3) Bursa tenezzüh-i jeolojiyesi, Halkalı Ziraat Mektebi Alisi Mecmuası, sayı 5, , s (çev. Hamit Nafiz). Darülfünun İlm ül Arz Darülmesasisi Neşriyatından, ibaresi ile yayımlanan bu makalede, Bursa ve Yenişehir ovaları (küçük Frigya) ve Marmara nın batı sahilindeki jeolojik yapı ele alınmıştır. Bu makalenin Keşiş Dağı nı (Uludağ) inceleyen birinci kısmı Darülfünun Fünün Fakültesi Mecmuası nda yayımlanmıştır. 4) İlm ül arz hayat-ı iktisadiyeye nasıl dahil oluyor?, Muallim, sayı 11, , s (çev. Hamit Nafiz). Penck bu makalesinde jeolojinin ekonomi için önemini ayrıntılı olarak anlatmıştır. Yazısına jeolojinin tanımını yapmakla başlayan Penck e göre jeoloji, doğa bilimlerinin çalışma alanı hem tabiatta hem de laboratuarda olan kısmıdır. Bütün bilimlerde olduğu gibi jeolojinin temelinde de bilime bilim olduğu için eğilen bir yaklaşım vardır. Ancak jeolojinin temel bazı işlevleri de vardır. Çünkü yeryüzü, bütün bitki ve hayvanların yetiştiği, insanların mesken inşa ettiği yerdir. Aynı zamanda makineler, vapurlar işletmek ve inşa etmek için madene ihtiyaç vardır. Bu madenlerin çıkarılma yöntemleri de jeolojinin görev alanındadır. Bunlar jeolojinin uygulamalı yönleridir. Bu sebeple jeoloji hem bir milletin bütün ihtiyaçlarının karşılanmasında hem de ekonominin gelişmesinde çok büyük bir önem taşımaktadır. Bunun için birçok gelişmiş ülkede kurumlar oluşturulmuştur. Bu kurumlarda çalışan jeologlar jeolojik ve topografik haritalar yapar, mevcut madenlerin envanterini çıkarırlar. Ülkeler bu işler için önemli miktarda bütçe ayırırlar. Jeolojinin tarım bakımından da önemi büyüktür. Hangi bitkinin hangi tür toprakta yetişeceğinin değerlendirilmesi de jeoloji biliminin konusuna girer. Yine bitkilerin yetişmesinde elzem olan suyun bulunması ve yeryüzüne çıkarılması da jeologların görevidir. Böylece çöl halinde bulunan birçok arazi tarıma uygun hale getirilebilir. Yine şehirlerin ihtiyacı olan suyun temininde de jeologlara 28 Feza Günergun, Darülfünun Fünun (Fen) Fakültesi Mecmuası, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Ed. Feza Günergun, İstanbul , s

7 WALTER PENCK İN TÜRKİYE DEKİ ÇALIŞMALARI 7 büyük iş düşer. Taşların dayanıklılığının ölçülmesi, yol yapımı, savaşlarda siper inşası açısından önemlidir. Pratik jeolojinin diğer bir önemi de sanayi için gerekli madenlerin bulunması ve çıkarılması konusundadır. Penck makalesinin sonunda, bütün bu anlatılanlardan jeolojinin iktisadi hayatta oynadığı rolün çok mühim olduğunun anlaşılabileceğini ifade etmektedir. B) funduszeue.info in Türkiye de yaptığı Almanya da yayımlanan çalışmaları 1) Die tektonische Grundüge Westkleinasiens (Batı Anadolu nun Tektonik Temelleri), Beitr. z. Anatolischen Gebirgsgeschichte auf Grund eigener Reisen. Engelhorns Nachf., Stuttgart , s. Bu eser W. Penck in, Marmara Denizi nin Güney kıyısındaki dağ sıraları, İzmit körfezi, Gemlik-İznik çukuru, Küçük Frigya çukuru, Uludağ, Uludağ ın güneyindeki arazi, Likya jeolojisi ve Batı Toroslar, Afyonkarahisar, Antalya ve Konya arasındaki dağlar, Antalya nın ovaları hakkındaki jeolojik incelemelerinin sonuçlarını içermektedir. 2) Grundzüge der Geologie des Bosporus (Boğazlar Jeolojisinin Temelleri), Veröffentlichungen des Instituts f. Meereskunde, Berlin , 70 s. Bu eser Alman Deniz Bilimleri Enstitüsü tarafından yayımlanmıştır. Enstitü, Birinci Dünya Savaşı sırasında, Alman Donanması nın İstanbul ve Çanakkale boğazlarında üstlendiği rollerin getirdiği avantajlı durumdan yararlanarak, bilimsel bir proje başlatmıştır. Bu amaca yönelik olarak enstitüden Prof. Dr. Alfred Merz (Avusturyalı coğrafyacı ve oşinograf, ) defalarca İstanbul a gönderilmiş ve Alman savaş birliklerinin de yardımıyla, İstanbul ve Çanakkale Boğazı nda farklı noktadan hidrografik kayıt alınmış ve böylece akıntılar konusunda güncel veriler elde edilmiştir. W. Penck de bu projenin bir parçası olarak İstanbul da her iki boğazın oluşumunun jeolojik etkenlerini incelemiş ve yaptığı çalışmalar sırasında Berlin Kraliyet Akademisi nden önemli miktarda maddi yardım görmüştür. Ayrıca Münih ten Prof. Weickmann, Türkiye nin Avrupa ve Asya yakasındaki çok sayıdaki ordu meteoroloji tahmin istasyonundan edinilen verilerden yararlanarak, boğazların iklim koşullarını incelemiştir. W. Penck in Boğazlar ile ilgili bu çalışması, Alman Deniz Bilimleri Enstitüsü nün yaptırdığı bu projenin ilk yayını olmuştur. Bunu kısa bir süre sonra Prof. Weickmann ın boğazların iklimi ile ilgili incelemesi ve arkasından Prof. Merz in boğazların hidrografik incelemeleri takip etmiştir. 29 Bu eserde, başlıca Devon (Trakya serisi, Fosiller, Kuvarsit seri), Paleozoik Avrupa yapıları, Paleozoik dağ 29 Alfred Merz, Strömungen von Bosporus und Dardanellen. S.A. aus Verhandlungen Deutsch. Geograph. , ve Alfred Merz, Hydrographisch Untersuchungen in Bosphorus und Dardanellen, Veroffentlichungen des Instituts für Meereskunde an der Universitat Berlin, , Neue Folge A, 18, yapıları (eski dönem, yeni dönem), yeni püskürtme taşlar, Tersiyer (Belgrad katmanları, stratigrafik konumu, neogen hareketlerin karakteri), Trakya, İznik, Boğazlar problemlerindeki basamağın morfolojik incelemesi (boğaz geçişi, boğazların oluşması, boğazlardaki deniz aşamaları) konuları ele alınmıştır. Eserde, Karadeniz in Trakya kıyı bölgesinin, Boğaziçi kıyısının, Boğaz ın sınır bölgesi ve Pendik in, fosil serisinin gelişimini ana hatlarıyla gösteren bir tabloya yer verilmiştir. Ayrıca eserin sonunda Boğazlar bölgesinin jeolojik haritası da (1: ölçekli) verilmiştir. Penck in Türkiye deki araştırmalarının değerlendirilmesi Walther Penck, İstanbul da kapsamlı jeolojik araştırmalar yapmıştır da Çanakkale Boğazı ndaki Karbon durumunu ve Boğaz ın oluşumunu araştırmıştır [9, 17] da Uludağ a bir eğitim gezisi düzenlemiştir. Puna de Atacama nın büyük katları ile bu dağın arasındaki büyük benzerliği fark etmiştir. Toros zincirini de araştırmış ve de buraya bir gezi yapmıştır. Batı Anadolu yu Konya ya kadar atla dolaşmış ancak başta sıtma salgınları olmak üzere çeşitli engeller incelemelerini zorlaştırmıştır. Buna rağmen seyahati Anadolu nun tektonik ana hatları hakkındaki yeni bazı sonuçlar elde edilmesini sağlamıştır [14]. W. Penck, A. Merz ile birlikte Marmara denizi kıyıları ve adalarını da dolaşmıştır. 30 İncelemeleri sonucunda, funduszeue.info, Türkiye jeolojisine iki konuda katkıda bulunmuştur. 31 1) Batı Anadolu ile ilgili veri toplaması; 2) İstanbul ve Çanakkale boğazlarının oluşumu ve yapısı. funduszeue.info ten önce, İstanbul Boğazı ve Batı Anadolu jeolojisi üzerinde başlıca üç araştırmacı çalışmıştır. Bunlar Pierre de Tchihatchef ( ), 32 Macarlı Abdullah Bey Albrecht Penck, Vorwort. W. Penck in Türk jeolojisine katkıları hakkında vereceğimiz bilgiler funduszeue.info Celal Şengör ile 30 Mart , 15 Mart ve 4 Haziran tarihlerinde yapılan görüşmelerden derlenmiştir. On dokuzuncu yüzyılın önde gelen jeologlarından olan Pierre de Tchihatchef ( ), yılları arasında Anadolu yu baştan başa gezerek incelemeler yapmış araştırmalarının sonuçlarını sekiz cilt ve üç atlastan oluşan Asie Mineure, Paris adlı eserinde toplamıştır. Bu eserden sonra yazdığı ve yılları arasında üç baskı yapan Le Bosphore et Constantinople, adlı eserinde de İstanbul ve çevresini, adalar, Trakya, Bitinya ve Ege kıyılarını, hayvanları ve bitki örtüsünü, suları, toprak yapısı gibi yönleriyle incelemiştir. Tchihatchef in boğazlar hakkındaki eserinin, İstanbul ve Boğaziçi adıyla yılında kısmen Türkçe ye tercüme edilerek Türk Tarih Vakfı Yurt yayınları tarafından yayımlanmıştır.

8 8 SEVTAP KADIOĞLU ( ) 33 ve Alfred Philippson ( ) 34 dur. A. Philippson, te Batı Anadolu nun jeolojik haritasını yayımlamıştır. 35 1) Penck in Batı Anadolu İle ilgili Çalışmaları ve Görüşleri: Türkiye ye gelmeden önce Kuzey Batı Arjantin deki dağların jeolojisi üzerinde çalışmış olan Penck, burada dağların antiklinaller şeklinde oluşmuş olduğu fikrini geliştirmişti. Penck bu fikrinin teorik temelini yılında Leiden da yayımlanan Die Grossfalten Der Erdrinde adlı kitabın yazarı E.C. Abendanon a dayandırmıştır. Abendanon un Grossfalten (Büyük Kıvrımlar) fikri, kabuğun olduğu gibi kıvrılarak çok büyük dalga boylu kıvrımlar oluşturmasıdır. Bu teori Abandonon tarafından Güneydoğu Asya daki ada yaylarını ve derin deniz hendeklerini jeosenklinal kavramı çerçevesinde açıklamak için yılında geliştirmiştir. Penck de bu görüşü benimsemiştir. Çünkü Penck Güney Amerika daki çalışmaları esnasında oradaki magmatik olayların bu tür yapılar oluşturduğu fikrine varmış ve kontraksiyon teorisini de tam olarak benimsemediği için bu yeni dağ oluşum şeklinin evrenselliğini göstermek amacıyla Batı Anadolu yu da bu görüşün içine almıştır. Türkiye deki çalışmalarına da bu gözle, yani Büyük Kıvrımların varlığı gözüyle başlayan Penck, dağların oluşumu ile ilgili bu fikri, yani dağların ve ovaların antiklinaller ve seklinallerden oluştuğu görüşü, fayların sonradan oluştuğu fikri Batı Anadolu da yaptığı çalışmalarda da etkili olmuştur. Ancak, funduszeue.infopson, Batı Anadolu da Büyük Kıvrımlar olmadığını, fay oluşumu bulunduğunu haklı olarak savunmuştur. Philippson yüzyılın başında Batı Anadolu da Penck ten daha geniş bir çalışma yapmış ve bunun neticesinde yukarıda bahsettiğimiz gibi Batı Anadolu nun 1/ lik bir jeoloji haritasını çıkarmıştır. Bu çalışmaları sırasında Philipsonn Batı Anadolu da doğu-batı akan büyük Gediz gibi Büyük Menderes gibi büyük vadilerin bir tektonik çöküntü içinde aktıklarını tespit etmiştir. Philipsonn bu havzaların bir sıkışma ile değil bilakis bir genişleme ile açıldığı sonucuna varmıştır ki bu da kesinlikle Asıl adı Carl Eduard Hammerschmidt olan ve Macarlı Abdullah adıyla tanınan funduszeue.infoah Bey, yılları arasında boğazların jeolojisi hakkında ikisi Fransa da ve biri İtalya da olmak üzere üç makale yayımlamıştır. Geniş bilgi için bkz. Kemal Erguvanlı, Dr. Abdullah Bey in Hayatı ve Eserleri, Türk jeoloji Kurumu Bülteni, c.5, sayı , , s ve Ekrem Kadri Unat, Dr. Abdullah Bey (Karl Eduard Hammerschmidt) und seine Arbeiten in der Türkei, Oesterreichisch- Türkische Medizinische Beziehungen (Berichte des Symposions vom 28 und April). Özellikle Batı Anadolu nun jeolojisi ve coğrafyası konusunda çalışmaları bulunan Alman coğrafyacı. Topographische Karte Westkleinasiens 1: , doğrudur. 36 Arjantin deki çalışmalarının etkisiyle, Penck in bu konuda yanılmış olduğu anlaşılmaktadır. Penck in görüşleri, kendinden sonra gelen jeologları etkilemiştir. Hans Wilhelm Stille ( ), on dokuzuncu yüzyılın büyük jeologlarından etkilenerek da bir teori geliştirmişti. Buna göre Dünya daki büyük havzalar torbalaşma ile oluşmuştu. Stille, da yayımladığı Die Begriffe Orogenese und Epirogenese adlı makalesinde, 37 funduszeue.info in görüşlerinden de bahsetmiştir. Ertesi yıl, de, Penck Der Südrand der Puna de Atacama adlı kitabını da yayımlanmıştır. Penck in Batı Anadolu tektoniği hakkındaki fikirleri ona çok fazla ün kazandırmamıştır. Bunun iki sebebi vardır: Stille çok meşhur olduğu için, herkes ona atıfta bulunmuş ve Penck in fikirlerini irdeleyen ve tanıtan bir Türk jeologu çıkmamıştır yılında, Harry H. Hess ( ), History of Ocean Basins adlı çalışmasında Levha Tektoniği fikrini ortaya koyduktan sonra çok büyük bir devrim olmuş ve Stille nin görüşleri ve dolayısıyla Penck in görüşleri geçerliliğini yitirmiştir. Türkiye de ise jeologlar bu tartışmalara 20 li 30 lu hatta 40 lı yıllarda hiç katılmamışlardır. Ne Penck in ne de Philipsonn un gözlemleri ve görüşleri yılına kadar tartışılmamıştır. Ancak yılında Sırrı Erinç in Philipsonn un Tmolosschutt depolarını eleştirel bir şekilde elden geçirmesiyle Türk jeologlarının Batı Anadolu nun tektoniğine ciddi katkıları başlamıştır. 34, s , s Sırrı Erinç in bu konudaki görüşleri ifade ettiği yayınları için bkz. Die Morphologische Entwicklungsstadien der Kücükmenderes- Masse, Review of the Geographical Institute of the Universty of Istanbul, no: 2, , s ve Über die Entstehung und Morphologische Bedeutung des Tmolosschutts, Review of the Geographical Institute of the Universty of Istanbul, no: 2, , s

9 WALTER PENCK İN TÜRKİYE DEKİ ÇALIŞMALARI 9 olmuştur. 39 Gerek Erinç in gerekse Ketin in çalışmaları Philipson un yorumunun doğru, Penck in yorumunun yanlış olduğunu göstermiştir. Fakat Penck in Batı Anadolu nun jeolojisine esas katkısı Anadolu daki doğu-batı yapılarının Anadolu nun eski tektonik bünyesi ile hiçbir ilgi göstermediğini yani Batı Anadolu da kayaçların yapı doğrultularının kuzeydoğu güneybatı giderken bunlar doğu batı gittiğini ve aralarında hiçbir ilişkinin olmadığını ifade etmesidir. Yine Penck çok doğru olarak görmüştür ki erken tersierin sonunda Batı Anadolu da Türkiye nin şekillenmesi son bulmuş ondan sonra yeni bir dönem başlamış ve büyük kıvrımlar da bu yeni dönemde oluşmuştur. Penck in çok doğru olarak gözlemlediği ve ifade ettiği bu konuda Philipsonn da dâhil olmak üzere herkes hemfikirdir. Böylece Penck Türkiye de bir neotektonik- paleotektonik ayrımını yapan ilk kişi olmuştur. 2) İstanbul ve Çanakkale boğazlarının oluşumu ve yapısı hakkındaki çalışmaları ve Görüşleri: Penck Türkiye ye geldiğinde boğazların oluşumu hakkında çeşitli fikirler vardı. Bunlardan en geçerli olanı da Karadeniz in boşalması ile boğazların oluşmuş olduğu fikri idi. Ancak Penck çalışmaları sırasında böyle bir şey olmadığını görmüştür. İstanbul Boğazı ile Çanakkale Boğazı nın birbiriyle ilişkisi olmadığını ifade etmiştir. Penck İstanbul Boğazı nı Alibeyköy deresinin oluşturduğunu, boğazın Alibeyköy deresinin kuzeye dönüp kuzeye akması sonucu oluştuğunu görmüştür. Penck in Boğazlar hakkındaki kitabının temelini de bu görüşü oluşturmuştur. İstanbul Boğazı nın oluşumu hakkında bu doğru görüşün ifade edilmesinin yanı sıra bu kitap İstanbul jeolojisi hakkında yazılmış en güzel kitaplardan birisidir. Burada Penck lı yıllara kadar bilinmeyen Devoniyen palaozoyikli bir magmatizma fazı keşfetmiştir. 40 Penck bu magmatizma fayını Grundzüge der Geologie des Bosporus adlı eserinde haritalamıştır. (bkz. Şekil 1). W. Penck, Türkiye de bulunduğu yıllarda jeolojinin ülke ekonomisi üzerindeki etkisini ortaya koyan fikirlerini de çeşitli vasıtalarla ifade etmiştir. Muallim adlı dergide bu konuyu vurgulayan bir yazısı vardır [13]. Türkiye de jeolojik araştırmaları organize edecek bir kurumun gerekliliği üzerinde durduğu bir raporu da İstanbul daki Alman Büyükelçiliği ne IX tarihinde sunmuştur. 41 Penck raporunda, Türkiye de böyle bir kurumun kuruluşuna Almanların öncülük etmesinin önemine değinerek, bunun Almanya nın ticaret ve sanayi ile ilişkisi üzerinde durmuştur. Penck in kurulmasını önerdiği böyle bir kurum, ancak yılında, Maden Tetkik Arama Enstitüsü (MTA) adıyla kurulmuştur. Bu kurumun kurucuları arasında Penck in asistanlığını yapmış olan Hamit Nafiz Pamir de yer almıştır. Sonuç olarak, W. Penck, bir taraftan Vefa da Abdülkerim Paşa Konağı nda kurduğu jeoloji enstitüsünü yönetmiş, ders vermiş, Enstitü yü cihaz, kitap, taş ve fosil koleksiyonları ile zenginleştirmiştir. Diğer taraftan, eğitimin uygulama yönüne önem vererek öğrencileri için bilimsel geziler düzenlemiştir. İstanbul Boğazı ve Gelibolu yarımadasının jeolojik özelliklerini ortaya koymak için kapsamlı araştırmalarda bulunmuştur. Daha sonra, seyahat alanını genişleterek, önce Bursa ile Kütahya arasında, daha sonra Batı Toroslar da ve Doğu Teke ye kadar Batı Anadolu nun tektonik ana çizgilerini tespit etmeye çalışmıştır. Her ne kadar Batı Anadolu nun jeolojik oluşumu hakkında ortaya koyduğu teori geçerli olmamış ise de, Penck, bölge ile ilgili olarak çok sayıda jeolojik veri toplamıştır. W. Penck in, hem arazi çalışmaları ve yayınları ile Darülfünun öğretim üyelerine öncülük etmesi hem de Maden Tetkik Arama Enstitüsü gibi bir kurumun Türkiye de kurulmasının gerekliliğini ilk ifade edenlerden birisi olması sebebiyle Türk jeoloji tarihinde önemli bir yeri vardır. WALTHER PENCK İN YAYINLARI A. Kitaplar ve makaleler 1- Geologische Beobachtungen aus den Euganeen, Zentralbl. Min. Geol. Paläont., , s , Der geologische Bau des Gebirges von Predazzo, (Auch als Heidelberger Dissertation erschienen). Neues Jahrb. Min. Geol. Paläont., funduszeue.info, , s Naturgewalten im Hochgebirge, Strecker & Schröder, Stuttgart , s. 4- Studien im Eruptivgebiet von Predazzo, Mitteil. Wiener geol. Gesellsch., c.v, , s Die Melaphyrausbrüche von Buffaure Mitteil. Wiener geol. Gesellsch., c.v, , s Studien am Kilauea (Hawai), Zeitschr. Gesellsch. Erdkunde. Berlin, , s İhsan Ketin, Türkiye nin Genel Tektonik Durumu İle Başlıca Deprem Bölgeleri Arasındaki İlişkiler, MTA Dergisi, no, Ankara , s Penck ten sonra çok uzun yıllar unutulan bu magmatizma fazı Prof. Dr. Celal Şengör ün öğrencisi Berfin Seyhan tarafından doksanlı yıllarda Kavacık ta bulunmuştur Eylül tarihli bu raporun tam metni için bkz. Klaus Kreiser, Geographie und Patriotismus. Zur Lage der Geowissenschaften am Istanbuler Dârülfünûn unter dem jungtürkischen Regime ( ), Hommes et Terres d Islam, Tome I, Institut Français de Recherche en Iran, Tahran , s

10 10 SEVTAP KADIOĞLU 7- Hauptzüge im Bau des Südrandes der Puna de Atacama (Kordilleren Nordwestargentiniens), (Auch als Leipziger Habilitationsschrift). N. Jahrb. Min. Geol. Paläont., funduszeue.info, , s Der Anteil deutscher Wissenschaft an der geologischen Erforschung Argentiniens, Zeitschr. Gesellsch. Erdk. Berlin, , s Bau und Oberflächenformen der Dardanellenlandschaft, Zeitschr. Gesellsch. Erdk. Berlin , s Çanakkale mesele-i jeolojisi ve Türkiye nin muntazam bir tedkik-i jeolojisinin ehemmiyat-ı iktisadiyesi, Darülfünun Fünun Fakültesi Mecmuası, Tabiiyat kısmı, sene 1, sayı 3, , s , (çev. Hamit Nafiz). Bursa tenezzühünün netayic-i jeolojiyesi", Darülfünun Fünun Fakültesi Mecmuası, sene 2, sayı 5, , s (çev. Hamit Nafiz). Bursa tenezzüh-i jeolojiyesi, Halkalı Ziraat Mektebi Âlisi Mecmuası, sayı 5, , s , (çev. Hamit Nafiz). İlm ül arz hayat-ı iktisadiyeye nasıl dahil oluyor?, Muallim, sayı 11, , s (çev. Hamit Nafiz). Die tektonischen Grundzüge Westkleinasiens, Beitr. z. Anatolischen Gebirgsgeschichte auf Grund eigener Reisen. Engelhorns Nachf., Stuttgart , s. Topographische Aufnahmen am Südrande der Puna de Atacama (Nordwestargentinien), Zeitschr. Gesellsch. Erdk. Berlin, , s Zur Landeskunde von Thrazien. Zeitschr. Gesellsch. Erdk. Berlin, , s Grundzüge der Geologie des Bosporus, Veröffentlichungen des Instituts f. Meereskunde, Berlin, , c. IV, s Reisen in den Kordilleren Nordwestargentiniens, Mitteil. Verein Erdkunde, Leipzig , s Aufgaben der Geologie in der Türkei und ihre Förderung während des Krieges, Naturwissenschaftl. Wochenschr., funduszeue.info, , s Der Südrand der Puna de Atacama, (Nordwestargentinien), Ein Beitrag zur Kenntnis des ändinen Gebirgstypus und zu der Frage der Gebirgs-bildung, Abhandl. math.-phys. Kl. sächs. Akad. Wissensch., funduszeue.info, sayı 1, Leipzig , s. Wesen und Grundlagen der morphologischen Analyse, Bericht math. phys. Kl. sächs. Akad. Wissensch. funduszeue.info, Leipzig , s Die südliche Puna de Atacama (Kordilleren Nordwestargentiniens), funduszeue.infoterbilder, published by Andree, Berlin , Heft 24, 19 s. Die Entstehung der Gebirge der Erde, Deutsche Revue, c. III, Berlin , s ve c. IV, s Zur Hypothese der Kontinentalverschiebung, Zeitschr. Gesellsch. Erdk. Berlin, , s Die geographischen Regionen Südamerikas, Lateinamerika, Berlin , s Morphologische Analyse, Verhandl. deutsch. Geographentages, , Berlin , s Ölümünden sonra yayınlanan eserleri Über die Form andiner Krustenbewegungen und ihre Beziehung zur Sedimentation, Geolog. Rundschau, c. XIV, s Anteil der Schmelzflüsse an den Bewegungen der Erdkruste, Die Naturwissenschaften, c. XII, Berlin , s Die morphologische Analyse. Ein Kapitel der physikalischen Geologie. Geographische Abhandlungen. 2. Reihe, Heft 2, Stuttgart , J. Engelhorns Nachf. s. Die Piedmontflächen des südlichen Schwarzwaldes, Zeitschr. Gesellsch. Erdk. Berlin, , s Über den Gang der Abbragung, Mitt. geogr. Ges. Wien, funduszeue.info, , s B. Kısa Makaleler ve Notlar Eine Besteigung der Latemartürme. Mitteil. deutsch, österr. Alpenvereins, sayı. 21, , s Das Eggentaler Horn im Latemar. Mitteil. deutsch, österr. Alpenvereins, , sayı 13, s Büsserschnee. Notice of H. Keidel: Über den Büsserschnee in den argentinischen Anden. Zeitschr. Gletscherkunde. Geol. Rundschau, funduszeue.info, , s Notice of Bodenbender: Constituciön geolögica de la parte meridional de la Rioja. Gletscherkunde. Geol. Rundschau, funduszeue.info, , s A. Philippson&#;s Reisen in Anatolien. Zeitschr. Gesellsch. Erdk. Berlin, , s Geologische Aufgaben in Anatolien. Deutsche Levantezeitung, , sayı 22, s Das geologisch-mineralogische Institut der Universität Konstantinople. Zeitschr. Gesellsch. Erdk. Berlin, , s Yayına Geliş - Received : Yayına Kabul - Accepted :

11 WALTER PENCK İN TÜRKİYE DEKİ ÇALIŞMALARI 11 Resim 1: Birinci Dünya Savaşı yıllarında Darülfünun da görev alan Alman öğretim üyeleri. Ayaktakiler (soldan sağa): Gustav Fester, Konsolosluk tercümanı Nord, Walther Penck, Leick, Anschütz, Giese, Fritz Arndt, LehmannHaupt, Boris Zarnick, Başkonsolos Dr. Mortmann, Anton Fleck. Oturanlar (soldan sağa): Bergstrasser, Schönborn, Erich Obst, Gunther Jacoby, Kurt Hoesch, Friedrich Hoffmann, Everhard Unger. (Prof. Dr. Emre Dölen koleksiyonu).

12 12 SEVTAP KADIOĞLU Resim 2: Walther Penck ( )

13 WALTER PENCK İN TÜRKİYE DEKİ ÇALIŞMALARI Resim 3: 13 Walther Penck i Darülfünun Fen Fakültesi içinde kurduğu jeoloji Enstitüsü nde çalışırken gösteren tarihli fotoğraf. (Ilse Seibold & Eugen Seibold, Walther Penck Plane für eine deutche Pazifik- Expedition, Neues aus dem Geologenarchiv Geol. Rundsch. , 84, s. ).

14 14 SEVTAP KADIOĞLU Resim 4: W. Penck in Çanakkale mesele-i jeolojisi ve Türkiye nin muntazam bir tedkik-i jeolojisinin ehemmiyat-ı iktisadiyesi (Darülfünun Fünun Fakültesi Mecmuası, Tabiiyat kısmı, sene 1, sayı 3, , s ) başlıklı makalesinin ilk sayfası.

15 WALTER PENCK İN TÜRKİYE DEKİ ÇALIŞMALARI 15 Resim 5: W. Penck in Bursa tenezzühünün netayic-i jeolojiyesi (Darülfünun Fünun Fakültesi Mecmuası, sene 2, sayı 5, , s ) başlıklı makalesinin ilk sayfası.

16 16 SEVTAP KADIOĞLU Resim 6: W. Penck in Batı Anadolu nun tektonik yapısını incelediği eserinin kapak sayfası.

17 WALTER PENCK İN TÜRKİYE DEKİ ÇALIŞMALARI 17 Resim 7: W. Penck in Boğazlar hakkında Türkiye de yaptığı çalışmaları topladığı eserinin kapak sayfası.

18 18 SEVTAP KADIOĞLU Şekil 1: Grundzüge der Geologie des Bosporus adlı eserinde yer verdiği Boğazların Jeolojik Haritası

Daha göster