Matbaayı Ilk Kullanan Türk Devleti

ГОСУДАРСТВЕННОЕ БЮДЖЕТНОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ КРЫМ «КРЫМСКИЙ ИНЖЕНЕРНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ» ВОПРОСЫ КРЫМСКОТАТАРСКОЙ ФИЛОЛОГИИ, ИСТОРИИ И КУЛЬТУРЫ ВЫПУСК 1 (4) Симферополь ББК72(4Укр-6Кры)г В74 Учредитель Государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования Республики Крым «Крымский инженерно-педагогический университет» Свидетельство о регистрации средства массовой информации выдано Управлением Федеральной службы по надзору в сфере связи, информационных технологий и массовых коммуникаций по Республике Крым и городу Севастополь от г. Серия ПИ № ТУ Научный журнал издается 2 раза в год Журнал публикуется при финансовом содействии Фонда развития науки и образования им. Исмаила-Муфти-заде, а также научных сотрудников НИИ Главный редактор: Керимов Исмаил Асанович, д. филол. н., проф.; директор НИИ крымскотатарского языка, ли­тературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ; Заместитель главного редактора: Киримов Таир Нуридинович, к. филол. н., вед. науч. сотрудник НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ. Редакционная коллегия: Усеинов Т. Б., д. филол. н., проф. кафедры крымскотатарской филологии Крымского федерального универ­ ситета им. В. И. Вернадского Сейдаметова Н. С., к. филол. н., ст. науч. сотрудник НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ Абдульвапов Н. Р., к. филол. н., ст. науч. сотрудник НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ Куртсеитов Р. Дж., к. соц. н., ст. науч. сотрудник НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ Керимова С. А., к. искусствовед., доц.; ст. науч. сотрудник НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ Сейдаметов Э. Х., к. истор. н., ст. науч. сотрудник НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ Куршутов Т. Н. к. филол. н., ст. науч. сотрудник НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ Печатается по решению Ученого совета Научно-исследовательского Института крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК «Крымский инженерно-педагогический университет» Протокол № 3 от 22 мая Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры. – B74 Вып. 1 (4). – Симферополь,  – с. ББК 72(4Укр-6Кры)г В сборник включены статьи по филологии, истории и культуре, подготовленные научными сотрудниками НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ; про­ фессорско-преподавательским составом, аспирантами и студентами университета, а также учеными других вузов. Для научных работников, преподавателей, аспирантов и студентов вузов. © НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и  культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ, 3 СОДЕРЖАНИЕ / МУНДЕРИДЖЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ – ТИЛЬШЫНАСЛЫКЪ Усеинов Т. Диалектологический аспект в процессе создания лексикографических изданий, отражающих крымскотатарский паремиологический фонд Миреев В. Аффиксальная деривация при образовании химических терминов и номенов в крымскотатарском языке Аджимамбетова Г. Семантико-синтаксическая классификация наречий в крымскотатарском языке Гаджиева Г. Фонетическое и лексическое сравнение Нахичеванского, Южно-­азербайджанского и Восточного анатолийского наречия с древнешумерским языком Асанова З., Арипова Ф. Къырымтатар тилинде сыфатларнынъ грамматик категорияларыны огренюв тарихи Ресутова Э. История изучения вопроса общественно-политической лексики в отечественном и тюркском языкознании Ельяшевич В. Краткий обзор лексического состава записей приданого брачных договоров крымских караимов ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА – ЭДЕБИЯТШЫНАСЛЫКЪ ВЕ ФОЛЬКЛОРДЖЫЛЫКЪ Kirimov T. Hasan Çergeyevniñ “mevta”sı ne söylemek istedi?! (“Eşit, mevta ne sevleyur!” poemasınıñ semiotik incelemesi) Абдульвапов Н. О поэтической хронограмме (тарих) во «Фруктовой комнате» («Золотом кабинете») Крым Герая Сеферова Ф. Место животных в древних воззрениях крымских татар (на материале крымскотатарских сказок) Джелилова Л. Литературная критика конца XIX века (единство в помыслах И. Гаспринского и Мизанджы Мурада) Куршутов Т. Лексические и лингвостилистические особенности в произведениях Джафера Сейдамета Меметова Л. Абибулла Одабашнынъ публицистикасында девирнинъ актуаль меселелери Tekne K. Kırım’ın sembol şahsiyetlerinden: Gerçekle kurgu arasında Alim Azamatoğlu Абдульвапова Л. Джынгъыз Дагъджынынъ эсерлеринде мекян оларакъ Акъмесджит Кадырова У. Мир природы как строительный материал для создания образа возлюбленной в лирике Ашык Умера Куртумеров Э. Исмаил Гаспринскийнинъ ичтимаий-сиясий бакъышлары («Мукялеме-и селятин» икяеси эсасында) ЭТНИЧЕСКАЯ ПРЕССА – МИЛЛИЙ ГАЗЕТАДЖЫЛЫКЪ Шукурджиева З. Проблема эмиграции крымских татар в публицистике И. Гаспринского Türk H. Türk Birliği Yolunda Bir Yayın: Kırım Mecmuası 4 ХУДОЖЕСТВЕННО-ПРИКЛАДНОЕ ИСКУССТВО – ТАСВИРИЙ АМЕЛИЙ САНАТ Абдураманова С. О швах «Стамбул мыклама», «серасер мыкълама» и «серасер букме» в крымскотатарском золотном шитье ИСТОРИЯ И КУЛЬТУРА – ТАРИХ ВЕ МЕДЕНИЕТ Керимов И. Къырым ханлыгъынынъ мектюбаты Mieste Hotopp-Riecke. Perspectives and Potentials of Crimean Tatar studies in Germany Абибуллаева Д. Народный комиссар просвещения Али Асанов о проблемах всеобуча в системе народного образования Крымской АССР в начале х годов Абдураманова Ф. Влияние Исмаила Гаспринского на творческое наследие Садри Максуди и современность Чернышева Е. Особенности социокультурного развития Хазарского каганата Казаченко Б. Вклад крымчаков в общекрымское музыкально-поэтическое наследие (историография песенного наследия) Бабаджан А. Архив Серая Марковича Шапшала в Литве Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры УДК 82()= Hatem Bekiroğlu Türk1 E_mail: [email protected] Türk Birliği Yolunda Bir Yayın: Kırım Mecmuası Özet. Edebiyat tarihi ve siyasi tarih çalışmaları için geçmişte yayınlanan dergilerin incelenmesi gereklidir. Bu yazıda, yılında Osmanlı Türkçesi olarak yayınlanmış olan Kırım Mecmuası üzerinde durulacaktır. Kırım Mecmuası, yayın hayatına 3 Mayıs () de İstanbul’da başlar. 23 sayı süren yayın hayatı yaklaşık bir yıl sonra 15 Mayıs () de biter. Kırım Mecmuası, İstanbul’da yayınlanan ve yürekleri eski yurt Kırım’a ağlayan insanların Türk birliği için kalem oynattıkları mecmuadır. Kırım Mecmuası bir cemiyet yayınıdır. İstanbul’da bulunan “Kırımlılar Cemiyeti”, yaklaşık yüz elli yıldır esaret altındaki Kırım’ı gündemde tutmayı amaç edinmiştir. Bu amaçla Kırım’ın tarihini, coğrafyasını, insan ve toplum yaşantısını, dününü deşifre etmeyi düşünmüştür. Mecmua, milli bir gaye edinmiştir. Dolayısıyla mecmuayı besleyen yazıların ekseriyeti de vatan sevgisi ile ilgilidir. Kırım Mecmuası, dil açısından devrinde çıkan veya kendisinden sonra çıkacak olan mecmualara örnek teşkil edebilecek sadeliktedir. İsmail Gaspıralı’nın dil hassasiyeti bu mecmuada da kendisini göstermektedir. Kırım Mecmuası’nın üzerinde en fazla durduğu konu, dağınık halde bulunan Türk boylarının birleştirilmesi meselesidir. Anahtar Kelimeler: Mecmua, Osmanlı Türkçesi, Kırım, , Kırımlılar Cemiyeti. Avrupa’da başlayan aydınlanmanın en önemli araçlarından olan süreli yayınlar, Türkiye’ye girdiği Tanzimat yıllarından sonra memlekette çok önemli işlevleri üstlenmiştir. Süreli yayınlar, başta Avrupa ve dünyadaki her türlü gelişmeleri hızlı bir şekilde memlekete taşımanın yanında hayatın hemen tüm alanlarında kamuoyu oluşturma görevini de yürütmüştür. Gazete ve dergilerin Osmanlı’da tanınmasından sonra memleketin uzak noktalarına da haber / bilgi gönderildiği gibi söz konusu yerlerden de haberler başkent İstanbul’a çabucak gelmektedir. Bunun yanında süreli yayınların başka bir işlevi, bugün Türk Dünyası denilen ve Türkçe konuşulan coğrafyalara dair dikkatlerin de bu araçlarla gündeme taşınması olmuştur. On dokuzuncu yüzyılın sonlarında aynı tarihlerde Kazan gibi aydınlanmanın daha erken başladığı yerlerde de kullanılmaya başlanılan süreli yayınlar sayesinde Osmanlı’daki çağdaşlaşma güç kazanmıştır. Hasan Bey Zerdabî, İsmail Gaspıralı, Ayaz İshaki, Mustafa Çokay gibi aydınların bu konudaki çalışmaları, Türk dünyasının tamamını etkilemiş ve çağımıza ulaşmış olan Türk birliği fikrinin temeli olmuştur. Bir anlamda Türkçülüğün ilk okulu sayılan bu dönemdeki yayın ve eğitim faaliyetlerinin Türk modernleşmesinde önemli katkıları olmuştur. Türkiye’de II. Meşrûtiyet ve hemen ardından özellikle Selanik’teki Yeni Hayat2 felsefesi de bu gibi aydınlardan beslenerek 1  Hatem Bekiroğlu Türk, Giresun Üniversitesi, Fen – Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim üyesi (Türkiye). 2  İttihat ve Terakki Cemiyeti, Meşrûti yönetimin ardından Osmanlı’da kültürel anlamda daha güçlü bir sistem kurması için Ziya Gökalp’i görevlendirir. “Kâbe-i Hürriyet” (Erişirgil 67) olarak adlandırılan Selanik şehrini merkez olarak gören Ziya Gökalp, farklı düşüncelerin kolayca yaşayabildiği bu şehirde, meşrutiyet inkılâbını yeterli görmeyip daha çok gençlere ve yeni nesillere ışık olabilecek bir “nesil inşaası”na girişir. Bu anlamda “Cemiyet-i Mukaddese”nin (İttihat ve Terakki) “Merkez-i Umûmî Azası” (Erişirgil 67) olarak seçilen Ziya Gökalp, elindeki bu son derece önemli kıymeti, gençleri uyandırıp onları teşkilatlandırmak, okuma, yazma ve düşünmeye yönlendirmek, onlara iş bulmak için kullanmıştır. Cemiyetin önemli bir boşluğunu doldurmaya çalışan Ziya Gökalp’in etrafında önemli bir kitle oluşur. Böylece Этническая пресса / Миллий газетаджылыкъ süreli yayınlarla Türkçü bir anlayışı yaymaya çalışmıştır. Denilebilir ki, Osmanlı’nın çöküşe sürüklenmesi sürecinde süreli yayınlarla Türkçü kimlik, geniş coğrafyalarda yankı bulmaktadır. Böylece gerek Türkiye Cumhuriyeti devletini gerekse bugün bağımsız olmuş ya da olma mücadelesindeki diğer Türk topluluklarını Ekinci, Tercüman, Türkistan Vilayetinin Gazeti, Ziya, Keşkül, Füyûzat, Molla Nasrettin, Kazak Gazetesi1, Yeni Türkistan ve Yaş Türkistan2, Kırım Mecmuası gibi yayınlar beslemiştir. Kırım Mecmuası, Rusya’daki ihtilalinden sonra İstanbul’da yayına başlayan Arap harfli bir yayındır. Dergi, yayın hayatına 3 Mayıs ()’te başlar. Yayın hayatı 23 sayı süren dergi, yaklaşık bir yıl sonra 15 Mayıs ()’te biter. Mecmuanın müdürlüğünü İstanbul’da kitapçılık yapan S (in) Sûdî yürütür. Kırım Mecmuası’nın yayın hayatı boyunca hiç değişmeyen yönleri olmuştur. Bunlardan en önemlisi üstlendiği misyondur. Ama önce teknik konulardan bahsetmek gerekirse: Matbaa olarak sürekli İstanbul’daki Matbaa-i Orhaniye kullanılmıştır. Fiyat olarak da hiç değişmeyen Kırım Mecmuası’nın birinci sayının rakam 5 kuruş olmuştur. Mecmuanın eski sayıları ön kapak sayfası. ise 10 Kuruşa satılır. Abonelik ise seneliği Osmanlı topraklarında Kuruş; yabancı memleketlerde ise 30 Franktır. İlan şartları mahiyetine göre kararlaştırılan bir konudur. Kırım Mecmuası’nın müdürünün yanında bir de mesul müdür vardır ki yayın hayatı boyunca o da hiç değişmemiştir: E (elif) Halil. Mecmuanın her sayısının logosunda, “Şimdilik on beş günde bir defa neşr olunur” ibaresi olmakla beraber buna sürekli uyulmadığı görülür. Birinci sayı 3 Mayıs ’de, ikinci sayı 16  Mayıs ’de, üçüncü sayı 30 Mayıs ’de, dördüncü sayı 13 Haziran ’de Onuncu sayı 5 Eylül ’de, on birinci sayı 26 Eylül ’de neşr olunur. Mecmuanın bütün sayılarında “Mündericat” bölümü vardır. Kırım Mecmuası’nın sayfa sayılarında bir tutarsızlık vardır. Toplam olarak sayfa bulunan mecmuanın ilk on sayısı 20 sayfa, 11’den 21’inci sayılara kadar 16 sayfa, son iki sayı ise 8’er sayfadan oluşmaktadır. Kırım Mecmuası’nın idarehanesi Bâb-ı Âlî’de bulunmaktadır. Fakat sekizinci sayıya kadar numara 40’da olan adres, bu sayıdan sonra Bâb-ı Âlî Caddesi, numara , Sûdî olmuştur. Birinci sayının logosunda bulunan “İlmî, edebî, târihî ve ictimâî mecmua” cümlesi diğer sayılarda bulunmamaktadır. İstanbul’daki kültür ve sanat yaşantısına alternatif olabilecek çapta Türkçü bir hareket ortaya çıkmış olur. Bu, “Yeni Hayat” hareketi olarak adlandırılır. 1  Konuyla ilgili bir çalışma için bk. Vahit Türk, (Güz /1) “Kazak Gazetesi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, nr. 19, s. – 2  Konuyla ilgili bir çalışma için bk. Rasim Bayraktar, () “Türkistanlı Aydınlarımızın Siyasi ve Yayın Mücadelesi: Mustafa Çokayoğlu ve Etrafındakiler”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 39, Erzurum, ss. – Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры Gazeteye gönderilecek yazıların yayınlanması ile ilgili olarak da her sayıda tekrarlanan bir not vardır: “Mesleğimize muvâfık olan makâlât ve mâlumâta sahifelerimiz açıktır. Gönderilen yazılar derc edilsin edilemesin iâde olunmaz.” Kırım Mecmuası, İstanbul’da yayınlanan ve yürekleri eski yurt Kırım’a ağlayan insanların Türk birliği için yazdıkları mecmuadır, denilebilir. Kırım Mecmuası’nın misyonu, mecmuanın ön sözü niteliğindeki “Tuttuğumuz Yol” başlıklı imzasız yazıda anlaşılır: “(Kırım Mecmuası) şanlı Osmanlı ve müttefik ordular silahlarının (Büyük Turan) mefkûresine müsaid olarak ihdas eylemiş olduğu vaziyetin mevlîdidir Turan ırkına mensub milletlerin yekdigerine takarrüb hususundaki temayülünün şiddetine, lisan hususunda görülmekte olan tekâmül en büyük bir delil teşkil eder. (Kırım Mecmuası) bu temâyüle hizmet edecek ve Osmanlı Türkleriyle Rusya Müslümanları arasında bu râbıta-yı ilmiyye ve harsiyye tesîsine çalışacaktır” (İmzasız 3 Mayıs / 1) Buna çok benzeyen duygular, bir sonraki sayfada bir manzume olarak görülür. Çerçeve içinde bulunan ve “M. Kahraman’a” ithaf edilen derginin önemli isimlerinden Şevki Bektöre’nin şiirinde derginin tamamını kapsayan anlayışı ile ilgili değerlendirmede bulunmak mümkündür. “Kırım için Ah! Ey yeşil ada, ey ana yurdu! Parçalarken seni şimâlin kurdu, Nerde, yok mu bugün bir Altınordu; İmdâdına koşsun, isterim, hani? Benzetirim seni saçılan âha Kudurgan dalgalı Bahr-ı Siyâha; Öksüzsün, esirsin deyip şimâle İnliyorsun fakat dinleyen hani? Altın destanlı günlerin vardı Güneşin bir melek gibi doğardı Lâkin zulümlerle saçın ağardı Menkıbeni yazıp söyleyen hani? Ey vatan, ey ana! Ulusun, ulu Her köşen kahraman şehidle dolu Bilirim sendedir cennetin yolu Gidip de uğruna can veren hani? 10 Teşrîn-i Sânî 33 Fatih”(Şevki Bektöre 3 Mayıs / 2) Kırım Mecmuası bir cemiyet yayınıdır. İstanbul’da Bâb-ı Âlî Caddesi’ndeki Orhan Bey Hanı’nda bulunan “Kırımlılar Cemiyeti”, yaklaşık yüz elli yıldır esaret altında bulunan yurtları Kırım’ı kamuoyunda tutmak amacıyla Kırım’ın tarihini, coğrafyasını, insanını, insan ve toplum yaşantısını, düşünüşünü söz konusu etmeyi amaç edinmiştir.1 1  Osmanlı zamanında İstanbul’da bulunan Kırımlıların ileri gelenlerinden bir kısmını da Kırım kökenli ulemâ oluşturmaktaydı. Bunlar, Osmanlı ilmiye bürokrasisinde daha çok müftü, dersiam, müderris ve naip olarak yer almışlardır. Özellikle İsmail Gaspıralı ile çağdaş olan Kırım ulemâsının İstanbul’daki faa­ liyetleri için bk. Sezai Balcı, (), “İsmail Bey Gaspıralı Döneminde (–) İstanbul’da Bulunan Kırım Uleması”, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi Prof. Dr. Yılmaz Kurt Armağanı, I, (Ed. Hatice Oruç- Muhammed Ceyhan), Akçağ Yay., Ankara, s. – Этническая пресса / Миллий газетаджылыкъ Kırım Mecmuası’nda yazanların büyük bir kısmını yine Kırım kökenli yazarlar oluşturur. Bu insanlar, Rus zulmünden “Ak Topraklar” dedikleri Osmanlı’ya sığınıp gönülleri Kırım’da kalan vatanseverlerdir. Bu yüzden, dergi sayfalarında ülke özlemi, sürekliliği arz eder. Mecmuanın yayınlandığı yıllarda Rusya’da Bolşevik ihtilali ile otorite boşluğu doğmuştur. Bu karışık durumdan Kırımlılar da istifade etmek için bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Kırım’da olan bu gelişmeler her zaman İstanbul’da takip edilmiş, özellikle Kırım Mecmuası’nda işlenmiştir. Kırımlılar Cemiyeti 2 numaralı mecmuanın sayfasında istiklal dolayısıyla Osmanlı devletine teşekkür ilanı vermektedir. Yine aynı sayının “Kurultay Kânûn-ı Esâsîsi ve Hükûmet-i Milliye” adlı ilk yazısı, Kırım’daki millî kurultayın toplanması ve ilân-ı devlet ile ilgilidir. Bu yazıda: “Kırım Müslümanları Rusya hükûmet-i merkeziyesi tarafından ‘Her milletin kendi mukadderâtını bizzat tayin etmesi’ esası kabul edildikten sonra faaliyet-i milliyelerini bir kat daha takviye eylediler. Kırım Müslümanları ‘millet’ olarak kendi mukadderâtını tayine teşebbüs eyledi ve ‘Kırım Müslümanları İcra Komitesi’ ahaliyi ‘Kurultay’ itihabâtına davet eyledi. ‘Kurultay’ meclisi Bahçesaray’da toplandı ve meclis-i müessesân halinde in’ikâd ederek âtîye derç eylediğimiz Kânûn-ı Esâsî’yi kabul eyledi[…]”(İmzasız 16 Mayıs / 21). Denilerek gelinen yeni durumda Kırım Müslümanları’nın neler yapacağı anlatılmaktadır. Yazıda ayrıca söz konusu “Kânûn-ı Esâsî”nin maddeleri de yer almaktadır. Bu şekilde mecmuanın bütün sayılarında Kırım ile ilgili sıcak haberler mevcuttur. Mecmuada isimsiz olarak yazılan bir makalede “Kırımlılar Cemiyet-i Hayriyyesi” tanıtılarak faaliyetleri, mütevelli heyeti, üyeleri, varidâtı ve ülküleri hakkında ayrıntılı bilgiler vardır. “Cemiyet-i hayriyye arz olunduğu vecihle mühim bir vaziyetin sevkiyle meydana gelmiştir. Rusya Türk Tatarlarını acilen memâlik-i Osmâniyyede tanıtmağa çalışmak ve onların menâfîne hizmet etmek icab ediyordu..” (İmzasız 8 Ağustos / ). Kırımlılar Cemiyeti değişik etkinliklerle amaçlarını etkin bir şekilde sürdürmüşlerdir. Şehzadebaşı Şark Tiyatrosu’nda 16 Mayıs () Pazartesi günü cemiyetin kadın kollarının düzenlemiş olduğu “Kırım Yararına Müsamere” buna yalnızca bir örnektir. Mecmuanın ikinci sayısının arka kapağında bu müsamare ile ilgili ilan vardır. Ayrıca Kırımlı olup da istidatlı olan öğrencilerin Avrupa’ya eğitim için gönderilmesi konusunda da Kırımlılar Cemiyeti ve Kırım mecmuası aktif rol oynamıştır. Mecmuanın sayısının sayfasında “Macaristan’a Talebe İ’zâmı” başlıklı ilânında söz konusu ülkeye gönderilecek öğrenci adedi, branşı ve gönderme şartları ile ilgili yazı bulunmaktadır. Takip edilen sayılarda da şartlara uygun öğrenci isimleri ilân edilir. Daha sonra da bu öğrencilerin gidilecek yere vâsıl oldukları haberi verilir. Derginin sayısının – sayfalarında Seyid Celil Şemî’nin “Avrupa’ya Talebe Göndermek” adlı bu konuyla ilgili makalesi vardır. Bu ve buna benzer yazı ve ilanlarla Kırım Mecmuası, Avrupa’ya talebe göndermenin yararı ve gerekliliğine sık sık işaret eder. Gönderilecek talebelerde aranılan birinci şart ise Kırımlı olmasıdır. Bu tarihlerde İstanbul’da Kırım ile ilgili bir başka cemiyet, “Tatar Cemiyet-i Hayriyesi”dir. Bu cemiyet de aslında Kırımlılar Cemiyeti ile aynı amaç için kurulmuştur, ancak iki cemiyet arasında soğuk rüzgârların estiği Kırım Mecmuası’nın 10 numaralı sayısında görülür. Mecmuanın sayısının – sayfasında imzasız olarak yazılmış olan “Tatar Cemiyet-i Hayriyyesi ve Tevzî-i Hakîkat” adlı yazıda bu soğukluk görülür. Fakat 16 numaralı mecmuanın sayfasındaki “İrtihal” başlıklı ilanda Tatar Cemiyet-i Hayriyesi riyasetinde bulunan ve Eskişehir Çiftçi Bankası müdürü olan Abdurrahman Bey’in ölümü ile ilgili taziye ve iyi niyet yazısı da yayınlanır. Kırım Mecmuası için İsmail Gaspıralı çok önemli bir abide şahsiyettir. Mecmuada ona iltifatların ötesinde, onun açtığı yoldan gidilmesi için “Dilde, fikirde, işte birlik” şiarının yüceltilmesi bir gurur kaynağıdır. Mecmuanın yazarlarından olan Abdülhamid Şâmil’in hâtırat yazısında, faaliyetinin yılı sebebi ile Mayıs sonlarında Bahçesaray’da düzenlenmiş olan meşhur şenlikte İsmâil Gaspıralı’nın şu sözlerine yer verilir. “Evladım, sevgili çocuklarım, siz bugün çok küçüksünüz fakat istikbalde hepiniz büyük adam olacaksınız. Ben bugün sizi parlak bir istikbal ağacının yeni açmış goncaları telakki ediyorum. Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры Evlatlarım, çalışınız, okuyunuz, tembel olmayınız, asla tembel olmayınız” (Abdülhamid Şâmil 3  Mayıs / 7). Kırım Mecmuası, dil açısından devrinde çıkan veya kendisinden sonra çıkacak olan bütün mecmualara örnek teşkil edebilecek sadeliktedir. İsmail Gaspıralı’nın dil duyarlılığı bu mecmuada da kendisini göstermektedir. Zaman zaman Kırım Türkçesiyle özellikle manzumeler yazılmışsa da bu şiirlerin alt kısmında İstanbul Türkçesi lügatçesi bulunmaktadır. Mecmuada Kırım’ın halk edebiyatına ait parçaların genellikle mahalli ağızla yazıldığı görülmektedir. Kırım Giray Han zamanında yaşamış olan şair Edib Efendi’nin sefernamesinden alınan küçük parça bu konuyu ispatlar. “ Yaş boyarı zur Bayar hediyesi kırklama Kırk aygır kırk tana cümlesi hep saylama ” (Edib Efendi 3 Mayıs / 19). Kırım Mecmuası’nın üzerinde en fazla durduğu konu, dağınık halde bulunan Türk boylarının birleştirilmesi meselesidir. Raşit Uşşakî Çorabatır’ın 14 numaralı mecmuanın sayfasındaki “Gazete” başlıklı makalesinde bu konu tartışılır. Birlikte düşünmek ve yaşamak için iletişim araçlarını konu alan bu yazıda İstanbul’daki Osmanlı gazetelerinin dilinin ağır olmasından kaynaklanan problemler dile getirilir. Bu yazıda, millet olmanın en önemli şartlarından birinin ortak bir ağız olduğu ısrarla vurgulanarak Gaspıralı’nın “Tercüman”ının herkese örnek olması gerektiği söylenir. Bu konu, Safveti Kemal’in 2 numaralı mecmuanın sayfalarındaki “Türklük-Tatarlık” makalesi ile başka bir alanda ele alınmaktadır. Burada yazar, Anadolu Türklüğünün kendilerine “Tatar” diye alay etmesinden yakınarak aslında kendilerinin de Anadolu’daki Türkler kadar Türk olduklarını söyler: “Türk ile Tatar’ın örfen ve tarihen bir millet efradından olduklarını ve kan ve can kardeşi bulunduklarını bilemeyecek ve bu hakikati idrak edemeyecek kadar safderun ve sadedi olanlar bundan sonra olsun tashih-i zihn ve fikr ederlerse korkmasınlar ki yine netice Türk ile Tatar’ın ve sonra yavaş yavaş bütün dünyada mevcud dini bir, dili bir fakat söylenişleri başka cemiyetlerin bir vahdet-i milliye ile birleşip kucaklaşmalar olacaktır” (Safveti Kemal 16 Mayıs / 27). “Tatarlık” ile ilgili olarak Kırım Mecmuası’nın sayısının sayfalarında A (yın) Aziz’in “Türklük mü Tatarlık mı” başlıklı önemli bir makalesi vardır. Bu makalede Tatar isminin Kırımlı Türklere ne zaman, ne amaçla ve kimler tarafından verildiği ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. Dergi, başka yazılarla da konuya dair hassasiyetini göstermektedir. Kadınlıktan iktisadi yaşantıya, coğrafi bilgilerden halk edebiyatı ürünlerine, Rus inkılabından, Osmanlı ve Kırım tarihi ile ilgili bilgilere, komşu ülkeler ile ilgili bilgilerden Kırım’daki düğün adetlerine, diğer Türk boyları ile ilgili edebiyat ve tarihe kadar kısaca Kırım ve yaşama dair pek çok şey, Kırım Mecmuası’nın sayfalarında bulunmaktadır. Örneğin 5. Sayının ilk yazısı “Kırım’da Nüfus Ekseriyeti” başlığı altında A.(ayın) K.(kef) Hanif, Kırım’daki nüfus oranları üzerinde Osmanlı basını ve yabancı basında yer alan bilgilerin gerçeklerden uzak olduğunu anlatarak konuyla ilgili bilgiler vermektedir. Derginin 8. sayısındaki Hüssam Giray’ın “Kırım’da Maarif Meselesi” adlı yazısı, eğitim konusunu irdelemektedir. Ömer Seyfettin’in aşağıdaki yazısı derginin genel anlayışını göstermektedir: “İçtimâiyyât Büyük Türklüğü Parçalayan Kimlerdir? Eskiden Türk milletini parçalayan iki kuvvet vardı: 1-Rus pençesi 1-Millî gaflet Birinci kuvvet artık kırıldı. Fakat ikinci kuvvet hala duruyor. Bu kuvvete karşı uğraşmak bugün bütün milliyetini idrak etmiş Türkler için bir farzdır. Этническая пресса / Миллий газетаджылыкъ Türk âlimleri, Türk edipleri, Türk şâirleri, Türk sanatkârları bu gaflet kuvvetine birleşmeli, onu öldürmeli Fakat hücumdan evvel düşmanın vaziyetini anlamak lâzımdır. Türklüğü parçalamak isteyen bu “gaflet kuvveti” nedir? Nereden çıkmış, nereden gelmiştir? Bunu anlamalıyız. Hakikatini anlamak için bazı malumat ister: Millet nedir? Bugün bütün dünya “dini bir, dili bir olan” cemiyete “millet” der. Dinleriyle lisanları bir olan cemiyet bir tek millet demektir. Mesela Almanlar, İngilizler, Fransızlar, İtalyanlar, ilh Birer millettir. Dinleri bir, (mezhepleri değil) dilleri birdir. Misal gibi Almanları alalım. Bütün Almanların edebiyatları, harsları birdir. “Hars- culture” bir milletin dîni, bedii ahlâkı duygularının mecmuuna derler. Fakat bütün Almanların dilleri harfi harfine bir değildir. Şimal, cenub, garb, şark Almanlarının dilleri arasında bir lehçe, farkı vardır. Her kıtanın ayrı bir şîvesi vardır. Ama bütün Almanların “ilim ve edebiyat” lîsanları birdir. Harsın lîsânı birdir. Ruhların lîsânı birdir. Fransızların da öyle Gaskat, Norman, Fransî, Konte ve ilh “Lehçe” vardır. Fakat edebî, ilmî lisanları birdir. Dinleriyle dilleri bir olan Türkler de bir millettir. Türk milletinin dini İslam’dır, dili Türkçe’dir. Fakat her millet lîsânı gibi Türkçe’nin de muhtelif “lehçe”leri, muhtelif, “şîve”leri vardır. Gafiller bu lehçe farklarını ayrı ayrı diller sanıp ulu bir milleti parça parça etmeye kalkarlar. Türk, Tatar, Mişer, Tiyetr, Başkırd, Kazak ve ilh gibi en aşağı kırk elli parçaya ayırırlar. Türklere “lehçe” farklarını “lisan farkı” zannettiren bu Rus siyasetidir. Ruslar büyük bir milletin harsça birleşmesini istemiyorlardı. Şimal Türklerine: – Siz Tatarsınız! Diyorlardı. Hâlbuki “Tatar” lîsânı Türkçe’den tamamıyla ayrıdır. “Tatar” Türk’ten başka bir kavimdir ki henüz bakiyesine Kafkasya’da rast geliriz. “Çeçen’ler, Lezki’ler vesâire gibi” Şimal Türkleri katiyen Tatar değillerdir. Tatarlık Rusların iftirasıdır. Bir siyasetidir. İstanbullular, Anadolulular ne kadar Türk’se Buharalılar, Semerkantlılar, Türkistanlılar, Kaşkarlılar, Kafkasyalılar ne kadar Türk’se şimal Türkleri de o kadar Türk’tür! Osmanlı imparatorluğu içinde yaşayan Türkler bir vakitler “millî gaflet” neticesi olarak “devlet”i “millet” tanıyorlardı. Hâlbuki “devlet” başka “millet” yine başka bir şeydir. Devlet: siyâsî bir cemiyettir. Millet: harsî, yâni dînî, lisânî, ahlâkî bir cemiyettir! Daha uyanmadan biz de devletimize kendimizin ismini veriyor, “Osmanlı” diye diğer Türklerden ayırıyorduk. Sonra gördük ki devlet millet demek değildir. Devlet ismi millet ismi olmaz. Nitekim Belçika, İsviçre Fransızları Fransa Fransızları gibi Fransız’dır. Ayrıca bir Belçika milleti, bir İsviçre milleti yoktur. Belçika, İsviçre devletleri vardır ve fakat ayrı ayrı milletleri yoktur. Belçika’daki Fransızlar, İsviçre’deki Fransız hep Fransızdır. Hakikat bizde de böyle: Bir Osmanlı devleti var. Bu devletin fertleri olan Anadolulular, İstanbullular halis Türklerdir. Osmanlı devletindeki Türkler aralarındaki “lehçe” farkı için birbirlerini yabancı saymazlar. Anadolu’nun her vilayetinde ayrı bir lehçe, ayrı bir şîve vardır. Ama kimse “Kastamonu Milleti, Konya Milleti, Erzurum Milleti, İstanbul Milleti” demez. Hepsinin ilmî, edebî lîsânı birdir. Devlet içinde nasıl böyle bir birlik varsa dışında da vardır. Türklerin muhtelif ülkeleri, muhtelif devletleri olabilir. Fakat lîsanları, dinleri, milliyetleri birdir. “Turan” bir devlet değil, harsî, millî bir vatandır. Türklerin oturduğu, ekseriyet teşkil ettiği yerler hep Turandır. Siyâsî hudutlar büyük Turanı parçalayamaz. Bu hakikatleri birkaç sene evvel biz gezerken karşımıza birtakım gafiller çıkıyorlar, Osmanlılığın Türklükten ayrı bir millet olduğunu ortaya sürüyorlardı. Artık bugün Türkiye’de böyle gafiller kalmamıştır. Herkes milletini, milliyetini tanımıştır. İsmâil Bey merhumun “dudu kuşu lîsânı” dediği eski Arapça, Acemce terkipli edebiyat lisânını da bıraktık. Bugün yeni yetişen genç şâirler, edipler Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры konuştuğumuz tabii Türkçe ile yazıyorlar. Dillerinde millî Türk sarfından başka hiçbir lîsânın kâidelerini kullanmıyorlar. Dârülfünûnumuz millî lisâna taraftardır. “Dilde, fikirde, işte birlik” şiârıyla bütün Türk milletinin birleşmesine çalışan İsmâil Gasprinski Efendi de vaktiyle Turan’da anlaşılamamıştı. Şimal Türkleri “Nur” gazetesiyle “Biz Tatarız!” diye bu büyük adama itiraz ediyorlar, onun millî hakikatini idrak edemiyorlardı. Zaman geçti. Hakikat ilerledi, bu hakikati tutmak isteyen el kırıldı. Şimdi bütün Türkler bunu bilmelidir: 1. Dünyada (dini, dili bir) büyük bir Türk milleti vardır. 2. Ayrı ayrı (Türk devletleri) olabilir. Kırım, Kafkasya, Buhara, Türkistan ve ilh Fakat ayrı ayrı Türk milletleri olamaz! 3. Ayrı ayrı (Türk lehçeleri) olabilir. Kastamonu, Erzurum, Azerbaycan, Bakü, Kazan, Hokand, Kaşgar ve ilh lehçeleri gibi! Fakat ayrı ayrı Türkçe olamaz. Umumi Türkçe birdir. O da en büyük Türklük merkezinin, hakanın, halifenin oturduğu, Türk dârülfünûnunun bulunduğu yerin lîsânıdır! Yani (İstanbul Türkçesidir!) Büyük İsmâil Bey Tercümanı bu umumi lisanla yazıyordu. Bugün Türk milletinin bir mefkûresi vardır. O da: “harsça, yani lisanca birleşmektir.” Ayrı ayrı Türk devletleri olsun. Bunun zararı yok. Fakat ayrı ayrı lisanlar bizi mahveder. Ulu bir milleti yine düşmanlara esir yapar. Medeniyet kafilesine insan gibi karışamayız. Terakki edemeyiz. Kuvvetlenemeyiz! “Lisanca birleşmek” gazeteler, kitaplar vasıtasıyla olur. Her Türk İstanbul Türkçesi’yle yazmayı bir “hamiyyet” bilmelidir. Turanın bütün gazeteleri İsmâil Bey merhumun Tercüman’ı gibi bir lisan kullanmalı, mahallî lehçeleri uğruna milletimizin müşterek lîsânını soldurmamalıdır! Lîsânî ve harsî Türk birliği için şimdilik yapılacak şunlardır: 1. Gazeteleri, kitapları İstanbul Türkçesi’yle çıkarmak, Kırım “Tercüman” gazetesinin lîsânını her tarafa neşr etmek! 2. Türklerin Tatar olmadığını ve Tatarların şimal Türkleri falan olmayıp başka bir kavim olduğunu ilimle ispat etmek. Eski Rus propagandasını iflas ettirmek. 3. Turan’ın her tarafından, her vasıta ile İstanbul’a gelmek. İstanbul milliyetperverliğiyle temasta bulunmak. 4. Zenginlerin çocuklarını tahsil için İstanbul’a göndermeleri. 5. İstanbul’un millî gazeteleriyle, millî neşriyâtıyla, gayri millî ve muzır gazetelerini, milliyete muzır kitaplarını ayırt etmek. (Çünkü İstanbul’da hala Arapça, Acemce terkipli ve millî lîsâna taban tabana zıt bir ifade kullanan küçük bir hizb vardır. Bunların Türklüğün harsen birleşmesine alenen itiraz etmezlerse de, konuşulan tabii Türkçe’ye muhalif neşriyatları bu emelde olduklarını ispata kafidir. Bunların mânâsız ve gayri vârid bir “devlet” asabiyetle “millet” mefkûresine kindar olan birtakım gafillerdir. Parlayan hakikat güneşi bir gün şüphesiz onları da uyandıracaktır!) Türklerin lisanca birleşmesi, bütün Turan’ın birleşmesi demektir. Kırım’ın büyük evlâdı İsmâil Bey son nefesine kadar bu âlî mefkûreyi hakikat haline getirmeye çalıştı. Hatta biz Osmanlı Türklerini bile uyandırmaya uğraşıyordu. Turan halkı onun sözlerini dinlemediği için ne kadar geri kaldı. Bugün tali bize yardım etti. Rus devi öldü. Allah bize hürriyet nimetini verdi. Şimdi bunlardan istifade ederek eski hatalarımızı düzeltelim. “Dilde, fikirde, işte birlik!” bayrağı altında yürüyelim. Büyük Türklüğü parçalayan “gaflet” karanlığını aydınlatalım. Biz Türklerin (Dilde, fikirde, işte) birleştiği zaman büyük İsmâil Bey’in büyük rûhu kim bilir ne kadar şâd olacaktır! İstanbul, 30 Nisan (Ömer Seyfeddin 3 Mayıs / ). Rusya’daki Bolşevik devriminden sonra Kırım’da oluşan yeni durumla birlikte bağımsızlık mücadelesini İstanbul’da desteklemeyi amaç edinen Kırım Mecmuası, bir cemiyet yayınıdır. Cemiyet, dergi aracılığıyla hem Kırım’daki harekete manevi bir güç olmak hem de Türklük bilincini Osmanlı coğrafyasında sıcak tutmak amacıyla yayın yapar. Ortak dille yayın yapan dergi, zaman zaman Kırım Türkçesini de kullanarak dili zenginleştirme amacı da güder. Dergi ilk sayısının Этническая пресса / Миллий газетаджылыкъ başında “Rıza Tevfik, Köprülüzade Mehmet Fuad, Hamdullah Suphi, Ağaoğlu Ahmet Bey” gibi isimlerin gelecek sayılarda yazısının yayınlanacağını söylese de bu mümkün olmayıp genelde Kırım özelinde kalan bir çizgi gösterir. Dergide sayıyla ikinci cilt ve ikinci yıla geçileceği; yeni dönemde pek çok değişikliğin olacağı, fiyatla birlikte kalitenin de artacağı ifade edilmekle birlikte dergi, sayıyla sonlanmıştır. Kırım Mecmuası, yayın hayatı boyunca Türk birliği için çalışmıştır. Bunun yanında Kırım’ın tarihi ve kültürü sürekli olarak söz konusu edilmiştir. Bu şekilde Osmanlı’daki Kırım kökenli insanların aidiyet duyguları sıcak tutulmaya çalışılmıştır. Kaynaklar: 1. Abdülhamid Şâmil. Büyük Gasprinski’nin Tezkirnâmı // Kırım Mecmuası. –  – №  1. – Mayıs 3. 2. Balcı Sezai. İsmail Bey Gaspıralı Döneminde () İstanbul’da Bulunan Kırım Uleması, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi Prof. Dr. Yılmaz Kurt Armağanı, I, (Ed. Hatice Oruç- Muhammed Ceyhan), Ankara, Akçağ Yay.,  – S.  – 3. Bayraktar Rasim. Türkistanlı Aydınlarımızın Siyasi ve Yayın Mücadelesi: Mustafa Çokayoğlu ve Etrafındakiler // Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. –  – Sayı: 39, Erzurum, ss.  – 4. Edib Efendi. Kırım Halk Edebiyatından  – Sefername // (3 Mayıs / ), Kırım Mecmuası. –  – Mayıs 3. 5. Erişirgil Mehmet Emin Bir Fikir Adamının Romanı Ziya Gökalp. – İstanbul: Remzi Kitabevi, 6. İmzasız. Tuttuğumuz Yol // Kırım Mecmuası. –  – Mayıs 3. 7. İmzasız. Kurultay Kânûn-ı Esâsîsi ve Hükûmet-i Milliye // Kırım Mecmuası.  –   – Mayıs 8. İmzasız. Kırımlılar Cemiyet-i Hayriyesi // Kırım Mecmuası. –  – Ağustos 8. 9. Ömer Seyfeddin İçtimâiyyât – Büyük Türklüğü Parçalayan Kimlerdir? // Kırım Mecmuası.  –  – Mayıs 3. Safveti Kemal. Türklük Tatarlık // Kırım Mecmuası. –  – Mayıs Şevki Bektöre. Kırım İçin // Kırım Mecmuası. –  – Mayıs 3. – S. 2. Türk Hatem Kırım Mecmuası // Karadeniz Araştırmaları. –  – №  – S. 71 – Türk Vahit Kazak Gazetesi // Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. –  – №   – S.   – Хатем Бекироглу Тюрк На пути к объединению тюрских племен: Журнал Крым Аннотация. Сегодня научные исследования в области политической и литератур- ной жизни общества ярко отражают потребность изучения, расшифровки старых ори- гинальных изданий. В настоящей статье, рассматривается «Журнал Крым» (“Kırım Mecmuası”) издаваемый на Османском языке с года (Стамбул, 3 мая () ). Журнал издавался до 15 мая () года и всего было выпущено 23 номера. Таким образом, целью вышеупомянутого литературно-исторического альманаха было, пре- жде всего: отразить историю, географию и жизнь крымских татар, а также объеди- нить другие тюркские народы. Журнал Крым с точки зрения языка описания мог быть примером для других изданий, которые выходили не только в тот период, но и для всех будущих изданий. Ключевые слова: Журнал, Османский язык, Крым, Общество Крымчане. Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры Hatem Bekiroglu Turk A Publication on the Path of the Turkish Unity: Kırım Mecmuası (The Magazine of Crimea) Abstract. It is needed to be examined the magazines which were published in past times for the studies of history of literature and policy. That article focuses on Kırım Mecmuası published in The Kırım Mecmuası (The Magazine of Crimea) starts its publication on March 3, () in İstanbul and it continues till the date of May 15, (); it has 23 volumes. The Kırım Mecmuası is a review published in İstanbul with the aim of uniting the Turks by the people who carry for their former motherland, Kırım. It is a society publication. “Kırımlılar Cemiyeti” (The Society of Kırım People) in İstanbul purposed to transcribe the history, the place, the people, the culture of Kırım to hold it on the agenda. As a result, the main theme used in the review is based on motherland. Kırım Mecmuası has the quality to be a guide for the past and post reviews in the aspect of proficiency of using language. İsmail Gaspralı’s talent to use language effectively can also be easily seen in that review. And the most common topic examined in that review is to unite the Turkish societies which are scattered. Keywords: Magazine, Ottoman language, Crimean, , The society of Crimean People.

В ООО Медицинский центр Женева» каждый клиент сможет пройти медицинский осмотр быстро, качественно, без утомительных очередей, в комфортных и уютных условиях!

Медицинский центр "Женева" осуществляет свою деятельность на основании лицензии на осуществление медицинской деятельности № ЛО от года, предоставленной министерством здравоохранения Архангельской области.

ООО "Медицинский центр "Женева" специализируется на проведении медицинских комиссий, которые необходимы в следующих ситуациях:

• определение наличия или отсутствия медицинских противопоказаний при управлении транспортными средствами и маломерными судами;
• периодический медицинский осмотр сотрудников предприятий;

В медицинском центре «Женева» созданы условия для:

• прохождения комиссии в кратчайшие сроки;
• получения справки необходимого государственного образца (при отсутствии медицинских противопоказаний);
• качественного и внимательного обслуживания.

Мы рады видеть Вас и рады помочь Вам.

Обращайтесь к нам по адресу: г. Архангельск, ул. Карельская, д. 37, 3-й этаж.

Режим работы центра: будни - с 10 до 18 часов, выходные дни - суббота и воскресенье. Позвонив администратору по телефону (), Вы сможете задать все интересующие Вас вопросы.

ООО "Медицинский центр "Женева" дорожит не только временем, но и доверием любого клиента, обратившегося к нам за помощью. Каждый сотрудник центра работает с чувством ответственности, четко и профессионально.

Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 26 (65). № 1, ч. 1. г. С.

УДК

TURKIC LANGUAGES AS A LINGUA-FRANCALiNGUA-FRANCA

OLARAK TÜRKQE

Selimova L.

Kirim Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi Kirimtatar ve Türk Edebiyati Bölümü Ba§kani

ingilizce ve Rus?a gibi dünyada bugün bir?ok ki§i tarafindan ikinci dil olarak ögrenilen dillere lingua-franca adi verilir. Genelde farkli dil topluluklarinin yaptigi bazi aktivitelerinin ortasi veya araci olan bir dildir. Ticaret, egitim, yönetim, din veya bir ama?lar türünün her hangi biri veya tamami i?in genel bir dil olabilir. Latince, Avrupa tarihinde uzun bir dönem boyunca bir lingua-franca idi. Din lingua-franca'si olarak kismen sinirlanmi§ olsa da günümüzde de belirli ülkelerde bu statüsünü korumaktadir.

Modern bir devlet vatanda§lari bir lingua-franca'ya ihtiya? duyar; ve bir diyalekti digerine tercih etmeye götüren tarihi sebepler vardir. Bu, 1) yazi dili halini almi§ veya 2) ba§kentin dili, veya 3) Almanya'da oldugu gibi farkli diyalektlerden ortaya getirilen yapay özellikler kari§imi i?eren bir dil olabilir. Buradaki hedef, ileti§imin her amaci i?in anla§ilabilirliktir, ve bu standart dili ögrenenler onu tam anlamiyla ayni §ekilde kullanacaklarindan emin olamayiz.

Örnegin bir zamanlari Türkler i?in bir lingua-franca italyanca ve Yunanca olmu§lardir. Lingua-franca burada daha dar bir anlamda i§lemi§tir. Lingua-franca, deniz ve denizcilik terimleri olan kelimelerin Türkler tarafindan benimsenip kullanilmasi olayidir. Bu lingua-franca, Türklerin yüzyilarda Akdeniz'de denizcilik faaliyetlerine ba§ladiklarindan ve Bati dillerinden Türk?eye aldiklari terimleri kullanmaya ba§ladiklarindan itibaren yüzyila kadarki dönemle sinirlidir. Bu terimlerin ?ogu günümüze kadar getirilip kullanilan kelimelerdir. Levant burada bir dil ünitesi olarak kabul edilmektedir. Bu levant terimi, italyanca, Gallo-Rumence ve ibero-Rumence hari?, Akdeniz dilleri kökenli bir terim anlaminda kullanilmaktadir. Dolayisiyla, Venedik tesirinde bulunan bölge ile baglantilidir. Osmanli imparatorlugu döneminde Türk?eye alinan bu denizcilik terimleri Akdeniz ülkelerinin dillerinden kazanilarak belirli bir meslek grubuna dahil olan Türkler i?in kismen bir lingua-franca fonksiyonunu yapmi§tir. 1

Arap?a, Rus?a, ingilizce ve digerleri gibi lingua-franca olmu§ diller arasinda Türk?e de yer almaktadir. yüzyilin ba§larina kadar Balkanlarda bir devlet dili özelligini ta§iyan Türk?e, bu topraklarda ya§ayan uluslar arasindaki ileti§imde üstün bir unsuru olu§turuyordu.

Bu durum kadim dönemlerden beri mevcuttur. Bunun ilk ispatlarindan ise Codex Cumanicus ve Ermeni-Kip^ak^a eserleri olmu§tur. Türk asilli olsun veya olmasin, bölge insanlari ve yabanci tüccarlar, din ve yönetim adamlari Kip?ak Türk?esinin ortak ve araci bir dil olarak i§lediginin farkina varmi§lar ki din, hukuk, ticaret, egitim, edebiyat dili olarak Kip^akfayi kabul ederler.

1 funduszeue.info, funduszeue.info, The Lingua-Franca in the Levant. Turkich Nautical Terms of Italian and Grek Origin (Istanbul: ABC Kitabevi), , ss. VIII-IX

Farkli dini-etnik gruplarin dilsel faaliyetlerini yansitan Codex Cumanicus elyazmasi ile Ermeni-Kipfakfa eserleri, kuzey Karadeniz ve Azak denizi bölgeleri Türklerinin dille-riyle genetik olarak bagli olan Kirim Türkfesi ile buna akraba olan Kipfak, Kipfak-Nogay, Kipfak-Bulgar ve Oguz dillerinin esasina dayanan zor bir Kip^ak-Oguz diyalek-tal kompleksinin yaziya yansimasi olayidir.

Codex'in italyan-Alman grafigi ile Ermeni-Kipfakfa yazmalarin yazisi Türk Dilinin fonetik özelliklerini yansitirken büyük ge§itlilik göstermektedir.

Ermeni Kipfakfa ile yazilmi§ metinlere bakarsak, kendi döneminde Ermeni-Kipfakfanin tam anlamiyla bir lingua-franca oldugunun, ama ayni zamanda Kipfak Türkfesinin özel bir türü haline Ermeniler tarafindan getirilip i§lek bir dil oldugunu göre-biliriz.

yüzyilda Kirim'a gelip yerle§en Ermeniler bir müddet sonra Ermeniceyi kendi rizalariyla birakip bölgede kullanilan Kipfakfayi dilleri olarak seferler. Ermeni-Kipfakfa üzerine yazilmi§ fali§malarin genel kaynakfasini Y. R. Da§kevif'in, bu bibliyografya üze-rine yaptigi fali§masinda bulabiliriz. Armyano-kipgakskiy yazik. Bibliyografiya literaturi ("Ermeni-Kipfak Dili. Eserleri Kaynakfasi") ba§ligi altinda Y. R. Da§kevif kisaca bilgi verdikten sonra toplam maddeden olu§an kaynakfa listesini kronolojik sirayla vermektedir.

Da§kevif'in ayni dergide E. Tryjarski ile kaleme aldigi diger iki makalesi Armyano-kipgakskiye denejniye dokumenti iz Lvova (konets xvi v. - g.)1 ("Lvov §ehri Ermeni-Kipfakfa Mali Belgeler (XVI. Yy. sonu - s.)") ile Tri armyansko-kipgakskih zapisi Ivovskogo armyanskogo duhovnogo suda g. ("Lvov §ehri Ermeni Dini Mahkemesi-nin Tarihli Üf Ermeni-Kipfakfa Belgesi'')'dir. 2 Bu belgeler Ortafag Lvov §ehri devlet dairelerinin eski kayitlari arasinda bulunmu§tur.

Ortafag Polonya Ermeni hukukunun en me§hur ara§tirmacisi O. Baltser () fali§malarinda Ermeni-Kipfakfanin tarihi-hukuki boyutunu ele almi§tir. Hukuk dili olarak Ermeni-Kipfakfayi Lvov §ehri Ermeni Dini Mahkemesinin mahkeme kitabi'nin kayit-larinda görebiliriz. Bu kitap 'larda yapilmi§ adli kayit ifermektedir. Agop der Krikor ogli'nin kalemine ait asil eser ise Kamenetsk Kayitlari kitabidir. Kitap daha sonra, Agop'un karde§i olan Axent tarafindan düzeltilip tamamlanmi§tir.

"Ermeni Kipfakfasi Yadigarlari: 1) yillarina ait Kamenz-Podolsk (Ukray-na) Ermeni Cemaatina ait belediye meclisi evraklari. Bu evraklarin No'lu olani ta-mamiyla Kipfakfa idi. yilinda yanginlarin kurbani olmu§lar; 2) 'da Ukrayna ilimler Akademisi A. Krimskyj'nin talebelerinden T. i. Hrunin'i Erm. -Kip. 'yla yazilmi§ Kiev evrakini i§lemekle görevlendirmi§ti. Gordlevskij Armagani'nda (Moskova ) Hrunin'in en eski 4 Ermeni-Kipfakfa evrakini ('dan kalma): Pamyatniki polove-ckogo jazika xvi veka monografisinin muhafaza edilmi§ olabilecegi ümit edilebilir.

Kütüphanelerde toplam 28 Ermeni Kipfakfasi yazmasi vardir: Viyana'da Mehitaris-lerde (bk. J. DASHIAN katalogu, ); Viyana Milli Kütüphanesi'nde; Paris Milli Kü-tüph. 'nde, F. MACLER kataloguna ()bk.); Venedik Mehitaristlerinde; Breslau

1 funduszeue.info^KEViQ, funduszeue.infoSKl, Armyano-kipfakskiye denejniye dokumenti iz Lvova (konets xvi v. - g.), Rocznik Orientalistyczny, T. XL, Z. 1, , ss.

2 funduszeue.info^KEVtQ, funduszeue.infoSKi, Tri armyano-kipfakskih zapisi lvovskogo armyanskogo duhovnogo suda g. Rocznik Orientalistyczny, T. XLI, Z. 1, , ss.

(*bugün Polonya'nin güney-batisinda bir kent, ВРОЦЛАВ) Ossolineum'unda; Krakav'da (*bugün Polonya'nin güneyinde bir kent) Jagellonen Kütüph. 'nde; Krakav'da Czartoryski Müzesi'nde; Polonya'da hususi mülkiyette.

F. KRAELiTZ-GREIFENHORST bunlardan mezmur 51 (50)yi bir tercüme ve bir yorumla birlikte yayimladi: Sprachprobe eines armenisch-tatarischen Dialekts in polen, WZKM, cilt 26, , " KRAELiTZ-GREiFENHORST, Studien zum Armenisch-Türkischen, Wien , "2

Rus Türkolog olan A. H. Garkavets de Ermeni-Kipfakfa konusuna "Kipfak Dilleri: Kumanca ve Ermeni-Kipfakfa" adli kitabinda deginmektedir. Kitabin I. Kismi Kuman dili ile Codex Cumanicus'un gramerine ayirmi§tir. Kitabin II. Kisminda Ermeni Kipfakfa ile ilgili bazi bilgiler vermi§tir: "Ermeni-Kipfakfa, Kirim bölgesi Kipfak dillerinden bir dil-dir. Ermeni-Kipfakfa, yapi özellikleriyle Karay dilini Troki (Polonya) diyalektine; Kuman diline; Kipfakfa'nin Urum agizlarina (*iran'daki) ve Kirim Tatarcanin ( yy. sonu- yy. ba§larindaki haliyle) daglik §ivelerine fok yakindir.

Ermeni-Kipfakfayi kullanan insanlar ise Ermeni-Kipfakfa yazitlarda bu dillerini 3 §ekilde adlandirmaktalar: xip^ax tili; bizim til; en son terminolojik §ekli ise (ki Kirim'in Tatarcasina sahip olan §ahislarin tercümanlik faaliyetlerinin sayesinde bu terim yaygin-la§mi§tir) tatar^a'dir. "3 "Ermeni-Kipfakfanin tatar^a olarak adlandirilmasi burada etno-lingvistik e§itlige göre degil, ayni diyalektal kökten gelen bu Ermeni-Kipfakfa ile Tatarcanin yapisal benzerliklerine göre verilmi§tir. "4

Hrand D. Andreasyan'nin "Ermeni Seyyahi Polonyali Simeon'nun Seyahatnamesi ()" adli makalesi Ermeni-Kipfakfa eski metinlerden bir tanesine daha i§aret etmektedir. 5 Karadeniz ve dolaylarinda Kipfaklar ve Kipfaklarin kom§ulari olan halklar hakkinda bilgi veren bir fok fali§ma vardir.

Rus Türkolog T. i. Hrunin Dokumenti na poloveckom yazike XVI v. ('' yüzyil Kipfakfa Belgeleri'') adli kitabinda XVI. yüzyilda Kipfakfa yazilmi§ belgeler üzerine fok degerli bir fali§ma meydana getirmi§tir.

E. Tryjarski Viyana koleksiyonunda bulunan üf Ermeni-Kipfakfa yazmasi üzerine bir sözlük meydana getirmi§tir. 6 'den 'ye kadar 1, 2, 3. ve 4. ciltleri ne§redilen bu sözlügün iferigini §unlar olu§turmaktadir: I. Cilt: 1. Manuskritlerin genel özellikleri. 2. Ermeni harfleriyle Türkfe seslerin yazida yansitilmasi hususlari (üf eski yazmadan ör-nekler verilerek göstermi§tir) 3. Ermeni-Kipfakfa eski sözlüklerin leksikografisi meselesi. 4. Üf manuskritin kar§ila§tirmali örnekleri verilmek üzere gösterilmi§tir. 5. Ermeni-Kipfakfa eski sözlüklerin etnografya afisindan incelenmesi. 6. Kelimelerin Ermeni-Kipfakfasinda tutulup ya§amasi/ya§atilmasi prensipleri ve bunlarin anlamlari ile e§anlamli diger kullanim §ekilleri verilmektedir: et- / bol- cx^n = cix^an v. b.

1 funduszeue.info, A.g.e. s.

2 funduszeue.info, A.g.e. s.

3 funduszeue.infoETS, Kipçakskiye Yaziki: Kumanskiy i Armyano-Kipçakskiy (Alma-Ata: izdatelstvo "Nauka"), , s.

4 funduszeue.infoETS, A.g.e. s

5 Hrand funduszeue.infoSYAN, Ermeni Seyyahi Polonyali Simeon'un Seyahatnamesi (), Turkiyat Mecmuasi cilt X'dan Ayribasim (Istanbul: funduszeue.infoçin Matbaasi),

6 Edward TRYJARSKl, Dictionnaire Armeno-Kiptchak. D'apres Trois Manusckits des Collections Viennoises. Tome I, Fascicule 1, A-H (Warszawa: Polska Akademia Nauk),

Tryjarski'nin Ermeni-Kipçakça üzerine yaptigi bir diger çaliçma "Kirim Tûrkçesi ile Ermeni-Kipçakça kariçimi olarak bir Substrat Kipçakça" adli kitabidir. 1

M. A. Habiçev "Pamyatnik Kumanskih Yazikov" adli makalesinde Kipçakça hakkin-da bilgi vermektedir. Codex Cumanicus ve Ermeni-Kipçakça ile ilgili yapilmiç çaliçma-lardan bahsetmektedir. 2

Y. R. Daçkeviç'in ise ayri olarak, yüzyillarda Ukrayna'da Ermeni kolonile-riyle ilgili bir çaliçmasi bulunmaktadir. Ermeni-Kipçakça ile her ne kadar dogrudan ilgisi olmasa da Ermenilerin Ukrayna ve Polonya sinirlari içindeki hareketlerinden, gôçlerinden, yaçam, din, dil özelliklerinden bahsetmiçtir. 3

Ermeni-Kipçakça üzerine E. Tryjarski'nin bir diger çaliçmasi, "Polonya Ermenileri-nin Dilinde Kutsal Meryem Efsanesi'' adli makalesidir. Tryjarski bu makalesinde Lvov ve Kamenetsk-Podolsk Ermenilerinin eski dinî metinlerinden biri olan Kutsal Meryem Efsanesi metni ve dili üzerine bilgi vermektedir. Bu metnin yüzyila ait oldugu, Kirim'dan gelmiç Ermenilerin dinî edebiyatlarinda yer aldigini belirtmiç ve makalesinde efsanenin tümünün Lehçe çevirisini vermiçtir. 4

E. Schütz'ün ''An Armeno-Kipchak Chronicle on The Polish-Turkish Wars in '' ('' Türk-Leh savaçlarini yansitan Ermeni-Kipçakça kayitlar'') adli kitabi yüzyil Ermeni-Kipçakça kayitlarinin faksimilesini, transkribi ve çevirisini görme çansini vermektedir. Kitap, Hotin savaçi tarihçesi, Kamenets Ermeni-Kipçak kayitlari hakkinda ayrintili bilgi vermektedir.

Armin Hetzer, Dackeren-Texte ("Ermenice Metinler") adli kitabinda yüzyil Os-manli Ermenilerinin Ermeni grafigiyle yazdiklari dini v. s. metinleri, yüzyilda Avru-pa'da neçredilen Ermeni kitaplarindan, yazarlarindan ve içeriklerinden bahseder.

Jean Deny'nin L'Armeno-Koman et les Ephemerides de Kamieniec () (" Tarihli Kamenets Kayitlarinin Ermeni-Kipçakçasi") adli kitabinda Ukray-na'nin Kamenetsk-Podolsk çehrindeki Ermeni kolonisinin adli sicil kayitlari ele alinmiçtir. K. Pamukçiyan'nin "Ermeni Harfli Türkge Yazma Sözlükler" adli makalesinde eski söz-lüklerle ilgili ayrintili bilgiyi buluyoruz. Ermeni harfli TCrkçe yazma en eski sözlükler XVI. yüzyilda görülmeye baçlar. K. Pamukçiyan sözlüklerden ve bulunduklari kütüphane-lerden bahseder: "1. Ermenice-Komence. -XVI. Veya XVII. yüzyila ait olup Viyana'daki K. K. Hof Bibliothek Kütüphanesinin 3 No'lu Ermenice yazmasidir. "5 "2. Ermenice-Türkçe. - 'de hazirlanan bu sözlük Lvov çehrindeki Devlet Kütüphanesi'nde bulunmaktadir. 3. Ermenice-Kipçakça veya Komence. - XVIII. Asra ait olup, Macaristan'in Gerla çehrinde bulunmaktadir. "6

1 Edward TRYJARSKi, Das Gemeinsame Kiptschakische Substrat des Krimtatarischen und des Armeno-Kiptschakischen (Leuven, Louvain-La-Neuve),

2 funduszeue.infoV, Pamyatnik Kumanskih Yazikov. Sovetskaya Türkologiya, No 2, , ss

3 funduszeue.info^KEViQ, Armyanskiye Koloni na Ukraine v istofnikah i Literature XV-XVI Vekov (Yerevan),

4 Edward TRYJARSKi, Legenda o Swietej Mariane w Jezyku Kipczakim Ormian Polskich. Studia Theologia No 2, 27 (), Warszawa

5 Kevork PAMUKQiYAN, Ermeni Harfli Türkfe Yazma Sözlükler, Tarih ve Toplum 5 (25 Ocak, ), ss.

6 Kevork PAMUKQiYAN, A.g.m. s. 53

Ermeni-Kipçakça, görüldügü üzere, günlük yaçamin ve resmî hayatin gerektirdigi her alanda çok yönlü, fonksiyonel, geliçmiç bir dil olarak kullanilmiçtir. Ermeni-Kipçakça kaynaklari bu Kipçakçanin her alanda kullanildigini, soyut veya somut her kavrami ve anlami izah edebilen, gerektigi gibi yansitabilen bir dil idi. Ermeni-Kipçakça bir lingua-franca olarak yüzyilin sonlarina kadar aktif bir çekilde kulanilmistir.

Bibliyografiya

1. Abdullin I. A. ''Pamyatnaya zapiska'' Agopa na armyano-kipçakskom yazike. ''/ I. A. Abdullin // Sovetskaya Türkologiya, № 3, - S. -

2. Aus der Arbeit an einen Armenisch-Kiptschakisch-Polnisch-Französischen Wörterbuch // Ural-Altaische Journal XXXII, 3 - 4, - S. -

3. Andreasyan H. D. Ermeni Seyyahi Polonyali Simeon'un Seyahatnamesi () / H. D. Andrea-syan // Türkiyat Mecmuasi, cilt X'dan Ayribasim. - Istanbul: O. Yalçin Matbaasi, - S. 34 -

4. Biber D. Sociolinguistic Perspectives on Rejister / D. Biber, E. Finegan. - New York, Oxford: Oxford University Press, - p.

5. Çeçenov A. Polovetskiy Yazik / A. Çeçenov // Yaziki Mira. Türkskiye Yaziki. - Moskova: Indrik, - S. -

6. Da^keviç Y. Armyansiye Koloni na Ukraine v Istoçnikah i Literature XV - XVI vekov / Y. Da^keviç. - Yerevan: Izdatelstvo Yerevanskogo Universiteta, - s.

7. Daçkeviç Y. Armyano-kipçakskiye drevniye dokumenti iz Lvova (konets XVI v. - g) / Y. Da^keviç, E. Tryjarski // Rocznik Orientalistyczny, T. XL, Z. 1. - , 49 -

8. Daçkeviç Y. Armyano-kipçakskiy yazik. Bibliografiya literaturi - / Y. Daçkeviç, E. Tryjarski // Rocznik Orientalistyczny, T. XL, Z. 2, - S. 79 -

9. Daçkeviç Y. Tri armyano-kipçakskih zapisi lvovskogo armyanskogo duhovnogo suda g / Y. Daçkeviç, E. Tryjarski // Rocznik Orientalistyczny, T. XLI, Z. 1, - S. 57 -

Deny, J. L'armeno-Koman et les Ephemerides de Kamieniec () / J. Deny, Paris: Sorbonne, - S. -

Filonenko V. 1. Dictionnaire Armeno-Kiptchak D'apres Trois Manuscrits des Collections Viennoises, tome I / V. 1 Filonenko, Y. R. Daçkeviç, E. Tryjarski // Sovetskaya Türkologiya. - - № 1. - S.

Fishman J. A. Readings in the Sociology of Language / J. A. Fishman. - Paris: Yeshiva University Mouton The Hague, - p.

Garkavets A. N. Upodobleniya Armyano-Kipçakskogo Glagolnogo imeni na -gan Slavyanskomu Pri-çastiyu i Yego Sintaksiçeskiye Posledstviya / A. N. Garkavets // Sovetskaya Türkologiya, , No 1. - S. 34 -

Garkavets A. N. Kipçakskiye Yaziki: Kumanskiy i Armyano-Kipçakskiy / A. N. Garkavets. - Alma-Ata: Nauka, - s.

Habiçev M. A. Pamyatnik Kumanskih Yazikov/ M. A. Habiçev // Sovetskaya Türkologiya, , No 2. - S. 66 -

Hasan H. Makedonya ve Kosova Türklerince Kullanilan Atasözleri ve Deyimler / N. Hasan. - Ankara: TDK Yayinlari,

Hazai G. Bibliographisches Handbuch der Turkologie, Band I / G. Hazai, B. Kelner-Heinkele. - Budapest: Akademiai Kiado, - s.

Hetzer A. Dackeren-Texte / A. Hetzer. - Wiesbaden: Otto Harrassowich, - s.

Hrunin T. 1. Pamyatniki Polovetskogo Yazika XVI veka / T. 1. Hrunin // Akademiku V. A. Gord-levskomu k Yego Semidesyatiletiyu Moskova, - S. 34 -

Hrunin T. 1. Dokumenti na Polovetskom Yazike XVI v. (sudebniye akti Kamenetsk-Podolskoy army-anskoy ob§im), / T. 1. Hrunin, red. E. V. Sevortyan. - Moskova: Nauka, - s.

Kahane H. R. Tietze, A. The Lingua-Franca The Levant. Turkich Nautical Terms of italian and Greek Origin (Istanbul: ABC Kitabevi),

Kurat A. N. Türk Dünyasi El Kitabi: Avrupa Türk Devletleri. Peçenekler, Uz(Oguz)lar ve Kumanlar / A. N. Kurat. - Ankara: Türk Kültürünü Ara^tirma Enstitüsü, - S. -

L'armeno-Coman et les "Ephemerides" de Kamieniec () // Ural-Altaische Bibliothek, No 4, Wiesbaden, - S. 78 -

Lewicki M, Konova, R. La Version Turque-Kipschak du ''Code de Lois des Armeniens Polonais'' d'apres le ms. n de Bibiliotheque Ossolineum, RO XXI M / Lewicki, R. Konova. Paris, - s.

Macler F. Catalogue des Manusckits Armeniens et Georgiens / F. Macler. - Paris: Sorbonne, - 48 s.

Menges K. H. Tarihi Türk §iveleri / K. H. Menges. - Ankara: Türk Kültürünü Ara^tirma Enstitüsü, - s.

Pamukfiyan K. Ermeni Harfli Türkfe Yazma Sözlükler / K. Pamukfiyan // Tarih ve Toplum. -

- № 5. - S. 52 -

Pritsak O. Das Kiptschakische / O. Pritsak // Philologiae Turcicae Fundamenta. Berlin: Wissenschaft.

- - S. 81 -

Schütz E. Re-Armenisation And Lexicon From Armeno-Kipchak Back to Armenian / E. Schütz // Acta Orientalia Akademiae Scientiarum Hungaricae. - Budapest: Akademiae Kiado, - Tomus XIX. - S. 99 -

Schütz E. On The Transkription of Armeno-Kipchak / E. Schütz // Acta Orientalia Akademiae Scientiarum Hungaricae. - Budapest: Akademiae Kiado, - Tomus XIX. - S. -

Schütz E. An Armeno-Kipchak Choricle on the Polish-Turkish Wars in - Budapest: Akademiai Kiado, - s.

Schütz E. Armeno-Kiptschakisch Und Die Krim / E. Schütz // Hungaro-Turcica. - - S. 25 -

Tryjarski E. Dictionnaire Armeno-Kiptschak / E. Tryjarski // D'apres Trois Manusckits des Collektions Viennoises, t. I, fasc. 1 et 2, Warszawa: Polska Akademia Nauk, - S. -

Tryjarski E. Ermeni-Kipjak Dilinde Yazilmi§ Olan Meteorolojik ve Müneccimlikle ilgili Tahminler / E. Tryjarski // I. Türk Dili Bilimsel Kurultayina Sunulan Bildiriler 'den Ayribasim. E. Tryjarski. -Ankara: A. Ü. Basimevi, - S. 85 -

Tryjarski E. Das Gemeinsame Kiptschakische Substrat des Krimtatarischen und des Armeno-Kiptschakischen / E. Tryjarski. - Leuven: Lauvain-La-Neuve, - S. 66 -

T. Tekin. Ermeni Alfabesiyle Türkfe / T. Tekin // Tarih ve Toplum. - - № 1. - S. -

Temir A. Türk Dünyasi El Kitabi. Kipjak Edebiyati / A. Temir. - Ankara: Türk Kültürünü Ara^tirma Enstitüsü, - S. -

Селимова Л. Ш. Тюркские языки как Лингва-франка / Л. Ш. Селимова // Ученые записки Таврического национального университета имени В. I. Вернадського. Серия «Филология. Социальные коммуникации». - - Т. 26 (65), № 1, ч. 1. - С.

Как арабский, русский и многие другие турецкий язык служил когда-то языком лингва-франка. Вплоть до начала ХХ в. на Балканах турецкий был языком межнационального общения, тем самым занимая в государствах особое положение, имел статус высокого престижа.

Для некоторых языков такое положение дел известно с более ранних времен. Тому свидетельством служат такие источники как Codex Cumanicus и некоторые армяно-кыпчакские документы (произведения).

Во многих этнически цветных сообществах, где работали родные языки, появлялся язык-посредник, упрощающий языковые, торговые и другие внутренние контакты местного населения и открывающий окна во внешний мир.

История Европы показывает нам, что на протяжении долгих столетий латинский язык служил тут в качестве лингва-франка.

Собственно и для самого турецкого итальянский и греческий стали своего рода лингва-франка. На территории османской Румелии итальянский и греческий были в более узком понятии лингва-франка. То есть, все слова и словосочетания связанные с морем, корабельным ремеслом и рыболовством стали широко применяться турками.

Эта лингва-франка образовалась тут в XIV-XV вв, когда турки-османы стали активно осваивать Средиземноморье, активно забирая в свой лексикон слова западно-европейских языков. Этот процесс продолжался вплоть до XVIII века. В современном турецком языке, в языке крымских татар мы и сегодня видим использование этих слов и некоторых терминов, связанных с древними ремеслами или родом хозяйственной деятельности.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

В данной статье рассматривается турецкий (куманский/кыпчакский) как язык межнационального общения в разные периоды истории, сделана попытка проследить причины выступления кыпчакского

языка у нетюркских народов в качестве «родного». Активное использование кыпчакского языка как языка судопроизводства и документального языка актов гражданского состояния еще раз доказывает, что это лингва-франка, хотя и сама графика письма нетюркского происхождения. Открыт ряд вопросов, требуемых дальнейшего глубокого исследования проблемы появления лингва-франка и частичного вытеснения ею собственно пласта родной речи.

Ключевые слова: лингва-франка, тюркский, армяно-кыпчакский, крымскотатарский, татарский.

Селiмова Л. Ш. Тюрксью мови як Шнгва-франка / Л. Ш. Селiмова // Вчеш записки Тавршського национального утверситету iменi В. I. Вернадського. Серiя «Фшологш. Сощальт комушкацп». - - Т. 26 (65), № 1, ч. 1. - С.

Як арабський, росшський i багато шших турецька мова служила колись мовою лтгва-франка. Аж до початку ХХ ст на Балканах турецький був мовою мiжнацiонального спшкування, тим самим зай-маючи в державах особливе положення, мав статус високого престижу. Для деяких мов таке положен-ня справ вщоме з ранiших часiв. Тому свщоцтвом служать такi джерела як Codex Cumanicus i деяю армяно-кипчакськие документи (твори).

У багатьох етнiчно кольорових сп1втовариствах, де працювали рiднi мови, з'являвся мова-посередник, що спрощуе мовнi, торггвельш i iншi внутрiшнi контакти мюцевого населення i що вщкривае вшна в зовнiшнiй свiт. Iсторiя Свропи показуе нам, що впродовж довгих столiть латинська мова служила тут як лтгва-франка.

Власне i для самого турецького iталiйський i грецький стали свого роду лтгва-франка. На територп Османа Румели iталiйський i грецький були у вужчому понятп лтгва-франка. Тобто, всi слова i словосполуки пов'язанi з морем, корабельним ремеслом i рибальством стали широко застосову-ватися турками.

Ета лтгва-франка утворилася тут в хгу-xv вв, коли турки-османи стали активно освоювати Середземномор'я, активно забираючи в св1й лексикон слова захдао-европейських мов. Цей процес продовжувався аж до XVIII столiття. У сучаснш турецькш мовi, в мовi кримських татар ми i сьогодт бачимо використання цих слiв i деяких термiнiв, пов'язаних з древшми ремеслами або родом господарсько1 дiяльностi.

У данш статтi розглядаеться турецький (куманський/кипчакський) як мова мiжнацiонального спшкування в рiзнi перюди гстори, зроблена спроба прослщити причини виступу кипчакського мови у нетюркських народ1в як «рiдний». Активне використання кипчакського мови як мови судочинства i документально! мови акпв цившьного стану ще раз доводить, що це лтгва-франка, хоча i сама графжа листа нетюркського походження. Вiдкрита низка запитань, потрiбних подальшого глибокого дослiдження проблеми появи лтгва-франка i часткового вилснення нею власне пласта рщно! мови.

K™40Bi слова: лшгва-франка, тюркський, армяно-кипчакський, кримськотатарський, татарський.

Selimova L. Sh. Turkic languages as a Lmgua-Franca / L. Sh. Selimova // Scientific Notes of Taurida V. I. Vernadsky National University. - Series: Philology. Social communications. - - Vol. 26 (65), No 1, part 1. - P.

The Turkish language as well as Arabic and Russian used to be once a language of lingua-franca. Up to the XXth century it was the language of international communication on Balkans and took important position in state building.

For some languages such matter-position is known from more early times. A pure example of it is a Codex Cumanicus and some Armenian-Kipchak documents (works).

Most ethnicities, in spite of their native tongues were using a language-mediator, simplifying language, trade and other internal contacts of local population and opening doors in the outer world.

The experience of European History shows us, that the Latin language during long centuries was served as the lingua-franca.

Actually, Italian and Greek became the family lingua-franca languages for Turkish. They were spoken languages in Roumely, European part of Istanbul city. All Italian and Greek words, word-combinations related to the sea, ship handicraft and fishing began widely used by Turks.

The lingua-franca appeared there in XIV - XV cent, when Ottoman Turks began actively to master Mediterranean region, actively taking into the vocabulary words from European of the languages. This process

proceeded up to the XVIII century. Today, in modern Turkish and the Crimean Tatar Language we can observe usage of these words and some terms, related to the ancient handicrafts or sort of economic activity.

This article deals with the Turkish (Cuman / Kipchak) language as a language of international communication in different periods of history. It shows the reasons of Kipchak language to become a native tongue for non-turkic people. The active use of Kipchak language as a language of law, documentary, acts of the civil state etc. proves, that it was lingua-franca, though the writing alphabet was of non-turkic origin. The row of the questions required further deep research of problem is open, especially, the appearance of lingua-franca and it's partial expulsing of mother tongue.

Keywords: Lingua-franca, The Turkic Languages, The Armenian-Kipchak Language, The Crimean Tatar Language, The Tatar Language.

Поступила в редакцию г.