Salonica Ne Demek

OSMANLI ARAŞTIRMALARI XXXI Neşir Heyeti- Editorial Board Halil İNALCIK - İsmail E. ERÜNSAL Heath W. LOWRY- Feridun EMECEN Klaus KREISER- BilginAYDIN THE JOURNAL OF OTTOMAN STUDIES XXXI İstanbul - 2008  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILlGININ TARİHSEL GELİŞİMİ (1500-1620): YENİ BULGULAR IŞIGINDA GENEL BİR DEGERLENDİRME Özgür KOLÇAK. Sanayi öncesi toplumlarda en gelişkin sınai faaliyetin kumaş üretimi olduğu iktisat tarihçileri arasında yaygın kabul gören bir görüştür. Bu neden- le Osmanlı iktisadi hayatını anlamada imparatorluk içindeki dokuma mer- kezleri üzerine hazırlanan monografıler yol gösterici olabilir. Bununla birlik- te XVI ve XVII. yüzyıllar için Osmanlı tekstil üretimini inceleyen çalışmala­ rın sayısı bir hayli azdır. Üstelik Osmanlı dokumacılık merkezlerini bir üst çatı altında birleştirmeyi deneyen herhangi bir çalışmanın bulunmaması, Osmanlı tekstil imalatı tarihinin bütüncül bir biçimde.kavranmasını engelle- mektedir. Yine de, bu konuda kalem o:Ynataııların Osmanlı tekstil dünyasını XVI. yüzyılnı sonlarıılda hissedilen fiyat artışlarının kıskacında tarif ettikleri gözden kaçmamaktadır. İleride değinileceği gibi, Selanik yünlü dokumacılt­ ğının tarihi gelişimi üzerine yazılaıılar da kabaca bu tarife uymaktadır. Osmanlı dönemi Selanik yünlü imalatına Osmanlı ik-tisat tarihi üzerine yazılan hemen her kitapta değinilıııesine rağmen, konuyu derinlemesine irde- İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü OSMANLI ARAŞTIRMALARI, XXXI (2008). 94 Özgür KOLÇAK leyen Türkçe bir çalışma neredeyse yoktur1• Buna karşın XX. yüzyılın ba- şından itibaren, yabancı araştımıacılar tarafından kentte sürdürülen dokunıa­ cılık faaliyetlerine dair birtakını yazılar kaleme alınmıştır. Bunların başında Selanik yahudileri tarihi hakkındaki eserini XX. yüzyılın ilk yarısında neşre­ den Isaac S. Bınmanuel gelmekte&. Ş. Avitsur ve A. Şohat'nı4 makaleleri ise İbranice kaleme alınarak İsrail' de yaynnlaıımıştır. Yine İsrail' de, S. Schwarzfuchs tarafından yayımlanan makalede, İbrani ve Fransız kaynakla- mını ışığı altında Selanik yünlü dokunıacılık sektörünün hangi tarihte geri- lerneye başladığı tartışılmaktadıi'. G. Veinstein ise, Osmanlı tarihçilerinin konuyla ilgili saptamalarını bazı Osmanlı arşiv belgelerinin yardımıyla de- ğerlendirme yolunu seçmiştir6 . Kısa bir süre önce konuya önemli bir katkı sağlayan E. Gara ise, Karafeıye sicillerinden saptadığı kayıtlara dayanarak Selanik ve Karafeıye dokumacılık merkezleri arasındaki çetin rekabeti göz- ler önüne sermiştir7 . Selanik yünlü dokunıacılığı üzerine en kapsamlı araş­ tırmalar, Osmanlı dönemi Balkan yerleşimlerinin toplumsal ve ekonomik ge- lişimi hakkıııda bir doktora tezi hazırlayan B. Braude'dan gelmişti.JS. Braude, H. Sahillioğlu, "Yeniçeri Çuhası ve II. Bayezici'in Son Yıllannda Yeniçeri Çuha Muha- sebesi", Güneydoğu Avnıpa Araştınnaları Dergisi, 2-3, (1973-74), s. 415-466 bu hususta tek istisnayı teşkil eder. Histoire de l1ndustrie des Tissus des IsratHites de Salonique, Paris, 1935. Selanik yünlü dokumacılığını inceleyen bu müstakil çalışma, yazann aynı basım tarihini taşıyan Histoire des IsrarHi/es de Salonique, Thonon-Paris, 1935-36 adlı geniş kapsamlı çalışma­ sından yapılan bir ayn basımdır. "Selanik'te Yünlü Doh.-uma Sanayi", Sefımot, XII, (1971-78), s. 145-168 (İbranice). "Selanik'te Sultan Kumaşı", Sejımot, XVIII, (1978), s. 169-188 (İbranice). "Quand Conımença le Declin de l'lndustrie Textile des Juifs de Salonique?", Tlıe Mediterraneaıı aııd tlıe Jeıvs: Banking, Finaııce aııd Intenıational Trade (XVI-XVIII Centuries), ed. A. Toaff, S. Sch\varzfuchs, Ranıat-Gan: Bar-Ilan University Press, 1989, s. 215-235. 6 "Sur la Draperie Juive de Salonique (XVI•-XVII• Siecles)", Reı'l.le du lı.1onde lvfusulmaıı et de laMediterraııee, 66, (1992/4), s. 55-62. "Çulıa for the Janissaries-Velençe for the Poor: Competition for Raw Material and Workforce between Salonica and Veria, 1600-1650", Crafts aııd Craftsmen of tlıe Middle East: Faslıianing tlıe Indh>idual in tlıe lı.1uslim Mediterraııeaıı, ed. R. Deguilhem, S. Faroqhi, New York: I. B. Tauris, 2005, s. 121-152. 8 Commımity aııd Conjlict in tlıe Econoıııy of tlıe Ottomaıı Balkans, 1500-1650, (basılma­ mış doktora tezi), Harvard University, 1978.  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIGININ TARİHSEL GELİŞİMİ 95 Selanik yünlü dokumacılığının menşei, dokumacılık faaliyetlerinin gelişimi, Selanik yünlülerinin uluslararası ticaretteki yeri, Avrupa milletlerinin reka- beti karşısında Selanik kumaşlarının pazar payı ve kent dokumacılığının ge- rilemesi ümriııe çeşitli makaleler yayımlamışur. Konu üzerine şu ana değin yapılan çalışmaların belirgin özelliklerin- den biri, Osmanlı arşiv belgelerini ve Osmanlıca ana kaynakları ilımal etme- leridir. Selanikli yünlü do1.:umacılarından bahsedilirken sıkça tekrarlanan birkaç mülıimme kaydı dışında, yukarıda sayılan araştırmalar, konuya ya İb­ rani kaynakları ya da bu dönemde tutulan batılı kaynakların gözüyle bak- maktadırlar. Elbette, bilhassa yalındi asıllı araştırmacılar açısından, XVI ve XVII. yüzyıllara ait İbranice kaynaklar zengin bir tarihsel malzeme oluştıır­ maktadır. Örneğin söz konusu zaman dilimine ait, soru ve cevapl~ üzerine kurulu Musevi fetva mecmuaları (respoıısa) Selanik yünlü dokuma sanayi üzerine, kimi zaman Osmanlı arşiv belgelerinde rastlanmayan cinsten tafsi- latlı bilgilere yer verebilmektedir • Bu açığı telafi etme yolunda, Selanik 10 kent dokusu ve toplumsalhayatının içine sızmamızı sağlayacak şer'iyye si- cilleriııin en ayrıcalıklı yeri tutması beklenebilirdi. Fakat Selanik şer'iyye si- cilleriııin XVII. yüzyılın son yıllarından önceki defterlerinin günümüze ulaşmamış olması bizi bu değerli kaynak türünden yoksun kılmaktadır. B. Braude, "International Competition and Domestic Cloth in the Ottoman Empire, 1500-1650: A Study in Undevelopment", Review: A Joumal of tlıe Femand Braudel Center, II/3, (1979), s. 437-445; aynı yazar, ''The Rise and Fall of Salonica Woollens, 1500-1650: Technology Transfer and Western Competition", Mediterranean Historical Review, VI/2, (1991), s. 216-236. ı o Responsa literatüıünün ne tür bilgiler ihtiva ettiği ve bünyesinde hanndırdığı muhtemel eksiklikler hakkında bkz.: A. Shmuelevitz, "The Responsa as a 8ource for the History of the Ottoman Empire", Ottoman History and Society: Jewislı Sources, Istanbul: The !sis Press, 1999, s. 19-28 (Bu yazı, yazann Tlıe Jews of tlıe Ottoman Empire in tlıe Late Fifteentlı and Sixteentlı Centuries: Administrative, Economic, Legal and Social Relations as Rejlected in t/ıe Responsa, Leiden: E. J. B rili, 1984 adlı çalışmasının 1-9 sayfalan ara- sından alınııuştır); Marc D. Angel, "The Responsa Literature in the Ottoman Empire as a Source for the Study of Ottoman Jewry", Tlıe Jews of t/ıe Ottommı Empire, ed. Avigdor Levy, Princeton: The Darwin Press, Ine., 1994, s. 669-685. 96 Özgür KOLÇAK Şer'iyye sicilieri gibi merkezi öneme sahip bir kaynak türünden yok- sun olmamıza rağmen, Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde yer alan birçok bel- ge ve defter tasnifı araşhrmamızı besleyen bilgi tabanını teşkil ehneye de- vam ehnektedir. Bunlar arasında mühimme defterleri başta olmak üzere, muhtelif tasni:flere dağılmış vaziyette bulunan alıkarn defterleri devl~tin Se- lanik'ten sahn aldığı yıllık yünlü 1:umaşın miktarı, bunun toplanma biçimi, devletin ödeme takvimi, ödemelerde kullanılan sıcak para kaynakları, doku- macıların şikayetleri ve kunıaşm İstanbul'a taşınması gibi konularda değerli malUlllat temin etnlektedir. Fakat burada gözden kaçınlmaması gereken hu- sus, Selanik'teki yünlü dokunıa faaliyetlerinin, üretim sürecinin ve malın da- ğıhnıının, ilk elde adı geçen belgelerin işaret ettiğinden çok daha karınaşık bir yapı arz ettiğidir. Osmanlı devleti, Selanik'teki üretim faaliyetlerinin ay- rıntılarına dair raporlar tuhnak yerine, kendi mali önceliklerini ilgilendiren hususlarda emirler çıkarnıayı tercilı ehniştir. Bu ·nedenle dokunıacılık seki:ö- rünün işleyişini daha iyi kavrayabilmek için, farklı kaynak türlerini bir arada değerlendirmek gerekmektedir. İstanbul'daki kapıkulu ocağı mensuplarınlll yıllık kUlllaş ihtiyacını karşılamak üzere Selanik'ten alınan yünlüterin muhasebe kayıtlarının tutul- duğu defterler11 ve kentte üretilen yünlü kuntaşiarın damgalanmasından hasıl olan vergi gelirini içeren resm-i tamga-yz çukaha-yı Selanik mukataasma ait kayıtlar konuya yeni bir yaklaşun kazandırır. Çuha muhasebelerinin, esas itibariyle devlet tarafından sahn alınan muhtelif kUlllaş türlerinin birim fiyat- larının ve toplam miktarlarının kaydedildiği bölümü billıassa önem taşır. Bu kısma bakılarak, devlet tarafından Selanik piyasasından belirtilen sene içinde ne miktarda malın çekildiği tespit edilebilir. Bununla birlikte Osmanlı arşiv belgeleri arasında, araşhrmacıyı Selanik yünlü dokUlllacılığının sayısal veri- lerine en fazla yaklaştıran kaynak türü mukataa defteri eridir. Bu defterleri iki biçimde kullanmak mümkündür. İlk olarak, bu defterlerde ismi geçen belli başlı mukataalardan yapılan kzst el-yevm ödemeleri arasında, Selanik'ten ll Makale boyunca bu kabilden defterlere bugüne değin lnıllanılagelen "çuha muhasebesi" adıyla atıfta bulunulacakiır.  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIÖININ TARİHSEL GELİŞİMİ 97 yünlü kumaş alırnma tahsis edilen meblağların kayıtlarına ulaşmak müm- kündür. Bundan çok daha önemlisi ise, yukarıda ba1ısi geçen Selanik damga mukataasmın iltizama verilmesi sürecindeki satış fıyatlarıdır. Kentteki ku- maş üretim faaliyetinin hesaplanması denemesinde, söz konusu mukataa ka- yıtlarının özelliklerine tekrar değinilecektir. Kent Dolrumacılığının Oluşum Süreci: Meuşe Problemi ve Kuruluş Yıllan Selanik yünlü dokumacılığllll kente Sefarad ya1ıudilerinin gelişinden öncesine tarilıleyen araştırmacılar çıkmıştır. İ. H. Uzunçarşılı, XVII. yüzyılın başlarına ait Kavtinfn-i Yeniçeriyan adlı yazma esere dayanarak Selanik yahudilerinin II. Murat devrinden itibaren yeniçeriler için yüıılü kumaş üret- tiklerini iddia etmiştir 12 • Keza H. Lowry, 1478 yılıııa ait ilk Selanik ta1ırir defteri üzerine yaptığı incelemesinde, bu tarilite Selanik müslüman nüfusu- nun önemli bir kısmının dokumacılıkla iştiga1 ettiğini göstermiştir 13 • Bununla birlikte Osmanlı yalıudiliğini veya Osmaıılı ticari hayatıııı konu alan yabancı literatürde, Selanik yünlü sanayisinin doğuşu kente yerleşen Sefarad ya1ıudileriııin girişimlerine bağlanııııştır. Biııılar arasıııda Emıııanuel, Selanik ya1ıudilerinin dokumacılık mesleğini İberya'da öğrendiklerini aktarır 14 • N. G. Svoronos ise, Selanik Yalındilerinin dokL11llacılık tekniklerinin kökellierini Kastilya'da bulmuştur 15 • Bu noktada Veinstein, Selanik yünlü dokL11llacılığı­ nm İspanyol kökenli olduğııııu savunduğu makalesinde, bunu destekleyen etimalajik kanıtlar ileri sürmüştür16 . J. Nehama ise, diğerlerinden farklı ola- 12 Osmanlı Devlet Teşkilatmdmı Kapı/A:ulu Ocak/arı: Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı, 3. bs., C: I, Ankara, TTK Basımevi, 1988, s. 269. . 13 "Portrait of a City: The Population and Topography of Ottoman Selanik (Thessaloniki) in the Year 1478", Studies in Defterology: Ottoman Society in tlıe Fifteentlı mıd Sixteentlı Centuries, Istanbul: The !sis Press, 1992, s. 87-98. 14 Histoire deL 1ndustrie, s. l3-15'ten naklen A. H. Eroğlu, Osmmılı Devleti'nde Yahudi- ler: )GX. Yiizyzlm Somma Kadar, Ankara: Seba Yayınlan, 1997, s. 94, 161> 15 Le Commerce de Salonique au XVIII" Siec/e, Paris: Presses Universitaire de France, 1956, s. 187. 16 A.g.m., s. 55, 59. 98 Özgür KOLÇAK rak, Selanik'teki yünlü dokumacılık faaliyetlerinde Sicilya'dan gelen Yahu- dilerin başlıca yeri tuttuklan kanısmdadır 17 • Braude, yerinde bir tespide Sefarad yahudilerinin kitleler halinde Se- lanik'e yerleşmesinden sonra ke~tte yaşanan iktisadi değişimi, yeni gelen nüfusını beraberinde getirdiği teknolojik yeniliklere bağlamıştır. Braude'a göre, Selanik'te üretilen çuhayı bu tarihte diğer Osmanlı yünlü mamullerin- den ayıran temel özellik, burada tezgiilıtan alman yünlü kUlllaşm mekanik bir düzeneğe göre işleyen çulıa değirmenlerinde gördüğü kasariama (çırpma) iş­ lemidir. İbrani kaynaklarmda batan adı verilen bu değirmenleri çalıştıraııla­ ra, İspanyolcadaıı almaıı bir terim olaıı batai'iero denilıııekieydi 18 . Tam da bu nokiada, Osmanlı belgelerinin Selanik yünlü dokunıacılığmm ilk devirlerine ait son derece kısıtlı malUlllat verdiğini belirtmek gerekir. Gerçi birtakım belgelere istinaden, Selanik'e yerleşen Yahudi nüfusını XVI. yüzyılm başm~ daıı itibaren başta Vardar nehri ve kollan üzerinde olmak üzere, kente yakm malıallerde çnlıa değirmeııleri işlettikleri söylenebilir19 . Fakat çulıa değir­ menlerinin varlığma işaret eden söz konusu belgelerin, Braude'ını kastettiği biçimiyle bir teknolojik dönüşümü tarif etmekten epeyce uzak olduklanıu belirtmek gerekir. Yine de, V. Dimitriadis'in XVII. yüzyıl Selanik kazasmda bulınıaıı köyler üzerindeki çalışmasmda, bölgede faaliyet gösteren battan- ezyana ait bulgulara ulaşması bu hususta inandırıcı bir kaıııt sınımaktadırıo. Aynca Uzınıçarşılı, tarili belirtmeksizin Vardar yöresinde Selanik'te imal 17 "The Jews of Salonika in the Ottoman Period", Tlıe Sep!ıardi Heritage Il: The Westenı Seplıardim, ed. Richard Bamett, W alter Schwab, Grendon: Gibrulter Books, 1989, s. 208. 18 Braude, "The Rise and Fal!", s. 223-226. XVI. yüzyıldaki yünlü h.llmaş imalatmı bölgeye yönelik Sefarad göçüne borçlu olan Safed'te de çuha değirmenlerine "batan" adı verilirdi (I. Ben-Zvi, "Eretz Yısrael Under Ottoman Rule 1517-1917", The Jews: Tlıeir History, ed. Louis Finkelstein, 4th ed., New York: Sclıocken Boks, 1972, s. 419). 19 Maliyeden Miidevver Defter [=MAD] 19322, s. 24 (934/1527-28); Miilıimme Defteri [=MD] 19, 3011610 (2 Rebiülalur 980/12 Ağustos 1572); Kamil Kepeci [=KK] 67, s. 1222-1223 (29 Zilkade 980/2 Nisan 1573). 20 "Phorologikes kategories tön chöriön tes Thessalonikes kata ten Tourkokratia", Makedonika, XX, (1980), s. 412-413'den naklen Braude, "The Rise and Fall", s. 225- n~ -  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIÖININ TARİHSEL GELİŞİMİ 99 edilen yünlü k"Ulllaşlan battanZayan üç adet köy bulunduğunu ve bu köylere Battanczlar adının verildiğini yamıaktaclır 1 • Daha önce değinildiği gibi, Selanik yünlü imalatının başlangıç devrine ait bilgi veren Osmanlı belgelerinin sayısı nispeten azdır. Buna rağmen eli- mizdeki veriler, Selanik yünlü dokunıacılığmm XVI. yüzyılın başından itiba- ren hızlı bir gelişim seyri gösterdiğini iddia etmek için yeterlidir. Mesela Osmanlı merkezi idaresi, 914/1508-09 tarihinde yeniçeri ve kapık-ulu ocak- lan için Selanik'te dokunan yaklaşık 88.000 zira/57.200 m. çulıa satın almış­ or2. Bu tariliten başlayarak devletin Selaııikli dakuruacılara verdiği yünlü kumaş siparişinin 1509-19 seneleri arasmda ortalama 96.500 zira/62.725 metrelik bir seviye tutturması, 1508-09 yıllarına ait üretim rakamlarrum is- tisnai bir durum olınadığnn göstermektedir. Aksine Osmanlı idaresinin Sela- nik'ten 918-919/1512-13 ve 923/1517 yıllarmda sırasıyla 112.000/72.800 ve 109.700 zira/71.305 metrelik çulıa alnıılan bu anlamda zirveyi temsil et- mektedr. Keza Venedik'in İstanbul baylosu Jacomo Contarini, 1507 yılnı­ da uğradığı Selanik'te inanılınaz boyutlarda bir yünlü dokunıa faaliyetinin yaşandığnn aktarmaktadıi4 • Kentte üretilen yünlü kunıaşlardan alman vergi gelirini kapsayan resm-i tamga-yz çukahii-yı Selcmik mukataasma ait doğrudan ilk kayıtlara ise 925/1519 tarihinde rastlaıımaktadır. Bu sene içinde resm-i damga mukataası sırasıyla Hacı Belıram ve Nimetullalı b. Hacı Murad isimli eminiere bırakıl­ mışnr5. 1521 senesine gelindiğinde söz konusu mukataanın Yakub b. Şe- 21 Uzünçarşılı, a.g.e., s. 276. 22 914/1508-09 senesinde devlet tarafından yeniçeri ve kapıh.'Ulu ocaklan için alınan yünlü kumaşiann hesaplannın kaydedildiği müstakil bir defter bulunmamakla birlikte, 915- 916/1509-10 tarihine ait çuha muhasebesini içeren kayıtlann üzerine düşülen bazı notlar- dan 914/1508-09 senesinin rakamianna ulaşılabilmeh.1:edir. KK. 6590, s. 9. 23 KK. 6590, s. 27 ve 94. 24 Marina Sanuto, I Diarii di lvfarino Smmto, 1466-1535, VII, pubblicato, per cura di R. Fulin, Venezia, 1882, s. 19. Aynca bkz.: A. E. Vacalopoulos, A HisiOIJ' ojT/ıessaloniki, Tlıessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1993, s. 77. 25 Bab-ı Defteri, Haslar Mukataası Kalemi [=D. HSK] 25572, s. 4 (lO Ramazan 925/5 Ey- lüll519); s. 7 (15 Cemaziyelahır 925/14 Haziran 1519). 100 Özgür KOLÇAK muil isimli bir mültezim tarafından işleti1diği bilinmektedir. Üstelik Yakub b. Şemuil, Selanik'teki bu mukataanın en azından üçüncü kuşak mültezimi- dir. Ondan önce İsak ve ortağı Yakub ve Nasi adlı yahudiler aym mukataayı işletmişlerde 6 . Dolayısıyla damga resmi mukataasının kuruluşunu, bu işlet­ meye ait mevcut en erken tarihli belgelerden daha geriye götürerek, kuruluş tarihinin 925/1519'dan önce olduğu rahatlıkla söylenebilir. Esasen Sela- nik'te tutulan 921-922/1516 tarihli çulıa muhasebesine göre, bu tarihte şe­ hirden alınan yeniçeri çulıasının ödemesinde kullanılmak üzere damga resmi mukataasından çulıa eminine 30.000 akçelik bir havale gönderilcliğinin ka- yıtlı olması, bu husustaki şüpheleri ortadan kaldırmaktadıin. Bu hususta son olarak, David'in çulıa mubassırlığı ile birlikte yaphğı Selanik gümrük mu- bassırlığım, her iki görevi birlikte yürütmenin zorluğunu gerekçe göstererek bırakhğı 10 Mart 1521 tarihi Selanik yünlü dokunıacılığının ticari getirisi baknnındaıı rüştünü ispat ettiği tarih kabul edilebili~ 8 . Selanik yahudileri ta- rafındaıı yazılaıı 1540 tarilıli bir mektuba göre, bu tarihte yünlü kunıaş üre- timi kent cemaatinin başlıcageçim kaynağı haline gelmişti 29 • Öte yandan Selanik yünlü üretiminin oldukça erken bir tarilıten itiba- ren kendine hahrı sayılır bir dağılım sahası yarathğnn ileri sürmek mümkiin- dür. 1505 tarihliKili gümrük kayıtları, bu deııli erken bir tarilıte bile Selanik çulıalarının salılmak üzere bölgeye ulaştınldığnıı göstermektedi.2°. Ayrıca 1521 yılına ait bazı belgeler, Selanik yünlülerinin yerel tacirler vasıtasıyla Edirne ve İstaııbul gibi kalabalık tüketim merkezlerine taşındıklarını gözler önüne sermektedi.2 1. Belki bwıdaıı dalıa önemlisi, 1530 yılına gelindiğinde, 26 KK. 61, s. 140 (13 Rebiülahır 927/23 Mart 1521). 27 KK. 6590, s. 62. 28 KK. 61, s. 169 (Selh-i Rebiülevvel 927/10 Mart 1521). 29 Braude, "The Rise and Fall", s. 220. 30 H. İnalcık, Sources mıd Studies on tlıe Ottommı Black Sea: Tlıe Customs Register of Caffa, 1487-1490, Cambridge: Harvard University, 1995, s. 135. 31 KK. 61, s. 61 (7 Safer 927/17 Ocak 1521); s. 84 (9 Safer 927/19 Ocak 1521).  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIÖININ TARİHSEL GELİŞİMİ 101 Filibe ve Üsküp'te Selanik çulıalarından alınan gümrük vergilerinin birer mukataa işletmesi haline getirihııiş ohııasıdı?2 • Selanik Yünlü Dokumacılığının Gelişiminde Devletin Rolü: Yeni Bir Bakış Bu durumda, yeni teşekkül etmekte olan bir sanayi merkezinin mevcut ticari döngü içine bu denli kısa sürede başarıyla yerleşmesini mümkün kılan etmenlerin neler olabileceği üzerine fıkir yürütmek yerinde olacaktır. Bu so- ru çok geniş bir çerçevede, iktisadi ve ticari fırsatların çeşitlenmesinin ardın­ da etkin bir devlet gücü yattığı kanaatİnden hareketle, Osmanlı siyasi ve as- keri nüfuzunun Balkaıılara yayılınası bağlanıında ele alınabilir. Bununla bir- likte Selanik'in bir yünlü imalatı merkezi olarak gösterdiği başarıyı, Osmanlı ordusunun giyim kuşam levazınıı ile kentteki üretimi ilişkilendirmek suretiy- le ele almak konuya anlaşılır bir yaklaşım kazandırır. Osmanlı devletinin bu hususta oynadığı yönlendirici rolün gerçek ağır­ lığı ve etkinlik derecesi hakkında kesin saptamalar yapmak güçtür. Önıeğin, devletin yahudi göçmenleri Selanik'e yerleştinııe hususunda gösterdiği ça- banın, Selanik'te kuruhııası düşünülen bir yünlü sanayi ile muhtemel ilişkisi şimdilik bütünüyle tartışmaya açıktırı3 • Ama yine de, Osmanlı merkezi ida- resinin, bir çeşit resmi girişimci sıfatıyla, Selanik'teki yünlü do1.'Ulllacılık fa- aliyetlerinin eşgüdümünü sağlamak amacıyla piyasaya yaptığı müdahaleler, devletin erken tarihlerden itibaren Selanik'teki yünlü dokumacılık sektörü- nün yarattığı fırsatlarla yakından ilgilendiğini gösterir. Öncelikle devletin, 32 370 Numaralı Muluisebe-i Vilayet-iRiim-İli Defteri (93711530) L T.C. Başbakanlık Dev- let Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Defter-i Hakiini Dizisi: VII, Ankara 2001, s. 86 (Filibe); s. 124 (Üsküp). 33 Osmanlı devleti Selanik'e yerleşen yahudi göçmenlere üç yıllık bir vergi muafiyeti tanı­ mıştı. Biib-ı Defteri, Baş Muhasebe Kalemi [=D. BŞM.] 36806, s. 644 (918/1512-13). Buna karşın söz konusu vergi muafiyetinin istisnai bir durum olmah.'1an ziyade, impara- torluk genelinde ih.'tisadi ve ticaıi hayatı canlı tutma gayesine matuf olduğu söylenebilir. Bu anlamda başka yahudi cemaatlerine de birtakım vergi indirimleri sağlanmıştı. Bkz. M. A. Epstein, The Ottoman Jewislı Commımities and Tlıeir Role in tlıe Fifteentlı mıd Sixteentlı Centuries, Freiburg: Klaus Schwarz Verlag, 1980, s. 122-123. 102 ÖZgür KOLÇAK Selanik'te yünlü kumaş üretimine başlandığı ilk yıllardan itibaren büyük miktarlarda kunıaş talep eden düzenli bir müşteri olarak ortaya çıkışı, Sela- nik piyasas1111 orta vadede borçlanmaya ve yeni yatırımlar yapmaya hazır ha- le getirmiş olmalıdır. Ayrıca XVI. yüzyılın ikinci yarısıyla birlikte, devletin talep ettiği kumaşa belirli bir standart getirmesi ve birbirlerine ancak gevşek bağlarla bağlı dok"11Dlacıları ve dokumacılık sektörü çalışanlarını bu işte or- tak çalışmaya zorlaması, kent dokumacılığında ister istemez bir model ya- ratmıştır. Osmanlı devletinin Selanik'ten yaptığı yünlü kumaş alımlar1111 kayde- den en eski muhasebe defterlerine müracaat edildiğinde mesele dalıa anlaşılır bir hal alır. Bu bağlamda ilgi çekici sorulardan biri, Osmanlı ordusunun Se- lanik'ten yıllık yünlü kumaş alunlarına başlamadan önce giyim kuşam leva- zımını nereden karşıladığıdır. Theodore Cantacasin'ın üstü kapalı biçimde yeniçerilere dağıtılan kumaşların Bergamasco'dan geldiğini belirtmesi, üze- rinde düşünülmesi gereken ipuçlarından biridiil4. Bugünkü bilgilerimiz ışı­ ğında Cantacasin'ın verdiği malumatın kısmen doğru olduğu savunulabilir. Önıeğiıı 1475 yılında bir Bologna taeirinin İstanbul'a 200 parça Floransa ve 200 parça Bergama ve Apulia kumaşı yolladığı bilinmekte&5. Nitekim R. Anhegger ve İnalcık tarafından yaynnlanan II. Melnnet ve IL Bayezit devir- lerine ait kanU111lameler içinde, İstanbul ve Galata'da satılan bergamilsk k'"ll- maşlarının nasıl vergilendirileceğine dair 1477 yılı sonlarına tarilılendirilen kanunların bulunması, bu İtalyan yünlüsünün Osmanlı başkentine düzenli olarak geldiği izlenimiııi uyandırmakta<iJ.ı3 6• 34 T. S. Cantacasin, Petit Traicte deL 'Origıiıe des Turqz, Paris: Emest Leroux, 1896, s. 104-105. 35 E. Asthor, "L'Exportation de Textites Occidentaux dans la Proche Orient Musulman au has Moyen Age (1370-1517)", Studi in Memoria di Federigo MeTis, C: II, Naples: Giannini Editore, 1978, s. 325 (Bu makale sayfa numaralan korunmak suretiyle East- West Trade in tlıe IYiedieva/ A1editerraııean, ed. Benjamin Z. Kedar, -London: V ariorum Reprints, 1986 içinde yeniden yayımlanmıştır). 36 R. Anlıegger-H. İnal cık, Kiiniimıiime-i Sultiiıii Ber_ Miiceb-i 'Öıf-i 'Osmiiııf: II. A1elımed ve IL Bayezid Del'rine Ait Yasalmiime ve Kiiııiimıiimeler, Ankara: TTK Basımevi, 1956, s. 57.  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIGININ TARİHSEL GELİŞİMİ 103 915-916/1509-1510 dönemine ait mevcut en erken tarihli çuha muha- sebesi defterinde, toplu çuha alımı için kaynak yaratması amacıyla satışa çı­ karılan geçen seneden kalan kumaş parçaları arasmda bergamüsk yünlüsü- nün adına rastlanmaktadır. Üstelik bir hayli anlamlı bir biçimde, satılan ku- maşlar istisnasız olarak artık kıyafet dikiminde kı.ıllanılamaz ufak parçalar halinde kayıtlı iken, bergamilsk kumaşları, bazı başka yünlülerle birlikte bü- 7 tün parçalar olarak deftere kaydedilıniştr • Burada belki çok dalıa açıklayıcı olan, Bergama kumaşlarımn yıllık çuha muhasebelerinde bir daha görün- memesidir. Büyük ihtimalle, Dergruı-ı rui yeniçerileri için Selanik'ten sene- lik toplu yünlü kumaş alımı bir devlet gelene$i olarak yerleştikten hemen sonra, Bergama kumaşları ordu açısından eski önemini yitirmiştir. Bu çarpıcı örnek dışmda uzun süre boyunca Osmanlı askerinin dona- tılmasmda k-ullanıldığı tespit edilebilen İtalyan asıllı başka yünlü kumaşlar bulumnaktadı.2 8 • Bmılar arasında en iyi bilinen Floransa yünlüleri (fl01·din), Osmanlı ordusunun giyim kuşam levazımmda gözlemlenen dönüşümü göz- ler önüne seren bir başka örneği teşkil eder. Çuha muhasebelerinde rastlanan XVI. yüzyılın başı ile sonu arasındaki boşluk, söz konusu dönüşümün kesin tarihinin saptanmasma olanak tanmıamasııia rağmen, jl01·din kumaşllllll en geç 1566 ile 1584 yılları arasında bir tarihte yerini Selanik'te üretilen sobramana bıraktığından emin olunabilit9• Bu durunıda, Selanik yünlü dokumacılığııun devlet tarafından talep edilen miktarda kumaşı üretme kapasitesine erişir erişmez, ordunun kışlık giyim ihtiyacı için İtalya'dan getirtilen kumaşların yerine Selanik yünlüleri- nin ikame edildiği söylenebilir. Osmanlı devleti açısından, ordunun yünlü kumaş ilıtiyacllll karşılay abilecek bir yerli dokumacılık merkezinin teşekkülü 37 KK. 6590. s. ll. 38 İlk çuha muhasebeleri içinde kayıtlı bulunan Moton h.'Umaşlannm İtalyan h.'Umaş üretimi ile olan muhtemel bağlantısı hakkında bir değerlendirme yapmak zordur. Zaten çuha mu- hasebelerinde binek atlan için eyedik örtü olarak h.'llllanıldıklan belirtilen Moton kumaş­ lan, cüzi miktarlarda alınmak'ta veya bu h.'Umaşın karşılığında takdir edilen bedeli veril- meh.-teydi. KK. 6590, s. 12; KK. 6590, s. 125; KK. 6590, s. 136. 39 MAD. 2775, s. 1149 (2 Şaban 973/22 Şubat 1566);MAD. 6520 (992/1584-85). 104 Özgür KOLÇAK kuşkusuz tercih edilen ve desteklenen bir gelişme olmuştur. Böylece en azından iki açıdan Osmanlı maliyesi eskisine kıyasla daha iyi bir konuma yükselmekteydi. XVI. yüzyılın başında Osmaıılı merkezi idaresinin Sela- nik'te dok-uııaıı kumaşiara ödediği meblağlarla, yukanda zikredilen İtalyan kökenli kumaşların fıyatlan karşılaştırıldığında, Osmaıılı hazinesi adına bir hayli yüksek bir kazancın doğmuş oldugu iddia edilebilir40 • Üstelik ordu için alınaıı kLllllaşların bir yerli dokumacılık merkezinden temin edilmesinin, dışa bağımlılığı azaltarak Osmanlı maliyesini ilıracattaıı kaynaklaııaıı fıyat dalga- lanmalarnıa karşı korunaklı hale getirdiği düşünülebilir. Kent Dokumacılığının Hammadde Kaynakları Selaııik yünlü merkezi, haııımadde kaynaklan bakımındaıı nispeten geniş bir ticari ve iktisadi şebekeden beslenmiştir. Kentteki dokumacıların kullandığı yapağının temin edildiği en önemli otlaklardaıı biri, Selaııik'e ya- kın bir mesafede bulunan Kelemeıye yayiası idi . Bununla beraber, Sela- 41 nik'teki yoğuıı dokumacılık faaliyetleri, Balkanlar'ın farklı bölgelerinde elde edilen yünün yerel tacirler tarafından kente taşınması sonucunu doğurınak­ taydı. Selanik'te kent dokumacılığının ilıtiyacı olaıı yünü, köylere giderek uzuıı süre önce sürü salıipleriyle k"UTduklan ticari ilişkiler sayesinde ilk elden toplayan ve bınılan şehre .getiren yapağı tacirleri bulumnaktaydı. Buıılar köylülere bir miktar avans dağıtarak gelecek sezonun yününü önceden kapa- tırlardı. Bu usule karşı çıkan kimi hahaınlarnı çıkardığı bir düzenlemeden, XVI. yüzyılın ortasında Selaııik'te yaklaşık 500 tacirin yapağı ticareti ile uğ­ raştığı öğrenilmektedir42 . 40 Osmanlı Devleti'nin 1518-19 senelerinde Selanik'ten satın aldığı yünlü h.-umaşlara öde- diği fıyatlar için bkz.: Ö. Kolçak, Osmmzlılarda Bir Kiiçiik Smzayi Önıeği: Selanik Çulıa Dokzmıacılığı (1500-1650), yayıınlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sos- yal Bilimler Enstitüsü, 2005, s. 48, Tablo I. Yine erken tarihli çuha muhasebelerinde yer alanflordin fıyatlan için bkz.: A.g.t., s. 45-46. 4ı Braude, "The Rise and Fall", s. 220-221. 42 Schwarzfuchs, a.g.m., s. 223-224.  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIÖININ TARİHSEL GELİŞİMİ 105 Selanik'teki üretim hacminin zirveye tınnandığı ve Avrupalı taeirierin Osmanlı topraklanndan eskisine oranla daha fazla yün ithal etmeğe başladığı XVI. yüzyılın sonlarma doğru, özellikle Balkan yününü ele geçirmek için şiddetli bir rekabet hükünı sürmekteydi. Bu rekabet ortamı içinde Selanik'in genişleyen dokumacılığı kendine kimi zaman yeni hammadde alanları açmak zormıda kalıyordu. Örneğin geleneksel olarak İstanbul'a giden Gelibolu, Si- livri ve Tekirdağ'a ait yapağı, gön ve sahtiyanm buradaki iskelelerden Avru- pa'ya ve Selanik'e yelken açan gemilere yüklenmesi, başkentte şikayetlere neden olınuştu 43 • Bu kabilden örneklerin sayısmı çağaltmak mümkündür. Örneğin bir başka olayda, bu kez Selanikli çulıacılar Filibe, Üsküp ve Gümülcine'de faaliyet gösteren yabancı tacirler nedeniyle doğan yün darlı­ ğından dolayı saraya şikayetlerini iletmişlerdi • Sonuç olarak Selanikli do- 44 kumacılarm yün ilıtiyaçlarıııı Filibe, Sofya, Üsküp, Usturmnca, Tatarpazarı, Manastır, Pirlepe, Filorina ve Ohri gibi bölgeleri de kapsayan geniş bir salıa­ rlan karşılarlıkları söylenebilir45 • Selanik'te devlet adma üretilen yüıılü k'lllllaşlar, Dergruı-ı aıı ocakları mensupları için bir nevi üniforma olarak tasarlandığmdan bmılarııı tamamı çivitten Iıasıl olan lacivert renge boyaınnaktaydı. Bu nedenle kent dokumacı­ lığında mavi ve toıılarııım tartışmasız bir üstünlüğe sahip olduğu ileri sürüle- bilir. Selaııikli yüıılü kumaş imalatçılarııım serbest piyasaya sürmek amacıy­ la sürmaf adı verilen siyaha kaçan lacivert kumaşlar üretmesi 46 ve Selaııik 43 7 Numaralı Miilıimme Defteri 975-97611567-1569, Özet-Transkripsiyon-İndeks, I, An- kara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1998, s. 414-415, h. 861 (13 Şaban 975/12 Şubat 1568). 44 5 Numaralı Miilıimme Defteri 97311565-1566, Tıpk:ıbasım, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1994, s. 540, h. 1480 (Gurre-i Şevval 973/21 Nisan 1566). 45 A1D. 27, 273/646 (18 Zilkade 983/18 Şubat 1576); A1D. 30, 122/296 (18 Safer 985/7 Ma- yıs 1577). 46 KK. 67, s. 1203 (24 Zilkade 980/28 Mart 1573). İran'da çivitin siyalıa kaçan tonuna bu isim verilmekteydi. H. E. Wulff, The Traditional Crafts of Persia: Tlıeir Development, Teclınology, and lnfluence on Eastenz and Westenı Civilizations, Massachusetts: The Massachusetts Institute of Technology, 1966, s. 192. 106 Özgür KOLÇAK kehillahsının41yünlü dokumacılık sektörüne ilişkin çıkardığı düzenlemeler arasında yünün yanı sıra bir çivit ilıracı yasağmın da bulunınası da bu duru- mu teyit etmektedir. 1015/1606 tarihli bir belge ise, Selaniidi dokumacıların devlet adına yaptıkları üretimde kullanmak üzere dışarıdan çivit satın aldık­ larını doğrudan göstermektedir48 • Selaııikliyünlü dokuma boyacıları, diğer dokumacılık merkezlerindeki meslektaşları gibi, yünü veya kumaşı boyamak için kullandıkları boyaların li:flere iyice işleyebilmesi, boyanın kumaş üzerinde ~şit dağılınıının ve rengin kalıcılığının sağlanabilmesi için çeşitli reıık düzenleyici maddeler kullanmak zorundaydılar. Bu durunı, yaygın biçimde çivit k"llllanan Selanikli kumaş bo- yacıları için özellikle geçerlidir. Çivit ve çivitatunun gerekli kimyasallarla etkileşime girmeden rengini bırakmadığı bilinmektedir. Anlaşıldığına göre, Selanikli boyacılar çivit başta olmak üzere yün veya kumaşiara tatbik ettikle- ri boyaları, genellikle şap yardımıyla işleme tabi tutınaktaydılar. XVI. yüzyılın ortalarına ait bazı Osmanlı belgeleri, Selanik'e şapın na- sıl getirilcliğine dair değerli bir kaynak işlevi görmektedir. Buna göre kentte- ki dokumacılık faaliyetleri açısından gerekli şapın temin edildiği başlıca merkez Gümülcine'de yer alan Marııniye şaphanesiydi49 . 973/1566 senesinde Maruniye şaphanesinin mültezimi olan Aharon, 15 Rebiülahır 971/2 Aralık 1563 tarihinde Selanik, Üsküp, Siroz ve Sidrekapsi'de şap dağıtma hakkım üç yıllığına Selanikli bir yalındi olan Abraham veled-i Yaliıu' e devretmişti50 • 47 Vergi tabanlı mahalli cemaatterin aksine kent ölçeğinde idari bir kurum olan kehil/almın Selanik'teki tarihi gelişimi hakkında bkz.: M. Rozen, "Individual and Community in the Jewish Society of the Ortaman Empire: Salonica in the Sixteentlı Century", The Jeıvs of the Ottoman Empire, ed. Avigdor Levy, Princeton: The Darwin Press, Ine., 1994, s. 224- 230. 48 MAD. 3360., 71. parça (Gurre-i Receb 1015/2 Kasım 1606). 49 Maruniye şaphanesi için bkz.: S. Faroqlıi, "Alum Production and Alum Trade in the Ottoman Empire (About 1560-1830)" Wiener Zeitschrift fiir die Kımde des Morgenlandes, LXXI, (1979), s. 153-175, özellikle 159-160. Aynca bkz.: M. T. Gökbilgin, XV.-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası: Vakıjlar-lvfiilkler-Mukataalar, İs­ tanbul, 1952, s. 72. 50 MAD. 2775, s. 1443 (23 Şevval 973/13 Mayıs 1566).  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIÖININ TARİHSEL GELİŞİMİ 107 Bunun dışında Maruniye şaphanesi milltezimi Aharan'un aynı tarihte doğru­ dan şap satışını düzenlemek amacıyla Selanik'te Abraham Pale ve David isimli en az iki ayn temsilcisi bulunmaktaydı 51 • Ayrıca devlet tarafından Maruniye şaphanesinden talep edilen şapın herhangi bir vergiye tabi alınak­ sızın Selanik' e girme hakkının bulunduğu anlaşıhnaktad~ 2 • Selanik'te Üretilen Kumaş Çeşitleri Selanik yünlü dokumacılığının ticari başarısının altmda yatan başlıca etken hiç şüphesiz çuha adı verilen ince yünlü kumaşlar üretınesiydi. Braude, İngiliz broadclothuna eşdeğer bir yünlü türü olan çuhanm, yahu- dilerin Avrupa menşeli yeni bir teknoloji aktarınıı sayesinde Osmanlı yünlü dok'lllllacılığına kazandırıldığı kanaatinde& 3 . Gerçekten de, Osmanlı cep- lıesinden bakıldığında, Selanik'te üretilen çuhanm uzun süredir yabancı ta- cirler tarafmdan Osmanlı iç pazarına sürülen Avrupa kökenli ince yünlüler seviyesinde olduğunu doğnılayan birtakun bulgular mevcuttur. Bunların ba- şında Selanikli yahudiler tarafından pano de cuenta adıyla arnlan Selanik çuhasma aynı zamanda enlü çuha denmesi gehnektedi~ 4 • Keza Ö. L. Barkan tarafından yayımlanan Edirne askeri kassarnma ait tereke defterleri içinde, Edirneli Çukacı Hacı'ya ait 17 Rebiülevvel 960/3 Mart 1553 tarihli muhal- lefat listesinde Selanik çulıası için çuka-yzlondura-i Selanik tabirinin geçme- si bir hayli anlamlı~ 5 • Evliya Çelebi de, Selanik'ten bahsederken kent 51 M4D. 2775, s. 1009/1 (3 Şaban 973/23 Şubat 1566); MAD. 2775, s. 1009/2 (3 Şaban 973/23 Şubat 1566). 52 KK. 67, s. 34 (12 Muharrem 980/25 Mayıs 1572). 53 Braude, "The Rise and Fal!", s. 223-226. 54 Avitsur, a.g.nı, s. 157. Keza yine göçmen Sefarad yahudileri tarafindan Safed'te üretilen yünlü kumaşlara, broadclotlıun tam çeviri karşılığı olarak enlü çııka ismi verilmekteydi (B. Lewis, Notes and Documents From the Tur/ds/ı Archives: A Contribution to the History of the Jews in the Ot/aman Empire, Jerusalem: The Israel Oriental Society, 1952, s, 13). 55 "Edirne Askeri Kassarnma Ait Tereke Defterleri, 1545-1659", Belgeler, III/5-6, (1966), s. 120. 108 Özgür KOLÇAK yahudilerinin londura türünde çulıalar imal ettiklerini belirtrrs6• Aynca 1703 yılında sadrazam Rfuni Mehmed Paşa'nın ön ayak olmasıyla, Edirne ve Se- lanik'te yünlü manifaktürler kurulduğırnda ilk iş olarak londrine tipi yünlüler üretilmeye çalışılması, ordunun giyim kuşam ihtiyacının sağlaıunasına yöne- lik tercih edilen 1.'11111aş türünün devamlılığını vurgulaması açısından aym lıu­ susun altını çizer57 • Selanik'te üretilen çulıa türlerinden biri, aslen İngiliz kökenli bir yünlü 1.'11111aş olan karziyedir. İsmini İngiltere'nin kuzey ve batı kesimlerinde doku- nan kersey yüıılüsünden alan bu kumaş türü58, Selanik yünlü imalatçılarınlll ya da daha doğrusu, üretim sürecini denetlediğini varsayabileceğimiz giri- şimci-tacirlerin en azmdaıı XVI. yüzyıldaAvrupa kumaş dokuma merkezleri ile irtibat halinde olduklaruıı gösterir. Bu kıınıaşm Selanik'te taklit edildiği­ ne dair ilk bilgiler, XVI. yüzyılın üçüncü çeyreğine aittir. 1553 yılnıa ait bir mulıallefat kaydmda geçen Selaııik karziyeleri, bu dönemde Selanik'te imal edilen karziyelerin en azından Edirne'yi kapsayan bir sürünı alanma salıip olduğunu göstermekterur 9 • 973/1566 ve 980/1572-73 tarihlerine ait üç ayn belge ise, Selanik'te yeniçeriler için çulıa hazırlınıdığı esnada karziye imal eden tezgalıların çalışmaslllllı geçici bir süre yasaklandığına işaret etmek su- 56 Evliya Çelebi b. Derviş Muhammed Zılli, Evliya Çelebi Seyalıatntimesi, haz. S. A. Kah- raman, Y. Dağlı, R. Dankoff, C: VIII, İstanbul: Yapı Kredi Yayınlan, 2003, s. 75. Aynca Evliya Çelebi, seyahatnamesinin başka bir yerinde Selanik'in orta sınıf ailelerinin Drama bezinden kaftan ile londura çuha giydiklerini kaydetmek-tedir (s. 74). 57 M. Genç, "XVIII. yüzyılda Osmanlı Sanayii", Dıinıl ve Bugünüyle Top/ımı ve Ekonomi, 2, (1991), s. 109-110. 58 C. Wilson, "Cloth Production and International Competition in the Seventeenth Century", Tlıe Economic History Review, XIII/2, (1960), s. 211. Kerseyler, güneyin ılıman iklimine uygun bir kı.ımaş türü olduğundan XVI. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Akdeniz ülkele- rine yönelik Antwerp merkezli canlı bir ticaretin konusu olmuştur (F. Edler, "Winchcombe Kerseys in Antwerp (1538-44)", Tlıe Economic History' Review, VII/I, (1936), s. 57-62). 59 Barkan, a.g.m., s. 120.  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIGININ TARİHSEL GELİŞİMİ 109 retiyle karziye üretiminin Selanik yünlü doi,rumacılığının bir parçasını oluş­ 60 turduğunu kanıtlamaktadır . Selanik'te imal edilen çuha türleri arasında yer alan sobrmnan, nispe- ten iyi bilinen bir yünlü türünü teşkil eder. Floransa kökenli bir yünlü çeşidi olan sobraman çuha6 \ çuha muhasebelerinde de mevcuttur ve en geç ı584- 85 tarihinden itibaren devlet tarafından Selanik'ten düzenli biçimde alınınış­ tır62. Fakat 973/ı566 tarilıli bir kayıt, sobraman çulıanın bu tarihten önce de Selanik'te üretildiğini gözler önüıie sermektedir63 • Sobraman çulıa yukarıda zikredilen çuha türlerine kıyasla daha lüks ve pahalı bir yünlü kumaş çeşidi­ dir64. XVII. yüzyılın başında sobraman çuhaya bir nevi alternatif olarak orta- ya çıkan badrum çulıa ise, bunwı aksine Selanik'te üretilen yünlü kunıaşlar arasında en az bilinenlerden biridir. Bu kunıaş türüne ilk olarak ı Oı 4- ıoı5/1606--07 tarilıli çuha mulıasebesinde rastlaınnaktadır65 • Ancak elimiz- deki bilgiler, bu tarilılerde devletin geleneksel yünlü kumaş alımlarına giren badrum çulıaların İstanbul'dan özel tacirler eliyle temin edildiğini düşündü­ recek yöndedir. Buna karşın ı6ı4-ı6ı6 yılları arasınaait birtakım mukataa- ların mulıasebe kayıtları, adı geçen kumaş türünün hassa kadırgalarına örtü olarak kullanılınak amacıyla Selanik'ten alındığını göstermektedir66 . XVII. yüzyılın ilk yarısına ait narh defterlerinin tanıklığına göre ise, badrum çuha artık iç pazarda tüketilrnek üzere imal edilen bir çuha türü haline gelmişti 67 . 60 MAD. 2775, s. 1149 (2 Şaban 973/22 Şubat 1566); KK. 67, s. 64 (25 Muharrem 980/7 Haziran 1572); KK. 67, s. 1203 (24 Zi1kade 98!)/28 Mart 1573). 6 ı H. Hoshino-M. F. Mazzaoui, "Ottoman Market for Florentine Woolen Cloth in..the Late Fifteenth Century",lntemationa!Joumal ofTurldsh Studies, III, (1985-86), s. 17-31. 62 MAD. 6520 (992/1584-85). 63 MAD. 2775, s. 1149 (2 Şaban 973/22 Şubat 1566). 64 Bu durum çuha muhasebe1erindeki fıyat verilerinden de anlaşılmak-tadır. Örnek olarak 1609-10 senesinde devletin laciverdi ve sobraman çuhalar için zira başına ödediği ra- kamlar karşılaştınlabilir: MAD. 7151, s. 4 (1018/1609-10). 65 MAD. 7632, s. 17 (1015/1606-07). 66 MAD. 4357, s. 242 (1024/1615-16). 67 M. S. Kütükoğlu, "1009 (1600) Tarihli Narh Defterine Göre İstanbul'da Çeşidli Eşya ve Hizmet Fiatlan", Tarih Enstiiiisıl Dergisi, 9, (1978), s. 20; aynı yazar, Osmanlılarda N arlı Müessesesi ve 1640 Tarilı/i N arlı Defteri, İstanbul: Enderun Kitabevi, 1983, s. 113. 110 Özgür KOLÇAK Selanik'te üretilen yünlü kumaş çeşitleri çuhalarla sınırlı değildir. XVI. yüzyılın ortasından itibaren Osmanlı belgelerinde varlığına sıkça rast- lanan velençe68 , Selanik yünlü dokumacılık piyasasının en çok rağbet gören ürünlerinden biri olınuştur. Hatta bu yönüyle velençenin Selanik'te çuha üre- timinin en büyük rakibi olduğu rahatlıkla ileri sürülebilir. Bu anlamda devle- tin senelik çuha alımları esnasında geçici bir süreliğine faaliyetleri durduru- lacak tezgahlar listesinde velençe tezgahlarının baş sırayı tutması69, velençe üretiminin erken tarihlerden itibaren kent ekonomisinin önemli bir parçası haline gelıniş olduğunu göstermektedir. Velençenin, atların eyederinin altına serilen yumuşak bir örtü olarak kullanıldığı bilinmektedir. XVII. yüzyılın ilk yarısına ait narh defterlerinde velense ismiyle geçen bu k'Ulllaşların, yorgan yapımında da kullamldığı aıılaşılmaktadır • Adı karşımıza karziye ':'e 70 velençe ile birlikte bir kez çıkaıı nihaiinin ise bir kilim türü olduğu dışında bilgimiz yoktur71 • Buna ilaveten XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Se- lanik'in, muhtemelen piyasanın değişen talepleri doğrultusunda önemli bir keçe imalatı merkezi haline dönüştüğü görülınektedir72 • Görünüşe göre, XVI. yüzyılın soıılarına doğru Selaııik keçelerinin ticari önemi bir hayli artmıştır. 1600 tarilıli narlı defterinde kendilerine yer bulaıı Selanik'in yan keçesi ve velençesinin daha önceki narh fiyatına dair bir kayıt taşımaması, bu ürünle- 68 J. W. Redhouse, velençe isminin İspanyol V alencia kentinden geldiğini ve bir yüzU tüylü bir yünlü b.'Umaş olduğunu yazmaktadır (Turf..islı and English Lexicon, Constantinople, 1890, s. 2149). 69 MA.D. 2775, s. 1149 (2 Şaban 973/22 Şubat 1566); KK. 67, s. 1222-1223 (29 Zilkade 980/2 Nisan 1573); 85 Nımıaralı Miilıimme Defteri 1040-1041(1042)11630-1631 (1632), Özet-Traıisk:ripsiyon-İndeks, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 2002, s. 177-178; h. 291 (4 Cemaziyelevvel 1040/9 Aralık 1630). 70 Kütükoğlu, "1009 (1600) Tarihli Narh Defterine", s. 40; aynı yazar, Osmmılılarda Nar/ı Müessesesi, s. 180-81. 71 KK. 67, s. 64 (25 Muharrem 980/7 Haziran 1572). 72 Selanik,te en geç 1566 tarihinde alaca keçelerin üretimine başlanmıştır: lvfAD. 2775, s. 1153-54 (23 Şaban 973/15 Mart 1566); KK. 67, s. 1222-1223 (29 Zilkade 980/2 Nisan 1573). Tür özelliklerine dair herhangi bir açıklama yapmaksızın, Selanik'te keçe üretildi- ğinden bahseden başka bir belge daha bulunmab.-tadır: MAD. 2775, s. J 149 (2 Şaban 973/22 Şubat 1566).  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIÖININ TARİHSEL GELİŞİMİ lll rin büyük ihtimalle ilk defa bir narh.düzenlemesine m uhatap olduklannı gös- termektedir73. Osmanlı Devleti ile Selaniidi Dokumacılar Arasındaki İlişkiler: Senelik Kumaş Teslimatının Organizasyonu Selanik yünlü dokumacılığının üzerinde en fazla durolan özelliklerin- den biri, Osmanlı devletinin buradan Dergruı-ı aıı ocakları mensupları için senelik toplu çuha alımları yapmasıdır. Bununla birlikte yünlü kumaş alımı­ nın başlangıç evresine ait kayıtlar son derece sınırlı olduğundan, Osmanlı idaresinin bu devirde Selanikli yünlü imalatçılarıyla kurduğu ilişkinin malıi­ yetme dair kesin saptarnalara varmak güçtür. Uzunçarşılı, 1554 tarihine ka- dar yeniçeri çuhalarına Selanik kadısının emin olduğunu, bu tarilite çuha emanetinin daha az harcamayla daha kaliteli çuha elde edeceğini taalılıüt eden Enderunlu Hüseyin isimli bir kapık'Ulu süvarisine tevcih edildiğini yazmaktadır • Buna karşın Selanik yünlü dokumacılığına dair erken tarihli 74 belgeler, Uzunçarşılı'ıım tespitiyle uyuşmamaktadır. Böylesine erken bir dö- nemde bile, çuha emanetinin silahdar ve sipalıi bölükleri arasından seçilen muhtelif şalısiyetler tarafından üstlenildiği göİülınektedir75 • Söz konusu ka- yıtlar aynı zamanda, bu dönemde devletin Selanik'ten merkezi birliklerine dağıtmak amacıyla aldığı kumaşiara nispeten piyasa fiyatlarına yakın rakam- lar ödediğini akla getirmektedir76 • Devletin bu tarilılerde belirli bir tip çuha almak yerine, farklı kalitelerde kumaş satın alması bu varsayımı kuvvetlen- dirmektedir77. Oysaki konuyla ilgili dalıa geç tariiili belgelerde - 985/1577 tarilıli tek istisna bir tarafa bırakılırsa78 - , Osmanlı hükümetinin Selanik'ten 73 Kütükoğlu, "1009 (1600) Tarihli Narh Defterine", s. 40-41. 74 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 273-274. 75 KK. 6590, s. 9, 26, 122, 124. 76 Bu hususta bizatihi Selanik'te tutulan 924-25/1518-19 yılianna ait iki muhasebe defteri- nin verdiği fıyatlar son derece açıklayıcıdır. Krş.: Kolçak, a.g.t., s. 48, Tablo I. . 77 915-925/1510-1519 tarihlerine ait çuha muhasebelerinde, devletin Selanik'ten· aldığı çu- halar kalitelerine göre ala, evsat ve edna olmak üzere üçe aynlmıştır. 78 lYJD. 31, 48/124 (3 Cemaziyelevvel 985/19 Temmuz 1577). Bu tarihte devlet için alına­ cak çuhanın alil., evsiit veedna olmak üzere üç farklı kaliteye aynimasının nedeni, belge- 112 Özgür KOLÇAK mirf çuka, çuka-yı laciverdi veya beylik çuka adı altında standartlan belli bir çuha türü sahn aldığı görülmektedir. Nitekim Rozen, başlangıçta devletin sa- tın aldığı çuhalar için yaptığı ödemelerin yüksek olması nedeniyle kentteki çuha üreticileri arasında bir rekabetin yaşandığmı ve devlet adına yünlü ku- maş alımını organize eden görevlilerle tesis ettikleri yakın ilişkiler sayesinde cemaatİlı zengin üyelerinin öncelikle kendi çuhalannm alınmasım sağladık­ larını aki:armaktadır • 79 Osmanlı merkezi idaresinin Selanik'ten yıllık kumaş alımını düzenle- yen esas yetkili çuha emiııi olmasına rağmen, kentte devlet adına 1..Lllllaşın dokumnasını sağlayan görevli yayabaşıydı. Bu şekliyle çuha eıniniııiıı yetki alanının mali ve idari işleri düzenlemekle sınırlı olduğu söylenebilir. Gerçek- ten de, yılın belirli dönemlerinde başkentten Selanik'e gönderilen çuha emiııleri80 öncelikle çuha ödemesiııe kaynaklık eden gelirleri bir araya getir- meye çalışırlardı. Bu amaçla emin, hazineden kendisiııe verilen bir miktar nakitle birlikte Selanik'e gelirdi. Çuha emini, kural olarak yanında getirdiği nakit meblağı avans olarak dokumacılara dağıhnak mecbııriyetindeydi81 • Ön- celikli vazifesi harcamalan yapmak ve çuha muhasebesini düzenlemek olan eminin aksine, yayabaşı dalıa ziyade icrai görevleri yerine getirirdi. Bu an- lamda saraydan tayin edilen yayabaşılar, aynı zamanda Selanik'te bulunan yeniçeriterin zabiti sayılmaki:aydılar82 • Selanik'te çuka-yı Selanik hıdmetinde bulunan 22. bölüğün, yayabaşıya bağlı yeniçerilerden oluştuğunu düşünmek nin ifadesine göre, şiddetli veba salgını yüZÜnden iyice azalan doh.<1macı sayısı nedeniyle fiyatiann yükselmesi veya aynı nedenle kentte devletin talep ettiği türden çuhanın do- h.'llnmasının o dönemde mümkün olmaması olabilir. 79 Rozen, a.g.e., s. 256. 80 Çuha emini tayinlerine dair örnekler için bkz.: lı1AD. 7534, s. 1653 (28 Zilkade 984/16 Şubat 1577); Jı;fAD. 7336, s. 109 (29 Rebiülevvel 1006/9 Kasım 1597); lı1AD. 9825, s. 50 (15-21 (?) Şaban 1029/16-22 Temmuz 1620). sı MD. 29, 109-110/266 (2 Zilkade 984/21 Ocak 1577). Çuha ödemelerinde emin tarafından doh."Umacılara peşin ödenen mih.-tarlar için bkz.: Kolçak, a.g.t., s. 89, Tablo II ve s. 90, Tablo III. Benzer biçimde Bursa'da ipekli dokumacılam devlet tarafından açılan kredi için bkz.: F. Dalsar, Türkiye Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa'da İpekçi/ik, İstapbul: Sennet Matbaası, 1960, s. 228. MD. 81, 186/413 (13 Safer 1017/29 Mayıs 1608). 82  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIGININ TARİHSEL GELİŞİMİ 113 yerinde olacaktır83 • Bu yeniçeriler, özellikle devlet için alınan çuhanın lima- na aktarılmasında ve gemilere yükleumesinde görev almaktaydılar. Yay ab aşı, önceden hazırlanan bir numune doğrultusunda dok'"Uillacıla­ rın istenilen tür ve evsafta çuha üretınesini temin etınekteydi. Bunu gerçek- leştirmek için gerekirse yeniçeri çuhası dokuyan bütün tezgalıları tek tek de- netleme hakkına sahipti84 • XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren devletin Selanikli dokumaetiardan talep ettiği çuhamn evsafı ve ölçüleri iyi bilinmek- tedir. Buna göre standart bir yeniçeri çuhası pastavının eni 40 çile, boyu ise 45 çile yün ipliğinden dokU1111luŞ olmalıdır. Bu miktarları aşan herhangi bir sapma yaşandığında, k'"Uillaşın kazanlarda kaynatılma işlemi başarıyla ger- çekleştirilemediğinden yeniçeri çuhalarının istenilen sıklık ve dolguııluğa ulaşmadığı görülüyordu85 . Yukarıda tarif edilen ölçülere ek olarak, merkezi idare sahn alacağı kumaşların yapağının en yüksek kalitesinden imal edilme- sini talep etınekteydi. Mesela, büyük ihtimalle kentte üretilen ucuz yünlü tür- lerinin hammaddelerinden biri olan bacak yapağısınnı yeniçeri çuhalarının işleumesinde kullamlmasma şiddetle karşı çıkılmakiaydı86 • Yayabaşı, devlet için dokuııaıı yünlü kumaşlar üzerinde tatbik edilen tamamlayıcı işlemlerin gereği gibi yerine getirilınesinden de sorumluydu. Yayabaşı bu noktada, görevi muhtemelen Selanik'te imal edilen yünlü kumaşların kalitesini denetiemek olan çuha mıtbasszrmm doğrudan veya do- lay lı yardnnını görmekteydi. XVI. yüzyılın başmda çulıa damgası mukataası ile birlikte yerine getirildiği görülen bu gÖrev87, uzuıı süre bizzat Selaııik'te 83 Yeniçeri mevacip defterlerinde varlığına rastlanan bu bölükle ilgili bir örnek için bkz.: A1AD. 6822, s. 258-259 (1024/1615-16). 84 MAD. 9825, s. 88 (17 Cemaziyelevvel1029/20Nisan 1620). 85 A1AD. 2775, s. 1İ49 (! Şaban 973/22 Şubat 1566); KK. 67, s. 1153-1154 (23 Şaban 973/15 Mart 1566); KK. 67, s. 1203 (24 Zilkade 980/28 Mart 1573). 86 KK. 67, s. 1203 (24 Zi1kade 980/28 Mart 1573); MDZ. 8, 211/1103 (Gurre-i Zilkade 1016/17 Şubat 1608) (Bu belgerrio çeviriyazısı için bkz.: F. M. Emecen, "Selanik'ten Manisa'ya: Yahudi Dokumacılarm Göçüyle İlgili Bazı Bilgiler", Tarihin İçinde Manisa, Manisa: Manisa Belediyesi Kültür Yayınlan I, 2007, s. 138-139); 85 Numaralı lY!iilıimme Defteri, s. 177-178, h. 291 (4 Cemaziyelevvel1040/9 Aralık 1630). 87 KK. 61, s. 169 (Selh-i Rebiülevvel 927/10 Mart 1521). 114 Özgür KOLÇAK yaşamakta olan kimselere verilmiştiil 8 . 1572 tarihinde çuha mubassırlığı, İlya kızı Marsiya'nm bu mevkiye getirilmesiyle XVI. yüzyılın başında oldu- ğu gibi bir kez daha Selanikli bir yahudinin üzerine geçmiş oldu 89 • 1597 tari- hine gelindiğinde ise, muhtemelen zirveye hrmanan yünlü kumaş imalah ne- deniyle kentte en az iki çulıa mubassırı görev yapmaktaydı90 . Selanik'te ya- şayan kimi nüfuzlu müslümanlara göre, XVII. yüzyılııı ilerleyen yıllarmda çuha üreticilerine verilen devlet siparişinin istenilen evsafta üretilememesi- nin nedeni, kentte çuha mubassırlığı hizmetini yürütenierin dokunıacılarla kurduğu yakm ilişkiydi. B111ıuıı üzerine Osmanlı idaresi, bu makama yalıuz­ ca Dergiilı-ı ali ocakları mensuplarmlll atanabileceğiııe karar vermiştir 1 . 1572 tarilıiııde Selanik'te devlet içiıı çuha dok"Uyan 180 tezgah buluıı­ maktaydı92. Yayabaşı, çoğu zaman çuha emininin isteği üzeriııe yeniçeri çu- halarınm üretildiği esnada hanımadde sıkıııhsı yaşanmasıııı öıilemek ve do- kıuııacılarm öncelikle devlet siparişiıli tamamlanıalarmı sağlamak amacıyla, geri kalan tezgillıları geçici bir süre çulıa anıbaruıa kaldırırdı 93 • Bu uygulama, başlangıçtan itibaren Selanikli dokumacılarm büyük tepkisiılİ çekmiştir. 1573 senesinde Selanikli dokumacılarm bu konudaki ralıatsızlıklaruıı dile getirmek amacıyla İstanbul'a gönderilen Mordehay, devlet içiıı çulıa ürehile- yen tezgahiara karışılmaması yönünde bir ferman almayı başarmışh94 • Buııa rağmen birkaç gün soıırasıııııı tarilıiııi taşıyan başka bir belge, durumda her- hangi bir değişiklik olmadığıııı göstennekte&5 . XVII. yüzyılm ilk yarısına ait belgeler de, Selanik yünlü piyasasmda devlet siparişinİlı önceliği buluıı- 88 MD. 4, 174/1816 (25 Rebiülahır 968/13 Ocak 1561). 89 A. NŞT. 1066, s. 167 (Selh-i Muharrem 980112 Haziran 1572); KK. 67, s. 188 (18 Safer 980/30 Haziran 1572). · 90 .MAD. 7336, s. 71 ve 88 (3 Zilhicce 1005/18 Temmuz 1597). 91 ~MD. 75, 86/146 (28 Şevval 1013/19 Mart 1605); MD. 78, 45/121 (23 Receb 1018/22 Ekim 1609); 423/1086 (22 Zilhicce 1022/2 Şubat 1614); 682/1772 (10 Rebiülalıır 1018/13 Temmuz 1609); 85 Numaralı Miilıimme Defteri, s. 41, lı. 65 (4 Cemaziyelevvel 1040/9 Aralık 1630). · 92 KK. 67, s. 64 (25 Muharrem 98017 Haziran 1572). 93 lYfD. 19, 3011610 (2 Rebiülahır 980/12 Ağustos 1572). 94 KK. 67, s. 1088 (14 Zilkade 980/18 Mart 1573). 95 KK. 67, s. 1203 (24 Zilkade 980/28 Mart 1573).  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIÖININ TARİHSEL GELİŞİMİ 115 duğunu ve yeniçeriler için üretilen kumaşiann tamamlanmasına kadar diğer tezgahlann çalışmasına izin verilınediğiııi bildirmektedir6• Selanikli çulıa imalatçılarnıa devlet adına ürettikleri kumaşın paraslllllı ödeınnesi, üreticiler ile kentte bulunan devlet görevlileri arasındaki ilişkinin en hassas veçhesini oluşturur. Aslına bakılırsa, yünlü k'Umaşların talıakkuk eden bedellerinin ödeınnesinden önce senelik kuınaş alımiamu fınanse et- mek için gereken gelir kalemlerinin bir araya getirilınesi bir hayli karmaşık bir faaliyetin düzenlenmesi anlamına gelınekteydi. ilgilendirdiği in,san sayısı ve etkilediği bölgenin genişliği açısından ele alınırsa, bu süreç açıkça Os- manlı idaresinin Selanik'te yürüttüğü kumaş tedarik işlemlerinin en kapsanılı yönünü teşkil eder. Osmanlı maliyesinin UZ111l vadede geçirdiği bmıalım ve dönüşümlerin kent dokumacıları ile devlet arasındaki ilişki zaviyesinüen en .iyi değerlendirilebileceği yer de burasıdıi17 • Selanikli çulıa üreticilerine paralarnun ödenmesi safhasında Selanik kadısının öne çıkhğı dikkati çeker. Bu gelişmede çulıa emini başta olınak üzere, kent dok'Umacılarıyla doğrudan ilişkiler kurmakla yükümlü devlet gö- revlilerinin yaptığı yolsuzluklar belirleyici bir rol oynanııştır. Selaııikli ima- latçılar tarafındaıı başkente iletilen sayısız usulsüzlüklerin engelleınnesi amacıyla devlet, Selanik kadısmı yıllık çulıa alıınının taııziminde ve çulıa ınulıasebesiniıı hazırlaınnasmda yetkili kılınışh 98 . Bu arada çuha ambarına getirilen yünlü k'Umaşlar, İstanbul'daıı tayin edilen resmi bir arşıncı tarafın­ daıı staııdart ölçülere salıip damgalı bir arşm aracılığıyla ölçülürdü99 • Sela- 96 lvfD. 79,410/1026 (18 Ramazan 1019/4 Aralık 1610); 85 Numaralı Miilıimme Defteri, s. 177-178, h. 291 (4 Cemaziyelevvel 1040/9 Aralık 1630). 97 Osmanlı payitahtının Selanik'ten yaptığı senelik b.'1lmaş alımlannı finanse etmek amacıy­ la tahsis ettiği gelir kaynaklan ve bu hususta zaman içinde yaşanan dönüşüm için bkz.: Kolçak, a.g.t., s. 87-102. 98 100111592-93 senesinde yeniçeri çulıalannın hazırlanmasında görev alan Selanik kadısı Abdurralıim Efendi, muhasebedeki yoğun işleri nedeniyle yanına mülazim sıfatıyla Bos- tancı Efendi danişmendlerinden Mustafa b. Bali'yi almıştı: MAD. 7336, s. 65 (15 Rama- zan 1005/2 Mayıs 1597). 99 Selanik'te devlet tarafından satın alınan çulıaların ölçülmesi için her sene genellikle Der- ga!ı-ı iil'i'ye mensup bir görevli arşıncı tayin edilmeb.'ieydi. Örnekler için bkz.: lıfAD. 116 Özgür KOLÇAK nik:li yahudilerin, çuha eminine teslim ettikleri kumaşlarm düzgün biçimde ölçülmediğine dair şikayetlerine kulak verilecek olursa , kimi zaman emin 100 ve etrafmdakiler çuha üreticilerinden daha fazla kumaş alabilmek için olağan ölçülerden daha uzun arşmlar k'Ullanmaktaydılar. Aynca paranm dağıtımı esnasmda yaşaııan karışıklıklarm ortadan kaldınlmasım sağlamak maksadıy­ la çuha üreticilerine paralarnun kadı huzurmıda veya bizzat onun eliyle ve- rilmesi ş arta bağlanmışh 101 • Kent Dolrumacılığının Üretim Hacmi: SpekülatifBir Deneme Selanik yünlü dok'Uillacılığmm Osmanlı tekstil tarilıindeki gerçek yeri- ni tespit edebilmenin eıı sağlıklı yolu, şüphesiz, kentte yılda ortalama üreti- len k'UIDaş mikiarmm tespit edihnesinden geçer. Braude, Selanik bölgesinde- ki yüıı mikiarı, dokumacılıkla meşgul olabilecek insan sayısı ve 2 yardalık tezgah genişliği gibi değişkenleri esas alarak Selanik'teki yıllık üretim hac- mini 40.000 parça olarak hesaplamıştır. Bu miktar XVI. yüzyıl Akde- niz'indeki dok'Uillacılık merkezleri içinde en yüksek rakamlardan biridir102 • Bwıunla birlikie, Braude'unhesaplamalarma esas kabul ettiği değişkenierin ne derece geçerli olduğu tartışmalıdır. Avitsur ise, Selaııik'teki üretimin yıl­ lık ortalamasım 500.000 metre, diğer bir ifadeyle, Braude'un kıstaslarma gö- re 20.000 parça seviyesine yerleştirir103 . 7336, s. 92 (10 Muharrem 1006/23 Ağustos 1597); 85 Nımıaralı Miilıimme Defteri, s. 47, h. 75 (8 Cemaziyelevvel 1040/13 Aralık 1630). ıoo lv/AD. 2775, s. 102 (17 Muharrem 973/14 Ağustos 1575);.MD. 29, 109-110/266 (2 Zilka- de 984/21 Ocak 1577); .MD. 31, 193/434 (9 Cemaziyelevvel 985/25 Temmuz 1577). XVII. yüzyılın başlannda Selaniidi yahudilerin, arşıncının satın alınan çuhayı doğru Ölç- mediğine dair bir şikayette bulunmalan üzerine yayabaşının da ölçüm esnasında hazır bu- lunması emredilmişti: lvfD. 78,44/116 (25 Receb 1018/24 Ekim 1609). ıo Mühimme Defteri, TSMK, Koğuşlar. 888, vr. 275a (26 Cemaziyelahır 959/19 Haziran 1 1552); MAD. 2775, s. 102 (17 Muharrem 973/14 Ağustos 1565); KK. 67, s. 1222-1223 (29 Zilkade 980/2 Nisan 1573); lı1D. 29, 109-110/266 (2 Zilkade 984/21 Ocak 1577). 102 Braude, "The Rise and Fall", s. 220. Aynca bkz.: Braude, Commımity and Conflict, s. 32- 39. 103 Avitsur, a.g.m., s. 150. Makalenin ilgili bölümünü benim için tercüme etme zalımetine giren Dr. Michael Nizri'ye teşekkürlerimi sunanm. ··  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIGININ TARİHSEL GELİŞİMİ 117 Bu hususta Osmanlı arşiv belgeleri araştınnacıya kesin ve güvenilir bilgiler sağlamaktan uzaktır. Bunun en önemli nedeni, Osmanlı idaresinin kent üretiminin ticari işleyişine dair tafsilatlı raporlar tutmak yerine, kendi mali önceliklerine odaklanan bir kayıt sistemine başvurmuş olıııasıdır. Bu bağlamda konuyla ilgili Osmaıılıca evrakm büyük bölümünün Dergaiı-ı illi mensuplarının senelik kunıaş ilıtiyaçlarmm eksiksiz biçinıde karşılaıımasma yönelik bir dizi tedbirden oluşması anlaşılır bir durunıdur. Osmanlı belgele- rinin bu konudaki genel siıskunluğuna rağmen, resm-i tamga-yz çukaha-yı Selanik mukataasmm temin ettiği müzayede fiyatları üzerinden en azındaıı belirli bir dönem için dolaylı bir çıkap.nı yapılabilir. Aslına bakılırsa, damga resmi mukataasma dair rakamlarm tek başma neyi ifade ettiğine karar ver- mek güçtür. Çünkü ele aldığımız mukataa kayıtları, doğal olarak, Selaııik'te bir sene içinde damgalaııaıı kunıaşın miktarım vermek yerine, adı geçen iş­ letmeııin el değiştirmesi esnasındaki yeni ilıale fiyatlarını vermekle yetinir. Bu nedenle, Selaııik'te bir yıl içinde üretilen kunıaş mikiarıııı Osmaıılı belge- lerine dayanarak saptamaya çalışmanın epeyce farazi bir sahaya adını atmayı gerektirdiği itiraf edilınelidir. Kentteki damga mukataasmın timili ile değirmenciler arasmda yaşaııaıı bir anlaşmazlıliaıı edinilen bilgiye göre, 934/1527-28 senesinde kumaş sa- hipleri damgaiattıkları çuhamıı pastavı b aşma yarım akçe vergi ödemektey- diler104. 937/1530 tarilıini taşıyan Rumeli vilayetine ait muhasebe icmalinde yer alan bir kayıt ise, bu dönemde Selaİıik'teki damga mukataasıınn bir se- nede talıminen 48.668 akçelik bir değer yarattığım ifade eder105 . Bununla bir- likte, 921-22/1515-16 yıllarnun çuha muhasebesinin gelir kalemleri arasın­ da damga mukataasındaıı aktarılan 30.000 akçelik bir tutarın kayıtlı olduğu hahrlaııırsa106, XVI. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren adı geçen mukataayı işletellierin bu işletmeden senede takriben 40-45.000 akçelik bir gelir bekle- 104 MAD. 19322, s. 24 (934/1527-28). 105 167 Numaralı Muhasebe-i Viltiyet-i Rum-İli Defteri (93711530): Dizin ve Tıpkı Basım, Defter-i Hakani Dizisi: IX, Ankara 2003, s. 85. 106 Bkz.: not. 27. 118 Özgür KOLÇAK dikleri düşünülebilir. Yukarıdaverilen vergi ve damga mukataası rakamla- rından hareketle 1530 yılında Selanik'te yaklaşık 90.000 pastav çuhanın üre- tildiği sonucu çıkarılabilir. Bu durumda esas sorun, bu dönemde bir pastav kumaşın ınetrik sistemde hangi miktara tekabül ettiğini bulınaktır. Osmanlı araştırınalarında bir pastavın gerçek uzunluğunun hesaplan- ınasında temel alınan standart birim 50 arşın/zira, yani 32,500 ınetredir 107 . İlk bakışta Selanik'te üretilen yünlü kumaşların bir pastavının uzunluğu olarak ayıu rakamı kabul etmek mümkündür. Aslıııa bakılırsa, XVI. yüzyılın üçüıı­ cü çeyreğine ait kimi belgeler kentte imal edilen yünlülerin bir pastavının 50 zira tuttuğunu açık bir dille ifade etınektedir 108 . Bu durumda yukarıdaki veri- leri esas almak suretiyle girişilecek kaba bir hesap, 1530 senesi civarında Se- lanik'te üretilen ve damgalarran k:uınaş miktaiıııı 2.925.000 metre gibi ina- ıulınaz yüksek bir düzeye tırınandıracaktır. Braude ve Avitsur'ını vardığı ra- kamlar ile biraz önce tespit ettiğimiz sayı arasındaki devasa farkın kaynağı, Selanik yünlü dokumacılığına dair bilgi veren belgelerde kastedilen pastav uzunluğmımı XVI. yüzyılın ilk ve ikinci yarısı arasında geçirdiği değişim olabilir. Nitekim İnalcık 1505-06 yıllarnıa ait Akkerınan gümrük defterine dayanarak bu tarihte adı geçen bölgeye getirilen yünlü kwnaşların ölçülıne­ siııde k-ullamlan 21 ziralık, yani 13,650 ın.lik başka bir pastav türüııden balı­ setınektedir109. Selanik çuhalarnnn aym tarihte Kili'de ticari değişime konu alınası iki bölge arasında varsayllllsal bir bağlanh k-urınayı kolaylaşhrır . 110 Bu yeni pastav uzunluğu temel alınarak yapılaıı bir hesaplama ise, Sela- 107 G. Kürkman; Anadolu Ağırlık ve Ölçüleri, İstanbul: Suna-inan Kıraç Akdeniz Medeniyet- leri Araştırma Enstitüsü, 2003, s. 398. Farklı "zira" ölçüleri için bkz. W. Hinz, "İslam' da Ölçü Sistemleri", çev. A. Sevim, İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 1990, s. 67-75. ıos MAD. 2775, s. 1149 (2 Şaban 973/22 Şubat 1566); lYIAD. 2775, s. 1153-54 (23 Şaban 973/15 Mart 1566); KK. 67, s. 1222-1223 (29 Zilkade 980/2 Nisan 1573). ıog Konunun layıkıyla anlaşılabilmesi için İnalcık'ın Tlıe Customs Register ofCaffa, s. 180; "The Question of the Closing of The Black Sea under the Ottomans", Essays in Ottoman History', İstanbul: Eren Yayıncılık, 1998, s. 430 ve "Introduction to Ottoman Metrology", Turcica, XV, (1983), s. 327-28'deki tespitlerinin bir arada değerlendirilmesi gerekir. ı 10 Bkz.: dipnot. 30.  SELANİK YÜNLÜ DOKUMA CILlGININ TARİHSEL GELİŞİMİ 119 nik'teki kLllllaş üretimini yılda ortalama 1.250.000 metre olarak gösterir. Bu son değerler bile beklenenden daha yüksek bir seviyeyi temsil etmektedir. Ancak önceden de belirtildiği gibi, bu tür hesaplamalarnı oldukça aynak bir zeminde yapılabildiği ve şu an için üzerinde ittifak edilebilecek cinsten kesin bulgularuı oluşmadığı kabul edilmelidir. Selanik Yünlü Dokumacılığının Gerilemesi: Yeni Bir Y aldaşım Önerisi Selanik yünlü dokumacılığmın ticari önemini hangi tarihten itibaren kaybetmeye başladığı henüz bütünüyle açıklığa kavuşturulanıanııştır. Bu- nmıla birlikte kent üretiminin XVI. yüzyılın sonlarına doğru varlığnu iyice hissettiren fiyat hareketlerinden son derece olumsuz etkilendiği düşünülınek­ tedir. Selanik'teki yüıılü piyasasının XVI. yüzyılın sonlarında ciddi bir krize girdiği iddiasındaki söylem, başlıca iki ön kabule dayanır. Bınılardan ilki Levant ticaretine giren İngiltere ve Hollanda gibi denizci milletierin gelenek- sel ticari döngüye zarar verdikleri ve Osmanlı piyasasına yüklü miktarlarda ucuz kumaş sürdüklerine dair genel kabul gören açıklamadır. İkincisi ise, bu döneme ait Osmanlı belgelerinin kent doh.'Uillacılığnu Osmanlı tarihçiliğinde uzun süre sağlanı bir yer edinen duraklama paradigmasına uygun biçimde, fiyat dalgalanmaları, mali darboğazlar, dokumacılaruı kent dışına göçü, dev- let siparişlerinin istenilen zamanda ve evsafta üretilememesi gibi çalkanhlı bir şekilde tasvir etmesidir. XVI. yüzyılın sonlaruıdan itibare!). kuzey yünlülerinin İtalyan ve Os- manlı pazarlaruıa giderek· artan miktarlarda girmeye başladığı yadsınanıaz bir gerçek-tir. Fakat Osmanlı pazanna sürülen bu yeni yüıılülerin önemli bir kısmının, kendilerine yeni bir alan açmak yerine, İtalyan kumaşlamnn Os- manlı piyasasından çekilınesiyle doğaıı boşluğu doldurdukları talnııin edile- bilir111. Nitekim Osmaıılı iktisat tarihine ilişkin son araştırmalar, Osmaıılı 111 D. Sella, "The Rise and Fal! of the Yenerian Woollen Industry", Crises aııd Clıaııge in tlıe Veneliaıı Economy in tlıe Sb.:teentlı aııd Seventeentlı Centuries, ed. B. Pullan, London: Methuen, 1968,-s: 117-119. 120 Özgür KOLÇAK ekonomisinin XVI. yüzyılın sonunda geçirdiği bunalmıdan sonra kısmi bir toparlanma sürecine girdiği yönünde bir anlayışın filizlenmesine imkan ta- nınııştır112. Bu noktada, Selanik yünlü dokumacılığınııı geçirdiği tarihi evri- mi, yukarıda değinilen iktisadi krizin içine yerleştirmek önem kazanmakta- dır. Çünk-ü Selanik yüıılülerinin ticari önemiıli yitirişiııde, Osmanlı pazarına giren Avrupa kökenli kumaşların yıkıcı etkisi başlıca sornnılu kabul edilıniş­ tir. Bu yıkıcı etkiııin temelde iki veçlıesi olduğu ileri sürülınektedir. İlk ola- rak Osmanlı pazarnıda faaliyet gösteren yabancı tacirler, Osmanlı toprakla- mıdmı bolca hanımadde toplaınak suretiyle haınmadde fiyatlarında yerli za- naatkarlar aleyhine bir artışa neden olınaktaydılar. Öte yandan, bilhassa Levant Kumpaııyası'nııı izlediği bütüncül doğu ticaret politikası sayesinde Osmaıılı limaıılarına bolca ucuz İngiliz yüıılü maınulleri yığması, Osmanlı iç pazarına yönelik üretim yapaıı yerli dokumacıların ürünleriılİ de düşük bir fiyat seviyesiııde tutuyordu. Bu bağlaında yerli üreticiler, artaıı maliyeti fi- yatlara yansıtaınadıklarındaıı doknnıacılık sektöründeki kar haddi, birçok dokumacıııııı mesleğine devaın etmesine imkan taııunayacak surette düşmüş­ tü113. Braude, yukarıda tarif edilen kıskaç etkisinİlı yaııı sıra, devletin Sela- nikli dolnuııacılardaıı talep ettiği senelik kumaşm miktarnıııı artmasıııı da kent yünlülerinin ticari önemini kaybetmesine yol açaıı hayati etkeııler ara- smda saymaktadır 114 • 112 S. Faroqhi, "Krizler ve Değişim 1590-1699", Osmanlı İmparalorlıığıı 'mm Ekonomik ve Sosyal Tarihi, ed. H. İnalcık-D. Quataert, çev. A. Berktay, S. Andıç, S. Alper, C: II, İs­ tanbul: Eren Yayıncılık, 2004, s. 563-600. Hatta bu dönemde Osmanlı pazanna nüfuz et- meye başlayiın yabancı tacirlerin, XIX. yüzyılın ortasına kadar hareket alanlannı genişle­ temedikleri düşiinülmeb:tedir: M. Çizakça, "Incorporation of the Middle East into the European World Economy", Review, VIII/3, (1985), s. 353-378. 113 Braude, "In6emational Competition", s. 439-51. İngiliz kllmaşlannın Levant iskelelerin- deki başansı hakkında bkz.: C. Wood, A History of tlıe Levant Company, London: Frank Cass, 1964; T. Rapp, "The Unmaking of the Mediterranean Trade Hegemony: International Trade Rivalry and the Comrnercial Revolution", Tlıe Joımıal of Economic HisiOlJ', 35, (1975), s. 499-525; E. Asthor, "Die Verbreitung des englischen Wolltuches in den Mittelrneerlandern in Spatmittelalter", Vierteljalırssclırift jı1i· Sozial -und Wirlsclıaftsgesclıiclıte, 71, (1984), s. 1-29. 114 Braude, "International Competition", s. 446.  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIÖININ TARiHSEL GELİŞİMİ 121 Meseleye Selanik yünlü üretimi ile Osmanlı merkezi idaresi arasındaki özel ilişki zaYiyesinden yaklaşıldığında tablo biraz daha ağırlaşır. Bu hususta sıklıkla tekrarlanan mühinınıe hükümlerinin yanı sıra 115 , XVII. yüzyılın baş­ larına ait çuha muhasebesi kayıtları, bu dönemde devletin yeniçeri çulıası te- darikinde ciddi aksamaların yaşandığını gösterir. Örneğin 1605-1608 yılları arasında tutulan mulıasebe defterleri, bir yandan kendilerine kışlık kumaş dağıtılması gereken bazı şahsiyetlere istilıkaklarının verilemediğini 116 , öte yandan yapılan harcamalar içinde merkezden yollanan nakit meblağ ile çevre bölgelerden toplanan ınukataa gelirlerinin önceki deviriere kıyasla çok daha yüksek bir yekfuıa ulaştığını gözler ö:p.üne serer117 • Üstelik yine aynı zaman diliminde, Osmanlı haz;inesiııiıı Selanikli yünlü kumaş üreticilerine ödeme yapmakta sıkıııtılar yaşadığı anlaşılmaktadırıı 8 . Bu durum, aslıııa bakılırsa, Osmanlı İmparatorluğu 'nllll siyasi ve iktisadi tarilıi hakkında bilinenlerle UYlllll içerisindedir. Fakat yine de, bu çalkantı ve aksaklıkların UZllll vadeli etkileri gereğinden fazla abartılmış olabilir. Mesela ödemeler dengesinde ya- şanan sıkıııtıııın farkmda olan Osmanlı bürokrasisiııiıı en geç 161 O tarihinde bu konuda yeni bir düzenleme içine girdiği gözden kaçırılmanıalıdır119 • Selanik yünlü imalatının genel başarısı değerlendirilirken üzerinde en çok durolannoktalardan biri, merkezi idare tarafından ısmarlanaıı yünlü ku- ı ıs .MD. 27, 275/655 (20 Zilkade 983/20 Şubat 1576); KK. 70, s. 494 ve 497 (21 Ramazan 1010/15 Mart 1602) ve s. 551 (9 Ramazan 10'10/3 Mart 1602). 116 1605-07 dönemlerinde dağıtılması gereken sırasıyla 929 ve 1370 kışlık çuha 1607-08 yıllan arasında çuha emini olan Karaböcekzade Mustafa Efendi tarafından tamamlana- bilmişti.AdAD. 7435, s. 5-6 (1017/1608-09). 117 MAD. 7632, s. 10 (1015/1606-07). 1606-09 tarihli çuha muhasebelerine göre Selanik'te devlet adına yünlü h.··umaş alırnma kaynaklık eden mukataa gelirleri için bkz. fl.,fAD. 7632, s. 26-29 (1015/1606-07) veMAD. 7435, s. 6-7, 18-19 (1017/1608-09). Aynca bkz.: Kol- çak, a.g.t., s. 98, Tablo IV. 118 1605 tarihinde Selanik ve Çitroz tuzla hasılatından kentteki yünlü imalatçıianna geçen dönemlerden kalan borçlanna karşılık ödenen 47.517 akçelik meblağ için bkz.: D. BŞM. 124, s. 4 (24 Cemaziyelevvel 1014/7 Ekim 1605). 1606-07 çuha muhasebesi,lıarcamalan arasında görülen 261.808 akçelik borç için bkz.:MAD. 7435, s. 19 (1015/1606-07). 119 MAD. 7632, s. 73 (1019/1610-11). Bu tarihten itibaren Osmanlı hükiimeti Selanik'ten alınan çuhalann öngörülen toplam fiyatının karşılığı olarak 14.040.000 akçelik sabit bir cep bütçe tahsis etmiştir. Daha geniş bilgi için bkz.: Kolçak, a.g.t., s. 98-102. 122 Özgür KOLÇAK maşlanıı kalitesinde ve teslimat takviminde yaşanan olmnsuzluklardır. Hal- buki devletin senelik kmnaş alımlan ile Selanik yünlü piyasası arasmdaki ilişki biçimini, ilkece Selanik yünlü dokmnacılığllllll bütününü ilgilendiren bir durum olarak görmeyi gerektiren bir şey yokiur. Aksine devletin Sela- nik'ten istediği evsafta kmnaş alamaması ve siparişlerin tesliıııahnda gecik- melerin yaşanınası basit bir açıklamayla, yünlü imalatçılarm üretim öncelik- lerine serbest piyasayı gözeterek karar verdikleri aıılammı taşıyabilir. Ger- çekten de XVI. yüzyıllll ikinci yarısından itibaren, Selanik'te Dergalı-ı ili ocaklan için çulıa hazırlahldığı esnada madrabazlarm dok"Ulllacılara yeni si- parişler vermesi devlet açısından rahatsızlık yarahııışhr . Hatta XVII. yüz- 120 yılda kent dokmnacılanıını dışandan siparişler alması, devlet siparişinin ge- cikmesinin başlıca nedeni olarak görüldüğünden açıkça bir suçlamanııı ko- nusu olmuştur 121 • Burada Selanik yüıılü dokmnacılığmm gerilemesi en azından iki farklı noktada yeni bir bakış açısıyla ele almabilir. Başlangıç olarak, kent dok"Ullla- cılığmm XVII. yüzyılın ilk çeyreğinden önce ciddi bir üretim kaybma uğra­ madığmı ileri sürmek için yeterli sayıda karine bulumnaktadır. Önıeğin XVII. yüzyılın başlarına gelindiğinde, Selanik'teki kmnaşlar üzerinde ger- çekleştirilen çırpma işlemlerinde bir önceki yüzyılm ortasma kıyasla görece bir ilerleme kaydedilmişti. Daha açık şekilde ifade ehııek gerekirse, XVI. yüzyılda ham halde iken 80 zira gelen bir çulıa pastavı, değirmenlerde gör- düğü tamamlayıcı işlemlerden soııra 50 ziraya iıımekteydi 122 • XVII. yüzyılm başmda ise, kaynahlmadan önce 130 zira gelen bir pastav çulıanm kazandan çıkanldığmda 65 ziraya kadar çektiği biliıımektedir 123 • Üstelik başlangıçta kazanlarm yetersizliğinden ötürü kmnaşlann kaynahlması sürecinde sorunlar .MAD. 2775, s. 1149 (2 Şaban 973/22 Şubat 1566); KK. 67, s. 1222-1223 (29 Zilkade 120 980/2 Nisan 1573). 121 MAD. 9825, s. 88 (17 Cemaziyelevvel1029/20 Nisan 1620). 122 MAD. 2775, s. 1149 (2 Şaban 973/22 Şubat 1566);lv14D. 2775, s. 1153-1154 (23 Şaban 973/15 Mart 1566); KK. 67, s. 1222-1223 (29 Zilkade 980/2 Nisan 1573). 123 lıJD. 79, 410/1026 (18 Ramazan 1019/4 Aralık 1610); MAD. 9825, .s. 88 (17 Cemaziyel evvel 1029/20 Nisan 1620). - -  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIÖININ TARİHSEL GELİŞİMİ 123 yaşanırken, ilerleyen tarihlerde daha uzun çulıa pastavları sorunsuzca çırpma işlemine tabi tutulabilmiştir 124 • 1619 tarihinde bir grup yahudi yün taeirinin Sofya'da uzun süredir ti- cari faaliyetlerde bulunan Dubrovnik kolonisinin elindeki altı aylık yapağıyı, Selanik'teki üretime lazım olduğu gerekçesiyle almaları, yerel taeirierin böl- gedeki ağırlığılll gözler önüne sermekiedir. Durunıu İstanbul'a bildiren Dub- rovnik elçisinin ifadesine göre, bu uygulama yüzünden yaklaşık 100 hanelik ticaret kolonisinden geriye neredeyse kimse kalmamıştır 125 • Bölgenin mev- sinılik yününü toplayan bu tacirlerin, Selanik'te kendi adiarına klllllaş dokıı­ tarak bunları pazarlayan girişinıcilerle aynı kişiler oldukları düşünülebilir. Kentteki yünlü kunıaş üretiminin XVII. yüzyılın başlarında hala önemli bir yere sahip olduğu çağdaş yabancı gözlemciler tarafından da fark edilmiş­ tirız6. Selanik'te yürütülen yünlü dokunıacılık faaliyetlerinin XVI. yüzyılın sonu ile XVII. yüzyılın başıııdaki ticari konumunu tespit etmede, bir kez da- ha resm-i tamga-yz çukaha-yı Selanik mukataasma ait kayıtlara başvurulabi­ lir. Her ne kadar 1014/1605 senesinden sonra bu işletmeye dair müstakil ve- rilere ulaşmak mümkün değilse de, bu tarihe gelinceye kadar mukataa ra- kamlarından tutarlı bir eğri çizebilmek olanaklıdır. Selanik damga mukataa- smm hangi tarihlerde hangi mültezinıler tarafından hangi değerler üzerinden üstleııildiğini sergileyecek böylesi bir e~, bu mukataanın XVII. yüzyılııı ilk on yılma kadar istikrarlı bir biçinıde değer kazandığını gösterecekiir127• Oy- ı 24 Bu gelişme, aba ve kebe gibi kalın yünlü türlerinin aksine ince bir dol'11maya sahip olan Selanik çuhalan için oldukça önemlidir. ı 25 MAD. 6004, s. 62 (Evail-i Şaban 1028/14-23 Temmuz 1619). ı 26 Uluslararası ticaret çalışmalannın öncülerinden olan ve Osmanlı iskelerinde uzun yıllar geçiren Lewis Roberts'ın gözlemlerine göre, 1638'den bir müddet önce Selanik'teki üre- tim, hiilii İngiliz kerseylerinin önünü tıkayabilecek kadar güçlüydü. L. Roberts, T!ıe .Merelımı/s M appe of Commerce; wlıereiıı tlıe Vniverselle M mm er mı d Matter of Trade is compeııdiously lımıdled, London, 1638, Ch. CCXLVI, s. 18l'den naklen Braude, "The Rise and Fal!", s. 234-35. 127 Bu durumun tek istisnası 1581 tarihli bir kayıttır.MAD. 15988, s. 3-4 (989/1581). Krş.: S. Faroqhi, "Trade and Revenue Calleetion in Later Sixteenth-Century Salonica", T!ıe 124 Özgür KOLÇAK sal<i Çizakça'nnı Bursa'da ipekli imalatı ile ilgili mukataalar üzerinde ger- çekleştirdiği benzer uygulamalar XVI. yüzyılın son çeyreğinden itibaren bu- rada bir gerilemenin izlerini tespit etmiştir128 • İkinci olarak Selanikli dokumacıların bir kısmınnı, kentte değişen üre- tim koşulları karşısında göç ederek mesleklerini farklı yerlerde sürdürmeye başlamaları yeni bir yaklaşımla yorumlanabilir. Selanik'ten ayrılan dokuma- cıların kent ekonomisine ne çapta bir zarar verdiklerini belirleyebilmek güç- tür. Fakat bu tür göç hareketlerinin kitlesel bir hal almasının I610lu yıllardan önce olmadığnnn altını çizmek gerekir. Ayrıca bu dönemde Selanik kaynaklı dokumacı göçü, çoğunlukla Karaferye, Siroz, Üsküp ve Manastır gibi Bal- kanlar'daki yakın yerleşimlerle sınırlı kalmıştırl29. Bu durumun en dikkat çekici istisnası, Selanik'ten ayrılan yahudi dokumacıların Manisa'da yeni bir yünlü imalatı merkezi oluşturma girişiminde bulunmalarıdırl30. Bu son ör- nekten hareketle Selanik yünlü dokumacılığıııın, XVI. yüzyılın sonlarından itibaren çevre bölgelerde palazlanan kumaş üretim merkezlerine önemli bir katkı sağladığı iddia edilebilir. . 0/lomans and tlıe Sea, ed. K. Fleet, Cambridge-Roma: The Skiiliter Centre for Ottoman Studies, 2001, s. 107. Kent doh.'11macılığının tarihi seyrini daha iyi kavrayabilmek bakı­ mından, Selanik damga mukataasma ait kayıtlan esas alan bir çalışma büyük bir boşluğu doldurabilir. ı 28 M. Çizakça, "Price History and the Bursa Silk lndustıy: A Study in Ottoman lndustrial Decline, 1550-1650", The Journal ofEconomic History, XL/3, (1980), s. 533-550. ıı 9 MAD. 9825, s. 88 (17 Cemaziyelevvel 1029/20 Nisan 1620). Selanikli Yalıudi dokumacı­ Iann Manastır'a yerleşmeleri hakkında bkz.: E. B. Stemberg, "The Rise ·and Decline of the Sephardi Communities in tlıe Levant -The Economic Aspects", ed. R. Bamett-W. Schwab, Tlıe Seplıardi Heri/age II: Tlıe Westenı Seplıardim, London: Gibraltar Books, 1989, s. 310. 130 .MD. 79,2/4 (18 Zilhicce 1018/13 Mart 1610); MD. 80,406/980 (9 Muharrem 1024/8 Şu­ bat 1615). Bu belgeler F. M. Emecen tarafından Selanikli Yalıudi dokumacılann Mani- sa'ya göçünü incelediği makalesinde çeviriyazıyla yayımlanmıştır ("Selanik'ten Mani- sa'ya", s. 139-140). İzmir ve Manisa'ya göç eden Selanikli doh.'11macılar hakkında aynca bkz.: aynı yazar, Unutulmuş Bir-Cemaat: Alanisa Yahudileri, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1997, s. 37, 80; D. Goffman, İzmir ve Levanten Dünya (1550-1650), çev. A. Anada!, N. Kalaycıoğlu, İstanbul: Tarih Vakfı YurtYayınlan, 1995, s. 73-75.  SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIÖININ TARİHSEL GELİŞİMİ 125 Selanik yünlü dokumacılığının gerilemesine dair bugüne değin varılan tespitler, genellikle Avrupa rekabeti karşısında çözülen yerli bir sanayi ben- zetmesiyle dile getirilmiştir. Buna karşın Selanik yünlülerinin ticari getirisini kaybetmesinde, Osmanlı İmparatorluğu'nda yeni gelişen yünlü merkezleri- nin etkisi bugüne değin neredeyse hiç incelenmemiştir. Bu bağlamda Sela- nik'e yakmlığıyla dikkat çeken birçok Bulgar kent ve kasabasının XIX. yüz- yılın ortalarma kadar üretim hacimlerini arttırmaya devam etmeleri önemli bir göstergedir131 • Üstelik XVII. yüzyılın başlarmda kentten aynlan dokuma- cılarm katılımıyla Karafeıye'de, Selanik'e rakip bir velençe üretim merkezi kurulınası bölgedeki dengeleri -geçici bir süreliğine de olsa- köklü biçimde sarsmış görünnıektedir 132 • Bu nispeten iyi bilinen iki örnek dışında, XVI. yüzyılın sonunda Edirne'deki yünlü imalatının gerçekleştirdiği atılım bilhas- sa araştınlınaya değer. Burada 995/1587 tarihinde kurulan damga mukataası, kentte bir süredir herhangi bir vergilendirmeye tabi olınaksızın üretilen velençe, çuha ve nilıali gibi yünlü kumaşların Osmanlı hazinesi adına dam- galarmıası amacını taşır133 • Nitekim bu mukataanm teşekkülünden önce Edir- ne civarında çuha değirmenlerinin sayısmın arttığına dair haberler Osmanlı 134 başkentine ulaşmıştır • Edirne'deki kumaş· imalatının tarihi gelişimi hak- kmda bilinenler şu an için son derece kısıtlı alınakla birlilie 135, kentte dak'U- nan kumaş türleri Edirne yünlü dokumacılığmııı Selanik'e çok şey borçlu ol- 13 ı N. Todorov, "19. Yüzyılın İlk Yansında Bulgaristan Esnaf Teşkilatında Bazı Karakter Değişmeleri", İstanbul Ünh•ersitesi İJ..tisat Fakültesi Mecmuası, XXVII/1-2, (1967- 1968), s. ı -36. . 132 Gara'nın, Karafeıye şer'iyye sicillerinden çıkardığı rakamlara göre kasahada üretilen velençelerin damgatanmasından hiisıl olan vergi gelirleri sırasıyla 1613'te 5000; 1619'da 3000; 1640'ta 4000 ve 1645'te 3500 akçe olmuştur. Gara, a.g.m., s. 147-148, not 41 ve s. 149, not 64. Selanik'ten Karafeıye'ye yönelik dokumacı göçü hakkında· aynca bkz.: BOA,ı\1AD. 89,68/173 (Gurre-i Safer 1053/21 Nisan 1643). ı 33 BOA, D. İSM. 1127 ve 1128 (995/1587). ı 34 BOA, MD. 58, 352/901 (8 Şevval 993/3 Ekim 1585). Belgenin bir değerlendirmesi için bkz.: S. Faroqhi, "Textile Production in Rumeli and the Arab Provinces: Geographical Distribution and Internal Trade (1560-1650)", OsmanlıAraştımıaları, I, (1980), s. 63. 135 Edirne resnı-i damga mukataası eminliğine 16 Receb 1001118 Nisan 1593 tarihinde Ahmed b. Hüsrev yerine Mehmed b. Abdullah getirilmiştir. BOA,D. İSM. 25367, s. 30. 126 Özgür KOLÇAK duğunu düşündürnıektedir 136 .Bunun gibi örnekleri çağaltmak ve yünlü mer- kezlerinin üretim kapasitelerini birbirleriyle olan karşılıklı ilişkileri bağla­ mmda ele alınak, Osmanlı dokunıacılık tarihini araştıranlar açısmdan yeni açılımlar sağlayabilir. 136 Keza Rodos'ta da Selaniidi zanaatkarlann yardımıyla bazı dokuma tezgahlan tesis edil- mişti. Stemberg, a.g.m., s. 360.