Fener Ilköğretim Okulu Zonguldak
1 Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr ) AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ TÜRKOLOGİYA Beynəlxalq elmi jurnal Международный научный журнал International scientific journal ci ildən nəşr olunur Издаётся с года Published since İldə 4 dəfə çıxır Выходит 4 раза в году Published quarterly "Türkologiya" jurnalı MLA (Müasir Dil Assosiasiyası) Beynəlxalq Biblioqrafiya indeksli, Nyu-York, ABŞ The Journal of "Turkology" indexed in the MLA(Modern Language Association) İnternational Bibliography, New York/USA Журнал Тюркология с международным библиографическим индексом MLA (Современная языковая ассоциация), Нью-Йорк, США 3 İYUL-AVQUST-SENTYABR BAKI
2
3
4
5 T Ü R K O L O G İ Y A İÇİ N D Ə K İ L Ə R KLASSİK İRS PORTRETLƏR Nasimxan Rahmanov (Özbəkistan). Əbülqazi Bahadur xan, türkcənin qoruyucusu DİLÇİLİK Məhəbbət Mirzəliyeva (Azərbaycan), Kamilə Vəliyeva (Azərbaycan). Frazeoloji semantika və maşın tərcüməsi sistemində frazeoloji lüğətlərin tərtibi prinsipləri ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR Osman Fikri Sərtqaya (Türkiyə). Əhməd Cavad Axundzadənin Qara dəniz şeiri Ketevan Lortkipanidze (Gürcüstan), Vüsalə Talıbova (Türkiyə). Etnik xüsusiyyətlər daşıyan türk atalar sözləri YAZILI ABİDƏLƏR Aleksandr Bondarev (Rusiya). Kitabi-Dədə Qorqud : eposun estetikası və romanın etikası MİFOLOGİYA Han Vu Çoi (Cənubi Koreya). Koreya dilində altaycadan gəlmə şamanizm ünsürləri MÜZAKİRƏ Firudin Cəlilov (Azərbaycan). Lemni yazısının mənşəyi hara aparır? TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR Sofiye Niyentimp (Almaniya). Almaniyada türkologiya REDAKSİYAYA MƏKTUB Mehman Musaoğlu-Musayev, Fatih Kirişçioğlu, İbrahim Dilək, Tümən Somuncuoğlu (Türkiyə). Türkiyədən baxışlar RESENZİYALAR Abid Tahirli (Azərbaycan). Vilayət Quliyev. Füyuzat in iki yazarı Orxan Baldanə (Türkiyə). Leyla Karahan. Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz Armağanı İmanyar Quliyev (Azərbaycan). Mustafa Argunşah, Galip Güner. Codex Cumanicus
6 İÇİNDƏKİLƏR ELMİ HƏYAT Xronika PERSONALİA Zeynəb Qorxmaz NEKROLOQLAR Dmitri Nasilov Semih Tezcan
7 T Ü R K O L O G İ Y A С О Д Е Р Ж А Н И Е КЛАССИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ ПОРТРЕТЫ Насимхан Рахманов (Узбекистан). Абульгази Бахадур хан, хранитель турецкого языка ЯЗЫКОЗНАНИE Махаббат Мирзалиева (Азербайджан), Камиля Велиева (Азербайджан). Принципы составления фразеологических словарей в системе фразеологической семантики и машинного перевода 14 ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР Осман Фикри Серткая (Турция). Стихотворение Ахмеда Джавада Ахундзаде «Кара дениз» Кетеван Лорткипанидзе (Грузия), Вусала Талыбова (Турция). Тюркские пословицы, охватывающие этнические особенности. 31 ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ Александр Бондарев (Россия). «Китаби Деде Коркуд»: Эстетика эпоса и этика романа. 38 МИФОЛОГИЯ Хан Ву Чой ( Южная Корея). Признаки алтайского шаманизма в корейском языке. 46 ОБСУЖДЕНИЯ Фирудин Джалилов (Азербайджан). Куда ведет происхождение Лемносских надписей? ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ Софи Ньентимп (Германия). Тюркология в Германии ПИСЬМО В РЕДАКЦИЮ Мехман Мусаоглы-Мусаев, Фатих Киришчиоглы, Ибрагим Дилек, Тюмен Сомунджуоглы (Турция). Взгляды из Турции 82 РЕЦЕНЗИИ Абид Тахирли (Азербайджан). Vilayət Quliyev. Füyuzat in iki yazarı.. 94 Орхан Балдане (Турция). Leyla Karahan. Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz Armağanı. 99 Иманяр Гулиев (Азербайджан). Mustafa Argunşah, Galip Güner. Codex Cumanicus
8 СОДЕРЖАНИЕ НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ Хроника ПЕРСОНАЛИИ Зейнеп Коркмаз НЕКРОЛОГИ Дмитрий Насилов Семих Тезджан..
9 TÜRKOLOGİYA CONTENTS CLASSICAL HERITAGE - PORTRAITS Nasimhan Rahmanov (Uzbekistan). Ebulgazi Bahadur Khan, teh Defender of Turkic LINGUISTICS Mahabbat Mirzaliyeva (Azerbaijan), Kamila Veliyeva (Azerbaijan). The Principals of Compiling Phraseological Dictionaries in the System of Phraseological Semantics and Machine Translation LITERATURE AND FOLKLORE Osman Fikri Sertkaya (Turkey). The Poem of Qara Dəniz ( The Black Sea ) by Ahmad Javad Akhundzade Ketevan Lortkipanidze (Georgia), Vusala Talibova (Turkey). Ethnic Characteristics in Turkish Proverbs WRITTEN MONUMENTS Aleksandr Bondarev (Russia). The Book of Dada Gorgud : Aesthetics of Epos and Ethics of Novel MYTHOLOGY Han Woo Choi (South Korea). Some Altaic Shamanistic Evidence in Korean DISCUSSIONS Firudin Jalilov (Azerbaijan). Where does the Origin of Lemni Writing Take? CENTRES OF TURKOLOGY Sophie Nientimp (Germany). Turkology in Germany LETTER TO EDITORS Mehman Musaoghlu-Musayev, Fatih Kirishchioghlu,Ibrahim Dilek, Tumen Somunjuoghlu (Turkey).Views From Turkey REVIEWS Abid Tahirli (Azerbaijan). Vilayət Quliyev. Füyuzat in iki yazarı Orhan Baldane (Turkey). Leyla Karahan. Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz Armağanı Imanyar Guliyev (Azerbaijan). Mustafa Argunşah, Galip Güner. Codex Cumanicus
10 CONTENTS SCIENTIFIC LIFE Chronicle PERSONAL NEWS Zeynep Korkmaz OBİTUARİES Dmitri Nasilov. Semih Tezjan
11 T Ü R K O L O G İ Y A KLASSİK İRS PORTRETLƏR КЛАССИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ ПОРТРЕТЫ CLASSICAL HERITAGE PORTRAITS NASİMHAN RAHMANOV (Özbekistan) EBULGAZİ BAHADUR HAN, TÜRKÇENİN KORUYUCUSU İnsanın dile, özellikle ana diline karşı sevgisi; onu korumasının her zaman ilk sebebi olmuştur ve bu böyle devam edecektir. Türkoloji tarihinde Ali Şir Nevaî Türkçenin korunması için ilk adımı atan kişi olarak bilinir. İkincisi, Ebulgazi Bahadur Han dır ( ). Nevaî ve Ebulgazi Bahadur Han ın başlattığı Türkçenin makamını yükseltme meselesi, XX. yüzyılın başlarında ( ) Chig atoy gurungi (Çağatay Sohbetleri) harekâtı üyeleri tarafından tekrar ele alındı. Harekâta sosyal önem kazandırıldı. Chig atoy gurungi harekâtının kurucusu Abdurauf Fıtrat ın Tilimiz (Dilimiz) adlı makalesi sadece Türkistan da değil bütün Türk halklarının ikamet ettiği coğrafyalarda Türkçenin mevcut durumunu ve Türkolojinin kaderini belirleme açısından önemlidir. Bu bağlamda bir meseleyi tartışmak yerinde olur. Yukarıda kaydettiğimiz gibi Türkçe hem Nevaî hem de Ebulgazi için sanatta ve sosyal hayatta en önemli etken olmuştur. Peki, Nevaî nin Arapça ve Farsçadan daha yükseklere taşıdığı Çağatay dili niçin Ebulgazi dönemine gelindiğinde aynı makamda değildi? Bu sorunun cevabını Şecere-yi Terakime eserinde buluruz. Ebulgazi, Arapça ve Farsçaya ait birçok kelimeyi Türkçeye karıştıran sanatçıları eleştirerek Türkçe cümleleri kafiyeli nesire dönüştürdüler. Bunu yaparak kendi maharet ve marifetlerini göstermek istediler. Biz bunların hiçbirini yapmadık. Çünkü bu kitabı okuyan adamın elbette Türk olması lâzım. diye itirazda bulunur. Ebulgazi yi Çağatayca zor şekillerle cümleler kurmak tatmin etmemiştir. Bu yüzden Ebulgazi; Çağatay Türk-çe-sinden, Farsçadan ve Arapçadan bir kelime dahi eklemeyeceğim, (Türk halkına) anlaşılır olsun diyerek edebi Türkçenin halk dilinin temeline kurulması gerektiğini ortaya atmıştır. Ebulgazi Çağatay Türkçesi derken Timurlular dönemine ait, Arapça ve Farsça kelime ve ifadelerle karışmış olan Çağatay edebî dilini kastetmektedir. Timurlular döneminde Çağatay diline birçok Arapça ve Farsça kelime ile ifadeler ka- Özbekistan, Taşkent Devlet Özbek Dili ve Edebiyatı Üniversitesi Prof. Dr. [email protected]
12 12 NASİMHAN RAHMANOV rışmıştı. Bu durum, o dönemin edebî dilinin kural ve kriterlerini oluşturduğu için Horasan üslubu önem kazanmıştır. seafoodplus.infof Çağatay dili için yapay dil ifadesini kullanır. Bu noktada Ebulgazi ile seafoodplus.infof un bakış açısı aynı yörüngeye düşmektedir. Her ikisi de Çağatay Türkçesinin halk dilinden uzak kaldığını ifade etmektedir. Ebulgazi, yazılı edebî dili sözlü edebî dilden ayrı tutar. Onun bu hassasiyeti dilin geleneksel kurallarını değiştimesine sebep olmuştur. Ebulgazi, Şecere-yi Türk ü sözlü edebî dile uydurur, yani eserini halk dili temeline oturtur. Şecere-yi Türk eserinin yazılış sebeplerini aktarırken eserinde yaptığı değişimlere Türk dilinin sebep olduğunu kaydeder: Bu tarihi (Türklerin şeceresini N.R.) herkes bilsin diye Türkçe yazdım. Öyle ki beş yaşındaki çocuk bile anlasın. Ebulgazi nin Çağatayca, Arapça ve Farsça kelimelerden yararlanmaması sadece bu eseri için geçerli değildir. Bu, Ebulgazi nin dil nazariyesine ait yaklaşımının yansımasıdır. Yukarıda vurgulandığı gibi Ebulgazi nin Çağatay diline yaklaşımı ve dönemin dil özelliklerini Çağataycadan ayırması büyük pratik ve teorik öneme sahiptir. Ebulgazi nin eski Özbek diline böyle yaklaşımı İtalyan şair Dante nin düşünceleriyle örtüşür. Dante de halk dilini işlemiş ve bir bakıma halk dilini yapay olan dilden üstün tutmuştu. Bu yapay dil, edebî dildir. Nitekim edebî dil (kitap dili) belirli kelime gurubunu seçmesi, basmakalıp üslubu kullanması, Arapça ve Farsça kelimelere dayanması gibi sebeplerle sözlü dilden farklılaşır. Çağataycada Arapça ve Farsça kelimelerle kalıpların çokluğu, onu halk dilinden uzaklaştırdığı için Ebulgazi nin itirazına sebep olmuştu. Bu nedenle eserini halk dili zemininde kurmaya çalıştı. Ebulgazi nin Çağatay Türkçesinden bir kelime bile almadım demesi onun eserlerinin Çağatayca olmadığı anlamına gelmez elbette. Ebulgazi, Çağatay dilinin eski şeklinden, yani Arapça ve Farsça kalıbına uydurulan Çağataycadan vazgeçmiş ve saf Çağataycayı kullanmayı tercih etmiştir. XIV.yüzyıldan itibaren şekillenmeye başlayan Çağatayca, Ebulgazi nin eserleriyle yeniden hayat buldu. Türkolojide Ebulgazi nin dil nazariyesine katkısı, onun Türk ve Moğol etnik tarihini kanıtlamak için sunduğu birçok örnekle de açıklanabilir. Amacımız, konunun derinliğine inmek değil. Biz sadece XIX. yüzyılın sonuna doğru Avrupa ve Rus Türkoloji ilminde ortaya çıkan Altay teorisinin iki yüz sene önce Ebulgazi tarafından ileri sürüldüğünü vurgulamak istedik. Avrupa ve Rus türkologlarına göre Türk ve Moğol dilleri Altay döneminde, yani M.Ö. 2.yüzyıla kadar, tek bir dildi ve sonradan iki kola ayrıldı. Ebulgazi, Türk ve Moğol dillerinin jenealojik sınıflandırılması hakkındaki düşüncelerini Şecere-yi Türk adlı eserinde etnik süreçle ilişkilendirerek anlatır. Bununla yetinmeden Türk-Moğol dilindeki bazı kelimelerin etimolojisini de inceler. Örneğin Yafesoğlu Türk ten gelen Debbakuyhan ın tahta geçme olayını beyan ederken Özbek okuru için anlaşılmayan bu ismi şöyle açıklar: Deb in anlamı taht yeri, bakuy ulusun ulusu demektir. (b.) Veyahut Moğol kelimesinin kökenini
13 EBULGAZİ BAHADUR HAN, TÜRKÇENİN KORUYUCUSU 13 Mungul olarak açıklar. (b.) Yalnız Mungul un Moğol a dönüşmesini ses değişimi olarak kaydeder: Mung un anlamını bütün Türkler bilir: kaygı demektir, ol kelimesinin anlamı soda (sade) dil, yani kaygılı sadedil demektir. (b.) Dikkate değer diğer bir delile bakalım. Ebulgazi, Moğol ilinin padişahı İlhan ın oğlu Kayan ve İlhan ın kardeşinin oğlu Nukuz un nereye gidip yerleştiklerini hikâye ederken ikisinin gittikleri yere Ergenekon adını verdiklerini söyler ve Ergenekon adını şöyle açıklar: Ergene nin anlamı dağ kemeri dir, kon da hızlı ve keskin demektir Kayanoğullarına Kıyat dediler Kıyat, kayan ın çoğul şeklidir. (b.) Şecereyi Türk ün beş yaşındaki çocuğun bile anlayacağı dilde yazılmasının sebeplerinden biri de Ebulgazi nin titiz bir dil bilimci, Türk ve Moğol tarihini iyi bilen tarihçi, büyük sanatçı olmasına bağlıdır. Ebulgazi Moğol dilini, bu halkın geleneklerini, terimlerini özel olarak araştırdığını söyler. Ebulgazi nin birçok Moğolca kelimeyi kitabında açıklamasının nedeni de o kelimelerin herkes için anlaşılır olmasını istemesiyle ilgilidir. Ebulgazi nin Türk ve Moğol kavimlerine karşı eşit yaklaşımı bütün eser boyunca hissedilir. Türkçenin diğer dillerden üstün yönlerini yeri gelince belirtir. Örneğin Farsçanın etkisiyle Türkçe ve Moğolca kelimelerin bozulmuş şeklinin Türkçeye girmesine ve buna katiplerin sebep olmasına üzülür. Bozuk kelimelerin Türkçenin güzelliğini de bozacağını düşünerek eseflenir. Ebulgazi nin dil kuramcısı olarak diğer özelliği de onun birkaç dile ait kelimeleri açıklaması ve bu dillerin özelliklerini bilmesidir. Örneğin Arapça için lafziolloh arab tili turur der. Suryani dilinin de birçok hükümdar ve peygamberin konuştuğu bir dil olduğunu kaydeder. Türklerin tarihî eserlerinde bulunan peygamber isimlerini açıklar (örneğin, Ahnuh hakkındaki fikirleri b.). Ebulgazi, Türkçenin büyük bilgini olarak Uygur dili ve eski Türk dili hakkındaki düşüncelerini paylaşır. Uygur kelimesinin etimolojisini, eski Türkçeye ait kabile adlarını (örneğin Kıpçak b.) açıklar. Kısacası Türk dil bilimi tarihinin birçok yönünü bilimsel açıdan inceler. İleride Türk dil bilimi tarihi bilim dalı olarak şekillendirilirse ve bütün Türk ülkelerinde öğretilirse Ebulgazi nin de yeri ayrıca ele alınmalıdır.
14 T Ü R K O L O G İ Y A DİLÇİLİK ЯЗЫКОЗНАНИE LINGUISTICS KAMİLE VELİYEVA (Azerbaycan) MEHEBBET MİRZELİYEVA (Azerbaycan) DEYİM ANLAMBİLİMİ VE MAKİNA ÇEVRİSİ SİSTEMİNDE DEYİM SÖZLÜKLERİNİN DÜZENLENME İLKELERİ Özet Şimdiye kadar yapılan bilgisayarla çeviri sistemleri hep kelimesi kelimesine çeviriye dayanmıştır. Fakat bu yolla kurulmuş olan sistemler beklentilere tam olarak cevap verememektedir. Kurulan sistemler insan çevirmen modeli temel alınarak hazırlanırsa, daha etkili olabilir. Çünkü insan çevirmen, bir dilden diğerine çeviride büyük deneyime, bilgiye sahiptir. Gerçekten de zor bir süreç olan çeviride çevirmenin lengüistik bilgiyle algılayış kurallarını derinden araştırması gerekir. Bu yönde yapılanlarla yetinmeyip, çevirdiği metnin ait olduğu alana bağlı olarak, o alanı derinden bilmeli, kısacası uzman olmalı. Sistemin etkin bir şekilde kullanılabilmesi için araştırmalar yeterli düzeyde değildir. Çevirmen, metnin çevirisinde sözleri değil, değişik deyimlerin, noktalama işaretleriyle ayrılmış düzlemler bağlamındaki anlamlarını algılayarak ve kapsadığı bilim alanına dikkat ederek metinleri çeviriyor. Sistem için en önemli ve gerekli konu, lengüistik temelin özeği olan bilgisayar sözlüklerinin hazırlanmasıdıseafoodplus.infoayar sözlüğüne dil ve anlatımın önemli birimi olan deyimleri birim olarak almak gerekir. Deyim bilgisinin sınırlarına dil birimine ait söz birleşm-eleri, ifadeler, sözler ve kalıplaşmış cümleler girer. Kapsamına göre dünyada ünlü olan bu sistem, gelişmeye her zaman açık olduğu için eklemelerle zenginleştirilebilir. Bu sistemin deneyiminden faydalanarak bilimsel teknik metinleri Azerbaycan dilinden İngilizceye çeviren Deyimlerin Çeviri Sistemi için politematik bilgisayar sözlüğünün yapılmasını amaç edindik. Bu yüzden tabii kaynaklar, bilim teknik, askeri, ekonomi, politika, tıp, enerji, ziraat ve elektronik gibi alanların terminolojisinden sözlüksel yazıları derleyip yukarıda belirtilen RETRANS sisteminin ilkelerine dayanan lengüistik temelin özeğini kuracağız. Anahtar kelimeler: bilgisayar, sözlükler, deyimlerin çeviri sistemi, lengüistik temel. Azerbaycan, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi, Bilgisayar Dilbilimi bölüm başkanı, Prof. Dr. [email protected] Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi, Türk Dili bölümü eski başkanı, seafoodplus.info
15 DEYİM ANLAMBİLİMİ VE MAKİNA ÇEVRİSİ SİSTEMİNDE DEYİM SÖZLÜKLƏRİNİN DÜZENLEME Dilbiliminde dil universialisyonu olarak kabul edilen deyimleşme dilin tüm yapı düzeylerini kapsar. Tabii bu her bir dil düzeyinde değişik özellik taşıyan deyimleşmeye değişik dil sistemlerinde dil tepkilerinin etkisi de farklıdır. Bunu bir taraftan her bir dil yapısının özelliğiyle, öte taraftan değişik bakış açılı halkların metaforik düşünce özgülüğüyle açıklayan seafoodplus.infova şöyle demektedir: Gerçekten de herhangi etnosun temsilcisi belirli düşünceye, anlamı yeniden değiştirmek, algılanan objeleri kıyaslamak ve karşılaştırmak, bu bağlamda da bunlara dayanarak dilde tüm insanlık ve her bir etnos için kıyaslanan lingua kültürlere özgü bilişsel metoforik stratejiyi gerçekleştirme gücüne sahiptir. Fakat değişik yapılı dil taşıyıcılarının canlı düşüncesinin çağrışımlı yapıları, anlam değişmelerinin özellikleri, kıyaslamalı konuşma algısı birimi, tabii (bu veya diğer derecede köklü veya azcık şekilde) farklıdır [1,3]. Oysa deyim birimlerinin anlam özelliklerinin araştırılması onun ait olduğu halkın düşünce ve algılayışının gelişim aşamalarına ışık tutmak, onun tarihi geleneklerini, kültürel mirasını, dil bakımından bakış açısını öğrenmek için çok önemlidir. Rus dilciliğinde deyimlerin bağımsız bir bilim olarak oluşum ve gelişiminin iki aşaması özellikle belirtilmektedir: Klasik aşama (bu aşama deyimlerle sözü benzer ve farklı yönlerinin ortaya çıkarılması, deyimleşme kriterlerinin belirlenmesi, deyim sınıflandırılmasının anlam temellerinin ortaya çıkarılması, deyim birimlerinin örneksel ve sentagmatik ilişkileri, tarihi gelişim ve mukayeseli tipoloji öğrenilme konularına, bu bağlamda da deyimlerin sözlükbilim sorunlarına ışık tutmaya ortam sağlamışsa, post klasik aşama (geçen yüzyılın 80 li yılları) için deyim öğelerine işlevsel iletişimsel yaklaşımla nitelenir [2,]. Dil toplumuna özgü dünya bölgüsünü, özellikle dünya dil manzarasını, troplar ve tropomorflarar acılığıyla çalışma yeteneğini, semantik motivasyon tipini, bu bağlamda etimolojisini vs. deyim yapma ve motivasyonun önemli etkenleri hesap edilebilir. Zaten dil vakalarının böylesine geniş kapsamında özdeyişlerin ortaya çıkma mekanizminin açıklama yollarını, onların anlam motivasyonunda ve konuşmada kullanmasında aramak gerekirdi [2,12]. Hiç kuşkusuz bu düşünceyle ortaya atılan yeni dönem araştırıcıları (Örneğin: seafoodplus.info) klasiklerin, özellikle seafoodplus.infoadov un fikirlerine karşı çıkıyorlardı. İletişim kurma işlevi sağlayan dil, yalnızca insanın düşüncelerinin, istek ve arzularının ifadesine değil, hem de onun gerçekliğine yaklaşımını his ve duygularını, heyecanlarını belirtmeye hizmet ediyor. Çevremizdeki gerçeklik, ilgi ve ihtiyaçlarımızı, hem de bizim çevreyle bağlılığımızı yansıtmaktadır. Dilin insan çalışmalarını yazı aracılığıyla gerçekleştirdiği değişik yönleri dilbilimcilerinin hep ilgisini çekmiştir. Bu yüzdendir ki metin bir sistem olarak dikkat çekmiştir. Değişik metinlerin varlığı bellidir. Dilbilimcilerin dikkatini en çok edebî metinler çekmiştir ve hâlen de çekmektedir. Bu metinlerin önemli amaçlarından biri belirli bir konu hakkında bilgi aktarma hususunda etkin işlev görmektir.
16 16 MEHEBBET MİRZELİYEVA, KAMİLE VELİYEVA Dilde insan etkeninin belirtisini yansıtan antroposentizim, dil ve düşüncenin karşılıklı etkileşimi, dil ve toplum ilişkileri, dil ve halkın manevi kültürel başlılığı, millî düşünce ve folklor gibi konuların çözümünde büyük önem taşımaktadır. Deyimlerin dilin millî kimliğini yansıttığına dikkat edersek, onun çeviri sürecinde, özellikle bilgisayar çeviri sisteminde çıkardığı zorlukları görmemek veya düşünmemek bile imkânsızdır. Deyimler, bilgisayar çeviri sistemi veritabanına girilmelidir. Bu veri tabanı sık sık kullanılan kelime ve deyimlerin çeviri eşdeğerlerini, metinlerin morfoloji ve sentaktik incelenmesini ve onları insanın düzenlemesi için gerekli olan programları kapsar. Deyimlerin bilgisayar çevrisi, sorunlarının çözümü yönünde yapılan araştırmalar özellikle ilgi çekmektedir. Kuşkusuz, ilk olarak bilgisayar çeviri sistemleri konusuna, onun tarihine göz atmak isteriz. Şimdiye kadar yapılan bilgisayarla çeviri sistemleri hep kelimesi kelimesine çevriye dayanmıştır. Fakat bu yolla kurulmuş sistem beklentilere cevap verme konusunda yetersizidir. Kurulan sistemler insan çevirmen modeli temelinde hazırlansa, daha etkili olabilir. Çünkü insan çevirmen bir dilden, diğer dile çeviride büyük deneyime ve bilgiye sahiptir. Gerçekten de zor bir süreç olan çeviride çevirmenin dilbilimselbilgiyle algılayış kurallarını derinden araştırması gerekir. Bu yönde yapılanlarla yetinmeyip, çevirdiği metnin ait olduğu alana bağlı olarak, aynı alanı derinden bilmeli, kısacası uzman olmalıdır. Sistemin etkin olması için dil ve araştırmalar istenilir düzeyde değildir. Çevirmen, metnin çevirisinde sözlerin değil, değişik deyimlerin, noktalama işaretleriyle ayrılmış parçalar bağlamındaki anlamlarını algılayarak, kapsadığı bilim alanına dikkat ederek metinleri çevirir. Son yıllarda yapılan çeviri sistemlerinde çevirmenin bu deneyiminden yararlanarak, sırf anlamlara dayanan deyim, ifade, hatta gerektiğinde kalıplaşmış cümlelerin sözlüğü yapılmıştır. Deyimlerin bilgisayar çeviri sistemindeki ilkeleri hakkında ilk bilgilere yılında seafoodplus.info un Biz Çevirmenleriz kitabına yazılan sunuşta rastlıyoruz. Bu ilkeler tam ve dolgun şekilde yılında G. G. Belonogonova ve seafoodplus.infosova nın yayınladıkları Bilişim Teknolojisi Sistemlerinin Dil Araçları kitabında sunulmuştur [3] yılında basılan yine iki makalede de verilen ilkelere dayanarak yapılan bilgisayar çeviri sistemi, paralel metinlere (Rusça ve İngilizce) dayalı iki dilli sözlüklerin elektronik şekilleri anlatılıyor. Görüldüğü üzere, bu öneri ilk defa yılında seafoodplus.infogov tarafınca verilmiştir, ama günümüzde de geliştirilmektedir. Sonralar benzer bir fikri yılında Kioto üniversitesi profesörü Japon bilim adamı Nagao vermiştir. Artık Umum Birlik Bilişim Teknolojileri Enstitüsünde Rusçadan İngilizceye deyimlerin bilgisayar çeviri sistemi yapılmıştır. Sistemin yardımıyla bilim teknik alanındaki metinler çevrilebilmektedir. Burada birleşik sözler ve teknik anlamın belirtileri, önemli anlam birimleri olarak nitelenmiş. Sistemde en önemli ve gerekli konunun lengüistik veri tabanının özeği olan elektronik sözlüklerin hazırlanması olduğu açıktır. Elektronik sözlüğe dil ve önemli
17 DEYİM ANLAMBİLİMİ VE MAKİNA ÇEVRİSİ SİSTEMİNDE DEYİM SÖZLÜKLƏRİNİN DÜZENLEME konuşma birimi olan deyimleri almak gerekliliği vardır. Deyim birimlerin kapsamına birleşik kelimeler, ifade, kelime, kalıplaşmış cümleler girer. Konuya bağlı olarak sözlükçülükte uygun değişimlere ihtiyaç duyulmaktadır. Edebî çeviri için yapılacak sözlüklere neolojizmler, mecazlar ve kalıplaşmış edebî ifadeler alınmalıdır. Bilim teknik içerikli metinlerin çevirisi içinse deyimler sözlüğüne robot sanayi, makine, radyo elektronik, hesap makineleri, ekoloji, coğrafya, jeofizik gibi alanların terimleri bilgisayar sözlüklerine de yansımalı. Örneğin, Rusça yazılmış bilim - teknik metinlerden toplanmış söz ve deyimlerden oluşan sözlüğe 70 milyondan fazla sözlükbirim alınmıştır. Bunun dışında, Uluslararası Terminoloji Merkezinin verdiği bilgiye göre, dilde değişik terimlerin sayısı 50 milyon, çeşitli ürün adlarıysa milyon civarındadır. Öte yandan da, deyimler dikkate alınsa, sözlüklerin kapsamı daha da artar. Bu baş döndürücü ölçüden kurtulmak için muhakkak çağdaş metinlerdeki deyimlerin kullanılma sıklığını tespit etmek gerekir. Bunun dışında, deyim çeviri sistemi için iki dilli sözlükler yaparken sözlükbirimlerin bir dilden başkasına çevrilmesi dikkate alınmalıdır. Genellikle, iki dilli paralel sözlüklerin (Rus ve İngiliz) yapılmasında aşağıdaki ilkelere dikkat edilir. 1. Elektronik sözlükte konuşmanın ve dilin önemli birimi, deyim birimidir. Çevirisi yalnız deyim birimine dayanması imkânsız olan sözler de bu sözlüğe girebilir. Deyim bilimiyle ilgili öğretici program sistemine kalıplaşmış deyimlerin varlığını koşullandıran önemli etkenler ve deyim birimlerinin sınıflandırılması [5,] konusu alınır. 2. Elektronik çeviri sisteminde sürekli sıralamadan oluşan deyim birimlerinin yanında, anlamlı parçalar oluşturan değişik kelimeler ve birleşik kelimelerle tamamlanabilecek boşlukları olan ve konuşma modelleri olarak adlandırılan deyim birimleri de kullanılır. 3. Metinlerin çevirisi için düşünülen elektronik sözlük politematik olmalı. O her şeyden önce, çeviri sisteminin işlev süreci sırasında ve birbirinin çevirisi olan iki dilli metinlerin elektronik üretimi sırasında yapılmalıdır. 4. Deyimlerin bilgisayar çeviri sistemlerinde ana politematik sözlüğe yansımayan sözler için ek branş sözlükleri kullanılabilir [4]. Zaten bu ilkelere dayanarak yukarıda adı geçen (ÜTİ) Umum Birlik Umum Birlik Bilişim Teknolojileri Enstitüsünde deyimlerin çeviri sitemleri Rus İngiliz (RETRANS), hem de İngiliz Rus (ETRANS) sistemleri yapılmıştır. Her iki sistem aynı yapılı ve aynı elektronik sözlüklere sahip olduğundan, biz burada bir tek RETRANS sistemi hakkında kısa bilgi vermekle yetinmeyi tercih ediyoruz. RETRANS bilim teknik alanındaki metinleri Rusçadan İngilizceye çevirmek için yapılmıştır. Bu sistemin dilbilimsel güvencesini sağlayan politematik sözlüğe doğal ve teknik bilimlerin, bu bağlamda ekonomi, iş, siyaset, askerî ve hukuk bilimlerinin terminolojisi de girer.
18 18 MEHEBBET MİRZELİYEVA, KAMİLE VELİYEVA Politematik elektronik sözlüğün içeriği sözlük biriminden oluşmaktadır. Bunlardan % 77 si, uzunluğu iki sözden on yedi söze kadar olan birleşik kelimelerdir. Kapsamına göre dünyada ünlü olan bu sistem hep gelişmekte ve aynı zamanda bilgisayar sözlükleri açık bir sistem olduğu için eklemelerle zenginleşebilmektedir. Bu sistemin deneyiminden faydalanarak bilimsel ve teknik metinleri Azerbaycan dilinden İngilizceye çeviren Deyimlerin Çeviri Sistemi için politematik bilgisayar sözlüğünün yapılmasını amaç edindik. Bu yüzden tabii kaynaklar, bilim teknik, askerî, ekonomi, politika, tıp, enerji, ziraat ve elektronik gibi alanların terminolojisinden sözlüksel yazıları derleyip yukarıda belirtilen RETRANS sisteminin ilkelerine dayanan dilbilimsel temelin özeğini kuracağız. KAYNAKLAR 1. Agleyeva Z.P. Frazeoloqizasıya slojnopodçınennıx predlojenıy raznostrukturnıx yazıkov kak koqnıtıvno-sıntaksıçeskaya problema. Belqorod: (Аглеева З.Р. Фразеологизация сложноподчиненных предложений разноструктурных языков как когнитивно-синтаксическая проблема. Белгород, ). 2. Vasılenko A.P. Aspektı semantiki frazeoloqizmov (na materiale russkoqo i fransuzskoqo yazıkov. (Василенко seafoodplus.infoы семантики фразеологизмов. (на материале русского и французского языков), Орёл ). 3. Belonoqov Q.Q., Kuznetsov B.A. Yazıkovıe sredstva avtomatızırovannıx informasionnıx sistem DJVU. Moskva: Nauka, (Белоногов Г.Г., Кузнецов Б.А. Языковые средства автоматизированных информационных систем DJVU. М.: Наука, ). 4. Belonoqov Q.Q. Sistemı frazeoloqiçeskoqo maşinnoqo perevoda politematiçeskıx tekstov. (Белоногов Г.Г. Системы фразеологического машинного перевода политематических текстов Mirzəliyeva M.M. Türk dillərinin frazeologiyası. B., Vəliyeva K.A., Mətnin avtomatik təhlili və sintezi. B., Vəliyeva K.A., Frazeoloji maşın tərcüməsi sistemi. B., Tədqiqlər, 1, Mirzəliyeva M.M., Vəliyeva K.A. Frazeolojİ semantika və maşın tərcüməsi sistemində frazeoloji lüğətlərin tərtib prinsipləri, Tədqiqlər, 1,
19 DEYİM ANLAMBİLİMİ VE MAKİNA ÇEVRİSİ SİSTEMİNDE DEYİM SÖZLÜKLƏRİNİN DÜZENLEME Махаббат Мирзалиева Камиля Велиева Принципы составления фразеологических словарей в системе фразеологической семантики и машинного перевода Резюме Системы машинного перевода до сих пор опирались на пословный перевод. Но созданные таким способом системы не оправдали себя и оказались неэффективными. Созданные же на основе модели человека переводчика системы будут более качественными, т.к. человек, занимающийся переводом с одного естественного языка на другой, обладает большей компетенцией, знанием, опытом. Действительно, в сложном процессе перевода переводчик, не ограничиваясь лишь механическим знанием, в зависимости от области переводимого текста, должен основательно знать данную область, словом, быть специалистом. Для эффективности системы необходимо глубоко исследовать законы языка и мышления. Исследования, проводимые в этом направлении, находятся не на желаемом уровне. Переводчик осуществляет перевод текста, воспринимая значения в контексте не отдельных слов, а отдельных фразеологических выражений, сегментов, выделенных знаками препинания, с учетом охватываемой научной области. Эта система, известная в мире своей полнотой, постоянно совершенствуется, в то же время машинные словари, будучи открытыми системами, постоянно обогащаются, дополняются. Воспользовавшись практическими данными указанной системы мы поставили перед собой цель составить политематические машинные словари для системы фразеологического перевода, осуществляющего перевод научно-технических текстов с азербайджанского языка на английский. Для этого мы, выбрав словарные статьи с соответствующей терминологией (естествознание, бизнес, электроника, сельское хозяйство, научно-техническая, военная, экономическая, политическая, медицинская, нефтегазовая и др. отрасли) попытаемся создать ячейку лингвистической базы, основывающуюся на принципе политематического машинного словаря вышеупомянутой системы RETRANS. Ключевые слова: фразеологический, машинный перевод, двуязычные словари, принципы составления.
20 20 MEHEBBET MİRZELİYEVA, KAMİLE VELİYEVA Mahabbat Mirzaliyeva Kamila Veliyeva The Principals of Compiling Phraseological Dictionaries in the System of Phraseological Semantics and Machine Translation Abstract The systems of machine translation have always relied on word-for-word translation up to now. But such kind of systems didn t turn to justify themselves and turned out to be inefficient. However, the systems created on the basis of the model of human-interpreter will be more qualitative, so that a man, dealing with translation from one language into another, has more competence, knowledge and experience. In the complicated process of translation the interpreter must really know his field thoroughly, not restricted only with the mechanical knowledge, depending on the field of the translated text. In a word, he must be a specialist. For the effectiveness of the system it is necessary to study the rules and thinking of the language thoroughly. Researches made in this direction are considered to be not enough. The interpreter translates a text perceiving the meanings of not separate words, but of separate phraseological expressions and segments distinguished with the punctuation in the context. This system, well-known for its fullness in the world, is constantly changing. Using the experience of the given system we have an aim of compiling poly-thematic machine dictionaries for the system of phraseological translation realizing the translation of scientific and technical texts from Azerbaijani into English. For that purpose choosing dictionary articles with the appropriate terminology (natural sciences, business, electronics, agriculture, scientific and technical, military, economic, political, medical, oil and gas, etc.) we will try to create the linguistic basis on the principle of poly-thematic machine dictionary with the above-mentioned system. Key words: phraseological, machine translation, bilingual dictionaries, compiling principles.
21 T Ü R K O L O G İ Y A ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР LITERATURE AND FOLKLORE OSMAN FİKRİ SERTKAYA (Türkiye) AHMED CEVAD AHUNDZADE NİN KARA DENİZ ŞİİRİ Özet Ahmed Cevad Karadeniz şiirini 4+4 hece vezni ile 5 dörtlük olarak yazmış, şiir de de Üzeyir Hacıbekov (Üzeyir Hacıbeyli) tarafından Hüzzam makamında bestelenmiştir. Şiir ilk kez yılında Bakü de Ahmed Cevad ın ikinci şiir kitabı olan DALGA da yayımlanmıştır. Şiirin orijinali ile Üzeyir Hacıbekov un bestelediği metinler elde yoktur. Ancak Ahmed Cevad şiirinin bir kopyasını 1 Mayıs de Gence de kendi el yazısıyla ve Karadeniz başlığı ile yazarak Ali Bey Hüseyin Zade ye sunmuştur. Dolayısıyla 1 Mayıs , Gence kayıtlı Arap harfleriyle yazılan metin şiirin en eski kopyesi olarak kabul edilebilir. Anahtar kelimeler: Ahmed Cevad, Karadeniz şiiri, el yazısı, Arap harfleri. Azerbaycan kültürünün değerli araştırıcısı Prof. Dr. Yavuz Akpınar ın aracı olmasıyla Hüseyin-zâde Ali Bey in en küçük kızı Feyzaver Alpsar Hanım-efendi babasına ait bir çok belge ile birlikte aşağıdaki belgeyi de Ege Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Arşivi ne bağışlamıştır. Arap harfleri ile yazılı bu belge Halk Edebiyatı ve Folklorunun değerli araştırıcısı Hacettepe Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Özkul Çobanoğlu tarafından Facebook ta 17 Şubat , de yayımlanmıştır. Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya Çok şükür, orijinali bulduk notu ile 17 Şubat , da şiiri paylaşmış ve Prof. Dr. İbrahim Yıldırım a göndermiştir. İbrahim Yıldırım da şiiri yakın dostu Adalet Tahirzade ye göndermiş, şiir yine Facebook ta Adalet Tahirzade tarafından 18 Şubat , da paylaşılmıştır. Yine İbrahim Yıldırım Baku daki arkadaşı Azer Turan Bey e Osman Fikri Sertkaya nın okuduğu metin ile orijinal fotokopiyi bir mektup ile birlikte göndermiş, İbrahim Yıldırım ın gönderdiği mektup, şiirin eski yazı fotokopisi ve Osman Türkiye, İstanbul Üniversitesi Edebiyyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, seafoodplus.info [email protected]
22 22 OSMAN FİKRİ SERTKAYA Sertkaya nın eski yazıdan okuduğu metin 20 Fevral (Şubat) cı il tarihli Edebiyyat Gezeti nin üçüncü sahifesinde Baku da yayımlanmıştır. Osman Fikri Sertkaya Ahmed Cevad ın el yazılı metnini şöyle okumuştur. Sevgili Turan mefkuresine birinci yol gösterdin. Üstad Ali Beg Hüseyin-Zâde Hazretlerine takdim. Birinci dörtlük 1a Çırpınardın Karadeniz 1b Bakup Türkün bayrağına, 1c Âh, diyerdin hîç ölmezdim!.. 1d Kapansaydım ayağına. İkinci dörtlük 2a Uzak düşmüş dost elinden 2b Illar var ki çarpar sinen. 2c Vefalıdır geldi giden 2d Yol ver Türkün bayrağına!
23 AHMED CEVAD AHUNDZADE NİN KARA DENİZ ŞİİRİ 23 Üçüncü Dörtlük 3a İnciler dök gel yoluna 3b Sırmalar düz sağ solına 3c Fırtınalar dursun yana 3d Selam Türkün bayrağına! Dördüncü Dörtlük 4a Hamidiye ve Türk kanı 4b Her birinin bitmez şanı. 4c Batum olsun yol kurbanı 4d Eğil Türkün bayrağına Beşinci Dörtlük 5a Türk elinden esen yeller 5b Bana şiir.. selam söyler 5c Olsun bizim bütün iller 5d Kurban Türkün bayrağına!.. Cevad, 1 Mayıs , Gence Şiir hangi tarihte ve nerede yazıldı?: Karadeniz şiirinin orijinalinin hangi tarihte ve nerede yazıldığı konusunda açık bir bilgi yoktur. Şiirin yazılma tarihi olarak internette 15 Kasım tarihi ile 15 Kanun-ı Evvel tarihleri dolaşmaktadır. 15 Kanun-ı evvel 14 Kasım değil 15 Aralık tarihine tekabül etmektedir. Prof. İbrahim Yıldırım bu şiirin Ekim te Osmanlı Donanması nın Karadenizdeki Rus limanlarını bombalamasından sonra yazıldığını, 15 Kanun-ı evvel yani 15 Aralık tarihinde de yayımlandığını düşünmektedir. Şirin yazıldığı şehir ise bilinmemektedir. Bu şehir İstanbul veya Gence olabilir. Mısraların varyantları: Bu şiir Türkiye de dilden dile dolaşırken birçok değişikliğe uğramıştır. Bunları şöyle ifade edebiliriz. 1a 1b 1c 1d Orijinali Azerbaycan Türkçesi ile olan çırpınardın (dalgalanırdın) kelimesi Türkiye Türkçesi nde çırpınırdı şekline çevirilmiş ve mısra Çırpı-nırdı Karadeniz halini almıştır. Bugüne kadar aynen korunmuştur. Orijinalde Âh, diyerdin hîç ölmezdim şeklinde olan Türkiye Türkçesi nde Ah, ölmeden bir görseydim halini almıştır. Orijinalde Kapansaydım ayağına olan mısra Türkiye Türkçesi varyantlarında önce Düşe bilsem ayağına, sonra da Düşe bilsem toprağına şeklini almıştır.
24 24 OSMAN FİKRİ SERTKAYA 2a Orijinalde Uzak olan kelime Ayrı kelimesi ile değiştirilmiştir. 2b Orijinalde Illar sinen şekli Türkiye Türkçesi nde Yıllar sinem şeklinde değiştirilmiştir. 2c Orijinalde Vefalıdır geldi giden şeklinde olan mısra Türkiye Türkçesi nde Vefalı Türk geldi yine şeklini almıştır. 2d de bir değişiklik yapılmamıştır. 3a 3b 3c 3d 4a 4b 4c 4d Orijinalde İnciler dök gel yolına şeklinde iken Türkiye Türkçesi nde İnciler düzsem yoluna şeklinde; Orijinalde Sırmalar düz sağ, soluna şeklinde iken Türkiye Türkçesi nde Sırmalar sarsam koluna şeklini almış, ayrıca mısralar Türkiye Türkçesinde yer değiştirmiştir. de bir değişiklik olmamış; Orijinalde Selâm Türk ün bayrağına şeklinde iken Türkiye Türkçesi nde 2d de olan Yol ver Türk ün bayrağına tekrar edilmiştir. Orijinaldeki Hamidiye ve Türk kanı mısraında ve kelimesi Türkiye Türkçesi nde o şekline çevirilmiştir. de bir değişiklik olmamış; Orijinalde Batum olsun yol kurbanı mısraı Türkiye Türkçesi nde Kazbek olsun ilk kurbanı şeklini almış; Orijinalde Eğil Türk ün bayrağına mısraı, Türkiye Türkçesi nde Selâm Türk ün bayrağına şeklini almıştır. 5a Orijinalde Türk elinden esen yeller mısraının Türkiye Türkçesi nde Dost elinden esen yeller, Türkistan dan esen yeller ve Kafkaslardan esen yeller şeklinde üç varyantı teşekkül etmiş; 5b Orijinalde Bana şiir selam söyler mısraı da Türkiye Türkçesi nde Şimdi sana selam söyler şeklini almıştır. 5c Orijinalde Olsun bizim bütün eller mısraının Türkiye Türkçesi nde Olsun bütün Moskof eller ve Vefalı Türk geldi yine şeklinde iki varyantı vardır. 5d Orijinalde Kurban Türk ün bayrağına mısraı Türkiye Türkçesi nde 3d deki Selâm Türk ün bayrağına şeklini almıştır. Ahmed Cevad ın bu şiirine Türkiye de Orijinalde olmayan iki dörtlük daha eklenmiştir. Bu ilavelerin varyantları da vardır. İlk ilave dörtlük 6a Kafkaslardan aşacağız 6b Türklüğe şan katacağız 6c Türkün şanlı bayrağını / Azerbaycan bayrağını
25 AHMED CEVAD AHUNDZADE NİN KARA DENİZ ŞİİRİ 25 6d Turan ele asacağız. / Karabağ da asacağız. / Moskova ya asacağız 6a ile 6b nin varyant mısraları yoktur. Buna karşılık; 6c nin Türkün şanlı bayrağını mısraının varyantı Azerbaycan bayrağını şeklinde; 6d nin Turan ele asacağız şeklindeki mısraının Karabağ da asacağız ve Moskova ya asacağız şeklinde iki varyantı vardır. İkinci ilave dörtlük İkinci dörtlük Horyat tarzında söylenmiştir. 7a Türk eşine Türk eşine 7b Kıyar mı hiç Türk eşine 7c Bütün dünya kurban olsun 7d Türk ün başbuğ Türkeş ine. 7d den sonra bu dörtlüğün nakaratı olarak Ülküdaşlar dua etsin Türk ün başbuğ Türkeş ine mısraları gelmektedir. Şiirin dili: Ahmed Cevad Ahundzade nin dili Osmanlı Türkçesi ne yakındır. Şiirde Azerbaycan Türkçesi ile çırpınardın, diyerdin, ıllar gibi üç kelime geçiyor. Ancak şimdi bu şiiri yazarının dilinden ayırarak kelimeleri bahıb, inciler tök, sırmalar sep vs gibi şekillerde değiştirenler de olmuştur. Sonuç: Ahmed Cevad ın bu şiiri yaşındadır ve günümüzde canlı olarak yaşamakta, güftesi günün şartlarına göre ek söyleyişlerle genişlemekte ve zenginleşmektedir. KARADENİZ şiiri ile ilgili açıklamalar Ahmed Cevad Ahundzade. 5 Mayıs yılında Gence yakınlarındaki Şamhor bölgesinin Seyfeli kasabasının Mehirli köyünde doğdu. 8 yaşında iken Babası Mehmed Ali Bey yılında öldü. Ahmed Cevad annesi Yahşı Hanım ile birlikte Gence ye göçtü. Gence de Şah abbas Mescidi bünyesindeki medresenin derslerine devam etti. Burada Arapça, Farsça ve Rusça öğrendi. Tarih ve edebiyat ilgi duyduğu iki saha idi. İlk şiirlerini medrese öğrencisi olduğu yıllarda yazdı yılında medrese öğrenimini bitirdi. Balkan Savaşı sırasında kurulan Kafkas Gönüllü Hissesi ne kaydoldu. Türk ordusu saflarında savaşmak üzere gönüllülerle birlikte İstanbul a geldi. Trakya cephesinde savaştı yılları arasında Batum da yaşadı. Batum un ileri gelen zengin ailelerinden Süleyman Recanizade Bey in kızı Şükrüye hanımla evlendi. Ahmed Cevad, de Türk ordusunun saf-
26 26 OSMAN FİKRİ SERTKAYA larında Bakü ye geldi, 28 Mayıs de bağımsızlığını ilân ederek hürriyet ve özgürlüğüne kavuşan Azerbaycan Millet Meclisi ne üye seçildi. Müslüman dünyasında ilk Türk cumhuriyeti olan Azerbaycan Cumhuriyeti ni öven ateşli şiirler yazdı. Bütün varlığıyla Türkçülük, çağdaşlık ve müslümanlık temeli üzerinde oluşmaya başlayan yeni, milli kültür hayatına katıldı. Kızılordu nun 28 Nisan de, Azerbaycan ı işgalinden sonra Ahmed Cevad için zor ve meşakkatli bir hayat başladı de Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi ne girdi sonlarına doğru gizli polis-çeka tarafından tutuklandı, ancak suçluluğu ispatlanamadığından kısa bir müddet sonra serbest bırakıldı yılları arasında Bakü de Edebiyat Cemiyeti nin başkanlığını yaptı yılından itibaren ise İnkılâp ve Medeniyet dergisinin mes ul müdürlüğü görevinde bulundu yılında Üniversite den mezun oldu yılları arasında Bakü Pamukçuluk Enstitüsü nde, daha sonra da Azerbaycan Kend Tasarrufatı Enstitüsü nde Azeri Türkçesi ile Edebiyat öğretmeni ve Rusça öğretmeni olarak görev yaptı. Öğretmen olarak çalıştığı bu dönemlerde doçent unvanını ve aynı üniversitede Profesör unvanını da aldı te yeniden Bakü ye döndü. Azerneşr (Azerbaycan Devlet Neşriyat Kuruluşu) de işe başladı yılı sonlarına doğru, Türkiye ye hayranlık duyması ve Türkiye matbuatında şiirlerinin yayımlanması sebebiyle görevinden alındı de karşı-devrimci faaliyette ve Pantürkizm gibi sahte ve uydurma suçlamalarla tutuklandı. 12 Ekim de mahkemeye çıkartıldı ve Askeri mahkeme tarafından Halk düşmanı ilan edilerek mahkeme kararıyla idam cezasına mahkûm edilip 13 Kasım günü kurşuna dizildi. Öldürüldüğü zaman 45 yaşında idi. Stalin in ölümünden sonra, de SSCB Baş Savcısı, Ahmed Cevad a karşı ileri sürülen ithamların asılsız olduğunu belirterek Ahmed Cevad a ölümünden sonra beraat kararı verdi. Suçsuzluğu geç de olsa anlaşıldı, Sovyet Rusya tarafından yılında itibarı iade edildi. Ancak onun hakkındaki gizli yasak 18 Ekim de Azerbaycan bağımsızlığını ilan edilinceye kadar devam etti. Azerbaycan Parlamentosu 27 Mayıs de sözleri Ahmed Cevad a bestesi Üzeyir Hacıbeyli ye ait olan bir şiiri Azerbaycan ın Millî Marşı olarak kabul etti. Hüseyinzade Ali Bey (Turan). 24 Şubat te Baku nün Salyan kasabasında doğdu. Küçük yaşta iken annesini kaybetti. Babasının tayini dola-yısıyla eğitimine Tiflis Müslüman Mektebi nde başladı. Orta öğrenimini yılları arasında Tiflis Birinci Klasik Jimnazı nda tamamladı. Daha sonra ise Petersburg Tabiî İlimler Fakültesi nin Fizik-Matematik Bölümü nden yılında mezun oldu. İstanbul a geldi. Askerî Tıbbiye ye kaydoldu te Askerî Tıbbiye den Tabib Yüzbaşı rütbesi ile mezun oldu ve Haydarpaşa Askeri Hastanesi Emrâz-ı Cildiye ve Efrenciye (Deri ve Frengi Hastalıkları) kliniğine mütehassıs muavini (asistan) olarak tayin edildi de yapılan Osmanlı-Yunan Savaşına askerî tabib yüzbaşı olarak katıldı. Teselya&#;ya gönderildi. Orada harp meydanlarında ordunun hizmetinde Hilal-i Ahmer (Kızılay) görevlisi olarak çalıştı. Savaş bittikten sonra İstanbul&#;a geri döndü ve Haydar Paşa Askerî Hastanesi&#;ndeki
27 AHMED CEVAD AHUNDZADE NİN KARA DENİZ ŞİİRİ 27 görevine başladı yılında Askeri Tıbbiye&#;de yapılan bir imtihanda başarılı bulunarak Emraz-ı Cildiye ve Efrenciye Müderris muavinliği (doçentlik) ne atanıp Müderris Celâl Muhtar (Özden)&#;in yanında görevine başladı ve Bu hizmete yılına kadar devam etti. Sonra Azerbaycan a döndü. Hüseyinzâde Ali Bey, yılında, yani Azerbaycan a döndükten bir yıl sonra, Kahire de çıkan Muteber Türk gazetesine Mektub-i Mahsus adlı bir yazı yolladı. Yazı, gazetenin sayısında A. Turanî imzasıyla yayınlandı. Hüseyinzâde Ali Bey, yazısında Tatar isimli bir halk ya da milletin bulunmadığı ifade ederek, Kırımlılar, Kazanlılar, Orenburglular vesaire hep Türk oğlu Türk türler. Kendilerine ne kavimden oldukları Türkçe sual olunsa Türk üz diye cevap verirler. Bunlara akvam-ı saire tarafından bir yanlışlık olarak Tatar denmiştir. Müslümanlar ve bilhassa Türkler, her nerede olursa olsun, ister Osmanlı da, ister Türkistan da, ister Baykal Gölü nün etrafında ya Karakurum civarında olsun yekdiğerini tanıyacak, sevecek, sünnilik, şiilik ve daha bilmem nelik namlarıyla taassubu-i mezhebiyi azaltıp Kuran-ı Kerim i anlamağa gayret edecek Suni olarak ayrıca Pan-Türkizm, Pan-İslamizm namlarıyla meslek icadına ne lüzum vardır? Hüseyinzade Ali Bey bu satırlarla Üç Tarz-ı Siyaset tartışmasının içine girmiştir. Hüseyinzâde Ali Bey bu makalesi ile münakaşaya karışan tarafların tez ve antitezlerini yüksek bir sentez içinde birleştirmek istemişti. Fakat bu makalede ulaştığı sonuç, Müslüman Türkler in birleşmesinin, hizmetin şartı olduğudur. Hüseyinzâde Ali Bey bu makalesinin sonuna bir şiirini de eklemiştir ki bu onun yalnız Türklerin değil aynı zamanda bütün Turanlıların birlik olması gerektiğini düşündüğünü gösterir. Şiir Muteber Türk Gazetesinde yayınlanmamıştır. Ancak Hüseyinzâde Ali Bey, Akçura ya göre ilk Pan-Turanist olmuştur. Akçura bunu, Turan ismindeki manzumesi Pan-Turanizm mefkûresinin ilk tecellisi idi. diyerek ifade etmiştir. Hüseyinzâde Ali Bey in meşhur dizeleri şunlardır: Sizlersiniz ey kavm-i Macar bizlere ihvan Ecdadımızın müştereken menşei Turan Bir dindeyiz biz, hepimiz hakperestan Mümkün mü ayırsın bizi İncil ile Kur an Cengizleri titretti şu afak-ı seraser Timurları hükmetti şehinşahlara yekser Fatihlerine geçti bütün kişver-i kayser 24 Temmuz de II. Meşrutiyet ilân edilmesi üzerine İttihat ve Terakki Cemiyeti Türkiye de egemen güç oldu. Bu cemiyetin üyesi olan Hüseyinzade Ali Bey de Bakü den ayrılarak tekrar İstanbul a geldi da Askeri Tıbbiye&#;de cilt ve frengi hastalıkları klinik şefi olarak yeniden resmi görevine başladı. Hüseyinzade Ali Bey İstanbul a döndükten sonra, mesleğinin dışındaki bütün çalışmalarında, Rusların Slav Birliği (Pan-slavizm) görüşüne karşı Türk Birliği (Pan-türkizm) görüşünü savunmuştur. Onun yazdığı Turan şiiri ilk Türk birliği çağırısı olup Ziya
28 28 OSMAN FİKRİ SERTKAYA Gökalp in yılında yazdığı Turan başlıklı şiirinden öncedir. Dolayısıyla Müslüman Türkler arasında ilk Turancı yani Türk birlikçisi Hüseyinzade Ali Bey olmuş, yazılarını da A(li) Turan, A(li) Turani şeklinde imzalamıştır. O yüzden Ahmed Cevad Ahundzade ona Karadeniz şiirini gönderirken Sevgili Turan mefkuresine birinci yol gösterdin demiştir. İstanbul da Türk Derneği nde, Türk Yurdu nda, Türk Ocağı nda, Türk Bilgi Derneği nde, Halka Doğru dergisinde İttihat ve Terakki Cemiyeti&#; nin prensipleri doğrultusunda, Cemiyet menfaatini ön planda tutarak, Türk ve Türklük ekseninde çalışmıştır. 26 Şubat - 6 Mart tarihleri arasında Baku da toplanan Birinci Türkoloji Kongresi ne Atatürk tarafından Türkiye Cumhuriyeti ni temsilen Fuad Köprülü ile birlikte gönderildi. Tıp Fakültesi ndeki aslî görevini sürdüren Ali Bey da Profesörlüğe yükseltildi. Ancak Haziran da İzmir de Gazi Mustafa Kemal Atatürk e yapılan suikast teşebbüsünün sorumluları ile birlikte İttihat ve Terakkî Cemiyeti nin bazı mensupları ile birlikte tutuklandı. Bu olayla ilgili olarak istiklâl Mahkemesi nde yargılandı ve suçsuzluğu anlaşılarak beraat etti. &#;da yeniden kurulan Deri ve Zührevi Hastalıkları Cemiyeti&#;nin kurucuları arasında yer aldı yılında emekli oldu. &#;de yapılan Üniversite reformuna kadar Tıp Fakültesi&#;nde çalışmalarını sürdürdü te çıkan Soyadı kanunu dolayısıyla Kendisine Turan soy adını aldı da toplanan III. Türk Dil Kurultayı na Atatürk tarafından davet edildi. Kurultay çerçevesinde yapılan bütün toplantılara katıldı. 17 Mart Pazar günü Ankara da kalp rahatsızlığı geçirerek vefat etti. Naşı Karacaahmet Mezarlığı&#;nda Selimiye Tekkesi karşısındaki yerde Şair Nedim&#;in kabrinin yakınlarına defnedildi. Karadeniz : Bazı kişiler bu kelimenin Karadeniz şeklinde ayrı yazılması gerektiğini söyleyerek Hazar Denizi nin kasd edildiğini ileri sürerler. Ancak aşağıda da anlatılacağı üzere olaylar Hazar Denizi nde değil, Karadeniz de geçtiği için bu görüş gerçek dışı olarak kalmıştır. Yine bazı kişiler Karadeniz şiirinin yüzyılda yaşayan ve şiirlerinin üçte ikisinden fazlasını Türkçe olarak söyleyip yazan Sayat Nova adlı bir Ermeni halk aşığına ait olduğunu, şiirini Karabağ sorunu yüzünden söylediğini ve şiirin orijinal adının Kamança Kemençe olduğunu iddia etmişlerdir. Tarihî gerçeklere uymayan bu görüşü de bir dezenformasyon veya bilgi kirletilmesi olarak kabul etmek gerekiyor. Bunun için şairin yüzyılda Hamidiye gemisini nasıl zikredeceğini düşünmek yeter. Sayat Nova falcı mıydı da Yalta yı, Kefe yi, Tuapse yi bombalayan Hamidiye zırhlısını olaylardan yüz yıl öncesinden biliyordu? Hamidiye : Hamidiye kruvazörünün / zırhlısının adıdır ve civarından sonra Azerbaycan dan Osmanlı İmparatorluğu ile Türkiye Cumhuriyeti ne göç eden Azerbaycan Türkleri hakkında Türk Kültüründe Azerbaycanlılar. İstanbul ve İstanbul Üniversitesi adlı bir eser hazırlamakta olan Prof.
29 AHMED CEVAD AHUNDZADE NİN KARA DENİZ ŞİİRİ 29 Dr. İbrahim Yıldırım dan dinlediklerimi biraz daha zenginleştirerek şöyle ifade ediyorum: Osmanlı Devletinin harbe girme kararı 25 Ekim de Sadr-ı Azam Enver Paşa başta olmak üzere birkaç kişinin öncülüğünde alınmıştır. 27 Ekim te Karadeniz e açılan dokuz gemilik Osmanlı donanması içerisinde Goben (Yavuz) ve Breslaw (Midilli) gemileri de bulunuyordu. Yavuz Sivastopol (Akyar)&#;ı, Gayret ile Numune Odessa (Hacıbey)&#;yı, Midilli Kerç&#;i, Hamidiye Yalta yı ve Fedosya (Kefe)&#;yı, Berk Novorosisk&#;ı bombalar. Bunun üzerine 2 Kasım te Rusya, 5 Kasım te ise İngiltere Osmanlı İmparatorluğuna harp ilan eder. 8 Kasım te de Hamidiye zırhlısı Rusya nın Doğu Karadeniz deki Tuapse şehrini bombalar. Şiirde geçen Hamidiye budur. Ancak 7 Kasım te de Rus donanması Zonguldak ı bombalar ve Osmanlı Donanması nın Mithatpaşa, Bezm-i Alem ve Bahr-ı Ahmer isimli üç gemisini batırarak intikam alır. Bu üç gemide gemilere bindirilen iki alay asker, Sarıkamış cephesine nakledilmek üzere Trabzon a gönderilen ordunun kışlık giyimi, haritalar, keşif için kullanılması düşünülen iki adet tayyare, bir tayyare bölüğü, üç pilot ve Kafkasya&#;da isyan çıkartacak Çerkes Reisleri bulunmakta idi. Bu durum Türk nakliyatına ciddi bir darbe vurdu. personelden ancak 17 si kurtulmuş, Esir düşen personelden çoğu dönmemiştir. sonra Rus Donan-ması bu tarihten itibaren Karadeniz&#;de ağırlığını artırarak hakimiyetini sürdürmüştür. Batum : Şimdilerde Gürcistan sınırları içerisinde kalan Osmanlı şehridir. Kazbek tepesi : Kafkas dağlarının metre yüksekliğindeki doruğudur. Enver Paşa nın kardeşi Nuri Paşa Kafkas İslâm Ordusu nun erkanı ile 25 Mayıs de Gence ye geldi. Onları karşılayan kız öğrenciler Üzeyir Hacıbekov un bestelediği Hüzzam Türküyü onlara okudular. Azerbaycan bağımsızlığını 28 Mayıs de ilân etti. Dolayısıyla bu Hüzzam türkünün bağımsızlık ilânından önce bestelendiği anlaşılıyor. Rusya Azerbaycan ın bağımsızlık ilanını hazmedemedi. Azerbaycan ın petrol kaynaklarını da Türklere bırakmak istemedi 28 Nisan de, Kızılordu Azerbaycan ı işgal etti. Böylece bağımsızlık, 18 Ekim de yeniden ilan edilinceye kadar, sona erdi. Azerbaycan Parlamentosu 27 Mayıs de sözleri Ahmed Cevad a bestesi Üzeyir Hacıbeyli ye ait olan bir şiiri Azerbaycan ın Millî Marşı olarak kabul etti.
30 30 OSMAN FİKRİ SERTKAYA Стихотворение Ахмеда Джавада Ахундзаде «Кара дениз» Резюме Осман Фикри Серткая Стихотворение Ахмеда Джавада «Кара дениз» написано в стихотворном размере 4+4, (5 четверостиший), и в м году Узеир Гаджибеков написал на него музыку в стиле лада «Хуззам». Впервые стихотворение было опубликовано в м году в Баку, во второй по счету книге стихов Ахмеда Джавада под названием «Далга». В наличии нет оригинала стихов и текстов, на которые Узеир Гаджибеков написал музыку. Однако один экземпляр (копия) стихотворения Ахмеда Джавада в рукописной форме под названием «Кара дениз» был отдан го года Али Бею Гусейн-заде в Гяндже. Соответственно, написанный арабскими буквами текст с отметкой «1 мая , Гянджа» может считаться самой старой копией текста стихотворения. Ключевые слова: Ахмед Джавад, стихотворение «Кара дениз», рукопись, арабские буквы. Osman Fikri Sertkaya The Poem Qara Dəniz ( The Black Sea ) by Ahmad Javad Akhundzade Abstract Ahmad Javad wrote his poem Qara Dəniz ( The Black Sea ) in 4+4 rhythm (of five quarters). The poem was written in by Uzeyir Hajibayov (Uzeyie Hajibayli) in Huzzam. The poem for the first time was published in Ahmad Javad s second book of poems Dalğa ( Wave ) in in Baku. We do not have the original version of the poem and of the texts composed by Uzeyir Hajibayov. But Ahmad Javad gave one copy of his poem with his handwriting under the title Qara Dəniz ( The Black Sea ) to Ali Bey Husseinzade on May 1, in Ganja. So, its version written in the letters with Ganja notes can be accepted as the most ancient issue of the poem. Key words: Ahmad Javad, the poem Qara Dəniz ( The Black Sea ), Dalğa (Wave), a manuscript, Arabic letters.
31 T Ü R K O L O G İ Y A KETEVAN LORTKİPANİDZE (Gürcüstan) * VUSALA TALİBOVA (Türkiye) ETNİK ÖZELLİKLERİ TAŞIYAN TÜRK ATASÖZLERİ Özet Bilindiği gibi bir dilin atasözleri hazinesi o dili konuşan halkın tarihi, dini ve sosyal deneyimlerinin gerçek göstergelerinden biridir. Kültür bilimi açısından atasözlerinde saf şekliyle her milletin önemli değerleri, basmakalıpları (stereotip) ve görüşleri verilmektedir. Atasözleri ve deyimler yaşam tarzı, örf, kendi ve diğer etnik toplumların özellikleri, klişeleşmiş toplumun ritüelleri açısından bir hazine olarak kabül edilebilir. Araştırma yazısnın temel hedefi diğer etnik kültürel ve tarihsel çağrışımlara karşı basmakalıp tutum gösteren atasözlerini tartışmaktır. Türk kültüründe etnik grupların tespit edilmiş atasözü basmakalıp portrelerinde, olumlu və olumsuz anlamsal özelliklere göre, semantik modeller oluşturmaktır. Yazımızda etnik basmakalıp atasözlerinde yer alan etnik gruplar ya da milletler hakkında abartılı görüş olarak tanımlanmıştır Anahtar kelimeler: etnik kültürel, atasözleri, Türk kültürü, deyimler, örf. Bilindiği gibi bir dilin atasözleri hazinesi o dili konuşan halkın tarihi, dini ve sosyal deneyimlerinin gerçek göstergelerinden biridir. Kültür bilimi açısından atasözlerinde saf şekliyle her milletin önemli değerleri, basmakalıpları (stereotip) ve görüşleri verilmektedir. Atasözleri ve deyimler yaşam tarzı, örf, kendi ve diğer etnik toplumların özellikleri, klişeleşmiş toplumun ritüelleri açısından bir hazine olarak kabul edilebilir. Açıkça görülüyor ki etnik görüntülerin meşhur tasviri her zaman doğru ve kabul edilebilir değildir ve bu nedenle genelleştirilmemelidir, buna rağmen, belli etnik grupların temsilcileri ile iletişim sürecinde birikmiş bir deneyimi tasvir olarak incelemek hâlâ ilginçtir. Bu yazının temel hedefi diğer etnik kültürel ve tarihsel çağrışımlara karşı basmakalıp tutum gösteren atasözlerini tartışmaktır. Türk kültüründe etnik grupların tespit edilmiş atasözü basmakalıp portrelerinde, olumlu ve olumsuz anlamsal özelliklere göre, semantik modeller oluşturmaktıseafoodplus.infoğumuz bildirimizde etnik * Gürcüstan, Tiflis Devlet Üniverstesi, Doğu Bilimleri Enstitüsü, seafoodplus.info [email protected] Türkiye, Tiflis Devlet Üniversitesi Beşeri Bilimler Fakültesi, Arş. Gör. [email protected]
32 32 KETEVAN LORTKİPANİDZE, VUSALA TALİBOVA basmakalıp atasözlerinde yer alan etnik gruplar ya da milletler hakkında abartılı görüş olarak tanımlanmıştır [Jansen]. Bildirimizin ampirik verileri Türk atasözleri sözlüklerden([albayrak ] vb.) toplanan 35 atasözüdüseafoodplus.info ürünler kendi yapısı içinde etnik ad (etnonim) varlığı ile teşhis edildi. Seçtiğimiz atasözleri Prof. M. Rusieşvili [Rusieşvili] tarafından önerilen pragma semantik modele dayanarak belirlenir. Bu modele göre, atasözü, kendi anlamını oluşturan üç birbirine bağlı ve iç içe katmandan oluşur. Birınci (yüzey) katman, öğesinin metaforik formu; orta katmandoğrudan anlam ve bağlamsal değiştirgenleri (parametreleri) sunuyor. İç katman ise, özellikle atasözünde gerçekleştirilmiş dünyanın modelini göstermektedir. Örneğin Türkün kalbi hazinedir atasözü birinci yüzey katmanda bize Türk, kalp, hazine metaforik formlarınısunuyor. Orta katman ise onun doğrudan anlamını: Türkün kalbi hazinedir. İç katman ise atasözünün genel anlamını (gerçekleştirilmiş dünyanın modelini göstermektedir):genellikle saf, dürüst insanların gönülleri çok zengindir ve böyleleri gönüllerinde en ufak kötülük taşımaz. I Olumlu Yan Anlamların Özellikleri: 1. Bağlılık, Saflık/Asalet, Mertlik, Adalet,Uyanıklık/Özveri Türk e şahadet en büyük mertebedir. Şehit olmak, Türkler için paha biçilemeyecek kadar yüce bir makamdır Türkün kalbi hazinedir. Türklerin, eğitilmemiş, saf insanların gönülleri çok zengindir ve böyleleri gönüllerinde en ufak kötülük taşımaz Osmanlı fısıltıdan hoşlanmaz. Osmanlılar, güçlü kimseler işlerini dedikodu ile değil, herkesin gözü önünde, dedikoduya meydan vermeden ve adaletle sürdürür Osmanlı köyünde pırasa satılmaz. Osmanlı, güçlü insan, kötü şeylere izin vermez Osmanlı nın ayağı üzengide gerek. Güçlü toplumlar, güçlerini gösterebilmekve varlıklarını devam ettirebilmek için her zaman savaşa hazır durumda olmalıdır. Osmanlılar güçleri gösterebilmek ve varlıklarını devam ettirebilmek için her zaman savaşa hazır durumda olmalıdır. 2. Cömertlik Osmanlı ya bir selam ver, yiyeceğini düşünme. Misafirperver olan Osmanlıya selam vermiş insanlar, kendilerini güven içinde hissetmişlerdir. 3. Sabır/Hoşgörü,Sadakat Arap kırk yıl sonra hayfını almış, gene de eyvah acele etmişim demiş.
33 ETNİK ÖZELLİKLERİ TAŞIYAN TÜRK ATASÖZLERİ 33 Araplar, İslam dininin ve Hz. Muhammed in sünnetinin gereği olarak her zaman sabırlı davranırlar Arap kızar amma, kırk harami lazım. Araplar sabırlı insanlardır, kolay kolay kızmazlar Arap ağasını bilir. Arap kendisine yardımcı olup iyilik yapacak kimseleri tanır. 4. Ilımlılık/İnce düşünme, Açgözlülük/Tokgözlülük (Hem olumlu hem de olumsuz özellik bir arada) Arap mesel bilir amma söylemez. Her sözü her yerde söylememeli, sözü yeri geldiğinde konuşmalı Arap doyunca yemez, Acem çatlayınca. Araplar Hz. Muhhamed in sünnetine uyarak doyunca yemek yemeyi bıraktıkları hâlde, Acemler nefislerine uyarak sağlıklarını etkileyecek kadar aşırı yemek yerler. 5. Çalışkanlık/Tembellik (Hem olumlu hem de olumsuz özellik bir arada) Türkmen işler, tat yer, eşek işler, at yer. Türk soyundan gelen Türkmenler çalışır, kazandıklarını aralarında yaşayan Araplar ve İranlılar yer. 6. Asalet Arap at, kıl çulun içinde de belli olur. Değerli bir varlık, her durumda kendini belli eder.sözgelimi asalet sahibi bir insanın asil olduğu, hangi koşullar içinde bulunursa bulunsun, kolayca anlaşılır. 7. Güçlülük On sekiz Kazak (Rus), bir Abdurrezak. Güçlü ve sayıca çok olan insanlara karşı bir kişi tek başına bir şey yapamaz. II Olumsuz Yan Anlamların Özellikleri 1. Cibilliyetsizlik (Soysuzluk) Araptan (Ermeniden) paşa, ağaçtan maşa olmaz. Kötü bir malzemeyle iyi bir eser ortaya koymak mümkün değil Çingeneden çoban olmaz, Yahudiden pehlivan.
34 34 KETEVAN LORTKİPANİDZE, VUSALA TALİBOVA Bazı meslekler, bazı toplumların yaşama tarzına ve hayat anlayışına uygun değildir Ermeni de irfan, Yahudi de pehlivan bulunmaz (olmaz). seafoodplus.infolik, Düşüncesizlik (üstünkörü düşünme) Çingen kızı hanım olmaz, dilenmezse karnı doymaz. Çingene hanımları evden çok dışarıda, başta dilenme olmak üzere, çeşitli işler gördüklerinden normal bir hanımın evde gördüğü işleri bilmez Çingene evinde kaymak aranmaz. İnsan gerçekleşmesi mümkün olmayan ya da başarılı olmayacağı işlere girişmemeli Çingene evinde (çadırında) musandıra ne arar? Çingeneler çadırda yaşadıkları için çadırlarda yatak yorgan konulan yer, yani yüklük bulunmaz Türk e borçlu olma, ya düğünde ister, ya bayramda. Cahil kimselere borçlu olmamak gerekir, çünkü böyleleri alacaklarını borçlunun en sıkışık zamanında almaya kalkışır Türk ün ağzı nereye ise sefer oraya. Yeteri kadar eğitilmemiş kimselerin karnı nerede doyacaksa, orada yaşamak isterler. 3. Döneklik (Güvenilmezlik), Başkaldırı. Tatar, babasını satar. Tatar Türklerine fazla güvenmemek gerektiğini vurgulamak için kullanılan bir atasözüdür Türk e beylik vermişler, önce babasını öldürmüş. Türkler önemli bir mevkiye geldiklerinde, mevkilerinin gücünü öncelikle kendi yakın çevrelerine gösterirler. 4. Cehalet, Saflık (olumsuz anlamda), YavaşlamışDüşünme, Ahmaklık Türk tosun doğdu anadan, öğüt aldı eşek ile danadan. Köylu annesinden güçlü ve kuvvetli bir çocuk olarak doğmakla beraber, gerekli eğitimi almadığı için cahil olarak kalır Türkün aklı başına sonradan gelir.
35 ETNİK ÖZELLİKLERİ TAŞIYAN TÜRK ATASÖZLERİ 35 Eğitimsiz, saf insanlar yaptıkları işler için kurnazlık düşünmez. Çoğu kez başkalarının oyunlarıyla karşı karşıya kalır, gerçeği öğrenir ve bir daha aynı şekilde davranmamaya çalışırlar Türk gözünden ısınır. Yeterli eğitim almamış kimseler söylenlere değil, gözleriyle gördüklerine inanır Türkün aklı, gözünde saklı. Yeteri kadar eğitim almamış kimseler kendilerine söylenen sözlere değil, gözlerine, yani gördüklerine inanırlar Türk ata binince (kendini) bey oldum sanır. Cahil kimseler birtakım olanaklara kavuşunca, kendilerini bey olmuş kabul eder Arap (aptal)ata biner bey oldum sanır, lağlaz(çelem)aşa girer yağ oldum sanır. Kişinin sahip olduğu mal ve servet onun değerini yükseltmez. Örneğin, ahmak ata binmekle bey olamaz, şalgamaşa girmekle yağ olamaz Kürt (Türk) ne bilir bayramı, hörp, hörp içer ayranı. Kürtler (Türkler), bilgisiz kimseler, nerede, nasıl hareket etmeleri gerektiğini bilmezler. 5. Kurnazlık, Çıkar düşkünlüğü Türk ün bildiğini, tilki bilmez. Cahil görünen kimseler kurnazlıkla tilkiyi geçer Osmanlı nın piyazına, kışın yazına inanma. Geçmişte Osmanlı nın yardımı güven verici olmamıştır, tıpkı kış mevsimindeki sıcak havalara güvenilmediği gibi. Ve saire Kürt, vereni sever. Genelde bütün adamlar, ama daha çok Kürt kökenli insanlar eli açık, cömert insanları sever. 6. Nankörlük Türk ün (abdalın) karnı doyunca, gözü kapıda olur. Yeterli eğitim almamış cahil kimseler, ihtiyaçları giderilince hatır gönül düşünmeden kendilerine iyilik yapanlardan uzaklaşmaya çalışırlar.
36 36 KETEVAN LORTKİPANİDZE, VUSALA TALİBOVA Sonuç Etnik atasözü portrelerinin olumlu özellikleri arasında: bağlılık, saflık, asalet, mertlik, adalet, uyanıklık/ özveri, cömertlik, sabır/hoşgörü, sadakat, ılımlılık/ ince düşünme, tokgözlülük, çalışkanlık, güçlülükyer alırken olumsuz özellikleri arasında da:cibilliyetsizlik, tembellik, düşüncesizlik, döneklik, başkaldırı, cehalet, saflık (olumsuz anlamda), ahmaklık, kurnazlık, çıkar düşkünlüğü ve nankörlükyer almıştır. Çalışma, etnik atasözü portrelerinin bazı etnik gruplar için hem olumlu hem de olumsuz tutum içerdiğini ortaya koydu. Çalışmada, ayrıca, tek ve aynı etnisitenin (örneğin, Türkler ve Osmanlılar) atasözlerinde hem olumsuzca hem de olumluca tasvir edilebildiği görülmüştüseafoodplus.infoıca, iki ayrı etnik grubun kıyaslandığı atasözlerine de rastlanmıştıseafoodplus.info I ve I deki atasözlerinde iki ayrı etnik grup biri olumlu öteki ise olumsuz özelliği ile kıyaslanırken II ve II teki atasözlerinde her iki etnik grup da olumsuz özelliği ile vurgulanmıştır. Görüldüğü gibi, atasözü fonları hem ulusların yaşam tarzı ve bilincini tanımak için hem de diğer etnoslara karşı basmakalıp tutumları incelemek için zengin malzemeler vermektedir. Bu çalışmamızda Türkler (Türk, Osmanlı, Türkmen veya Tatar olarak), Araplar, Acemler (İranlılar), Çingenler, Ermeniler ve Kürtlere ilişkin atasözlerine rastlanılmasına rağmen maalesef Gürcülerle ilgili olanlara rast gelinmemiştir. KAYNAKÇA 1. Albayrak, Nurettin (), Türkiye Türkçesinde Atasözleri, İstanbul, XII+s., Kapı Yay. 2. Jansen, William Hugh (), A Culture&#;s Stereotypes and Their Expression in Folk Clichés," South western Journal of Anthropology, 13, pp Paredes, Américo (), "Proverbs and Ethnic Stereotyping," Proverbium, no. 15, pp Rusieşvili, Manana (), Atasözü,Lomisi, Tiflis (Gürcüce), s. 5. Rusieshvılı, M. - Lortkıpanıdze, K. (), Reflections on CulturalAspects in a Proverb (Using examples of Georgian and Azerbaijanian proverbs), Dirçəliş XXI əsr, Azərbaycan Dövlət Quruculuğu və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutu, , pp
37 ETNİK ÖZELLİKLERİ TAŞIYAN TÜRK ATASÖZLERİ 37 Кетеван Лорткипанидзе Вусала Талыбова Тюркские пословицы, охватывающие этнические особенности Резюме Как известно, «сокровищница пословиц» любого языка это один из реальных показателей истории, религии и социального опыта народа, говорящего на данном языке. С точки зрения культурологии в пословицах в первозданном виде представлены важнейшие ценности, стереотипы и взгляды народа. Пословицы и поговорки сокровищница образа жизни, традиций, особенностей тех или иных этнических общин, их ритуалов. Основной целью статьи является изучение пословиц в противопоставленности с другими этно-культурными и историческими ассоциациями, создание семантических моделей по положительным и отрицательным особенностям в закреплённых в тюркской культуре пословичных стереотипных портретах этнических групп. В представленной нами работе «этнические шаблоны» относительно этнических групп либо народностей, указанных в пословицах, даны в преувеличенной форме. Ключевые слова: этническая культура, пословицы, тюркская культура, поговорка, традиция. Ethnic Characteristics in Turkish Proverbs Abstract Ketevan Lortkipanidze Vusala Talibova It is well-known that the treasure of proverbs of any language is considered to be one of the main real attributes of historical, religious and social experiences of the people using that language. Proverbs and sayings, life style, customs and traditions, features of their own or other ethnic communities can be accepted as a treasure. The main purpose of the paper is to study proverbs which can resist other ethnic, cultural and historical challenges. It defines semantic models of proverb portraits of the ethnic groups in Turkic culture for their optimistic and pessimistic features. Our paper studies ethnic basmakalip proverbs where information about the abovementioned ethnic groups or nations are exaggerated. Key words: ethnic cultures, proverbs, Turkic culture, sayings, customs and traditions.
38 T Ü R K O L O G İ Y A YAZILI ABİDƏLƏR ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ WRITTEN MONUMENTS АЛЕКСАНДР БОНДАРЕВ (Россия) «КИТАБИ ДЕДЕ КОРКУД»: ЭСТЕТИКА ЭПОСА И ЭТИКА РОМАНА Резюме В представленной статье рассматривается диалектическое взаимодействие эстетики эпоса и этики романа. На примере азербайджанского дастана средних вв. «Китаби Деде Коркуд» в статье изучаются результаты воздействия разрушающих исторических событий на область мифологии. Потребность в восстановлении поврежденной эпической целостности побуждает героя продемонстрировать свои интеллектуально-аналитические способности для сопротивления всем историческим захватам. Эстетические проблемы и этический подход превращают главного героя эпического произведения в беллетристический образ. Жанр романа возникает внутри эпического конфликта. Аналитический роман новой эпохи превращается в эпос для изображения в своей поэзии рая, потерянного в мировом эпическом статусе. Ключевые слова: эпическая эстетика, мифология, исторический, природа, общество, эстетическая поэтика эпоса. Статья «Эстетическое и этическое», помещенная в энциклопедическом словаре по эстетике, констатирует: «Как правило, любое общественное явление, поступок или мотив человеческой деятельности обладают одновременно эстетическим и этическим значением (ценностью) и могут быть оценены, с одной стороны, как прекрасное или безобразное, с другой как добро или зло» [8, ]. Как философские дисциплины эстетика и этика образуют коррелятивную пару, аналогичную паре эпос / роман [3, 15 25]. Эпос осознает свою эстетическую природу, глядя на себя глазами романа. Роман осознает свою этическую природу, глядя на себя глазами эпоса. Россия, Московский государственный лингвистический университет, заведующий кафедрой отечественной и зарубежной литературы, доктор филологических наук, профессор. [email protected]
39 «КИТАБИ ДЕДЕ КОРКУД»: ЭСТЕТИКА ЭПОСА И ЭТИКА РОМАНА 39 Дастан «Китаби Деде Коркуд» отражает встречу эстетики с этикой, эпоса с романом. Эстетическое мироощущение и порождаемое им архаичное искусство зарождаются в недрах позднего палеолита, когда первобытное общество уступает место матриархальной родовой общине. Согласно данным, приведенным в исследовании Вильгельма Райха [5], растянувшийся на тысячелетия переход от матриархата к патриархату, а в сфере мифологии от женского пантеона к мужскому, начался в эпоху неолита. Воспетая Гете «вечная женственность» («Фауст») составляет эмоциональное содержание глубинного пласта матриархальной культуры и переживается как природное начало жизни. Тиамат, женское божество шумерской мифологии, персонифицировала первичный мировой океан, обеспечивший биологические условия возникновения органической жизни. Теория спонтанного самозарождения жизни допускает возникновение биологических молекул из неорганических веществ. В ходе саморазвития экосистемы Тиамат победил в поединке Мардук, «сын мирового холма», ставший верховным мужским божеством вавилонского царства. В «Теогонии» Гесиода Гея родоначальница первого поколения богов, мать-земля, одна из четырех первопотенций Хаоса, Земли, Тартара и Эроса. Она родила Урана-небо и, взяв его в супруги, произвела шесть титанов, шесть титанид, в том числе важных, с эволюционной точки зрения, Кроноса и Рею. Ветхий Завет глубоко прочувствовал глубину конфликта между матриархатом и патриархатом, предопределившим мифолого-историческую проблемность отношений между мужчиной и женщиной. Библейский Яхве предрек согрешившим Адаму и Еве роковую судьбу: «И вражду положу между тобою и между женою, и между семенем твоим, и между семенем ее: оно будет поражать тебя в голову, а ты будешь жалить его в пяту» [4]. И поныне мужчину завораживает «вечная женственность», а женщину вечная мужественность. «Семя Евы» поражает мужской дух, «семя Адама» женскую природу. Эстетика женственна, этика мужественна. Вещие слова, которые плененный Уруз адресует Высокорослой Бурле хатун, своей матери, проникнуты инстинктивным пониманием креативной роли жизнеобразующего родительского начала, лежащего в основе эстетики бытия и этики истории. Если жив отец, будь здоров отец! Если мать жива, будь здорова мать! Если живы вы, отчего ж не быть И еще одному ребеночку? И еще такому же сыну, как я *. * Здесь и далее перевод Аллы Ахундовой.
40 40 АЛЕКСАНДР БОНДАРЕВ Гротескный переход от материнского права к отцовскому навязывает человечеству насыщенное драматизмом промежуточное положение между эстетическими законами природы и этическими нормами культуры. Эпические поэмы отражают этапы этого перехода. Выбирая вслед за Эдипом материнское начало, индивид отвергает «свободную нравственность самосознающей воли» (Гегель). Выбирая вслед за Орестом мужское начало, он попирает бытийное основание жизни [2, ]. Воссоздающий природное бытие эпос эстетичен: «Основной закон всех образов богов есть закон красоты, постулирует Ф. В. Шеллинг. Ведь красота есть реально созерцаемое абсолютное» [6, 97]. Героические ахейцы «Илиады» отвоевывают у троянцев Елену Прекрасную воплощение красоты природного мира. А поскольку тождество этического и эстетического символично, гомеровские поэмы символизируют единство идеальной и материальной, внутренней и внешней природы человека. В сцене «умерщвления Гектора» (кн. 22) поединок Ахилла с вождем троянцев изображается Гомером символически. Быстроногий ахеец и отважный троянец не уступают друг другу в доблести. Поэтому Зевс не в силах отдать предпочтение ни одному из них: глава бессмертных передоверяет судьбу поединка не своему божественному промыслу, а безличному жребию исторической случайности. Зевс уклонился от необходимости вынести этическую оценку символическому событию. Таковы универсальные законы эпического жанра, направляющие и сюжетную логику азербайджанских дастанов. Они поэтизируют символическое тождество природного и социального человека его физическую и духовную красоту, богатырскую силу и сознающую волю. «Китаби Деде Коркуд» («КДК») прославляет природно-эстетическую ценность индивида, пропорциональную древности его рода. Однако наряду с природной легитимностью крови заявляет о своих правах духовная легитимность воли, понимаемая как итог нравственного саморазвития личности. А это уже этический критерий: «Сын, шестнадцати лет ты достиг, а мужчиной не стал, с прискорбием констатирует Газан хан, глядя на своего не торопящегося взрослеть Уруза. Головы не срубил, крови ты не пролил. У огузов почтенья ты не заслужил». «Чистый», предшествующий роману, природный эпос не дифференцирует логического противоречия между частным и общественным интересом. Там, где герои «Китаби» борются за свою любовь, они выступают одновременно посланцами и природной эстетики, и человеческой этики. Отвоевание Гантуралы невесты Сельджан в поединке с быком, тигром и верблюдом, их совместная победоносная схватка с войском гяуров прославляется как торжество естественного закона, тождественного этическим нормам естественного родоплеменного права. Требование консолидации зачатков государственности Великих огузов в целях противодействия внешней и внутренней агрессии набегам гяуров и
41 «КИТАБИ ДЕДЕ КОРКУД»: ЭСТЕТИКА ЭПОСА И ЭТИКА РОМАНА 41 междоусобным распрям - вводит в эстетическое пространство эпоса этические критерии добра и зла патриотизма и предательства, отодвигающие спонтанное эстетическое мировосприятие на второй план. Возрастание роли мужского начала одобряется Дастаном как охранительная реакция правового сознания на разрушающие родовые связи центробежные тенденции. Всё, выступающее в защиту родовых принципов, которым волею истории суждено перерасти в государственные, прославляется как добро. Всё, посягающее на земли и уклад жизни огузов, будь то эгоизм или внешняя экспансия, осуждается как зло. Исконно эстетический герой Дастана пребывает во вневременном состоянии «да», из которого его пытается изгнать деструктивизм гяуров, прозябающих в вечном состоянии «нет». Для восстановления временно утрачиваемого состояния «да», беку огузов предначертано стать этическим героем. Генезис романа как жанра отыскивается в переориентации сознания с эстетического отношения к природе на этическое отношение к обществу. Роман зарождается в недрах переживающего кризис «эпического состояния мира» (Гегель). Периодически предпринимаемые гяурами набеги превращают огузов в этических героев, вынужденных отвоевывать у неверных состояние «да», с оружием в руках возвращаясь в родные земли, восстанавливая привычный семейный уклад. Эти набеги, наряду с междоусобными распрями, порождают эпико-романное событие, располагающееся между онтологией эпоса и метафизикой романа. Исторические провокации исходят либо извне от гяуров, и тогда патриотизм эпически укрепляет родоплеменные отношения, либо изнутри, порождаемые аффектами гордыни и завистливого честолюбия. Тогда складываются условия для возникновения «романа как продукта распада эпоса». В «КДК» малодушная гордыня преодолевается подвигом волевого преодоления моральной слабости. Такой нравственный подвиг совершил Газан, поначалу привязавший богатыря Гараджу Чобана к дереву, но затем, устыдившись своего горделивого малодушия, превозмог, как и подобает альтруистическому герою, ослепившее его темное чувство и взял былинного богатыря с собой на отвоевание у Шюкли Мелика жены и сына Высокорослой Бурлы хатун и Уруза. Эпизодические по своей сюжетной функции персонажи, подобные бесплодной Гысырдже Енге или диковатому, искусанному клопами Дели Гарчару, объекты снисходительной эпической насмешки Бейрека. Они трикстеры пародийные дублеры, контрабандой вторгшиеся в героическое пространство эпоса, чтобы, с одной стороны, оттенить своим ничтожеством его «высокий миметический модус» (Н. Фрай), а с другой обозначить эволюционную направленность мира от эпического состояния к романному. Они вызывают раблезианский смех былинных богатырей потому, что до поры не в состоянии поколебать эпико-эстетическую незыблемость платоновскопифагорейской мировой гармонии.
42 42 АЛЕКСАНДР БОНДАРЕВ На противоположном полюсе группируются посланцы разрушительной истории, провоцирующие реакцию всенародного противодействия. Таков травестийно коварный сын Лжеца-Яланчи Льстец-Ятарчук, пожелавший обманом жениться на прекрасной Банучичек. Восстановление эпического состояния мира достижимо благодаря либо ратному, либо интеллектуальному подвигу, в зависимости от смысла брошенного деструктивными силами вызова. Изменчивая История вторгается в жизнь эпического героя в обличье разрушительного события, побуждающего к размышлениям над его причиной и способами его усмирения. Такого рода рефлексия спонтанно генерирует романный дискурс, подменяющий эпический паратаксис романным синтаксисом. Романная эпистемология дифференцирует и релятивизирует синтетический смысл вторгшегося события, указывающий на эволюционную, либо инволюционную тенденцию истории. Такова имплицитная логика трансформации плененного эпического героя в романного. Пограничная ситуация, в которой он себя находит, вынуждает его признать, что его ратные возможности исчерпаны и ему предстоит самостоятельно найти выход из неприемлемого состояния «нет». Первая эмоциональная реакция женских слез и мужского отчаяния сменяется познавательным трудом вживания во внутреннюю диалектику события с целью принятия героического решения, восстанавливающего временно утраченное эпическое состояние. Однако, в отличие от когнитивной поэтики романа, изобразительная поэтика эпоса не вербализует процесс овладения героем смысла набежавшего на него события. Джигит, борющийся за продление эпической традиции, вынужден проявлять не только способность к подвигам, но и проницательность, а порой и мудрость, претворяющую его хрупкую юность в мужественную зрелость. Таков Гантуралы, отважившийся завоевать полюбившуюся ему красавицу Сельджан. На вопрос тагавура зачем пожаловал, Гантуралы, вызывая уважение своим этическим ответом, все же остается в границах эпической эстетики: Я к твоей доброте и твоей широте прибегаю, И как Бог повелел, как пророк нас учил, заклинаю Я пришел за себя твою дочь попросить. «Этот мир на разумных держался и будет держаться! размышляет он же, сражаясь с быком. Чем стоять перед ним, упираться, не лучше ли мне отскочить и с тыла зайти?». Навязываемый историей переход от эстетического бытия к этическому долженствованию направляет эволюцию мирового литературного процесса от эпоса к роману. Непосредственная онтология эпоса уступает место опосредованной метафизике романа.
43 «КИТАБИ ДЕДЕ КОРКУД»: ЭСТЕТИКА ЭПОСА И ЭТИКА РОМАНА 43 В самом деле, Одиссей, в отличие от Ахилла, в большей степени человек морального долга, к исполнению которого призывает его статус мужа Пенелопы, отца Телемаха и царя Итаки. Без этого морального стержня ему не удалось бы достойно преодолеть череду испытаний: любовное наваждение нимфы Калипсо, амнезию лотофагов, животную чувственность Цирцеи, завораживающее пение сирен, Сциллу жизненных тупиков и Харибду психологических водоворотов. Необходимость перехода от бытийной эстетики эпоса к рефлексивной этике романа выдвигается как требование ответа на вопросы, задаваемые уже не циклическим, а линейным временем. Императивы сверхличного долженствования разрушают эстетическое «присутствие в мире» Da-Sein (Здесь- Бытие М. Хайдеггера) эпического героя, символизирующего органичное единство частного и общественного, единичного и всеобщего. Откликаясь на всемирно исторический призыв времени, дастан «Китаби Деде Коркуд» эволюционирует от природной эстетики эпоса к исторической этике романа. Песнь первая повествует еще о сугубо природной заботе Дирсе хана, умолившего Аллаха послать ему сына, Бугач хана. Эпический сказитель не скрывает восхищения красотой молодых воинов, самим фактом своего существования прославляющих славное племя огузов: «Триста джигитов в одежде, золотом шитой, драгоценным каменьем покрытой, зовет, вместе с собой берет. И сорок джигитов прекрасных, юных и ясноглазых Уруз за собою ведет» (Песнь четвертая). Песнь двенадцатая прославляет уже охранительные усилия Ближних огузов, направленные на подавление сепаратистских тенденций, обозначившихся в среде Дальних огузов, которых Аруз бек подбивает на преступное неповиновение Газану легитимному гаранту централизованной власти. Поэтизирующая эстетика «Китаби деде Коркуда» защищает эпические ценности родоплеменных отношений: «Битва священная благословенна», поет сказитель в эпилоге Песни четвертой. Познавательная этика «Китаби деде Коркуда» обосновывает недопустимость исторического раскола на коллективный патриотический и индивидуальный эгоистический порыв: «В те времена сыновья отцов почитали, на одно отцовское слово двумя не отвечали. А тех, кто так отвечали, сыновьями уже не считали». Этика входит в эпос как необходимость отстоять эстетические ценности бытия отразить набег гяуров, вырваться из плена или найти остроумный выход из представляющегося поначалу безвыходным положения. Как реакция сознания на вызовы изменчивой истории этическое зарождается в архетипическом средоточии мифа. Согласно М. Эдиаде, «сами архетипы составляют некую историю в той мере, в какой они состоят из жестов, действий и предписаний, которые, хотя и считается, что были явлены во время оно, все
44 44 АЛЕКСАНДР БОНДАРЕВ же были явлены, то есть рождены во времени, явились в том же смысле, как и любое другое историческое событие» [7, ]. Если бы деструктивное историческое событие не посягало на эстетическую ценность мифа, эпический герой не восстанавливал бы незыблемость эпического состояния мира. Если бы миф не обнаруживал в историческом событии его деструктивность, романный герой не обретал бы в архетипе моральные силы для преодоления своей исторической безосновности. Такова диалектика эпической эстетики и романной этики, воссозданная в «КДК» сказителем Деде Коркудом. Поскольку эпос возник как памятник устного народного творчества, а роман как продукт письменной индивидуальной культуры, проницательными звучат суждения Камала Мехти оглы Абдуллаева относительно жанрового и мировоззренческого взаимодействия эпического Мифа и романного Письма в «Китаби Деде Коркуд». Растянувшийся на века переход от коллективизма эпоса к субъективизму романа был отмечен утратами и обретениями: утратой эпической непосредственности и обретением романной опосредованности, на новом интеллигибельном уровне возвращающей безосновного романного героя на его вневременную мифологическую родину: «От чего огузы отошли, к чему они приблизились? задается вопросом Камал Абдулла. Отдалившись от мифического мира чистоты и веры, героизма и мужества, они вступили в сложную, упорядоченную, полную психологических перегрузок сферу Письма.< > Огузы не просто и не сразу пришли в мир Письма, а вступили в него, бережно неся в своем сознании часть великого и бесценного опыта Мифа» [1, ]. ЛИТЕРАТУРA 1. Абдулла Камал. Тайный «Деде Коркуд». Баку, Мутарджим, Бондарев А. П. Тема и проблема. Диалогическая поэтика. Теория и история литературы. Учебное пособие для студентов разных специальностей. М., ФГБОУ ВПО МГЛУ, Бондарев А. П. Эпос и роман. Мифология. История. Человек: Литература Великобритании и США. Учебное пособие М., ФГБОУ ВПО МГЛУ, Библия. Первая книга Моисеева. Бытие. 5. Райх В. Психология масс и фашизм. М., АСТ, Шеллинг Ф. В. Философия искусства. М., Мысль, Элиаде М. Миф о вечном возвращении (Архетипы и повторение) //Космос и история. М., Прогресс, Эстетика: Словарь. М., Политиздат,
45 «КИТАБИ ДЕДЕ КОРКУД»: ЭСТЕТИКА ЭПОСА И ЭТИКА РОМАНА 45 Aleksandr Bondarev Kitabi-Dədə Qorqud : eposun estetikası və romanın etikası Xülasə Təqdim edilmiş məqalə eposun estetikası ilə romanın etikası arasındakı dialektin qarşılıqlı təsirindən bəhs edir. Azərbaycanın orta əsr Kitabi-Dədə Qorqud u timsalında bu məqalə dağıdıcı tarixi hadisələrin mifoloji sahəyə təsirinin nəticələrini öyrənir. Zədələnmiş epik bütövlüyün bərpasına duyulan ehtiyac bütün tarixi işğallara müqavimət göstərə bilmək üçün qəhrəmanı öz intellektual analitik bacarıqlarını nümayiş etdirməyə sövq edir. Estetik problemlər və etik yanaşma epik əsərin əsas qəhrəmanını belletrik surətə çevirir. Romanın janrı epik münaqişənin daxilində yaranır. Yeni dövr analitik romanı öz poeziyasında dünyanın epik statusunda itirilmiş cənnətinin təsviri üçün eposa çevrilir. Açar sözlər: Epik estetika, mifologiya, tarixi, təbiət, cəmiyyət, eposun estetik poetikası. Aleksandr Bondarev The Book of Dada Gorgud : Aesthetics of Epos and Ethics of Novel Abstract The article envisages the dialectic interaction between epic aesthetics and novelistic ethics. On the example of Azerbaijani Middle Age poem The Book of Dada Gorgud the article studies the consequences of destructive historical events intrusion into the immutable mythological space. The vital necessity to restitute the shaken epic integrity prompts the hero to demonstrate intellectual analytical ability in order to resist the invasion. However, ethic approach to the aesthetic problems transforms epic protagonist into novelistic character. The genre of the novel germinates within the epic conflict. The New Times analytical novel turns towards epos for drawing in its poetics the lost paradise of epic status of the world. Key words: epic aesthetics, Mythology, History, Nature, society, aesthetics poetics of epos.
46 T Ü R K O L O G İ Y A MİFOLOGİYA МИФОЛОГИЯ MYTHOLOGY HAN WOO CHOI (South Korea) SOME ALTAIC SHAMANISTIC EVIDENCE IN KOREAN Abstract In Korean studies Musok or Shamanism takes an important place. Before Buddhism was introduced into Korean peninsular A.D. through Koguryo which was an ancient Korean state, shamanism was the one and only religion and was in great vogue in the Korean peninsular. There are various evidences showing that Korean Musok was originated from Altaic shamanism and that these two are originally one and the same. This paper, presents some linguistic evidences for the close relationship of the two. These are Altaic shamanistic terms which are found in Modern Korean. Key words: Musok, Shamanism, Korean Shamanism, Altaic shamanistic terminology. The ancient people of Korea worshipped heavenly bodies, and nature such as the sun and the moon. They believed that their royal ancestors were born in mysterious ways, being born of natural objects such as gourd, egg, and even animals. Tangun, the king of sandalwood who was the founder of Kochoson, the first ancient Korean state, was believed to be born through marriage of Hwanung who was the high ascending son of the heavenly god and a woman who became a human through transformation from a bear. Most scholars accept Tangun as a ruler as well as a shaman like many ancient rulers of proto or ancient Korean states. According to a legend, Tangun was said to become a god of mountain after death. Besides Tangun, we can also find easily samainistic evidences in most of the founders of the ancient Korean states. Ancient Korean people also believed in the immortality of the soul, and they buried the dead in large coffins and tombs, with rich personal ornaments to South Korea, Korea University of International Studies, Professor, Doctor. [email protected]
47 SOME ALTAIC SHAMANISTIC EVIDENCE IN KOREAN 47 accompany the never-perishing spirits in the long travel to the other world of the dead. For this reason they believed Mudang or Shaman uttered words of the spirits. This shamainstic tradition has survived from the proto or ancient Korea to the present day Korea, dispite the dominance of several major religions such as Buddhism and Confucianism which opposed shamanism, for over years in Korean history. In modern times, regarding the ancient religion of Korea, Musok (Ɛѱ) or shamanism, many studies have been made since the publication of H. B. Hulbert&#;s article titled "The Korean Mudang and Pansu" in the Korean Review in In s, Korean native scholars such as Nam-Sun Choi, Nyung-Hwa Lee and Cha-Ho Sin started to study Musok or Korean Shamanism. At the same period, Japanese scholars also begun to be interested in the ancient Korean religion. Most of the Korean scholars have tended to relate Musok to the shamanism of northern tribes (i.e., Central Asian and Siberian tribes). On the other hand, C. A. Clark, the author of the book &#;Shamanism: religion of Old Korea&#; (), was the foreign scholar to consider Musok in connection with Siberian shamanism for the first time. Nevertheless, there were few scientific works in Korea which studied closely the relationship of Korea and Altaic Area (i.e., Central Asia and Siberia) in terms of shamanism. In this respect, Si- In Park&#;s comparative studies of Ancient Korean and Altaic legendary literatures or myths concerning the founders of Proto or ancient Altaic states is highly evaluated. There are various evidences showing that Korean Musok was originated from Altaic shamanism and that these two are originally one and the same. In this paper, I would like to present some linguistic evidences for the close relationship of the two. These are Altaic shamanistic terminologies which are found in Modern Korean. 1. Abaci &#;bogy&#;: Kashgari Mahmud explained in his dictionary that to frighten a child one said abači keldi! &#;the bogy has come!&#;. This word is found in Yakut in the forms of abasy and abassy meaning &#;an evil spirit, spirit of the dead&#;. In Korean there is the word ebi meaning &#;bogy or the like&#;. This word is said to frighten a child or to give a warnning to a nauty child. In relation to this word, there are some words in Mongolian; Mo. abla- &#;to allure, to hurt through magic incarnations&#;, abtai &#;possessing the gift of witchcraft&#;, abagaldai &#; a shamanistic idol, mask representing a shamanistic god&#;. From these Mongolian forms, we can assume *ab as the root of the word. The Korean form ebi probably comes from *abi which consists of the root *ab and the denominal noun suffix {-i}. 2. Baksi &#;a male shaman&#;: In Turkic this word appear in Uygur for the first time meaning &#;(Buddhist) religious teacher&#;. In Chagatay this word means &#;scribe; surgeon&#;. Among modern Turkic languages, while Uygur and Yakut call a male shaman &#;oyun&#;, Kazakh and Kyrgyz people call bakşı. In Manas epic, the phrase kara bakşı appears. In Turkmen, this word means &#;saz singer&#;. This word
48 48 HAN WOO CHOI occurs in Korean too in the form of baksu meaning &#;a male shaman&#;. Mongolian gives &#;teacher&#; for the meaning of the word. It is interesting that Korean and south-eastern languages of the Turkic language group, i.e. Kazakh and Kyrgyz has the same meaning of the word. For the etymology of the word, for the first time Yule ( ) proposed that the word was the Turkish and Persian corruption of Bhikshu, the proper Sanscrit term for a Buddhist monk. Radloff (IV. ) said in his dictionary that the word was derived from the Turkic verb bak- meaning &#;to look at&#;. However, Radloff&#;s theory is nothing but a folk etymology, for there is no deverbal noun suffix such as {-şı} in Turkic. Laufer ( ) argued that the word was borrowed from the Chinese word bakši ǚ. Ramstedt ( 73) related this word to Sino- Korean baksa ǚ meaning &#;a learned man, a doctor&#;. 3. Kam&#; a shaman; a ruler&#;: Among titles of Silla which was an ancient states of Korea, we can find kam 監 (ACh. kam&#;, Sino-Ko. kam) in the titles of high ranking officials such as 大監, ё 監, 監, etc. While, in these examples, 大, ё, and are being used as adjectives which mean big, small, and a younger brother respectively, 監 (kam) is a Chinese transliteration of the word kam. In my opinion, kam is one and the same with ancient Turkic Kam designating &#;shaman&#;: Uyg. qam &#;sorcer&#;, MK qam id., Chag. qam &#;physician, healer, sage, wise man&#; [2,]. In Middle Turkic, this word was used as a verb with the denominal verb suffix {la-} meaning &#;to practice medicine, to heal&#; which was probably developed from &#;to act as a kam, to make magic&#;. Interestingly, Middle Turkic Kuman gives &#;a female shaman&#; for the meaning of the word. From the Turkic meaning, we can deduce that one of the major role of kam was to act as a healer. This role of kam or shaman is seen often in both Korean shaman mudang and Turkic shaman kam. In this respect, Ramstedt ( 90, 71)&#;s theory that this Turkic word was borrowed from the Chinese word 監 (ACh kam&#;) meaning &#;to inspect&#; is incorrect. On the other hand, as is seen, in the early shamanism of Altaic Area, shamans or kams acted not only as healers or spiritual doctors but also were engaged actively in politics as politicians or rulers. Many times shamans ruled over their communities as sages or wise counsellors who had the greatest political power. It is well known that Tangun ( 檀君 ), the founder of Kochoson, was a ruler as well as a shaman. This was to reflect the primitive theocratic system which was very common in ancient primitive societies. In connection with this fact, it is not surprising that the last ruler of Kochoson, who ruled in the second century B.C., had ugǝ meaning &#;sage, wise man&#; as his official title. This word was borrowed from Turkic öge having the same meaning. The Turkic word öge was derived from the verb ö- &#;to think of&#; with the deverbal noun suffix {- ge}. This word was also used as a ruler&#;s title in ancient Turkic: Uyg. Baga Tarkan Öge, El Ögesi [, ].
49 SOME ALTAIC SHAMANISTIC EVIDENCE IN KOREAN Kow &#;an evil spirit of nightmare&#;: In Modern Korean kawi is a shamainstic word designating an evil spirit which obsesses man by way of nightmares. This word is attested in Middle Korean in the form of kʌo. From this form, we can understand that Modern Korean kawi consists of two morphems, kaw and {-i} which is a denominal noun suffix very common in Korean. This shamanistic terminology is found in Oghuz dialect of Middle Turkic in the form of kowuč or kowuz. Kashgarli Mahmud gives &#;the symptoms of demonical possession&#; for the meaning of the word in his dictionary. He gives some explanation about the use of the word; the victim is given treatment, cold water is thrown in his face, and at the same time the words kowuč kowuč are recited in order to expel the evil spirit, then he is fumigated with rue and aloes-wood argues that this word was derived from the Turkic verb kow- meaning &#;drive out, expel&#; with the deverbal noun suffix {-uč} or {-uz} [, ]. However, Dankoff&#;s theory is not convincing from the facts that not only the suffix {-uč} or {-uz}, which is rare in Turkic, is always used with an intransitive verb unexceptionally but also that semantic connection between &#;the symptoms of demonical possession or the like&#; and &#;drive out&#; is very slim. From the point of view that the Korean word kawi or kʌo is not a verb but a noun, we can suppose two different possibilities for the word; First possiblity is that it consists of the noun *kowu and the diminitive suffix {-č}, and second is that it used the noun *kow and the verb uč- together. While, in case of the former, the word means &#;an evil spirit exercising the demonical power of possession&#;, the latter case means &#;go away! evil spirit&#;. In my opinion, the latter one is more likely than the former. On the other hand, among the Korean forms, kawi was probably developed later. The form kawi was made this way; at first the denominal noun suffix {-i} came to the noun kʌo and then kʌo became kawi by regressive assimilation rendering the vowel /ʌ/ in the first syllable into the unrounded vowel /a/ under the influence of /i/. 5. Kut &#;an exorcism of shaman or Mudang, a shaman ritual&#;: This terminology is very common in Altaic languages. In Turkic this means &#;the favour of heaven&#; originally in a rather mystical sense, thence, less specially &#;good fortune&#; and the like, and thence, more generally, &#;happiness&#; []. In Mongolian, the word appers in the form of kutuγ meaning &#;sanctity, happiness, benediction&#;. [9,]. The Mongolian form consists of kut and a denominal suffix {-uγ}. While there is xuturi in the same meaning, the similiar form with kut is xutu meaning &#;demon, evil spirit&#; in Manchu. The word occurs in Korean in the form of kus meaning &#;an exorcism, a shaman ritual&#; (Ramstedt ). This Korean form probably comes from kut. By the way, it is difficult to disclose the way of borrowing of the word among Altaic languages. However, when considering both the form and the meaning, I reckon that the word kut was passed from Turkic into the other Altaic languages including Korean. From the meaning of Ancient Turkic we guess that in Korean the word originally means &#;a shamanic performance for benediction&#;. This meaning
50 50 HAN WOO CHOI must be secondary when comparing with the Turkic one &#;benediction, happiness&#;. This word probably was borrowed directly into Korean from Turkic in the very early stages. On the other hand, it is very interesting that this word means &#;spirit of the dead&#; in Yakut in Siberia. [, ]. 6. Pudak &#;the obstacles laid on the way to Erlik Khan, the supreme god of the Underworld or Hades&#;: According to Altai shamanism, there is Erlik Khan in the Underworld or Hades being opposed to Bai Ülgen, a supreme god of the heaven. Although Bay Ülgen is one of the supreme gods in the heaven, he is not the absolute god. According to Altai shamanism, Tengere Kaira Khan is considered to be the absolute god among gods of the heaven. Bai Ügen seems to be a god of abundance. Through a shamanic ritual, Altai kams or shamans would descend to the Underworld where Erlik Khan rules over with the absolute authority. To reach Erlik Khan, shamans must pass through seven obstacles which are laid in the seven stairs on the way to the Underworld. Altai people call the obstacles pudak [4, ,]. This shamanistic word also appears in Yakut in the form of buudak in the same meaning &#;obstacle&#;. The word pudak occurs in Korean shamanism. There is an exorcism of shaman called pudak- kǝri performed for the purpose of healing a victim from a disease. In the exorcism of pudak-kǝri, shaman prays for the patient after offering a chicken as a sacrifice. After the prayer, shaman takes the sacrifice to bury it in the ground. The word kǝri in the compounded word pudak-kǝri means a scene of the exorcism preformed by mudang or a Korean female shaman. 7. Tarkan &#;smith, craftsman; a title of Ancient Turkic ruler&#;: In Turkic, even though this was a high title probably carring administrative responsibility, it was not peculiar to the Royal family like tegin and šad. This title cannot be traced in Turkic after the 11th century. This occurs in the form of darxan in Mongolian where it means &#;a person exempt from ordinary taxation&#;. This word was borrowed into Chagatay probably from Mongolian. In his dicitonary, Sanglax stated a person of the title to be a person who is exempt from all government taxes. According to Sanlax, one who has the title can attend the royal court with special permission and can commit up to nine offenes without being called to account. In Manas, an epic of Kyrghyz, the word appers in the form of darkan, meaning &#;smith&#; which was probably borrowed from Mongolian. On the other hand, this word or title has been used to designate &#;smith, craftman, artisan&#; besides &#;person free from taxes and official duties&#; in Mongolian. Consequently speaking, I think this meaning was original, even though the meaning was seen even later in Mongolian manuscripts. In addition to these meanings, Lessing gives an additional meaning for the word &#;area or place set aside for religious reasons and therefore inviolable&#; in his dictionary. This word also has been used as an adjective meaning &#;sacred, celebrated&#;. This fact
51 SOME ALTAIC SHAMANISTIC EVIDENCE IN KOREAN 51 indicates that tarkan or darxan had some kind of relationship with a primitive religion or shamanism. Here we can understand the reason why darxans were exempt from taxes and official duties. This was because they were engaged in religious affairs. In relation to this, Yakut&#;s common saying that a smith and a shaman are one and the same group is very notable. When seeing a good girl, Yakut people even say that she would make a good wife of either smith or shaman. In Yakut shamanism, smiths are believed to have the power to heal and prophesy [8,]. Yakut Dolgans believe that, because smiths always keep their souls in the flames, shamans cannot swallow souls of smiths. But they believed that smiths can burn souls of shamans [12, ]. According to a Yakut mith, smiths inherit their skills from an evil god K&#;daai Maqsin. K&#;daai Maqsin can deal with shamans as well as iron. Thus he is very famous as the teacher of smiths [12,]. Coming to the etymology of the word tarkhan, we can find some derivations in Mongolian; There are darxad and darxaci which are nouns. While darxad forms a plural with the plural suffix {-d}, darxaci, meaning smith or craftsman, comes from *darxa with the denominal noun suffix {-ci} designating occupations. In addition to these, there is the verb darxala- meaning &#;to do the work of a smith, a craftman or an artisan; to exempt from taxes and official duties; to set aside as sacred&#;. This verb consists of the noun *darxa and the demoninal verb suffix {la-}. On the other hand, there is the verb tarku- meaning &#;to heat a piece of iron in the flames&#; in Korean. Besides this verb, there is the homonym meaning &#;to deal with a thing, matter or sombody&#; in Middle Korean. I think these are of the same origin. The latter meaning was probably developed from &#;to deal with a piece of iron or metal&#;. Probably the Korean word tarku- and Turkic tarkan or Mo. darxan are all of the same origin. REFERENCES 1. Анокин А.В.(). Материалы по шаманству и алтайцев, собрание во время путеществий по Алтаю в гг. по поручению Русского Комитета для изучения Средней и Восточной Азии. Ленинград. 2. Clauson Gerard (). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. 3. Dankoff, Robert (). Mahmud al Kashgari, Compendium of the Turkic Dialects. 4. Eliade Mircea (). Shamanism-Archaic Techniques of Ecstasy. 5. Harva Uno (). Die religiösen Vorstellungen der altaischen Völker. Helsinki. 6. Inan, Abdulkadir (). Tarihte ve Bugün Şamanizm - Materyallar ve Araştırmaları. Ankara. 7. In-Hoe Kim (). Hankuk Musok Youngu. Seoul. 8. Jochelson, Waldemir I. (). The Yakut. AMNH Anthropological Papers XXXIII. 9. Lessing Ferdinand (). Mongolian-English Dictionary. Kil-Sung Choi (). Hankuk Musogu Yongu. Asea Munhwa Sa. Seoul. Ögel Bahaeddin (). Türk Mitolojisi. TKK. Ankara.
52 52 HAN WOO CHOI Popov, A.A. (). "Consecration Ritual for a Blacksmith Novice among the Yakuts". JAFL, XLVI, , July-Sept. , pp Sandschejew Garma (). "Weltanschaung und Schamanismus der Alaren-Burjaten," translated from Russian by R. Augustin, Anthropos, XXVIII, pp Tae-Kon Kim (). Hankuk Musok Yongu. Kyung-Hee University. Seoul. Koreya dilində altaycadan gəlmə şamanizm ünsürləri Xülasə Han Vu Çoi Koreyaşünaslıqda musok və ya şamanizm çox mühüm yer tutur. Bu, milad I ci ilində büddizmdən əvvəl Koreya yarımadasında qədim Koreya dövləti olan Koquryo vasitəsilə təqdim olunmuşdur. Şamanizmin yeganə din olduğu Koreyada bu din də məşhur olmuşdur. Koreya musokunun Altay şamanizmindən yarandığını və onların hər ikisinin mənşəcə eyni olduğunu sübuta yetirən müxtəlif faktlar vardır. Bu məqalədə mən onlar arasında sıx əlaqənin olması ilə bağlı bəzi linqvistik sübutlar təqdim etmək istərdim. Bunlar müasir Koreya dilində tapılmış altayca şaman terminologiyalarıdır. Açar sözlər: Musok, şamanizm, Koreya şamanizmi, altayca şaman terminologiyası. Признаки алтайского шаманизма в корейском языке Резюме Хан Ву Чой В работе над корейской темой особое место занимает мусок (шаманизм). Корейский полуостров узнал о шаманизме еще dv до буддизма, в г. до н.э. посредством Корейского государства Когурьо. Шаманизм, являющийся единственной религией Корейского полуострова, был достаточно популярен в этот период. Существуют различные доказательства относительно того, что корейская традиция мусок исходит от алтайского шаманизма и что это одна и та же вера. В данном исследовании хочу представить вашему вниманию некоторые лингвистические аргументы, указывающие на тесные связи между двумя религиями. Эти доказательства в современном корейском языке присутствуют как шаманистские термины. Ключевые слова: мусок, шаманизм, корейский шаманизм, термины алтайского шаманизма.
53 T Ü R K O L O G İ Y A MÜZAKİRƏ ОБСУЖДЕНИЯ DEBATES FİRUDİN CƏLİLOV (Azərbaycan) LEMNİ YAZISININ MƏNŞƏYİ HARA APARIR? Xülasə Bu gün Ege dənizində Yunanıstan ilə Türkiyə arasında olan Lemni (Lemnos) adası vaxtilə Troya sərhədinə yaxın idi. Antik dövr yazıçılarının qeyd etdiklərinə görə, burada ellinlərdən öncə pelasklar yaşamışlar. Balkan yarımadasından, Yunanıstandan və Anadoludan vaxtaşırı gələn işğalçı orduların hücumlarına məruz qalan Lemni qədim Aralıq dənizi ətrafına yayılmış mədəniyyət mühitində inkişaf edirdi. Adadan tapılan kiçik yazı nümunələri burada m.ö. I minilliyin ortalarına qədər finik və türk əlifbaları ilə eyni mənşəli yazıdan istifadə olunduğunu göstərir. Açar sözlər: Lemni yazısı, türk əlifbası, yazı sistemləri, yazı nümunələri. Bu gün Ege dənizində Yunanıstanla Türkiyə arasında olan Lemni (Lemnos) adası vaxtilə Troya sınırına yaxın idi. Antik çağ yazarlarının qeyd etdiklərinə görə, burada ellinlərdən öncə pelasklar yaşamışlar. Balkanlardan, Yunanıstandan və Anadoludan vaxtaşırı gələn işğalçı orduların hücumlarına uğrayan Lemni qədim Aralıq dənizi ətrafına yayılmış mədəniyyət mühitində inkişaf edirdi. Adadan tapılan kiçik yazı örnəkləri burada m.ö. I minilliyin ortalarına qədər finik və türk əlifbaları ilə eyni mənşəli yazıdan istifadə olunduğunu göstərir. Adanın cənub-şərqində Kamini bölgəsindəki kilsə divarında hörgü daşı kimi istifadə olunmuş daşların arasından ci ildə tapılan Lemni bəngüdaşı və onun yaxınlığında üzə çıxan başqa yazılı daş şərti olaraq lemni əlifbası adlanan və qədim türk əlifbası ilə etrusk əlifbası arasında yer alan yazı türülə yazılmışdır. Hazırda m.ö.vii-vi əsrlərə aid edilən bu yazılar Afina Milli Muzeyində saxlanır və onların yazılma tarixi adanın yunanlaşmasından öncəyə aid edilir, bu da Lemnosun Afinaya birləşdirildiyi cu ildən öncədir. Azərbaycan, Bakı Avrasiya Universiteti, Filologiya fakültəsi, professor. [email protected]
54 54 FİRUDİN CƏLİLOV Herodot yunanlardan öncə Lemnos adasında pelaskların (Πελασγοι), Fukidid isə tirsenlərin (Τυρσενοι) yaşadığını yazmışdır. O çağın yunan yazılarında tirsen və etrusk adı sinonim işlənirdi. Görünür, dəniz xalqları sırasında hər iki boyun (plst, trs) adı keçdiyi üçün pelasklarla tirsenlər eyni boylar olmasa da, onların qohum boylar olması şübhə yaratmır və Lemni yazısı da bunlardan birinə aid ola bilər. Tövrat da Yafəsoğulları sırasında qamər (kimmer) və trs (tiras) qardaş sayılır [6,]. Təbəri də türk-xəzər boylarının tiras (tireş) soyundan törədiyini yazır [5,]. Başqa bir ehtimala görə, lemni yazısı saqa (skith) və ya qamər (kimmer) boylarının Anadoluda m.ö.vii əsrin ortalarında apardığı savaşlarla bağlı ola bilər. Çünki VIII əsrin sonlarından Kiçik Asiyaya gələn qamərlər burada bir neçə bölgəni ələ keçirmiş, də Friqiya dövlətini dağıtmış, 20 il sonra Lidiya çarını öldürmüşdülər. Həmin ildə () qamər elbəyi Tuğdam öz oğlu Sandak-şat əri assurlarla savaşa göndərmişdi, həmin savaşla bağlı Assur çarı Aşşurbanipala aid yazıda belə deyilir: Mən Tugdammenin qüvvəsini dağıdacağam, meydanda onu əvəz edən, onun belindən gələn oğlu Sandak-şat-ru əzəcəyəm [8,]. Bu olaydan il sonra (da) Azərbaycanın Urmu gölünəcən ərazilərini Xəzər elinə bağlayan xəzər ordusunun komutanı da şad idi. Bu tarixi olayı xatırlatmaqda məqsəd saqa-qamər boylarında elbəy-xaqan oğullarına verilən şad tituludur və Lemni daşlarındakı yazıların hər ikisi də məhz bu şad titulu (ünvanı) ilə bağlıdır. Bu baxımdan, adada tapılan yazının hərf fərqi ilə etrusk yazılarına yaxınlığı onun tirsen (etrusk) dilində olması ehtimalını önə çıxarırsa, o dövrün tarixi olayları da saqa-qamər versiyasını ortaya qoyur. Əslində isə, bu baxışlar bir-birini inkar etmir, əksinə, özünə rasena (aras-ena) deyən etruskların kənardan tirsen adlanması və tirsen-qamər bağı söhbətin qohum boylardan getdiyini göstərir. Yazıların oxunuşuna keçməzdən öncə bir-iki texniki məsələni çözmək gərəkir, belə ki, epitafiya xarakterli bu yazılar sağdan sola yazılsa da, sətirlərdən bəzilərinin soldan sağa yazılması 2-ci yazıda aydın görünür. Bu baxımdan yazılı daşlardan birincisini A, ikincisini B həfi ilə işarə edib, yazının texniki yönlərini
55 LEMNİ YAZISININ MƏNŞƏYİ HARA APARIR? 55 aydınlatmaq lazım gəlir, çünki yazını oxumaq istəyənlərin çoxu buradakı bəzi çətinliklərlə qarşılaşmışlar. Birinci yazılı daşda (A) üç sətir vardır, bustrofedon yöntəmli sıralanma ilk sətirlə sonrakı iki sətirin başayaq düşməsinə səbəb olmuşdur: İkinci yazıda (B) şəkil boyunca yuxarı uzanan üç vertikal sıra sağdan sola, onların arasında yerləşən orta yazıda isə beş horizontal sətir hər iki istiqamətdə bustrofedon üsulu ilə yazılmşdır: Hər iki yazıda əksər tədqiqatçıların düzgün qəbul etdikləri hərflər çox aydın seçilir, yalnız ikinci (B) yazının sonluğunda iki işarə yanlış olaraq, düz xətt kimi alqılanmış və işarəsilə verilib, s, i kimi oxunmuşdur. Ancaq yazının daş üzərindəki cizgisinə diqqətlə baxanda bunlardan birinin th səsini bildirən dairəvi işarə olduğunu, digərinin də l hərfinin yuxarıda birləşən iki xəttindən birinin pozularaq yerində nöqtələr qaldığını görmək olur, bunlar sondan 2-ci və 9-cu işarələrdir. Beləliklə, əvvəlcə (1) asmthrsnasp və aimthrsnaip kimi oxunuş işarəni dəqiqləşdirəndə (2) athmtrsnalp kimi oxunur:
56 56 FİRUDİN CƏLİLOV Lemni yazılarının tapılmasından bir əsrdən artıq müddət keçsə də, onun şifrəsi hələ açılmamışdır. Doğrudur, elmi ədəbiyyatda lemni yazısında istifadə olunan əlifbanın etrusk əlifbası ilə eyni olması qənaəti vardır. Bu, bir-iki hərf istisna olmaqla. məsələyə düzgün yanaşmadır, lakin bu yanaşmada yazıların oxunma qaydası yanlış yöndədir. Belə ki, etrusk yazılarının oxunuşunda özünü göstərən qüsurlar, etrusk yazı qaydalarının (imla qaydası) nəzərə alınmaması lemni yazılarının oxunmasında da təkrar olunmuş, hər kəs öz bilik dağarcığı ilə yazıları oxumağa çalışdığından iki-üç sətirlik bu yazının ortaya çıxan oxunuş variantları onu oxuyanların sayı qədər olmuşdur [3]. Lemni yazısından bəhs edən yazarlar onun transkripsiyasını fərqli verdikləri kimi, onu müxtəlif dillərdə oxumağa da cəhd etmişlər [4]. Burada həmin oxunuşlardan ətraflı söhbət açmağa imkan yoxdur, əslində, buna heç lüzum da yoxdur. Sadəcə, bu fərqləri görmək üçün birinci (A) və ikinci (B) yazını vaxtilə protolatınca oxumaq istəyən Nikola Densuşianu ( ), sonralar alban dilində oxumağa çalışan Nermin Vlora Falaschi və türk dilində oxumağa səy göstərən Polat Kayanın transkripsiyasına baxmaq kifayətdir: (A) Birinci yazı: (seafoodplus.infoşianu) eolai fi focia siale zeronaith e fistho tof eromarom earalio zivai eptezio arai tan foce zivai afiz sialhviz maranm afiz aomaith (seafoodplus.info) si fai a fes zi arkh fis marakhn a fis a o nai ron haran o si fai epi e zi o ar ai tikh hoke lot ai fsi hoki as i ape zero zai h e fis th h t h fer o na (seafoodplus.info) hatapasaqss : apatakas ançasape : serata sasata : eqesenç tata : tataqer atana eratam : harapasata : ssaqas : epetesste : aras : tas 50? : apatake : ssaqas : aqass : ançasap sçekess : apam kam : aqass : atamas (B) İkinci yazı: (seafoodplus.infoşianu) eolai na foth ziazi maraz mav sialhveiz afiz e fistho zeronaith zivai famala sial zeronai morin ail a cer taf arzio
57 LEMNİ YAZISININ MƏNŞƏYİ HARA APARIR? 57 (seafoodplus.info) zi a zi maraz maf zi arkh feis a fis e fis th h zer o nai th si fai aker taf ar zi th fama pa zi ar zer o nai mori na ip hopaie zi math h th (seafoodplus.info) hatapase :s: anaapatata aker: takarsste qam. apa. ançasap: serata anasamata eresenasap ançasass: qam :s. apam: ançasap sçekess.s: aqas: seqssençtata serata anasata ssaqas Göründüyü kimi, hər üç oxunuş variantında transkripsiya ilə yanaşı, sətirlərin ardıcıllığı və sözlərin sırası da fərqlidir. Son vaxtlar daha çox yayılıb qəbul edilən və etrusk dilinə aid dərsliklərdə yer alan transkripsiya isə belə verilir. (Sətirləri asan oxumaq üçün sözlər soldan sağa sıralanmışdır): A) hopa svss : f oks assa pe : sero nash : evss ho : tove roma ssvas : avss : ssa px vss : mara kn : avss : atmas rom : harapso : ssvas : ep tesso : aras tss : f oke B) hopase : s : navthth: ssass : mara. s : mav : ssa px ves. s : avs : evssth : sero nas th : ssvas : aker : tavarssth : van : apa. ssap: sero nas morsnas p Doğrudur, burada sıralanma düzgün müəyyən edilmiş və qara hərflə verdiyimiz apa, mara, aker, atmas, aras sözlərinin transkripsiyası doğru verilmişdir, lakin bütün əvvəlki variantlarda olduğu kimi, yazıların buradakı oxunuşu da gerçək durumu əks etdirmir, çünki sözlərin sınırını bəlirləyən durğu işarəsi (Z) səs kimi sözün tərkibində verilmişdir. Örnəyin; ssvas : avss : ssa px vss : ssass : Göründüyü kimi, bu sözlərdə s hərfi digər hərflərin ümumi sayından çoxdur və 5 sözdə 6 artıq s işarəsi vardır. Bu qədər fərqli oxunuşları ortaya çıxaran araşdırıcıların əksəri sanki müxtəlif mətnlər üzərində işləmişlər. Qeyd: Son vaxtlar lemni yazılarını belə transkripsiya edənlər də var: A) hulaieš : naφuθ : šiaši maraš : mav sialχveiš : aviš evisθu : šerunaiθ šivai aker : tavaršiu vanalasial : šerunai : murinail; B. hulaieši : φukiasiale : šerunaiθ : evisθu : tuveruna rum : haraliu : šivai : eptešiu : arai : tiš : φuke šivai : aviš : sialχviš : marašm : aviš : aumai
58 58 FİRUDİN CƏLİLOV Hər iki yazıda işlənən hərflər əsasında tərtib olunan lemni əlifbası etrusk əlifbasındakı hərflərlə eynidir, yalnız etrusk yazılarında kh [x], i səslərini bildirən hərflər burada Göytürk yazılarında olduğu kimi, ç, s/ş səslərini bildirir: Göründüyü kimi, lemni yazısı etrusk və göytürk yazıları arasında olan bir əlifba ilə, həm də etrusk-göytürk yazılarında zəif görünən, lakin lemni yazılarında daha qabarıq olan orfoqrafiya (imla) qaydası ilə yazılmışdır. Belə ki, burada söz və söz birləşmələri birdən üçə qədər nöqtələrlə və Z işarəsi ilə ayrılmış, hətta bir neçə yerdə bu işarə iki tərəfdən nöqtələrlə Z şəklində yazılmışdır. Lakin yuxarıda verilən nümunələr göstərir ki, lemni yazılarını oxumaq istəyənlər bu durğu işarəsini yanlış olaraq sözün bir hissəsi kimi z//s səsi ilə oxuyurlar, ona görə də etruskologiyada hələ də davam edən həmin metod yazıların şifrəsini açmağa mane olur [, ]. Bu yazılarda yalnız a, e saitlərinin verilməsi yazıda qeyd olunmayan başqa saitlərin bərpa olunmasını ortaya çıxarır. Deyilənləri nəzərə alanda lemni yazılarının transkripsiyası və fonetik oxunuşu belə olur: A) ğthpase Z phthksa Z sape Z erthma şd : egs Z dth : tthg erthma Z sgas : ags Z : Z sapçgs Z : mara qm: ags Z athmas rthm ğarapsth : Z sgas : elte Z şth aras l 41 : phthke. Ağıtpaşe; pitiksa sape, eratma şad egis dut tetig eratıma sugas agıs, sapçı ges, mara qam, agıs atmas ertim ğarapustu sugas elte şat aras, il 41 bitke. B) ğthpase Z napthd Z sap mara Z mag Z sapçges Z: ags Z egs Z dth Z er athna şd. Z sqas aker : tagar. Z şth. qam. apa Z sap Z erthna thm thrsnalp. Ağıtpaşe; ona pitid sap, mara mag, sapçı ges, agıs egis dut er atına şad, suqas aker tagar şat qam-apa sap erthna, thm thursun alp. Dili məlum olmayan yazıların şifrəsini açmaq üçün etimoloji ya da kombinator metoddan istifadə olunur. Lemni yazılarını oxuya bilmək üçün hər iki metodu sınaqdan keçirməyin yararı vardır. Bunun üçün kombinator üsulla bir neçə sözün semantikasını müəyən edəndən sonra etimoloji yozuma keçmək gərəkir. Yazılarda boy və şəxs adları kimi bəzi onomastik sözlər (sgas, aras, qam apa, aker tagar, tursun alp) diqqəti çəkir. Belə ki, sgas sözü hər iki yazıda keçir, hələlik bu sözün çuvaş boyadının qədim sugas forması [sugaş//şugaş] olacağını ehtimal etmək olar. Çünki çuvaş dilində sugaş > çuvaş fonetik dəyişməsində baş verən g//ğ > v, s//ş> ç səsdəyişmələrinin bənzəri bağır (baqır) > pĕver və
59 LEMNİ YAZISININ MƏNŞƏYİ HARA APARIR? 59 baş//bas > puç kimi başqa çuvaş sözlərində özünü göstərir, əslində, sgas sözü etrusk yazısında svas kimi də oxuna bilir. Bu yorumu gözardı etmədən, başqa bir baxışa da yer vermək gərəkir, çünki bu yazının tarixi Saqa çağına və saqa-qamər boylarının Anadoluya koç dönəminə aiddir, bu baxımdan sgas sözünün saga(s) kimi oxunması variantı ortaya çıxır, ancaq hələlik sugas variantına üstünlük verilir, çünki saqas variantında olan son [s] səsi saqa etnonimi üçün şübhə yaradır. Bu yozum yazıdakı Sugas eli, sugas ağzı deyimlərinə aydınlıq gətirir, ags (ağız) sözünün semantikası da aydınlaşır. Hər iki yazıda bir neçə dəfə işlənən ags sözünü avs, aviš, afiz, aqas, αfιζ şəklində oxuyub ona müxtəlif mənalar vermişlər. Kombinator metodla bu sözün dil anlamına uyğun gəldiyini görmək olur: sugas agıs sugas dili, agıs atmas dildən düşməz. Etimoloji metod da ags şəklində yazılan leksemin ağız sözü olduğunu ortaya qoyur. Bu yazılarda dil, danışıq mənasına uyğun gələn agıs (ağız) sözü bu gün də Anadoluda dialekt anlamında işlənir. Birinci (A) yazıda ağızatmaz deyimindən sonra yazılmış rthm sözü qədim türk dilində və yazılarında çox işlənən idi köməkçi feilinin ertim formasıdır: ağızatmaz ertim dildən düşməz idim. İkinci (B) yazılı daş üzərində şəkli çəkilmiş adamın adının Aker Tagar olduğunu düşünmək olar. Qazaxların soykökü mifində arqın, nayman, kerey, qıpçaq, konqrat boylarının soybabası sayılan Akares Kazak oğlu bu adla uyuşan ad daşıyır [7,]. Məşhur Çanaqqala savaşında ci alay komandanı Yarbay Şefik də Aker adı ilə tanınırdı. Etrusk (Toskana) elindən danışan antik çağ yazarı Ager adını çəkir. Göründüyü kimi, lemni yazısında keçən Aker adı etrusk və türk şəxs adları üçün yad deyildir. Etruskların özlərinə rasen (əslində, araz-en) deməsi 1-ci yazıda etrusk anlamında olan aras sözündə əks olunmuşdur: ğarapustı suqas eltə şat aras. Yazıdan aydın olur ki, aras soyundan bu ərdəmli, cəsur (şad) döyüşçü o çağlarda yerini müəyyən edə bilmədiyim Sqas (Saqas? Suqas?) elindən imiş. Suqas elinin qaradumanlı təyini isə ğarapustı sözüdür. Qədim türk yazılarında yazı-kitab anlamında olan bitik sözünün kökündə duran bit- (bitmək, bitirmək) feili epitafiyalarda geniş işlənir. Vaxtilə aramey dilinə də keçən petqa sözü o dildə abidə anlamında işlənirdi. Bəngüdaş yazıları çox vaxt bitdi, bitidim (bitirdim) sözlərilə yekunlaşır. Lemni (A) yazısı da bitke sözü ilə bitir. Etrusk dilində III şəxsin təkini bildirən -ke şəkilçisi ilə işlənmiş pitke sözü lemni yazısında bitdi anlamındadır. Etrusk yazılarında da piti (biti) sözü görünür, belə ki, Latına Tin (tanrı) yazısı (bitiyi) anlamında belə epitafiya vardır: LATINA : PITI TINAL (TC ). Qeyd: Qarabağda çən-çiskin anlamında püsəngi sözü işlənir. Homer yazıların tapıldığı Lemnos adasının özünü dumanlı, limansız epitetləri ilə verir (İl. XXIV, ).
60 60 FİRUDİN CƏLİLOV Lemni yazısında bitke sözündən başqa bir də pitiksa sape deyimi keçir. Buradakı sape sözünün hansı anlamı daşıması onun pitiklə yanaşı işlənməsi ilə aydınlaşır. Bunu yoxlamaq üçün başqa sözlərə də baxmaq olar. Sevmək sözünün qədim səb forması, sıra, sıralama anlamında sap sözü vardı, Antik çağda Trakiya kökənli bəzi boylara Lemnosda sape deyilirdi, ancaq bu sözlərin heç biri mətnə uyğun gəlmir. Azərbaycan türkcəsində sinonim qoşa söz kimi söz-sav deyimi vardır. Qədim Irk Bitik əsərində söz, dua anlamında sab, xəbər gətirən, sözçü anlamında sabçı sözləri işlənir. Lemni yazısında sap, sape, sapçı şəklində yazılmış sözlərin kombinator metodla yozumunu vermək üçün onların hansı sözlərlə yanaşı işlənməsinə baxmaq gərəkir: pitiksa sape; sapçı ges; qam-apa sap. Göründüyü kimi, burada sözün sıralanıb yazılması, sabcı kəs (sözçü birisi), Qam-Apanın sözü (buyuruğu) deyimləri ortaya söz (sab) anlamını çıxarır. "Qam-Apa sabı" kimi Tonyukuk yazısındakı (38) "Apa-Tarkan sabı" da söz işmarışıdır. Hər iki yazının müqayisəsi göstərir ki, onları eyni adam yazmamışdır, çünki bəzən həm eyni sözün yazılışında, həm də eyni sözlərin sıralanmasında fərq görünür. Belə ki, hər iki yazı eyni sözlə (ğthpase) başlanır, lakin 1-ci yazıda bu sözün son hərfi və ayırıcı işarəsi aydın yazılmayıb, ancaq o biri yazılışla onu bərpa etmək olur. Daş üzərində cızılan işarələrdə belə hallarla çox qarşılaşırıq. Yazıların bu ilk sözünü hulaieš, hatapase, eolai, hopase və başqa şəkillərdə oxumuşlar. Lemni yazısında çuvaş dilinin qabarıq görüntüləri ğthpase sözünün çuvaşca xăt (qut) və puç (baş) sözlərindən ibarət olub, qutlu başlıq anlamında işləndiyini düşünmək olardı, lakin yazıların başında gələn bu sözün tərkibində sami dillərdən alınma xətt sözü olacağı da istisna deyil və bütöv sözün xətbaşı deyimi olması mətnə uyğundur, çünki xətt sözü yazı anlamında işlənmişdir. Firdovsinin Şahnamə əsərinin Bombey əlyazmasında yabqu (türk) boyunun əlifbası anlamında xətte-yabğu deyimi keçir. Ancaq lemni yazılarının xətbaşı yönəltici sözü ilə başlanması istisna edilməsə də, türk ağıtının (epitafiyanın) elə ağıt sözü ilə başlaması daha gerçək görünür. Bu sözün ilk işarəsi bəzi runik əlifbalarda [h], [x] səsini bildirsə də, türk runukasında ona bənzər variantları olan damğa Issık yazısındakı kimi [ağ] oxunur. Lemni yazılarının birində mara qam, digərində mara maq deyimində mar və qam //maq sözlərinin üçü də kahin anlamı ilə Ön Asiyada işlənən sinonim sözlərdir. Azərbaycanda maq boylarından çıxan maqlar və türk xalqlarında olan qamlar bəllidir. Arameycə də din xadiminə mar deyilirdi. Dədə Qorqud qəhrəmanları başqa dindən olanlara mərə kafir deyimi ilə müraciət edir, bəzən bu deyimlə özləri də bir-birinə sataşırdılar. Görünür, lemni yazılarını daşa yazan sabçı kahin imiş, çünki sabçıya mara qam, mara maq deyə xitab olunur. 2-ci yazıda Qam-Apa deyimi də var. Ulu xaqanların, dövlət başçılarının qədimdə ulu-qam, qam-ata, qam-xan kimi titulları, sanları olurdu, Qam-xan oğlu Bayındır xan kimi. Aker bəyə şad titulunun
61 LEMNİ YAZISININ MƏNŞƏYİ HARA APARIR? 61 Qam-Apa adından, onun sözü ilə (Qam-Apa sabı) verilməsi göstərir ki, qam-apa deyimi Suqas elində rəhbər (başqan) və ulu xaqana aiddir. Qam-Apadan bir əsr sonra (də) Madada hakimiyəti perslərdən geri alıb 7 ay hökmdar olan qamın (maqın) da Qam-Ata sanı vardı. Qədim türklər ada böyük önəm verirdilər, ərdəmli igidlər şanlı-şöhrətli ad qazanmaq üçün savaşlarda inadla vuruşur, aldıqları adla qürur duyurdular. Qədim türk yazılarında ər adı deyimi çox işlənir. Örnəyin Barık (Yenisey) yazısında keçən er erdəmi atım tabtım (ərdəmli ər adımı tapdım) deyimi lemni yazı-sında bir neçə dəfə təkrar olunan er atım və tetig er atım (anlaqlı ər adım) ilə eyni ovqatı sərgiləyir. A və B yazılarında söz düzümü fərqlənir və bu, yazıların müxtəlif sabçı tərəfindən yazıldığını ortaya qoyur, hər iki yazıda eyni anlamlı 12 sözün sıralanması bunu açıq-aydın göstərir: A) sape er adıma şad egiz dut sugas agız sapçı ges mara qam B) sap mara maq sapçı ges agız egiz dut er adına şad sugas A) sapçı ges mara qam B) mara maq sapçı ges A) er adıma şad egiz dut B) egiz dut er adına şad Lemni yazılarının mətni göstərir ki, hər iki yazıda Aker Tagarın bəngüdaşı (başdaşı) üzərinə yazılası epitafiyada ər adına şad titulunun ekiz tutulması (əlavə olunması) vurğulanır. Birinci yazı I şəxsin (ölənin) adından, ikinci şəkilli yazı isə Qam-Apanın sözü kimi III şəxsin (Tursun Alpın) adından yazılmışdır. Görünür, Aker Tagar öləndə əvvəlcə onun adından birinci yazı adi daşa, ikinci yazı isə sonra düzəldilmiş bəngüdaşa yazılmış, həm də bunları müxtəlif sabçılar (sözçülər) yazmışlar. Lemni yazılarının dili göytürk yazılarının dilinə, üslubu qədim türk epitafiyalarına, əlifbası türk runik əlifbasına yaxınlığı ilə diqqəti çəkir. Yazıda mar sözündən başqa sözlərin hamısı qədim türk sözləridir. Tam oxunan hər iki yazının məzmununu çağdaş dilimizə belə çevirmək olar: 1. Ağıtbaşı: Sıralayıb yaz ər adıma şad, ekiz tut anlamlı ər adıma suqas dililə, sözçü kəs, mərə qam, dildən düşməzdim qaradumanlı Suqas eldə. Şad araz, 41 il. Bitdi. 2. Ağıtbaşı: Ona söz yaz, mərə maq, sözşü kəs, (saqas) dililə ekiz tut ər adına şad, Aker Tagar şad Qam-Apa sözü ər adına, ər adım Tursun Alp. Beləliklə, lemni yazılarının dili açıldı, ancaq dili açılan bu yazılar ortaya Aker Tagar şadın kimliyi, yazının hansı türk boyuna aid olması kimi bir neçə yeni sual çıxartdı. Bu sualların cavabı həm də yazının yazılma tarixinə uyğun tarixi olaylarla uzlaşmalıdır. Bilindiyi kimi, qədim türk törəsinə görə, elbəyin, xaqanın oğulları (teginlər) bölgə və ya qoşun başçısı təyin olunanda onun ər adına şad ünvanı (titulu) əlavə edilirdi. Assur çarının yazısında belə bir elbəy oğlu olan Sandak-şat ərin adı keçir. Lemni yazılarında da Aker Tagarın ər adına şad titulu əlavə edilməsindən bəhs
62 62 FİRUDİN CƏLİLOV olunur. Bu baxımdan lemni yazılarını qamər boyu ilə bağlayıb, Aker Tagar şadı qamər elbəylərindən birinin oğlu saymaq olar, çünki hər iki yazıda onun ər adına şad titulunun əlavə olunması qeyd edilir. Görünür, 41 yaşında Lemni adasında savaşda ölən bu elbəy oğluna şad ünvanı həmin savaş günlərində verilmişdi. Ona görə hər iki yazıda mara qam (mara maq) deyimi ilə müraciət olunan sabçıdan ər adıma şad ekiz tut (ekiz tut ər adına şad ) sözlərinin suqas//saqas dilində yazılması tələb olunur. Lemni yazısının yazılma tarixi Aker Tagar şad üçün son döyüş olan savaşın tarixi ilə bağlıdır. Hər halda, Lemnos adasında bu savaş qamər hegemonluğunun ilkin çağlarında deyil, son çağlarında baş vermişdir. Lidiya çarı Aliata yenilən qamərlər VII əsrin sonunda Anadolunun doğu bölgələrinə çəkildilər. Görünür ki, Aker Tagarın son savaşı təxminən cu illər arasında olmuşdur. Beləliklə, qədim türk tarixinə yeni bəlgə verən lemni yazısı Suqas//Saqas elinin, suqas (çuvaş?) dilinin və Aker Tagarın mənsub olduğu araz soyunun qamərlərlə bağlı olduğunu ortaya qoyur. Bu yorum qamər-etrusk əlaqələrinə də işıq tutur, etrusk dilinin türk qatında çuvaş dilinə məxsus elementlərin varlığına, özlərini rasen (*aras-en) adlandıran etrusk toplumunda qamər kökənli araz boyunun önəmli çəkisinə aydınlıq gətirir. Göytürk yazılarından min il qədim olan Lemni yazısı Prototürk atayurdunu Ön Asiyada verən Urmu teoriyası üçün də çox onəmli bəlgədir. ƏDƏBİYYAT 1. Ağasıoğlu F. Azər xalqı: seçmə yazılar; Bakı: Çıraq, s. 2. Ağasıoğlu F. Etrusk - Türk bağı; Bakı: Qismət, s. 3. Bréal (), Bugge (), Deek (), Pauli ( & ), Lattes (), Torp (), Corsten (), Friedrich (), Nachmanson (), Hammarström ( & ), Kretschmer (), Pallottino (), Scullard () 4. Friedrich J. Kleinasiatische Sprachdenkmäler. Berlin,; Pallottino N. L&#;origine degli Etruschi. Rome, ; Falaschi N.V. L&#;Etrusco Lingua Viva. - Antichite Civilità Mediterranee, II. Rome, ; Kaya P. net/~ tntr/lemstelec. html; Scullard H. H. The Etruscan Cities and Rome. Thames & Hudson. ; Bonfante L. Etruscan. Berkeley and Los Angeles, (University of California Press). ISBN ; Steinbauer, Dieter H. Neues Handbuch des Etruskischen. St. Katharinen: Scripta Mercaturae Verlag, Ət-Təbəri. Tarix ər-rusul və-l-mülük. I-XII, Qahirə, Hüseyniyə mətbəəsi I Tövrat, Təkvin, Türk Dünyası araştırmaları İstanbul, , Дьяконов И.М. История Мидии. М.-Л, , Кляшторный seafoodplus.infoская эпиграфика Южной Сибири. «СТ», 4, ,
63 LEMNİ YAZISININ MƏNŞƏYİ HARA APARIR? 63 Куда ведет происхождение Лемносских надписей? Резюме Фирудин Джалилов Остров Лемни (Лемнос), ныне расположенный в Эгейском море между Турцией и Грецией, когда-то находился вблизи от границ Трои. По утверждению античных писателей, до эллинов здесь проживали пеласки. Лемни, периодически подвергавшийся нападениям захватнических войск, наступавших из Балкан, Греции и Анатолии, развивался в атмосфере культуры, распространявшейся вдоль древнего Средиземноморья. Найденные на острове неболъшие письменные образцы указывают на то, что здесь до середины 1-го тысячелетия до н.э. использовался алфавит, имеющий одинаковое происхождение с финикийским и тюркским. Ключевые слова: лемносские надписи, тюркский алфавит, системы писъма, письменные образцы. Where Does the Origin of Lemni Writing Take? Abstract Firudin Jalilov Lemni Island, currently situated between Turkey and Greece in the Aegean Sea, used to be close to Troy borders. According to the writers records Pelasks lived there before. Attacked by the invasive groups coming from the Balkans, Greece and Anatolia, Lemni was developing around the civilization along the Mediterranean Sea. Small writing samples found in the Island prove that the same type of writing system as Phoenicians and Turks alphabets which stem from the same source was used there dating back to 1 BC. Key words: Lemni writing, Turks alphabet, writing systems, writing samples.
64 T Ü R K O L O G İ Y A TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ CENTRES OF TURKOLOGY SOPHIE NIENTIMP (Germany) TURKOLOGY IN GERMANY The field of Turkology has a longstanding tradition in the Federal Republic of Germany and its predecessor states. Berlin in particular, where the fragments of the Turfan collection were analysed and catalogued, was especially significant for Turkology at the beginning of the last century. Willi Bang-Kaup ( ) and Annemarie von Gabain ( ) carried out research at the Prussian Academy of Sciences and consequently published their "Turkish Turfan texts". They received great attention among their peers in this relatively new scientific discipline. Before the Second World War, German universities harboured institutes that were merely orientated towards Oriental and / or Islamic studies. Exclusively Turkological institutes did not exist at the time. After the war was over the situation slowly began to change. Oriental professorships focusing on Turkish and / or Ottoman Studies were founded allowing students to specialize in that field. In the s and s, German university politics aimed at establishing professorships that were intended to deal with the culture, language, and life of Turkish migrants who had come to Germany since the beginning of the s. Even though this idea was generally supported by political as well as university opinion-leaders, these subjects mainly grew into the domain of other disciplines, such as Education and Germanic Studies. Most of the German Turkologists continued to concentrate on philology, history, and linguistics. After the appointment of Klaus Kreiser as professor in , the Bavarian Otto-Friedrich University in Bamberg became the first university to put a strong emphasis on the Turkish Republic and henceforth pur- Germany, Free University of Berlin, Department of Turkology, post-graduate. [email protected] Khassankhanova, Sajora Zur Geschichte der Berliner Turkologie in der ersten Hälfte des Jahrhunderts, Die Erschließung der alttürkischen Turfan-Texte, W. Bang-Knaup und seine sprachwissenschaftliche Schule, S. 3. Röhrborn, Klaus Zum Geleit, in: Brands, Horst Wilfrid and Klaus Röhrborn. Scholia, Beiträge zur Turkologie und Zentralasienkunde. Annemarie von Gabain zum Geburtstag am 4. Juli dargebracht von Kollegen, Freunden und Schülern, Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica. Wiesbaden: Harrassowitz, S. X.
65 TURKOLOGY IN GERMANY 65 sued Turkish studies. The universities in Hamburg and Essen/Duisburg eventually followed a similar path. As a result of the federalist system in Germany there are at present 13 university institutes in the country devoted to turkologically relevant content. These are the Universities in Berlin (Free University and Humboldt University), Göttingen, Gießen, Munich, Bamberg, Freiburg, Hamburg, Cologne, Bonn, Mainz, Heidelberg, and Essen/Duisburg. The Institute of Turkology at the Goethe University in Frankfurt am Main was closed in Certain aspects of Turkish life have become embedded into everyday life in the Federal Republic of Germany due to the high number of Turkish immigrants outside the university institutes. In addition to several cultural associations and newspapers, the Centre for Turkish Studies in Essen is a well-known establishment. The Centre was founded in October by the Stifterverband für Deutsche Wissenschaft and the Freudenberg Stiftung with the aim of intensifying German-Turkish relations and cooperation. To this day the focus is on promoting knowledge and information about Turkey and Turkish migrants living in Europe and Germany in particular. The Foundation also deals with migration and integration research on a German, Turkish and European level. It fosters economic and social science studies, organizes conferences, congresses and similar events. Between and , the Journal for Turkish Studies was published. If in the following overview of university institutes and their academic staff dealing with Turkological topics anything has been omitted, this was not intentional. Berlin, Free University of Berlin When the Free University of Berlin was founded in Turkological and Ottoman studies were part of the Institute of Islamic Studies, which had existed since the founding of the university. The most important Professors were Fritz Due to the high number of Turkish native speakers in Germany there was a great deal of discussion with Turkish sources in other scientific disciplines as well. Thus, in ethnology, comparative linguistics, political science, as well as in educational science, research related to Turkish issues was also conducted. The professorship for Turkology was established in and was occupied by Horst Wilfried Brands until From to Barbara Kellner-Heinkele held the professorship. From Marcel Erdal was head of the institute. (Kellner-Heinkele, Barbara. Das Frankfurter Orient-Institut und die türkischen Studien, in: Baldauf, Ingeborg, Klaus Kreiser and Semih Tezcan. Türkische Sprachen und Literaturen. Materialien der ersten deutschen Turkologen-Konferenz Bamberg, Juli Wiesbaden: Harrassowitz, S. ) Since the summer of , Turkology has been part of the Department of Empirial Linguistics. The institute for Turkology closed after the retirement of Prof. Erdal. Other former staff members include: Ahmet Aydemir, Ingeborg Hauenschild, Mark Kirchner, Irina Nevskaya, Hans Nugteren, Serife Özer and Elisabetta Ragagnin. Stiftung für Türkeistudien und Integrationsforschung: accessed Other turkological publications printed in Germany are Archivum Ottomanicum, Central Asiatic Journal, Turkic Languages and Materialia Turcica. Until the end of the s, the Institute of Islamic Studies under Walther Braune existed as a separate section within the department of Religious Sciences. It was only during Braune&#;s succession that the institutes separated. Institut für Islamwissenschaft, Geschichte des Instituts, online: accessed
66 66 SOPHIE NIENTIMP Steppat ( ), Baber Johansen and Egon Eichgrün, who built up a flourishing institute together. Egon Eichgrün, by virtue of his comprehensive educational style, covered a wide range of Turkological topics for the students. His courses included modern Turkish literature, Ottoman studies and subjects such as Alevism in Turkey. Nevertheless, the offer of Arabic and Islamic studies always prevailed. In the late s, an independent professorship for Turkology was established within the institute and staffed with Prof. Barabara Kellner-Heinkele in , who had previously held a position at the Johann-Wolfgang-Goethe University. Her research interests focused on history of Ottoman institutions, the Crimean Tatars, the Turkmen in the Middle East, Ottoman and Chaghatay documents, as well as language politics in post-soviet Central Asia. With the final collapse of the Soviet Union and the abolition of borders for German scientists, a completely new situation and opportunity for Turkology arose in Berlin. Prof. Kellner-Heinkele succeeded in establishing an independent institute for Turkology at the Free University in Travel, cooperation, and field research in and with the former Soviet republics suddenly became possible. Profiting from German and European grants alike, staff and students of the new institute were able to take advantage of these newfound opportunities successfully. In addition to the Prof. Kellner-Heinkele, Prof. Peter Zieme, Dr. Sigrid Kleinmichel and, from onwards, Prof. Claus Schönig regularly taught at the Institute for Turkology. Prof. Schönig came from Istanbul as a private Lecturer and worked with the students on Turkish texts from all epochs and regions, focusing on comparative Turkology. In he took over the professorship. Together with the institutes for Islamic Studies, Arabic Studies, Iranian Studies and Semitic Studies, the Institute of Turkology outlined a program of Bachelor and Master degree studies in accordance with the Bologna Process. Students can study a wide array of turkological topics ranging from history to languages and cultures of different Turkic peoples. They can learn Turkish and Ottoman language and have the option of learning several other Turkic languages during their studies. Claus Schönig&#;s research focuses on historical linguistic Turkology, Altaistics, Turkic-Mongolic linguistic relations, reconstruction of Proto-Turkic, classification of the Turkic languages and Lena-Turkic. In Elisabetta Ragagnin joined the institute from the Faculty of Asian and Middle Eastern Studies, University of Cambridge. Her main research interests are Turkish-Mongolian language relations, Sajan Turkic varieties in Mongolia, western Mongolian dialects, Azerbaijani linguistics, language typology, language contacts and folklore of the Altaic peoples. The private lecturers Dr. habil. Irina Nevskaya and Dr. habil. Michael Hess along with the lecturer Dr. Yukio Kasai regularly expand and enrich the institute&#;s offer with their academic expertise. Dr. habil. Nevskaya s research focuses mainly on Turkic linguistics, Turkic languages of Siberia, Caucasian languages and field Müller, Gottfried Islamwissenschaft an der Freien Universität Berlin ( ), in: Kubicki, Karol and Siegward Lönnendonker. Religionswissenschaft, Judaistik, Islamwissenschaften und Neuere Philologien an der Freien Universität Berlin. Göttingen: V&R Unipress, S.
67 TURKOLOGY IN GERMANY 67 linguistics. Dr. habil. Michael Heß research areas include Ottoman, Turkic and Bashkir linguistics, Turkic and Azerbaijani literature, Ottoman literature, Post- Soviet identity discourses in the Turkic-speaking region and history of Azerbaijan. M.A. Ayşe Tetik is the lecturer for special tasks at the Institute for Turkology. Her research interests are Turkish and Tatar, modern Turkish literature, conception of manuals for Turkish learners and Turkish language reform and language policy. Furthermore, there are two research associates at the Institute: M.A. Réka Stüber and M.A. Sophie Nientimp. Réka Stüber s research focuses on historical Turkic languages, language history, language contacts (especially between Turkish and Iranian languages). Sophie Nientimp s research focuses on Turkish linguistic analysis and misuse and falsification of historical sources in the construction of Turkish history and identity. At the Free University, the Bachelor degree course is called "History and Culture of the Near East". The study program is offered cooperatively by the institutes for Islamic Studies, Arabic Studies, Iranian Studies, Semitic Studies and Turkology. At the beginning of their studies, the students choose an area of specialization which they must devote themselves to later on during their Master degree. Only two lectures from all subjects are to be attended by all students during the Bachelor program. The remaining lectures, as well as all seminars, are held in the respective institutes. During their Bachelor degree studies, the students learn the basics of Turkology. In addition to an intensive language course in Turkic, a historical, geographic and social basic knowledge about the areas of Turkic speaking peoples is taught. Moreover, there are lectures on literature as well as sources from different periods and areas of the Turkic world. The Master degree program is called Turkology. It is generally taught at the Institute for Turkology except for a separate cooperation with the Iranian Studies Institute. The mandatory modules for students of the Master degree course are Turkish language history, theory and methodology, unity and diversity of Turkic languages and peoples, Turkish literature, Iran and Turan, as well as a Turkological research colloquium which is part of the Master thesis. The students can also choose from a varying offer of private lecturers and guest scholars. In addition, it is possible for students of Turkology to receive additional language training at partner institutes. Furthermore, the institute also cooperates with the Institute of Central Asia studies at the Humboldt University for the possibility of a Central Asian specialization. Current Projects at the institute are Mongolian elements in Turkic languages (Claus Schönig, Özlem Yiğitoğlu), Interaction of Turkic languages and cultures in post-soviet Kazakhstan (Claus Schönig, Irina Nevskaya, Dr. Monika Rind-Pawlowski), Old Turkic language varieties (Claus Schönig, Marcel Erdal) and Infinite- predicated subordinate constructions in the Babur-name ac- History and Culture of the Middle East: Turkology, online: cessed
68 68 SOPHIE NIENTIMP (Claus Schönig, Ilmira Miftakhova). Completed projects are The tribe of the Sabargite - a Kyrgyz tribe chronicle based on the manuscript of Japar Kenčiev (Claus Schönig, Gundula Salk), The literature of the ancient Turks of Turfan and Dunhuang (Claus Schönig, Peter Zieme), Speech analysis of "Nesimis" Mukaddime (Claus Schönig, Michael Hess), Old Turkic Runic Inscriptions in the Republic of Altai (Claus Schönig, Irina Nevskaya), Politics of Language in the Ex-Soviet Muslim States Azerbayjan, Uzbekistan, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Turkmenistan, Tajikistan (Barbara Kellner-Heinkele, Jacob M. Landau) and Language Politics in Contemporary Central Asia. National and Ethnic Identity and the Soviet Legacy (Barbara Kellner-Heinkele, Jacob M. Landau). Berlin, Humboldt University At the Humboldt University students have the option to choose a Central Asian program within the Bachelor degree course of Regional Asia/Africa Studies. After the Bachelor degree, there is an independent Master program for Central Asia studies. Ingeborg Baldauf is the Professor of the institute. Her research interests are Turkish literary languages of Central Asia and their development, folkloric literature and history and culture of the historical peoples of Central Asia. There is also a endowed professorship financed by Azerbaijan for the history of Azerbaijan at the Humboldt University. The Professor is Eva-Maria Auch. Her research interests include the history of Russia, the Soviet Union and its successor states, colonialism, nationality - and religion policy as well as comparison of national movements, historic elite research, memory cultures in the Caucasus (transformation and self-perception, stereotyping, history, politics) and conflict research in the Caucasus (19thst century), German-Caucasian relation, and the history of natural and environmental protection in the Caucasus. Further Academic staff members are Dr. Tsypylma Darieva, Barno Aripova, Dr. Gulsum Massakova, Dr. Ganchimeg Altangerel and Dr. Rasim Mirzayev. Dr. Darieva s research focuses on Anthropology of Migration, Diaspora and Transnationalism and Religious Pluralism in the Caucasus and Central Asia. Barno Aripova, Dr. Massakova, Dr. Altangerel and Dr. Mirzayev are language officers for Tajik, Uzbek, Kazakh, Azerbaijani and Mongolian. Current projects at the institute are Proverbs from Northern Afghanistan, Mahmud Xudja Behbudi and Islamic Enlightenment in Central Asia, Pilgrimage in Northern Afghanistan, The Uzbek Language and Folklore of the Turkic Peoples and Uzbek Literature of the Early 20th Century. Central Asia Institute, online: accessed Laut, Jens Peter and Peter Zieme Turkologie in Deutschland, Österreich und der Schweiz. Berlin/Freiburg, S. 7. Azerbaijan History, online: accessed
69 TURKOLOGY IN GERMANY 69 Göttingen, Georg-August University The institute at the Georg-August-University in Göttingen offers a traditional Turkological program. Turkology has a long tradition in the student city located in the south of Lower Saxony. Georg Thomas von Asch ( ), Peter Simon Pallas ( ), Johann Eberhard Fischer ( ), and August Ludwig von Schlözer ( ) were members of the university or were otherwise associated with it. The Siberian travellers and writers worked in Göttingen and Schlözer consequently created one of the earliest turkological works with his thesis "The History of the Cumans" about a century before the term "Turkology" emerged at all. After working constantly on old Turkish sources under Friedrich Carl Andreas ( ) and Walther Hinz ( ) at the university, Andreas participated in the Turfan research in Berlin. In , Hinz student Gerhard Doerfer ( ) was able to set up a professorial chair for "Turkology and Altaic Studies". In the position was transformed into the Department for Turkology and Central Asian Studies. In addition to Prof. Gerhard Doerfer, scholars such as Prof. Milan Adamović, who covered Ottoman studies and general Turkology, Prof. Klaus Röhrborn, who brought the Xuanzang research and the "Uigur Dictionary" from Giessen to Göttingen, and Prof. Hansgerd Göckenjan ( ), who represented the historical Central Asia research at the Institute, were working at the department. Until the retirement of Prof. Adamović in , there were two professorships. Since then there has only been one. Prof. Jens Peter Laut has been head of the Turkological Institute since Previously he held the professorship for Turkology at the University of Freiburg. His research interests include the language reform in Turkey, modern Turkish literature and Kemalism, pre-islamic (Buddhist, Manichaean, Christian) and early Islamic Turkish language, culture in Central Asia, and the cataloguing of Old Turkish texts. Further academic staff members are Dr. Cuma Kazancı, Turkish language officer, and the research associates Dr. Hans Nugtere, Dr. Jens Wilkens, Dr. Ablet Semet, Dr. Zekine Özertural and M.A. Gökhan Şilfeler. Dr. Kazancı s research focuses on sociolinguistics, bilingualism, intercultural communication, and language of politics. Dr. Nugteren research interests are historical phonology of Mongolian and Turkic languages and minor Mongolian and Turkic Languages in China. Dr. Wilkens research focuses on the Turfan texts and old Turkic language and Dr. Semet does research in Turkish-Chinese and Turkish-Mongolian language contacts and language and cultural contacts among the Islamic Turkic people. Dr. Knüppel, Michael. Geschichte der Turkologie und türkischen Studien in Göttingen. Online: accessed Laut, Jens Peter, Mehmet Ölmez Vorwort, in: Laut, Jens Peter and Mehmet Ölmez. Bahşı Ögdisi. Festschrift für Klaus Röhrborn anläßlich seines Geburtstags. Istanbul: Simurg Yayıncılık, S. 9. Knüppel, Michael Zum Geburtstag von Prof. Milan Adamović, Türk Dilleri Araştırmaları dergisi, Cilt, Seite
70 70 SOPHIE NIENTIMP Özertural s work focuses an old Turkic language and Uygur Manichaeism, Gökhan Şilfeler focuses on Cataloguing of Oriental Manuscripts in Germany. At the Georg-August University the Bachelor degree course is embedded in a so called dual Bachelor system. Apart from Turkology students have to choose one additional subject. The undergraduate studies aim at providing an extensive knowledge of Turkish, basic knowledge of a modern Central Asian language, as well as descriptive linguistics, cultural and national traditions of the Turks, history of the Turks, Turkish dialectics and the topics and methods of Turkology. As part of the Master course, a "scientific in-depth training in the field of Turkology (philological as well as cultural and religious history)" is offered. It focuses on a thorough instruction in ancient and middle-turkish philology and manuscripts, which is supplemented by historical, cultural and literature studies. Central Asian Turkish literature, both pre-islamic and Muslim, is another central/key aspect. The aforementioned training is complemented by the instruction in classical Mongolian. Furthermore, an in-depth understanding of the cultures situated along the ancient Silk Road is provided. The Institute cooperates with the Centrum Orbis Orientalis et Occidentalis. Munich, Ludwig-Maximilians University The institute of the Ludwig-Maximilians University in the Bavarian state capital Munich was the first one in Germany to bear the name Institute of Turkology. Even though it was not an independent entity, the university nevertheless played a pioneering role in As professor of the newly founded institute, Franz Babinger ( ) simultaneously held the position of first director of the institute. Due to his appointment, the institute took on an Ottomanist rather than a Turkological character from the very beginning. Prof. Babinger was a recognized historian of the Ottoman Empire. His expertise and knowledge of the subject made the Empire as well as its contact to and demarcation from Europe the first subject of research for the new institute. Following his tradition of a special interest and focus on the Ottoman Empire, other well-known Ottomanists such as Prof. Hans Joachim Kißling ( ), Prof. Hans Georg Majer and Prof. Suraiya Faroqhi were researching and lecturing in Munich. The Institute for History and Culture of the Middle East, as well as Turkology, existed from until During the transition to the Bachelor and Master system it was merged with the Institute for Semitic Studies to the Institute for the Middle East. Since Prof. Christoph K. Neumann has held the position of Professor for "Turkish Turkology, online: accessed Turkology (M.A.), online: accessed Kissling, Hans Joachim Das Institut für Geschichte und Kultur des Nahen Orients und Turkologie an der Universität München, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, , S Majer, Hans Georg. Das Münchner Institut: Tradition und Perspektiven., in: Demir, Nurettin and Erika Taube. Turkologie heute Tradition und Perspektive. Materialien der dritten Deutschen Turkologen-Konferenz Leipzig Oktober , Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, Band Wiesbaden: Harrassowitz. S
71 TURKOLOGY IN GERMANY 71 Studies" at the University of Munich. Similar to his predecessors his central research interest is mainly the exploration of the Ottoman Empire. Prof. Neumann also deals with the Republic of Turkey, the cultural and social history of the Ottoman Empire, the 18th - 20th century, city history, the history of Istanbul, contemporary Turkish literature, and political culture in the Republic of Turkey. The Institute owns collections of Islamic manuscripts, Ottoman documents, about 9, special editions, Ottoman newspapers and periodicals, as well as collections of maps. It also cooperates with the Graduate Program "Literary Functions in Globalization Processes". Further academic staff members are the research associates Dr. Talin Suciyan, Dr. A. Vefa Akseki, Dr. Özgür Savaşçı and Dr. Anna Vlachopoulou. Dr. Suciyan s research focuses on the history of Turkey and the Ottoman Empire, Armenian History, history of Science and postcolonial Theory. Dr. Akseki s research interests are contrasting language lecturering German-Turkish, Bilingual and Multilingualism in School and Society and historical, social and cultural aspects of recent migration to Germany. Dr. Savaşçı s research focuses on Turkish and Ottoman language and on Turkish Textbooks, Dr. Vlachopoulou does research in Eastern European Studies. Until there was a so called magister degree program for Turkology at the University of Munich. It included years of Islamic history with a focus on historical studies of the Ottoman Empire and studies of modern Turkish, Ottoman- Turkish, and Persian. In addition to these subjects, history, including palaeography and diplomacy, and religion, differentiated into Shia and Sunna, were covered alongside dervish culture, literature, and historical geography. Since the transition to the Bachelor and Master system in there has been no independent study program for Turkology in Munich. As a student, you can choose a focus on "Turkish Studies" within the framework of the "History and Culture of the Middle East" Bachelor degree course. Turkish studies is a range of courses which refer not only to Turkish but subjects such as Kurdish or Armenian as well, since they have a relation to Turkey. The communities and peoples of Central Asia are also dealt with as well as linguistics and Turkish literature. Additionally, questions of the religious and cultural sciences are covered. The Master degree course is designed the same way. The students can choose to learn Uzbek, West-Armenian and Kurmanci-Kurdish. Bamberg, Otto-Friedrich-University After the Bamberg College had been transformed into a university again in a professorship for Turkish language, culture, and history was founded five years later. Klaus Kreiser, who was offered the professorship, co-founded the "Bavarian Orient Colloquium" together with the Chair of Oriental Philology at the History and Culture of the Near East and Turkology, online: ku_/magister/inde seafoodplus.info, accessed
72 72 SOPHIE NIENTIMP University of Erlangen-Nuremberg, The Bavarian Orient Colloquium is a series of lectures that take place in the winter semester at the University of Erlangen- Nuremberg and during the summer semester at the University of Bamberg. Scientists, both local and from abroad, are invited as speakers to give interested people an insight into oriental research. In addition, the Bamberg Turkological Chair was a venue for numerous other conferences such as the first German Conference of Turkologists (), the German-French Turkology Conference (), and the German Orientalist Conference of the German Oriental Society (). Prof. Kreiser held the chair until In the winter semester of /09 Prof. Christoph Herzog took over. His research interests are the press in the Ottoman Empire, the decline of the Ottoman Empire, Islamic studies, and the Republic of Turkey. The institute has image archives of the Islamic world (in cooperation with the University of Sorbonne) and Turkey (collection of the geographer Prof. Herbert Louis). Furthermore, it harbours a separate research centre for Turkish law. Further academic staff members at the institute are Dr. Ellinor Morack (academic councillor), Dr. Yaşar Yüksekkaya (lector), Prof. Dr. Christian Rumpf (honorary Professor for Turkish law) and M.A. Barbara Hennig. Dr. Morack s research focuses on settlement and compensation policy for migrants in Turkey and early Turkish Republic autobiography and nationalism research. Dr. Yaşar Yüksekkaya research interests are examination of general German-Turkish dictionaries, modern metalexicographical investigations in Europe and their influence on Turkish-speaking lexicography. Barbara Henning s research focuses on transformation processes and phenomena of the transition between the Ottoman Empire and the early Turkish Republic and imperial and post-imperial identity, from 16th to 19th centuries. In Bamberg, there is a Bachelor degree program called "Islamic Orient" which contains the research area of Turkology. The Master degree program is independent from it and puts a strong focus on the history and culture of the Ottoman Empire and the Turkish Republic. There are seminars on military and political history, Turkish-Ottoman history from until today, as well as classes on Turkish literature. Moreover, the students can learn Ottoman and Azerbaijani in addition to Turkic. Current projects are Narratives of the Kurdish Bedirhani Family in Ottoman and Post-imperial Contexts: Continuities and Breaks (Barbara Henning) and Istanbul Memories; Personal Narratives of the Late Ottoman Period (Richard Wittmann, Christoph Herzog, in collaboration with the Orient Institute Istanbul). Bavarian Orient Colloquium, online: Projects at the Institute for Turkology, online: accessed
73 TURKOLOGY IN GERMANY 73 Mainz, Johannes-Gutenberg University Just like its counterpart in Göttingen, the University of the State Capital of Rhineland-Palatinate has a longstanding Turkological tradition. In , following the end of the Second World War, the Orient department was opened parallel to the reopening of the Johannes-Guttenberg University itself. Helmut Scheel ( ) was appointed to the Chair of Islamic Philology and Islamic Studies and took over leadership of the department until his retirement in Prof. Scheel, who gained his doctorate with an Ottoman research study in Greifswald in , became editor of the journal of the German Oriental Society and was part of the founders of the Academy of Sciences and Literature in Mainz. He was co-editor of the Philologiae Turcicae Fundamenta and built up a department library with almost 20, volumes on Oriental Studies. Prof. Scheel&#;s successor was Prof. Johannes Benzing ( ) who founded the subject of comparative Turkology at the University of Mainz. He perceived comparative Turkology as an entire Turkological discipline and as a doctrine of the languages and cultures of the Turkic peoples. "The aim of the study was gaining thorough general knowledge of the Turkish language in synchronic and diachronic terms, general knowledge of the Turkish literatures, thorough linguistic and literary knowledge of Ottoman-Turkish, and at least two other Turkic languages. Prof. Benzing was succeeded by Lars Johanson in ; under his leadership the department of Turkology gained great reputation through his numerous publications and by editing the series Turcologica in Harrassowitz publishing house as well as the journal Turkic Languages. Since Hendrik Boeschoten has held the professorship for Turkology in Mainz. Prof. Boeschoten is an editorial board member of the journal Turkic Languages and carries out research in several different fields. He edited and translated together with Van Damme and Qiṣaṣ-i Rabghūzī and published an edition of the Dede Korkut Oğuznameleri texts together with Semih Tezcan. Furthermore Prof. Boeschoten s research focuses on language: the ties of Turkish with Dutch and other European languages, bilingualism of children with Turkish as their mother tongue in European countries, and Turkish literature. In the past, the institute has repeatedly organized congresses such as the 5th German Conference of Turkologists in and the Symposium "Turkology in Mainz - Benzing, Johannes Nachruf auf Helmuth Scheel, in: Jahrbuch der Akademie der Wissenschaften und der Literatur Mainz. Wiesbaden: Steiner. S. Johanson, Lars and Claus Schönig Zum Geleit, in: Johanson, Lars and Claus Schönig. Kritische Beiträge zur Altaistik und Turkologie. Festschrift für Johannes Benzing, Turcologica, Frankfurter Turkologische Arbeitsmittel, Band 3. Wiesbaden: Harrassowitz, S. VIII. Johanson, Lars Johannes Benzing und die vergleichende Turkologie, in: Boeschoten, and Heidi Stein. Einheit und Vielfalt in der türkischen Welt, Materialien der seafoodplus.infohen Turkologenkonferenz. Universität Mainz, Oktober , Turcologica Wiesbaden: Harrassowitz. S. 1. Berta, Árpád, Bernt Brendemoen and Claus Schönig Prologue, in: Berta, Árpád, Bernt Brendemoen and Claus Schönig. Studies in Honour of Lars Johanson On his Sixtieth Birthday 8 March , Symbolae Turcologicae. Uppsala: Swedish Research Institute in Istanbul, S. 7.
74
1 МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ Нижегородский государственный университет им. Н.И. Лобачевского А.М. Абидулин Н.И. Аюпова ТЕСТОВЫЕ ЗАДАНИЯ ПО ЛИНГВОСТРАНОВЕДЕНИЮ ТУРЦИИ Практикум Рекомендовано учебно-методическим отделом ИМОМИ для студентов ННГУ, обучающихся по направлениям подготовки «Международные отношения», «Зарубежное регионоведение» Нижний Новгород
2 УДК ББК Абидулин А.М., Аюпова Н.И. ТЕСТОВЫЕ ЗАДАНИЯ ПО ЛИНГВОСТРАНОВЕДЕНИЮ ТУРЦИИ: Практикум. Нижний Новгород: Нижегородский госуниверситет, с. Рецензент: кандидат политических наук, старший преподаватель Дипломатической Академии МИД РФ В.А. Аватков Практикум содержит тестовые задания по лингвострановедению Турции, позволяющие проверить усвоение грамматического материала, лексики, навыков анализа и перевода, а также словарь наиболее употребительной в турецком языке лексики, сложных устойчивых словосочетаний, имен собственных, географических названий и реалий Турции. Закрытые и открытые типы вопросов тестовых заданий охватывают основные особенности исторического развития, физической и экономической географии Турции, ее государственного устройства, административнотерриториального деления и общественно-политической жизни, национального и социального состава населения, культуры, а также важнейшие обычаи и традиции страны. Цель пособия активизировать страноведческую базу знаний о Турции, расширить лексический запас, развить навыки письменной речи и работы с турецкоязычным материалом. Материалы пособия предназначены для студентов-бакалавров, обучающихся по направлениям подготовки «международные отношения» и «зарубежное регионоведение», и студентов-магистров, обучающихся по направлению подготовки «зарубежное регионоведение». Ответственный за выпуск: Руководитель учебно-методического отдела ИМОМИ ННГУ кандидат исторических наук, доцент С.В. Бушуева УДК ББК Нижегородский государственный университет им. Н.И. Лобачевского,
3 Содержание ПРЕДИСЛОВИЕ 4 TEST TEST TEST TEST TEST TEST SÖZLÜK CEVAP ANAHTARI Рекомендуемая литература
4 ПРЕДИСЛОВИЕ Настоящий практикум содержит тестовые задания по лингвострановедению Турции, позволяющие проверить усвоение грамматического материала, лексики, навыков анализа и перевода, а также словарь наиболее употребительной в современном турецком языке лексики, сложных устойчивых словосочетаний, имен собственных, географических названий и реалий Турции. Закрытые и открытые типы вопросов тестовых заданий охватывают основные особенности исторического развития, физической и экономической географии Турции, ее государственного устройства, административно-территориального деления и общественнополитической жизни, национального и социального состава населения, культуры, а также важнейшие обычаи и традиции страны. Пособие включает в себя двести пятьдесят тестовых заданий: четыре теста по пятьдесят вопросов закрытого типа и два теста по двадцать пять вопросов открытого типа. Наличие ключей в конце практикума позволит самостоятельно проверить свои знания. Цель пособия активизировать страноведческую базу знаний о Турции, расширить лексический запас, развить навыки письменной речи и работы с турецкоязычным материалом. Материалы пособия предназначены для студентов-бакалавров, обучающихся по направлениям подготовки «международные отношения» и «зарубежное регионоведение», и студентов-магистров, обучающихся по направлению подготовки «зарубежное регионоведение». 4
5 TEST 1 1. Aşağıdakilerden hangileri Türkiye nin millî bayramları arasında yer alır? A) 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, Ramazan Bayramı B) 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, 19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı C) Kurban Bayramı, 20 Haziran Babalar Günü D) 8 Mayıs Anneler Günü, 30 Ağustos Zafer Bayramı 2. Nevruz Bayramı hangi sebepten dolayı kutlanmaktadır? A) Yeni yıla girildiği için B) Bahar geldiği için C) Şans getirdiğine inanıldığı için D) Ülkenin kurtuluş günü olduğu için 3. Türkiye Cumhuriyeti ne zaman kurulmuştur? A) 18 Mart B) 23 Nisan C) 30 Ağustos D) 29 Ekim Türkiye, kaç bölge ve kaç ilden oluşmaktadır? A) 5 bölge 79 il B) 6 bölge 80 il C) 7 bölge 81 il D) 8 bölge 82 il 5. Türkiye nin gelmiş geçmiş en ünlü sanatçılarından birisidir. Onu uzun saçlarıyla ve dünyanın değişik ülkelerine yapmış olduğu gezileriyle tanıyoruz. Yukardaki özellikleri verilen sanatçı kimdir? A) Barış Manço B) Muazzez Ersoy C) Tarkan D) Sezen Aksu 6. Asıl adı Fahrettin Cüreklibatur dur. Esas mesleği doktorluk olan oyuncu Türkiye de Malkoçoğlu, Kara Murat filmleriyle meşhur olmuştur. Yukarıda özellikleri verilen sanatçı kimdir? A) Cüneyt Arkın B) Kartal Tibet C) Şener Şen D) Murat Soydan 5
6 7. Türk halkını güldüren adam olarak tanınır. Çöpçüler Kralı, Kapıcılar Kralı, Öğretmen adlı filmleriyle tanınır. Yukarıda özellikleri verilen film yıldızı kimdir? A) Adile Naşit B) Halit Akçatepe C) Kemal Sunal D) Şener Şen 8. Dünyanın en büyük mimarlarındandır. Yaptığı eserlerle ün kazanmıştır. Süleymaniye ve Selimiye Camileri onun en önemli eserleri arasındadır. Yukarıda özellikleri verilen mimar kimdir? A) Süleyman Çelebi B) Piri Reis C) Mimar Sinan D) Barbaros Hayrettin Paşa 9. Kaldırımlar adlı şiirin şairidir. Şiirlerinde İstanbul sevgisi geniş yer tutar. Şiirlerini Çile adlı kitapta toplamıştır. Yukarıda özellikleri verilen şair kimdir? A) Orhan Veli Kanık B) Arif Nihat Asya C) Cahit Sıtkı Tarancı D) Necip Fazıl Kısakürek Fıkralarıyla ünlüdür. Hazırcevaplığı, zekiliğiyle ve eşeğe ters binmesiyle tanınır. Yukarıda özellikleri verilen Türk büyüğü kimdir? A) Temel B) Hacı Bektaşi Veli C) Nasreddin Hoca D) Dursun Asıl mesleği veterinerlik olan, Türkiye nin millî şairi kimdir? A) Fazıl Hüsnü Dağlarca B) Mehmet Akif Ersoy C) Nazım Hikmet Ran D) Sezai Karakoç Dünyada en genç halter şampiyonu olan sporcu aşağıdakilerden hangisidir? A) Naim Süleymanoğlu B) Hamza Yerlikaya C) Süreyya Ayhan D) Mehmet Okur 6
7 Türkiye nin yurt dışında tanınmış en ünlü futbolcusu kimdir? A) Hakan Şükür B) Gökhan Ünal C) Tümer Metin D) Gökdeniz Karadeniz Türkiye de en çok hangi seyahat aracı tercih edilmektedir? A) Tren B) Uçak C) Otobüs D) Gemi Aşağıdakilerden hangisi Türkiye de en çok kullanılan müzik aletidir? A) Piyano B) Keman C) Org D) Saz (Bağlama) Türkiye nin ünlü türkücüsü İbrahim Tatlıses in türkücü olmadan önceki mesleği ne idi? A) Marangoz B) Satıcı C) Kasap D) İnşaat işçisi Evleriyle ünlü bir ilçedir. Bu evler ilçe ekonomisi için önemlidir. Yukarıda özellikleri verilen ilçe aşağıdakilerden hangisidir? A) Safranbolu B) Gediz C) Silifke D) Erzin Bu kediyi diğer kedi türlerinden ayıran en önemli özellik, onun göz rengidir. Diğer canlıların aksine bu kedinin iki gözü birbirinden farklı renkte olabilmektedir. Yukarıda özellikleri verilen kedinin adı hangi şehirle anılır? A) Van B) Bitlis C) Sivas D) Erzincan Anadolu da Çoban Köpeği olarak bilinir. Köpek ırkları arasında kurtlara karşı koyabilen tek köpek cinsidir. Sivas ta üretim çiftlikleri de bulunmaktadır. 7
8 Yukarıda özelliği verilen köpeğin cinsi nedir? A) Kurt Köpeği B) Doberman C) Kangal D) Fino Ortaya çıktığı dönem İbrahim Peygamber dönemine rastlar. Bulgur, et ve biberin bir kap içerisinde yoğrulmasıyla oluşur. Yukarıda özellikleri anlatılan ve Şanlıurfa iliyle özdeşleşmiş bu yemeğin adı nedir? A) İmam bayıldı B) Patlıcan kebabı C) Çiğ köfte D) İskender kebabı Türkiye de UEFA Kupasını ve Süper Kupayı kazandıran ilk Türk takımı aşağıdakilerden hangisidir? A) Beşiktaş B) Galatasaray C) Trabzonspor D) Fenerbahçe Türkiye ile ilgili hangi bilgi yanlıştır? A) Türkiye nin yönetim şekli cumhuriyettir B) Türkiye nin para birimi Avrodur C) Türkiye nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk tür D) Türkiye nin resmî dili Türkçedir Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? A) Vali - Şehir B) Cumhurbaşkanı - Ülke C) Muhtar - Köy D) Kaymakam Kasaba Türkiye de en çok tüketilen içecektir. Bu aynı zamanda bir bitkinin adıdır ve en çok Rize de yetiştirilir. Yukarıda özellikleri verilen içeceğin adı nedir? A) Kahve B) Çay C) Kuşburnu D) Nane Bir gölge oyunudur. Bu oyunda iki zıt karakter bulunmaktadır. Bunlardan birisi düşündüğünü olduğu gibi söyler. Bu yüzden başı belaya girer. Diğeri her konuda bilgilidir. 8
9 Yukarıda özellikleri anlatılan oyunun adı nedir? A) Meddah B) Orta oyunu C) Hacivatla Karagöz D) Kalfa Bacı Anadolu nun bir köyünde öğretmenlik yapan Feride ve Feride nin başından geçen olayların anlatıldığı roman aşağıdakilerden hangisidir? A) Sinekli Bakkal B) Yaprak Dökümü C) Huzur D) Çalıkuşu Edebî bir türdür. Bu türde, insanlar yerine hayvanlar konuşturulur. Beydeba bu türün örneğini vermiş ünlü bir düşünürdür. Yukarıda özellikleri verilen yazı türü aşağıdakiler hangisidir? A) Roman B) Fabl C) Şiir D) Makale Aşağıdakilerden hangisi ünlü Türk sanatçısı Mustafa Sandal ın şarkılarındandır? A) Araba B) Şıkıdım C) Firuze D) Melek Şoför yardımcısına verilen ad aşağıdakilerden hangisidir? A) Tamirci B) Teknisyen C) Muavin D) Makinist Hasta ziyaretine gittiğinizde aşağıdaki cümlelerden hangisini kullanırsınız? A) Gözünüz aydın! B) Kutlu olsun! C) Geçmiş olsun! D) Başınız sağ olsun! Türkiye nin para birimi nedir? A) Dolar B) Yeni Türk Lirası C) Sterlin 9
10 D) Avro Görümce kime denir? A) Damadın abisine B) Damadın kız kardeşine C) Damadın erkek kardeşine D) Damadın annesine Cezve adı verilen eşya evde nerede kullanılır? A) Mutfakta B) Banyoda C) Oturma odasında D) Salonda Babanızın babası sizin neyiniz olur? A) Dedem B) Dayım C) Eniştem D) Amcam Aşağıdakilerden hangileri Türkiye nin güney ve güneydoğu komşuları arasında yer alır? A) Gürcistan Yunanistan B) Bulgaristan İran C) Irak İran D) Suriye Irak İstanbul daki Avrupa nın en büyük köprüsünün adı nedir? A) Galata B) Atatürk C) Unkapanı D) Boğaziçi Türkiye hangi kıtalar üzerinde yer almaktadır? A) Asya Avrupa B) Afrika Asya C) Avrupa Amerika D) Amerika Afrika Mevlana Celaleddin-i Rumî nin türbesibulunmaktadır. Yukarıdaki cümleyi tamamlayınız. A) İstanbul da B) Bursa da C) Ankara da D) Konya da 10
11 Aşağıdakilerden hangisi Türkiye nin en büyük şehridir? A) Bursa B) İstanbul C) Hatay D) Ankara Ünlü sporcu Mehmet Okur aşağıdaki spor dallarından hangisiyle uğraşmaktadır? A) Futbol B) Yüzme C) Basketbol D) Atletizm At ölür,.kalır; yiğit ölür, kalır. Yukarıdaki atasözünü tamamlayınız. A) meydan, şanı B) saman, elbise C) nal, miras D) eyer, mal Medeniyet kelimesinin eş anlamlısı aşağıdakilerden hangisidir? A) Mucit B) Sistem C) Medeni D) Uygarlık Sır küpü kelimesinin anlamı nedir? A) Bir sırrı açıklamak B) Birçok sır bildiği hâlde hiçbirini açığa vurmayan kimse C) Ortalıktan yok olmak D) Sır durumundaki bir şeyi anlamak Zanaat nedir? A) Bir kitap adı B) Bir yemek adı C) El becerisi gerektiren iş veya işlere verilen ad D) Bir ders adı Kol kanat olmak değiminin anlamı aşağıdakilerden hangisidir? A) Kol kanat elbisesi giymek B) Kimseye yardımcı olmamak C) İnsanlara iyi geçinmek D) Bir kimseyi korumak, ona yardımcı olmak 11
12 Kedinin ciğere baktığı gibi bakmak deyiminin anlamı aşağıdakilerden hangisidir? A) Kedinin canının ciğer istemesi B) Lokantada garsondan ciğer istemek C) Karnı çok acıkmak D) Bir şeye açgözlülükle, büyük bir iç çekmeyle, fazla istekle bakmak Türkiye Cumhuriyeti nin ilk cumhurbaşkanı ve şimdiki cumhurbaşkanı kimdir? A) Turgut Özal Süleyman Demirel B) Mustafa Kemal Atatürk Recep Tayyip Erdoğan C) Turgut Özal Abdulah Gül D) Celal Bayar Turgut Özal Anıtkabir, Türkiye nin hangi şehrindedir? A) Denizli B) Malatya C) Ankara D) Bursa Türkiye nin en kalabalık şehri hangisidir? A) Ankara B) Kayseri C) Antalya D) İstanbul Pamukkale adlı dünyaca meşhur turistik alan, Türkiye nin hangi şehrinde bulunmaktadır? A) Denizli B) Ankara C) İstanbul D) Antalya 12
13 TEST 2 1. Türkiye nin en yüksek dağıyla ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Uludağ Bursa B) Ağrı Dağı Ağrı C) Erciyes Kayseri D) Ağrı Dağı Konya 2. Türkiye nin Avrupa kıtasında bulunan topraklarına ne ad verilir? A) Trakya B) Avrasya C) Anadolu D) Marmara 3. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye nin millî bayramlarından değildir? A) 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı B) 10 Kasım Atatürk ü Anma Günü C) 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı D) 19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı 4. Amerika da Hollywood, Hindistan da Bollywood olarak bilinen bölgelerin Türkiye deki karşılığının adı nedir? A) Yeşilçam B) Çamlıbel C) Uludağ D) Kültür Merkezi Ağustos da, Türkiye de meydana gelen deprem, hangi bölgede gerçekleşmiştir? A) Marmara B) İç Anadolu C) Doğu Anadolu D) Ege 6. Türk Millî Takımının teknik direktörünün adı nedir? A) Mustafa Denizli B) Ersun Yanal C) Fatih Terim D) Şenol Güneş 7. Türk Millî Takımı Dünya Kupası nda üçüncülük derecesini hangi antrenörle elde etmiştir? A) Şenol Güneş B) Fatih Terim 13
14 C) Ersun Yanal D) Mustafa Denizli 8. Dünya kupalarında atılan en hızlı golün sahibi hangi futbolcudur? A) Pele B) Mustafa Denizli C) Zidane D) Hakan Şükür Karate 2. Güreş 3. Basketbol 4. Cirit 5. Kayak Yukarıdakilerden hangileri Türklerin millî sporlarındandır? A) 2 ve 4 B) 1 ve 3 C) 3 ve 5 D) 2 ve Mehmet Akif Ersoy un en önemli eseri aşağıdakilerden hangisidir? A) Kaldırımlar B) İstiklâl Marşı C) Han Duvarları D) Çanakkale Destanı Çinisi ile meşhur ilin adı nedir? A) Afyon B) Merzifon C) Kütahya D) Marmaris Türkiye nin en büyük ovası aşağıdakilerden hangisidir? A) Konya Ovası B) Çukurova C) Harran Ovası D) Amik Ovası Türk tarihini aydınlatan kitabelerin adı ve bulunduğu ülke aşağıdakilerden hangisidir? A) Türk Kitabeleri Özbekistan B) Uygur Anıtları Kazakistan C) Orhun Kitabeleri Moğolistan D) Malazgirt Kitabeleri Türkiye 14
15 Bir hayal oyunu olan ve halk arasında gölge oyunu olarak da bilinen geleneksel Türk oyunun adı nedir? A) Dede Korkut Hikâyesi B) Köroğlu Destanı C) Horon oyunu D) Karagöz ile Hacivat Aşağıdakilerden hangisi Asya yı Avrupa ya bağlayan köprülerdendir? A) Fatih Sultan Mehmet Köprüsü B) Çanakkale Köprüsü C) Sultan Selim Köprüsü D) Sultan Ahmet Köprüsü Türkiye kaç coğrafi bölgeye ayrılmıştır? A) 4 B) 6 C) 7 D) Gel! Ne olursan ol, yine gel! Bizim kapımız umutsuzluk kapısı değildir. diyen ünlü mutasavvıf ve şair kimdir? A) Yunus Emre B) Hacı Bayram-ı Veli C) Mevlânâ Celâleddin-i Rumi D) Molla Kasım yaşında geçirdiği çiçek hastalığı sonucu gözlerini kaybeden, âşık geleneğinin son büyük temsilcilerinden olan halk ozanın adı nedir? A) Ȃşık İsmeti B) Ȃşık Veysel C) Ȃşık Gürhani D) Ȃşık Maksudi Bulgur, çiğ et ve acı biberden yapılan ve aşçının elleri ile hazırladığı yemeğin adı nedir? A) Adana kebabı B) Bulgur pilavı C) Çiğ köfte D) Kuzu şiş Hz. (Hazret) İbrahim in ateşe atıldığında düştüğü yer bugün Balıklı Göl adıyla anılmaktadır. Balıklı Göl hangi şehrindedir? A) Adana 15
16 B) Urfa C) Hatay D) Sivas yılında Nobel Ödülünü kazanan, kitapları 58 dile çevrilen ve ülkede yayınlanan yazarın adı nedir? A) Orhan Pamuk B) Necip Fazıl Kısakürek C) Ahmet Haşim D) Yavuz Bülent Bakiler Türkiye Cumhuriyeti cumhurbaşbakanlarının ikamet ettiği mekânın adı nedir? A) Dolmabahçe Sarayı B) Yıldız Köşkü C) Çankaya Köşkü D) Ak Sarayı Aşağıdaki ülkelerden hangisi Türkiye nin sınır komşusu değildir? A) Irak B) Gürcistan C) Romanya D) Suriye Ocağı yıkılmak deyiminin anlamı aşağıdakilerden hangisidir? A) Ocağın devrilmesi B) Evi barkı mahvolmak C) Ocağın gazının bitmesi D) Ocağın bozulması Patavatsız sözcüğünün anlamı nedir? A) Yaramaz B) Haylaz C) Sözlerin nereye varacağını düşünmeden konuşan kimse D) Bencil, kendisini düşünen kimse Mağlubiyet kelimesinin eş anlamlısı aşağıdakilerden hangisidir? A) Zafer B) Galibiyet C) Yenilgi D) Heyecanlı Dibi görünmeyen sudan geçme. аtasözüyle aşağıdakilerden hangisi vurgulanmaktadır? A) Tedbirli olma 16
17 B) Cesaretli olma C) Becerikli olma D) İleriyi görebilme Şu yüce dağların karı eridi, Sel oldu gidelim bizim ellere. Yaylamızı lale, sümbül bürüdü, Gel oldu gidelim bizim ellere. Dörtlüğe göre şairin içinde bulunduğu mevsim aşağıdakilerden hangisidir? A) İlkbahar B) Yaz C) Sonbahar D) Kış Aşağıdakilerden hangisi avukat kelimesiyle doğrudan ilgili değildir? A) Savunmak B) Mahkeme C) Yargı D) Beste Türkiye nin denizden uzak kesimlerinde; İç Anadolu, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri ile Trakya nın iç kesimlerindegörülür. Yukarıdaki boşluğu doldurunuz. A) Akdeniz iklimi B) Karadeniz iklimi C) Karasal iklim D) Ilıman iklim İstanbul, Türkiye nin Bölgesinde bulunmaktadır. Yukarıdaki boşluğu doldurunuz. A) Doğu Anadolu B) İç Anadolu C) Karadeniz D) Marmara Türkiye nin en çok yağış alan bölgesidir. Yukarıdaki boşluğu doldurunuz. A) İç Anadolu Bölgesi B) Marmara Bölgesi C) Karadeniz Bölgesi D) Güneydoğu Anadolu Bölgesi Nasrettin Hoca nın yaşadığı kabul edilen ilçe, hangi şehrindedir? A) Konya 17
18 B) İstanbul C) Sivas D) Ankara Dünyaca ünlü Topkapı Sarayı, hangi Osmanlı padişahı tarafından yaptırılmıştır? A) Kanuni Sultan Süleyman B) Osman Gazi C) Fatih Sultan Mehmet D) Yavuz Sultan Selim Türkiye ile en uzun sınırı olan komşu ülkenin adı nedir? A) Mısır B) İran C) Suriye D) Yunanistan Asya ile Avrupa yı birbirine bağlayan ve İstanbul u fetheden Osmanlı padişahının adı ile anılan ikinci boğaz köprüsünün adı nedir? A) Fatih Sultan Mehmet Köprüsü B) Boğaziçi Köprüsü C) Sultan Selim Köprüsü D) Sultan Ahmet Köprüsü Osmanlı İmparatorluğu nu aşağıdaki boylardan hangisi kurmuştur? A) Kayı boyu B) Bayatlar C) Kınıklar D) Selçuklar Türkiye Cumhuriyeti nde yasamayı yürüten kurumun adı nedir? A) Anayasa Mahkemesi B) Yargıtay C) Türkiye Büyük Millet Meclisi D) Cumhurbaşkanı Türkiye nin en derin gölünün adı nedir? A) Van Gölü B) Tuz Gölü C) Çıldır Gölü D) Beyşehir Gölü Anadolu nun kapıları Türklere, hangi olayın ardından açılmıştır? A) Malazgirt Zaferi B) Kurtuluş Savaşı 18
19 C) İstanbul un Fethi D) Çanakkale Savaşı Osmanlı Devletinde üç padişah döneminde görev yaparak den fazla eser veren ünlü Türk mimarının adı nedir? A) Mimar Hasan B) Mimar Süleyman C) Mimar Sinan D) Mimar Osman Eserleri, Avrupa üniversitelerinde yıl ders kitabı olarak okutulan, Avrupalıların Avicenna diye isimlendirdikleri Türk-İslam bilginin adı nedir? A) İbn-i Sina B) Biruni C) Uluğ Bey D) Farabi İstanbul da, Sarayburnu yarımadası ile şehrin Beyoğlu yerleşme alanı arasında bulunan ve doğal bir iç liman özelliği olan bu yere yabancılar tarafından Altın Boynuz adı verilmektedir. Burası neresidir? A) Körfez B) Kumluca C) Haliç D) Boğaz Halifelik, hangi Osmanlı padişahı döneminde Araplardan Türklere geçmiştir? A) Kanuni Sultan Süleyman B) I. Murat C) Yıldırım Beyazıt D) Yavuz Sultan Selim Türkiye de ilk kadın pilotudur. Bu unvanıyla aynı zamanda dünyanın da ilk kadın pilotlarındandır. Türk havacılık tarihinde önemli bir yeri olan ve bugün İstanbul da bir havaalanına adı verilen bu kadın pilotu kimdir? A) Sabiha Gökçen B) Halide Edip C) Hatice Gökçen D) Latife Hanım Cumhuriyet dönemi şairlerindendir. Aruz şiirini Türkçeye başarıyla uygulamıştır. Ok şiiri hariç bütün şiirlerini aruz ölçüsüyle yazmıştır. İstanbul a olan sevgisiyle de bilinen bu şairi kimdir? A) Necip Fazıl Kısakürek B) Mehmet Akif Ersoy 19
20 C) Cemil Meriç D) Yahya Kemal Beyatlı Üç semavi dinin (Yahudilik, Hıristiyanlık, Müslümanlık) atası kabul edilen Hz. (Hazret) İbrahim in doğduğu yer olan ayrıca dünyanın en eski üniversitelerinden birinin kalıntılarının da bulunduğu, Şanlıurfa ya bağlı ilçenin adı nedir? A) Birecik B) Harran C) Viranşehir D) Siverek Türkiye nin Başbakanı kimdir? A) Recep Tayyip Erdoğan B) Ahmet Davutoğlu C) Abdullah Gül D) Turgut Özal Türkiye de 06 il plaka kodu hangi ile aittir? A) Adana B) Alanya C) Ankara D) Antalya Türkiye nin ülke telefon kodu nedir? A) +60 B) +70 C) +80 D)
21 21 TEST Kasım yılında Adapazarı nda doğdu. 11 Mayıs yılında vefat etti. Hikâyeleriyle tanınır. Semaver, Son Kuşlar, Mahalle Kahvesi hikâyelerinden bazılarıdır. Bu hikâyeci kimdir? A) Ömer Seyfettin B) Sait Faik Abasıyanık C) Reşat Nuri Güntekin D) Reflik Halit Karay 2. Batı Karadeniz bölgenin şirin bir kesiminde bulunan ve eski Türk mimarisini yansıtan, UNESCO tarafından Dünya Kültür Mirası listesinde yer alan ve koruma altına alınan, evleri ile ünlü ilçenin adı nedir? A) Antalya B) Bolu C) Safranbolu D) Trabzon 3. Gelinin babası damadın neyi olur? A) Kayın birader B) Kaynana C) Kayın peder D) Baldız 4. Boğaziçi Köprüsü, Avrupa da büyük köprüdür. Yukarıdaki cümleyi tamamlayınız. A) birinci B) ikinci C) üçüncü D) dördüncü 5. Türkiye de, ünlü Truva şehrinin ve Truva Atı nın olduğu ilin adı nedir? A) Adana B) Bursa C) Denizli D) Çanakkale 6. Türkiye de, ünlü Peri Bacaları hangi il sınırları içinde yer almaktadır? A) Yenişehir B) Eskişehir C) Nevşehir
22 D) Kırşehir 7. Türkiye de Nemrut Dağı olarak bilinen, tarihi heykellerin bulunduğu dağ hangi il sınırları içindedir? A) Adana B) Adıyaman C) Ankara D) Antalya 8. Efsaneye göre, Nuh un Gemisi hangi dağın tepesinde karaya oturmuştur? A) Uludağ B) Erciyes Dağı C) Ağrı Dağı D) Cudi Dağı 9. Türkiye de Meryem Ana kilisesi nerededir? A) Antalya da, Tarsus ta B) İzmir de, Selçuk ta C) Urfa da, Birecik te D) İstanbul da, Maçka da Aşağıdaki şehirlerden hangisi Akdeniz Bölgesi nde değildir? A) Aksaray B) Isparta C) Hatay D) Mersin Karadeniz Bölgesi nde en fazla yetişen tarım ürünü aşağıdakilerden hangisidir? A) Buğday B) Fındık C) İncir D) Mısır Üst üste katıldığı üç olimpiyat oyununda da halterde üç kere dünya rekoru kırarak şampiyon olan ünlü Türk halterci kimdir? A) Naim Süleymanoğlu B) Halil Mutlu C) Hafız Süleymanoğlu D) Taner Sağır Karanlıkta uçar, mağaralarda yaşar. Memeli bir hayvandır. Yukarıda özellikleri verilen hayvan aşağıdakilerden hangisidir? A) Yarasa B) Baykuş 22
23 C) Kartal D) Şahin Türkiye yi Eurovizyon Şarkı Yarışması nda kim temsil etti? A) Mustafa Sandal B) Mor ve Ötesi C) Ceza D) Can Bonomo Türkiye Eurovizyon Şarkı Yarışması na ne zamandan beri katılmıyor? A) B) C) D) Türkiye nin Karadeniz Bölgesi nde neler çokça tüketilmektedir? A) Mısır, hamsi B) Çay, palamut C) Kahve, levrek D) Zeytin, midye Aşağıdaki tarihi yerlerden hangisi İstanbul da değildir? A) Dolmabahçe Sarayı B) Kapadokya C) Kız kulesi D) Topkapı Sarayı Türkiye nin Ege Bölgesi nde hangi oyunu oynanmaktadır? A) Halay B) Hora C) Horon D) Zeybek Billur ırmakları var, Buzdan kaynakları var, Ne hoş toprakları var, Gezsen Anadolu yu. Yukarıdaki dörtlükte Anadolu nun hangi yönü vurgulanmaktadır? A) Doğal güzelliği B) Tarihi güzelliği C) Bitki örtüsü D) İklimi Ağrı Dağı hangi bölgesindedir? A) Doğu Anadolu Bölgesi 23
24 B) Güneydoğu Anadolu Bölgesi C) İç Anadolu Bölgesi D) Marmara Bölgesi Aşağıdakilerden hangisi Atatürk ilkelerinden biri değildir? A) İnkılapçılık B) Halkçılık C) Laiklik D) Vatandaşlık Avrupa ve Asya yı birbirinden ayıran İstanbul ve Çanakkale Boğazları hangi coğrafi bölgededir? A) Akdeniz Bölgesi B) Ege Bölgesi C) Marmara Bölgesi D) Karadeniz Bölgesi İç Anadolu Bölgesi nde buğday üretiminin gelişmiş olmasının en önemli sebebi aşağıdakilerden hangisidir? A) Eğitimin yaygın olması B) Doğal kaynaklar C) Yeryüzü şekilleri D) Kapital Türkiye de üç iklimin de görüldüğü bölge aşağıdakilerden hangisidir? A) Akdeniz Bölgesi B) Ege Bölgesi C) Karadeniz Bölgesi D) Marmara Bölgesi Kırmızı ışıkta durmak ifadesi aşağıdaki ifadelerden hangisiyle açıklanabilir? A) Ahlak kuralı B) Görgü kuralı C) Gelenek D) Yazılı kural Aşağıdakilerden hangisi geleneksel Türk el sanatlarından değildir? A) Ebru B) Tezpih C) Minyatür D) Origami 24
25 Enes Ankara ya; TBMM binasına gidiyor ve giriş kapısında Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir. ifadesini görüyor. Bu söz kime aittir? A) Mustafa Kemal Atatürk B) Turgut Özal C) Yaşar Kemal D) Mehmet Akif Ersoy Türkiye de balıkçılığın en fazla yapıldığı bölge hangisidir? A) Akdeniz Bölgesi B) Karadeniz Bölgesi C) Marmara Bölgesi D) Ege Bölgesi Türkiye nin Doğu bölgelerinde neler çekilmektedir? A) Halaylar B) Horalar C) Horonlar D) Zeybeklar Türkiye de en önemli uluslararası fuar hangi şehirde kurulmaktadır? A) Ankara B) İstanbul C) İzmir D) Samsun Babamın erkek kardeşi ile annemin kız kardeşi, annemin erkek kardeşi ile babamın kız kardeşini ziyarete gitmiştir? Yukarıdaki cümleye göre kimler, kimleri ziyarete gitmiştir? A) Amca ile hala, dayı ile teyzeyi ziyarete gitmiştir. B) Dayı ile teyze, amca ile halayı ziyarete gitmiştir. C) Amca ile hala, dayı ile yengeyi ziyarete gitmiştir. D) Amca ile teyze, dayı ile halayı ziyarete gitmiştir. Aşağıda İstanbul da bulunan köprüler verilmiştir. Aşağıdakilerden hangisi asma köprü özelliği gösterir? A) Unkapanı Köprüsü B) Galata Köprüsü C) Boğaz Köprüsü D) Atatürk Köprüsü Denizli de bulunan doğal bir oluşumdur. İnsanlar her yıl bu güzellikleri görmek ve sıcak sularına girebilmek için burayı ziyaret etmektedirler. Yukarıdaki metinde bahsedilen yerin adı hangisidir? A) Ayasofya 25
26 B) Kız Kulesi C) Pamukkale D) Peri Bacaları Türkiye nin aşağıdaki komşularından hangisi bir Orta Doğu ülkesi değildir? A) Yunanistan B) İran C) Irak D) Suriye Tamamı Türkiye nin sınırları içinde yer alan en büyük nehir hangisidir? A) Kızılırmak B) Fırat C) Ceyhan D) Dicle Aşağıdaki mimarlık eserlerden hangisi Ankara da değildir? A) Anıtkabir B) Ata Kule C) Roma Hamamı D) Aziziye Tabyaları Aşağıdaki tarihî yapılardan hangisi Karadeniz Bölgesi nde değildir? A) Alacahöyük B) Aya İrini Kilisesi C) Sümela Manastırı D) Yasоn Kilisesi Türkiye de halk arasında Türkçe nin yanında hangi dil konuşulmaz? A) Arapça B) Arnavutça C) Farsça D) Kürtçe Türkiye yi kaç denizi çevriliyor? A) 2 B) 3 C) 4 D) Türkiye de ildeki en üst düzey yönetici kimdir? A) Vali B) Kaymakam 26
27 C) İlçebay D) Muhtar Avrupa ya Türkler tarafından ne tanıtılmamıştır? A) Çay B) Kahve C) Yoğurt D) Lale Türkiye de hangi ilde Zeytin Festivali yapılmaktadır? A) Bursa B) Zonguldak C) Mersin D) Kütahya Türkiye de hangi ilde Karpuz Festivali yapılmaktadır? A) Ordu B) Isparta C) Tekirdağ D) Diyarbakır Denizli nin sembolü nedir? A) Ördek B) Kaz C) Tavuk D) Horoz İstanbul, hangi devlete başkentlik yapmamıştır? A) Roma İmparatorluğu B) Bizans İmparatorluğu C) Selçuk İmparatorluğu D) Osmanlı İmparatorluğu Dolmabahçe Sarayı ndaki tarihi tablolar göz doldurmaktadır. Sultan için yapılan. tarafından tablo koleksiyonu burada bulunmaktadır. Yukarıdaki boşluğu doldurunuz. A) Ayvazovskiy B) Repin C) Rubins D) Vrubel İstanbul dan sonra Türkiye deki ikinci büyük şehri nedir? A) Ankara B) Antalya C) Bursa 27
28 D) İzmir Ankara ne zaman Türkiye nin başkent ilan edildi? A) B) C) D) Hangi hayvan Ankara nın ünlü hayvanı değildir? A) Keçi B) Kedi C) Tavşan D) Tilki Ayşe : Hoş geldin. Sibel :. Diyaloğu tamamlayınız. A) Hoşça kal B) Hoş geldin C) Hoş bulduk D) İyiyim 28
29 TEST 4 1. Antalya nın bir sembolü nedir? A) Ahududu B) Çilek C) Muz D) Portakal 2. Hangi ile şeftali ili denir? A) Adana B) Bursa C) Edirne D) İzmir 3. İstanbul un en ünlü caddesi nedir? A) İstiklâl B) Güngören C) Fatih D) Hoca Ahmet Vesevi 4. Altın Portakal Film Festivali her yıl hangi ilde düzenlenmektedir? A) Antalya da B) Çanakkale de C) Erzurum da D) İstanbul da 5. Hangi ilde her yıl Ağustos ayında Truva Kültür ve Sanat Festivali gerçekleşmektedir? A) Denizli de B) Çanakkale de C) Konya da D) Urfa da 6. Ünlü türk denizcisidir. Deniz bilimleri üstadıdır. İlk dünya haritasını çizdi. Yukarıda özelliği verilen kime aittir? A) Pîrî Reis B) Mimar Sinan C) Reşar Nuri Güntekin D) Mevlâna 7. Mersin deki Nükleer enerji santrali hangi ülke tarafından inşaat edilmektedir? A) Almanya B) Fransa 29
30 C) Polonya D) Rusya 8. Atın yavrusuna ne denir? A) Civciv B) Dana C) Kuzu D) Tay 9. Türkiye nin sanat güneşi kimdir? A) Mustafa Sandal B) Sezen Aksu C) Tarkan D) Zeki Müren Aşağıdaki enstrumanlardan hangisi Türk enstrumanı değildir? A) Darbuka B) Duduk C) Keman D) Saz (Bağlama) Türkiye Cumhuriyeti nin kurucusu ve ilk Cumhurbaşkanı kimdir? A) Abdullah Gül B) Ahmet Davutoğlu C) Mustafa Kemal Atatürk D) Recep Tayyip Erdoğan Çalıkuşu isimli romanın yazarı kimdir? A) Nazım Hikmet B) Orhan Pamuk C) Reşat Nuri Güntekin D) Yunus Emre Türkiye nin orman bakımından en zengin bölgesinin adı nedir? A) Akdeniz Bölgesi B) Ege Bölgesi C) Karadeniz Bölgesi D) Marmara Bölgesi Pastırmasıyla ünlü ilinin adı nedir? A) Erzurum B) Kayseri C) Samsun D) Trabzon 30
31 Türkiye Cumhuriyeti nin sekizinci cumhurbaşkanı kimdir? A) Abdullah Gül B) Kenan Evren C) Süleyman Demirel D) Turgur Özal Karadeniz bölgesinde yetişen, üretiminde Türkiye nin dünya birincisi olduğu ürünün adı nedir? A) Çilek B) Fındık C) Mandalina D) Muz Türkiye deki en ünlü kayak merkezlerinden biridir. Oteller, satış merkezleri ve teleferiği ile işlek bir merkezidir. Bursa yakınlarındaki bu kayak merkezinin bulunduğu dağın eski adı Keşiş Dağı dır. Bu ünlü kayak merkezinin adı nedir? A) Ağrı Dağı B) Erciyes C) Hasan Dağı D) Uludağ Hayatı hakkında kesin bilgisi yoktur. Araştırmalara göre yılları arasında yaşadığı tahmin edilmektedir. Tasavvuf terbiyesi almıştır. Daha çok ilahi türünde şiirler yazmıştır. Ben gelmedim kavga için / Bizim işimiz sevgi için / Dostun evi gönüllerdir / Gönüller yapmaya geldim diyen şair kimdir? A) Elviya Çelebi B) Mevlâna Celâleddin-i Rumi C) Molla Kasım D) Yunus Emre Türkiye de, Kuş Cenneti adı verilen milli park nerededir? A) Abant Gölüde B) Balıklı Gölde C) Manyas Gölünde D) Van Gölünde Anadolu daki en eski ve en ünlü açık hava müzelerinden biridir. Antalya ilinde olan ve turistler tarafından çok ziyaret edilen anfi tiyatronun adı nedir? A) Aspendos B) Perge C) Side D) Termesos 31
32 Kız Kulesi hangi denizdedir? A) Akdeniz B) Ege C) Kadadeniz D) Marmara Türkiye Cumhuriyeti hangi tarihte kurulmuştur? A) B) C) D) Türkiye Büyük Millet Meclisi nin ilk başkanı kimdir? A) Celâl Bayar B) İsmet İnönü C) Mustafa Abdülhalik Renda D) Mustafa Kemal Atatürk Türkiye de her il neye ayrılmaktadır? A) Belediyeye B) Beldeye C) Bucağa D) İlçeye Türkiye de her ilçe neye ayrılmaktadır? A) Belediyeye B) Beldeye C) Bucağa D) İlçe merkeze Türkiye de ilçelerin başı kimdir? A) İlçebay B) Kaymakam C) Muhtar D) Vali Özel hazırlanmış kıyma ve pirinç karışımı malzemenin üzüm yapraklarına sarılmasıyla yapılır. Bu hangi yemektir? A) Adana Kebabı B) Döner C) İskender D) Sarma Avrupa nın en ünlü güreşçilerini yendi. Amerika daki şampiyonu Robert i yenerek Dünya Şampiyonu oldu. 32
33 Yukarıda özelliği verilen güreşçinin adı nedir? A) Koca Yusuf Pehlivan B) Karamürselli Ahmet Taşçı C) Yaşar Doğu D) Hamza Yerlikaya Aşağıdakilerden hangisi Türk halk enstrumanı değildir? A) Davul B) Ney C) Zurna D) Piyano Türkiye de incir için en elverişli bölgeler ilindeki Büyük Menderes ve Küçük Menderes havzalarıdır. Yukarıdaki boşluğu doldurunuz. A) Aydın B) Amasya C) Giresun D) Malatya Türkiye de ne üretimi yapılmamaktadır? A) Araba yapımı B) Kimyasal maddeler C) Sebze ve meyve D) Tekstil Aşağıdaki nehirlerden hangisi Türkiye de yoktur? A) Sakarya B) Yeşilırmak C) Dicle D) Sen Nehri İstanbul un tarihi kaç yılı aşar? A) B) C) D) Bugünkü İstanbul, kaç ana bölgeye ayrılır? A) 2 B) 3 C) 4 D) Mustafa Kemal Atatürk ne zaman ve nerede doğdu? 33
34 A) Selânik te B) İstanbul da C) Ankara da D) Antalya da Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? A) Enişte Kardeş B) Ağabey - Abla C) Dede - Nine D) Oğul Kız Şapka ve kıyafet devrimi, soyadı kanunu, uluslararası saat, takvim ve uzunluk ölçülerinin kabulü, yeni Türk harflerinin kabulü kim tarafından yapılmıştır? A) Mustafa Abdülhalik Renda B) Mustafa Kemal Atatürk C) Recep Tayiip Erdoğan D) Turgut Özal Atatürk ne zaman ve nerede öldü? A) 10 Kasım de Istanbul da B) 11 Kasım de Ankara da C) 12 Kasım da İzmir de D) 13 Kasım te Antalya da Türkçe, Türkiye den başka hangi ülkede resmî dilidir? A) İran B) Irak C) Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti D) Suriye Hangisi, mutlu bir olay için söylenmez? A) Bayramın(ız) kutlu olsun B) Gözünüz aydın C) Başınız sağ olsun D) Hayırlı olsun Bugünlerde hangi ülkede büyük ölçüde Türkçe konuşanlar yok? A) Afganistan da B) Bosna Hersek te C) Bulgaristan da D) Yunanistan da Yeni Türkçe alfabesinde kaç harf var? A) 26 34
35 B) 27 C) 28 D) Hangi kelimeleri Türkçe sözlüğünün önemli bir kısmını oluşturmamaktadır? A) Arapça B) Farsça C) Fransızca D) Rusça En çok Türkçe kelimeleri hangi dile geçmedi? A) Arnavutça ya B) Ermenice ye C) Türkmence ye D) Yunanca ya Dünyanın sekizinci harikası, yüksekliği 10 metreyi bulan heykelleri, metrelerce uzunluktaki kitabeleriyle UNESCO dünya kültür mirasında yer almaktadır. Yukarıda özelliği verilen dağının ismi nedir? A) Ağrı Dağı B) Erciyes C) Hasan Dağı D) Nemrut Dağı Özel açılmış hamurların arasına fındık, fıstık ya da ceviz konularak hazırlanan meşhur bir tatlıdır. Yukarıda özelliği verilen yemeği nedir? A) Baklava B) Lokum C) Sütlaç D) Peynir Helvası Ölüdenizi hangi şehirde bulunmaktadır? A) Edirne de B) Fethiye de C) Mersin de D) Trabzon da Ölüm ziyaretinde aşağıdakilerden hangisi kullanılır? A) Geçmiş olsun B) Allah mübarek etsin C) Allah rahmet eylesin D) Kutlu olsun 35
36 Hangi günde Mutluluklar dilerim ifadesi kullanılır? A) Cenaze gününde B) Nikâh gününde C) 19 Mayıs Gençlik Bayramı nda D) Kadınlar Günü nde Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğum gününde söylenmez? A) Doğum günün kutlu olsun! B) İyi ki doğdun! C) Nice yıllara! D) Geçmiş olsun! 36
37 37 TEST 5 1. UEFA kupası final maçı, yılında hangi ülkede ve hangi statta oynanmıştır? 2. Türkiye kaç coğrafi bölgeye ayrılmıştır? 3. Türkiye nin Akdeniz Bölgesi nde neler çokça tüketilmektedir? 4. Türkiye deki dini bayramları sıralayın. 5. Dünyanın yedi harikasından ikisi bugün Türkiye topraklarındadır. Bunlar nedir? 6. Altın Portakal Film Festivali her yıl hangi şehirde düzenlenmektedir? Türk bayrağı ne renktir, üzerinde neler bulunmaktadır? 8. Türk yemeğinde menemen içinde neler var? 9. Hangi geleneksel Türk çalgılarını siz biliyorsunuz? de TBMM, Mustafa Kemal e Atatürk soyadını verdi. Bu soyadı ne demektir? Seyahatname adlı on ciltlik eserinde gezip gördüğü ülkelerin coğrafyası, gelenek ve görenekleri hakkında ayrıntılı bilgiler vermektedir. yüzyılda yaşayan bu ünlü Türk gezgini kimdir? Farsça kaş anlamına gelir. Su üzerinde boyaların serpiştirilmesiyle gerçekleştirilen, Türk kâğıt süsleme sanatına ne ad verilir? Nüfusu bakımından Türkiye nin en büyük 3 şehri sırasıyla hangileridir? Türkiye de kutlanan millî bayramların adlarını yazınız. Doğal güzelliği ile dünyaca meşhur olan ve Denizli ili sınırları içerisinde bulunan travertenlerden oluşan yerin adı nedir? Karadeniz bölgesinde yetişen, üretiminde Türkiye nin dünya birincisi olduğu ürünün adı nedir? Türkiye de kaç il bulunmaktadır?
38 Marmara Denizi nden İstanbul a girişte yer alan ve denizin Üsküdar a yakın kesiminde kaya üstüne inşa edilmiş olan, aynı zamanda deniz feneri olarak da kullanılan, yılında restore edilerek ziyarete açılan yapının adı nedir? Mevlânâ yı anma törenlerinde ney eşliğinde sergilenen mistik gösteriye ne ad verilir? Şubat ayında İstanbul un harikası hem Müslümanların hem de Hristiyanların kutsal saydığı bu mekân Atatürk ün emriyle ve Türkiye Büyük Millet Meclisi nin kararıyla müze olarak ziyarete açılmıştır. Çin den başlayarak Anadolu ve Akdeniz aracılığıyla Avrupa ya kadar uzanan dünyaca ünlü bir ticaret yoludur. Batı dünyası için, uluslararası ilişkilerde önemli bir rol oynamıştır. Ayrıca Doğu kültürünün Batı tarafından tanınmasını da sağlamıştır. Doğudan Batıya pusula ve kağıt gidince Avrupa nın deniz gücü gelişmiştir te İstanbul un fethi ile önemini kaybetmeye başlayan ve gemilerin gelişmesiyle tamamen işlemez hâle gelen bu tarihî yolun adı nedir? Türk edebiyatından 3 tane en ünlü şairlerin ismini yazınız futbol sezonunda UEFA Kupası hangi ülkede, hangi şehirde ve hangi statta oynanmıştır? Peribacalarıyla ünlü ilin adı nedir? Karagöz oyununda, Karagöz ün rakibi kimdir? 38
39 TEST 6 1. Felsefe, mantık, tıp, biyoloji, matematik, astronomi ve fizik konularında yaklaşık eser veren bilim adamı kimdir?.. 2. İkinci Dünya Savaşı ndan sonra 44 ülke tarafından kurulmuştur. Eğitim, bilim, kültür ve iletişim alanında faaliyetlerde bulunan bir örgüttür. Bu örgütün adı nedir? 3. Türkiye nin Antalya şehrinde yaz mevsiminde nüfus çok artar. Bunun sebebi nedir? 4. Bölge 60 milyon yıl önce çeşitli volkanlardan püsküren lav ve küllerin oluşturduğu yumuşak tabakaların milyonlarca yıl boyunca yağmur ve rüzgâr tarafından aşındırılmasıyla ortaya çıkmıştır. Bu nedir? yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırılmıştır civarında dükkânı ile İstanbul un görülmesi gereken, tarihî bir alişveriş merkezidir. Bu nedir? 6. İstanbul un en önemli sembollerinden biridir. yılında fener kulesi olarak inşa edilmiştir. Bu nedir? İstanbul un en eski semtlerinden biri olan Beyoğlu nda yer almaktadır. yüzyılın sonlarından beri Türkiye nin en ünlü caddelerinden biridir metre uzunluğundadır. Sokağın adını yazabilir misiniz? 8. Yer altından, İstanbul a su taşımak amacıyla IV. yüzyılda yaptırılmıştır m² lik bir alanı kaplar. Bu nedir? 9. Antalya ya yaklaşık 7 km mesafede bulunan bir doğa harikasıdır. Dünyanın en güzel şelalelerinden biridir. Şelalede bir de mağara vardır. Bu şelalenin adı yazabilir misiniz? Atatürk, Türkiye yi modern bir devlet yapmak için bir dizi iç devrimler yapmıştır. Onları yazabilir misiniz? Ramazan Bayramı tüm dünya da ve Türkiye de çok renkli şekilde yaşanır. Türkiye de büyük camilerin minareleri arasına ışıklı süsler asılır. Bu süslerin adı nedir? Türkiye nin Dansın Sultanları kimdir? 39
40 Türkiye nin tüm yönetim kadroları hangi şehirde bulunur? Mavi, yeşil ve beyaz renkli çok güzel çinilerle bezendiği için Avrupalılarca hangi cami Mavi Cami olarak adlandırılmıştır? Türkiye de meyve ve sebzeyi kim satıyor? Hasta ziyaretinde ne söylenir? Güzel bir yemek yedikten sonra ne denir? Ev satın aldıktan sonra ne denir? Türkiye nin yönetim biçimi nedir? Türk geleneksel el sanatlarını yazar mısınız? Türkiye nin en büyük doğal gölü nedir? Hediye verdikten sonra ve yeni bir şey mağazadan satın aldıktan sonra ne denir? yüzyılda yaşamış, insanları hem güldüren hem de düşündüren fırkaların kaynağı olan halk kahramanının adı nedir? İstanbul un en önemli meydanlarından biridir. Bizans döneminde hipodrom olarak kullanılmıştır. Ayasofya, Sultanahmet Camii, Yerebatan Sarnıcı, Dikilitaş gibi önemli eserler hangi meydandadır? Bir film seyretmeden önce ne denir? 40
41 SÖZLÜK A acı горький, острый aç gözlülük (ğü) ненасытность; жадность; алчность açığa vurmak разглашать; раскрывать açık hava müzesi музей под открытым небом açıklamak, -(y)i 1) разъяснять, пояснять 2) объяснять, истолковывать adlandırmak, -(y)i давать имя; называть ağabey старший брат Ağrı Dağı Арарат ahlâk мораль; нравственные устои ahududu малина ait, -(y)a 1) относящийся к кому-чему, касающийся 2) принадлежащий akarsu река, речка, ручей aksi противоположный alan зд. 1. площадь; площадка, зона 2. область, сфера alet=enstruman инструмент Allah mübarek etsin Пусть будет счастливым! Да благословит Аллах! Да ниспошлёт Аллах счастья! Allah rahmet etsin пусть земля ему будет пухом (об умершем) amaç (cı) цель amca дядя (брат отца) Anayasa Mahkemesi Конституционный суд anfi tiyatrosu амфитеатр anılmak упоминаться anıt памятник, монумент anlam значение anma töreni торжественное поминание (видного покойного деятеля) araba yapımı автомобилестроение aracılık (ğı) посредничество araç (cı) средство Arapça 1. арабский язык 2. по-арабски araştırma исследование Arnavutça 1. албанский язык 2. по-албански artmak увеличиваться, возрастать, повышаться Aruz Ару з или Ару д (квантитативная система стихосложения, основанная на чередовании долгих и кратких слогов, возникшая в арабской поэзии, и получившая распространение в персидской и тюркской поэзии) asılmak быть повешенным / подвешенным asma висячий, подвесной aşağı 1. низ 2. нижняя часть âşık ашуг (сказитель) 41
42 aşındırılmak, -(y)i разъедаться, размываться aşmak, -(y)i 1)преодолевать 2) превышать at лошадь ata 1) отец; 2) дедушка atasözü(nü) поговорка, пословица ateş огонь avro евро aydınlatmak, -(y)i освещать ayrılmak разделяться ayrıntılı подробный, детальный aziz 1. дорогой 2. святой человек B baca дымовая труба bahsedilmek, -DAn говорить, вести речь bakırcılık ремесло, связанное с изготовлением медной посуды bakkal баккалея baldız свояченица balıkçılık (ğı) рыбный промысел, занятие рыбным промыслом; рыболовство başı belâya girmek оказаться в затруднительном положении Başın(ız) sağ olsun мои соболезнования тебе (вам) başkent столица başkentlik столица bayılmak 1) падать в обморок, лишаться чувств / сознания 2) (y)a обожать кого-что; быть в восторге от кого-чего baykuş сова bayrak (ğı) флаг Bayramın(ız) kutlu olsun поздравляю тебя (вас) с праздником beceri способность, ловкость, умение becerikli способный, ловкий, умелый belde городское поселение belediye муниципалитет bencil эгоист beste мелодия, музыка biber перец bilgi информация bilim adamı ученый bilim наука, знание billur хрусталь, кристалл binmek, -(y)a садиться верхом birader брат birbirinden неожиданно, вдруг bitki örtüsü флора 42
43 bitki растение Bizans Византия boğaz пролив bölge регион boy зд. племя, род, клан boya краска boynuz рог bucak (ğı) буджак, городок buğday пшеница bulgur крупномолотая пшеница bürüdü, -(y)i 1) окутывать, обволакивать 2) застилать, покрывать büyük (ğü) великий, могучий, значительный, важный buz лед C cadde улица cami мечеть cenaze похороны cennet рай cesaretli смелый, храбрый, отважный ceviz грецкий орех cezve джезве (маленькая кофеварка конусообразной формы с длинной ручкой) ciğer сердце, душа cilt (di) том cinsi род, порода cirit (di) дротик, копьё civarında зд. приблизительно, примерно civciv цыплёнок cumhuriyet республика cümle предложение Ç çalgı музыкальный инструмент çalıkuşu королек ( зд. «Королек птичка певчая») çekilmek зд. разыгрываться çevrilmek окружать çiçek hastalığı оспа çiftlik (ği) поместье, земельное владение; ферма çiğ сырой, недоваренный çile горе, муки çilek клубника çini фаянс, изразец, кафель, çizmek (на)рисовать 43
44 çokça довольно много çokluk (ğu) большое количество, множество; большинство çöpçü мусорщик, сборщик мусора dağ гора dal зд. вид damat (dı) зять dana телёнок darbuka дарбука (восточный музыкальный инструмент) davul давул, большой барабан dayı дядя (со стороны матери) değim выражение deniz bilimi океанография deniz море denizci моряк, мореплаватель deprem землетрясение derece зд. успех; достижение, результат derin глубокий destan дастан, эпический сказ dev гигантсткий, огромный devlet государство devrilmek опрокидываться devrim реформа deyim оборот речи, выражение Dicle Тигр diğer другой din религия dip (bi) дно dizi ряд doğal природный doğum günün kutlu olsun с днем рождения dönem период dörtlük (ğü) четверостишие duduk дудуки (восточный духовой музыкальный инструмент) durum положение, обстановка, ситуация dükkan магазин, мастерская, ларек Dünya Kültür Mirası listesi список Всемирного наследия düşünür мыслитель düzenlenmek устраиваться, организовываться D E 44
45 ebedî вечный, бессмертный ebru роспись под мрамор, окраска под мрамор edebiyat литература efsane легенда egemenlik (ği) суверенитет eğitim воспитание; обучение el sanatı кустарный промысел, ремесло elbise платье; одежда elverişli подходящий, удобный; благоприятный emir (mri) приказ, распоряжение enişte муж сестры, зять enstruman инструмент esas главный, основной eser творение, произведение eş anlamı синоним eşek осел eşleştirmek соединить в пару eşlik (ği) зд. сопровождение, аккомпанемент Eurovizyon Евровидение evi barkı 1) дом 2) семейный очаг, семья eyer седло faaliyet деятельность, работа fabl фабула Farsça 1. персидский язык 2. фарси faydalanmak, DAn пользоваться, воспользоваться, использовать felsefe философия fener фонарь fetih (thi) завоевание, покорение fıkra короткий юмористический рассказ, фельетон; анекдот fındık (ğı) фундук, лесной орех Fırat Евфрат fıstık (ğı) фисташка fuar ярмарка G galibiyet 1) победа 2) превосходство geçinmek, -la уживаться, ладить, жить в согласии Geçmiş olsun скорейшего выздоровления, выздоравливай(те) gelenek (ği) обычай, традиция geleneksel традиционный gelin невеста; невестка, сноха gelişmek развивать F 45
46 gemi корабль gerçekleşmek осуществляться, реализовываться gezgin много странствующий, много путешествующий; повидавший свет göl озеро gol (lü) гол; gol atmak забить гол gölge тень gönül (lü) душа, сердце görenek (gi) обычай; привычка görev yapmak служить, нести службу görgü правила приличия, этикет görümce золовка göz doldurmak поражать gösteri показ, представление Gözün(üz) aydın поздравляю (ответ на радостную, долгожданную новость собеседника; досл. Пусть твои (ваши) глаза будут светлыми) güç (cü) сила güreş борьба güreşçi борец güzellik (ği) красота H hala тётя (сестра отца) halay халай (народный танец, исполняемый под аккомпанемент зурны) haliç (ci) лиман; залив, бухта halifelik (ği) халифат halk народ halkçılık (ğı) популизм halter 1) штанга; 2) поднятие тяжестей; тяжёлая атлетика halterci штангист hamam баня hamsi анчоус, хамса hamur тесто han 1) постоялый двор, караван-сарай 2) деловой дом harf (fi) буква hariç (ci) кроме, за исключением, исключая harika чудо harita карта hat sanatı каллиграфия havacılık (ğı) авиация havza бассейн Hayırlı olsun пусть это пойдет на благо; пусть приносит радость (при крупной покупке, приобретении) haylaz 1) пакостник, негодник 2) лентяй, бездельник; лоботряс 46
47 hazırcevaplık (ğı) находчивость; смышлёность, сообразительность hazırlanmak (под)готовиться helva халва heyecanlı 1) легко возбуждающийся, эмоциональный; приходящий в восторг 2) волнующий, возбуждающий, приводящий в восторг heykel статуя, скульптура hikâye рассказ hora хора, народный танец (танец по кругу, взявшись за руки) horon традиционные народные танцы Черноморского региона horoz петух hoş приятный Hoş bulduk спасибо (досл. Мы нашли это место приятным; в ответ на пожелание Hoş geldiniz ) Hoş geldin добро пожаловать huzur покой, спокойствие; душевное равновесие / спокойствие Hz. (Hazret) святой ıfade выражение ılıman умеренный ırk раса ırmak (ğı) [большая] река ışık свет I İ iç çekmek= içini çekmek = iç geçirmek тяжело вздыхать içecek напиток, напитки ikamet etmek проживать, жить iklim климат il иль, вилайет, губерния (название административной единицы в Турции) ilahi боже мой!, ах ты, господи! ilan edilmek объявляться, провозглашаться ilçe ильче (название административной единицы, соответствующей уезду, району) ilçebay начальник ильче (устар.) iletişim коммуникации, связь ilgili связанный, касающийся ilke принцип imam имам, главный мулла imparatorluk (ğu) империя incir инжир inkılapçılık (ğı) 1) революционная деятельность 2) революционность inşaat строительство, стройка 47
48 inşaat edilmek строиться ipek шелк isimlendirmek, (y)i, -(y)a давать имя, именовать, давать название, называть istiklâl независимость işlek оживлённый, многолюдный, шумный İyi ki doğdun с днем рождения kabul (lü) принятие kadro кадры kâğıt (dı) бумага kaldırım тротуар; мостовая kalıntı 1) остаток, излишек 2) следы, остатки kanat (dı) крыло kanun закон kap посуда kapıcı привратник, швейцар, портье kaplamak, -(y)i, -(y)a, -(y)la покрывать kara суша, земля karanlık (ğı) темнота karasal континентальный, материковый karışım смесь karın (rnı) живот karpuz арбуз kartal орел kasaba касаба, небольшой город kasap мясник kaş 1. бровь 2. пропасть, бездна katılmak, -(y)а участвовать, принять участие kavga ссора, скандал kaya скала, утёс kayak (ğı) лыжи kayın (ynı) деверь; шурин kayıtsız безусловный, безоговорочный kaymakam каймакам, уездный начальник kaynak (ğı) источник kaynana тёща, свекровь kaz гусь keçi коза keman скрипка kesim участок, зона, сектор kesin точный, заключительный, конечный, окончательный Kıbrıs Кипр K 48
49 kısım (smı) часть kıta континент, материк kıyafet 1) внешний вид, внешность 2) одежда, костюм kıyma рубленое мясо, фарш kilim килим, безворсовый ковёр, палас kilise церковь kimyasal химический kitabe эпитафия, надпись kol рука koleksiyon коллекция koruma защита, охрана; покровительство, попечение korumak, (y)i, -DAn 1) защищать, оборонять 2) оберегать, беречь köfte котлета köprü мост kör слепой körfez залив Köroğlu Кёроглу (герой народной поэмы) köy деревня kule башня Kumluca город и район в провинции Анталья на средиземноморском побережье Турции, часть Турецкой Ривьеры kupa кубок kural правило kurt волк kurtuluş освобождение kurucusu основатель kurulmak создаваться, основываться; учреждаться kurum организация; учреждение, заведение kuşburnu шиповник Kutlu olsun пусть будет счастливым kutsal священный, святой kuzu ягнёнок, барашек kül пепел, зола küpü обилие Kürtçe 1. Курдский язык 2. по-курдски laiklik (ği) лаицизм, движение за светский характер (образования и т. п.) lale тюльпан lav лава levrek (ği) морской окунь; судак liman порт, гавань L 49
50
Daha göster
ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU ATATÜRK SUPREME COUNCIL FOR CULTURE, LANGUAGE AND HISTORY ANKARA TARİH VE MEDENİYETLER TARİHİ HISTORY AND HISTORY OF CIVILIZATIONS ОБЩАЯ ИСТОРИЯ И ИСТОРИЯ ЦИВИЛИЗАЦИЙ
Öz: Bu makale Tokat ilinin Zile ilçesinin İslamiyet öncesi ve sonrası tarihi dönemlerini Osmanlılar döneminde önemli bir şehir olan Zile'nin, İslâmiyet'ten önceki dönemlerde yaşadığı parlak devir İslâmî devirde diger Anadolu şehirlerinin gelişmesiyle yavaş yavaş kaybolmuştur. Şehirdeki panayır çok eski çağlardan beri burayı canlı bir ticaret merkezi yapmıştır. Bu canlılık şehrin ekonomik ve askeri yönden güçlü olmasını sağlamıştır. Müstahkem kalesi de buranın alınmasını güçleştirmiştir. Abstract: This article compares the pre-Islamic and Islamic periods of Zile district of Tokat province. Zile an important city during the times of Hittite, Phrygia, Persian, Greek, Pontus, Roman, Byzantian, Muslim Arabian, Seljuks, Seigniories and Ottomons but its significance faded away in Islamic priods as other Anatolian cities gained prominence. The city fair since the ancient age has not only made Zile a vibrant trade center but also a powerful economic and military center. Its well-fortified castle also made it difficult to be conquered.