Öğretme Sanatı Özcan Demirel Pdf

EĞİTİMDE PROGRAM GELİŞTİRME Prof. Dr. Özcan DEMİREL Baskı Prof. Dr. Özcan Demirel EĞİTİMDE PROGRAM GELİŞTİRME ISBN: © , Pegem A Yayıncılık® Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları, Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.’ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Baskı: Ağustos Kapak Tasarımı: funduszeue.info Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı Baskı: Baran Ofset Pegem A Yayıncılık® Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Adakale Sokak 4/1 Yenişehir ANKARA Tel: () 67 50 – 67 51 Belgeç: () 37 38 İnternet: funduszeue.info e-posta: [email protected] ii Prof. Dr. Özcan DEMİREL Özcan DEMİREL, yılında Adapazarı- Sapanca'da doğmuş, 'da Arifiye İlköğretmen okulundan mezun olmuş ve bir öğretim yılı Anadolu'nun bir köyünde ilkokul öğretmenliği yapmıştır. yılında Gazi Eğitim Enstitüsü İngilizce bölümünü bitirmiş ve on yıl süreyle orta dereceli okullarda İngilizce öğretmenliği ve müdür yardımcılığı görevi yapmıştır. yılında Hacettepe Üniversitesi'ne İngilizce öğretim görevlisi olarak girmiş ve aynı üniversitenin Mezuniyet Sonrası Eğitimi Fakültesi'nde eğitim alanında lisans çalışması yapmış, yılında Bilim Uzmanlığı, 'da da Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesinden Doktora derecesi almıştır. Hacettepe Üniversitesi'nde 'de doçentlik, 'da da profesörlük unvanını alan Özcan Demirel, halen aynı üniversitenin Eğitim Fakültesinde öğretim üyesi ve Eğitim Programları ve Öğretim Anabilim Dalı Başkanıdır. İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri'nde yabancı dil öğrenimi ve program geliştirme konularında bilimsel çalışma ve incelemeler yapan Özcan Demirel'in yayınlanmış 80’e yakın makale ve bildirisi ile on kitabı bulunmaktadır. Ayrıca on kitabın da ortak yazarlarındandır. Kuramdan Uygulamaya Eğitimde Program Geliştirme (), Eğitim Sözlüğü (), Planlamadan Değerlendirmeye Öğretme Sanatı (), Türkçe Programı ve Öğretimi (), Genel Öğretim Yöntemleri (), ELT Methodology (), Karşılaştırmalı Eğitim (), Sing in English (), Yabancı Dil Öğretimi () ve Discovering Reading () Demirel'in belli başlı mesleki eserleridir. Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme (), Öğretmenlik Mesleğine Giriş (), Öğretim İlke ve Yöntemleri (), Developing Test Techniques (), Developing Reading Skills (), Eğitim Terimleri () , Proficiency in English (), Tests for Proficiency in English (), English for Hotels and Tourism, Book I () ve English-Turkish Dictionary () ortak yazarlı yayınlarıdır. Özcan Demirel, evli olup iki çocuk babasıdır. Türk Eğitim Derneği (TED), Türk- İngiliz Kültür Derneği (TBA), The World Council for Curriculum and Instruction (WCCI), Association of Supervision and Curriculum Development (ASCD), Comparative and International Education Society (CIES), Association for Teacher Education in Europe (ATEE) ve The Balkan Society for Pedagogy and Education (BASOPED) gibi mesleki kuruluşların üyesidir. yılları arasında YÖK Dünya Bankası Projesinde öğretmen yetiştirme konusunda; yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı Dünya Bankası Projesinde program geliştirme uzmanı, Ekim Şubat tarihleri arasında Avrupa Birliği MEDA Temel Eğitime Destek Projesinde proje başkanı olarak çalışmış ve yılından beri de Avrupa Konseyi, Yaşayan Diller Projesinde Türkiye Koordinatörü olarak çalışmaktadır. iii Eşim Nursel’e ve Çocuklarım Hakan’a ve Okan’a iv ÖNSÖZ Bu yapıt, eğitim programları ve öğretim alanındaki, Eğitimde Program Geliştirme dersine ilişkin yeni yaklaşım ve gelişmeleri tanıtmak amacıyla hazırlanmıştır. Program geliştirme çalışmalarının üniversiteler dışında özellikle Milli Eğitim Bakanlığı içinde giderek artan bir ivme kazanması ve Dünya Bankası projeleri kapsamında yapılan çalışmalarla yoğunluk kazanması, eğitimde program geliştirme bilim dalına ve bu daldaki yetişmiş olan uzmanlara ilgi ve gereksinimi arttırıcı özellik taşımaktadır. Program geliştirme çalışmalarının bilimsel temele dayandırılması ve çağdaş yönelimlerin bu çalışmalar içinde yer alması, böylesi bir çalışmanın ortaya çıkmasına temel bir neden oluşturmuştur. Eğitimde Program Geliştirme konulu bu çalışmayı ortaya koyarken kuram ile uygulama arasında bir köprü kurulması düşüncesinden yola çıkılmıştır. Bu bağlamda, bu yapıtın hem kuramsal hem de uygulamalı çalışma yapmak isteyenler için bir kaynak oluşturması düşünülmüştür. Bu yapıt 8 bölümden oluşmaktadır. I. Bölümde program geliştirme alanındaki temel kavramlar ele alınıp açıklanmış; II. Bölümde program geliştirmenin kuramsal temellerinden tarihi, felsefi, psikolojik ve toplumsal temelleri üzerinde durulmuş; III. Bölümde program tasarımı ve modelleri tanıtılmış; IV. Bölümde program geliştirme çalışmalarının planlanması aşamaları ve özellikle de ihtiyaç değerlendirme teknikleri ele alınmıştır. Buraya kadar olan bölümler içinde program geliştirmenin birinci aşaması olarak kabul edilen “planlama” üzerinde durulmuştur. İkinci aşama olarak kabul edilen “geliştirme” bölümü V. Bölümde program tasarısı hazırlama başlığı ile yer almış; bunu VI. Bölümde programın denenmesi ve değerlendirilmesi bölümü izlemiştir. Program Geliştirmenin son aşaması olarak kabul edilen “yaygınlaştırma” aşaması ve VII. Bölümde programa süreklilik kazandırılması VIII. Bölümde de program geliştirme alanındaki yeni yönelimler üzerinde durulmuştur. Ekler bölümünde, üç örnek program çalışmasına yer verilmiştir. Bu kitabın ortaya çıkmasında etkileşim içinde bulunduğum meslektaşlarıma, yüksek lisans ve doktora öğrencilerime sonsuz teşekkür ederim. Bu çalışmanın az da olsa program geliştirme alanına katkı getirmesi yazarı mutlu kılacaktır. Ankara Prof. Dr. Özcan DEMİREL Ağustos v vi İÇİNDEKİLER sayfa no Önsöz v İçindekiler vii Çizelgeler Listesi xiii Şekiller Listesi xiii 1. BÖLÜM PROGRAM GELİŞTİRMEDE TEMEL KAVRAMLAR Eğitim Programı 1 Program Geliştirme 4 Eğitim Programı, Öğretim Programı ve Ders Programı 5 Eğitim Programı ve Öğretim 6 Örtük Program 6 Tartışma Soruları 7 Kaynaklar 8 2. BÖLÜM PROGRAM GELİŞTİRMENİN KURAMSAL TEMELLERİ Program Geliştirmenin Tarihi Temelleri 9 Yurt Dışında Program Geliştirmenin Tarihsel Gelişimi 10 Türkiye’de Program Geliştirmenin Tarihsel Gelişimi 13 Program Geliştirmenin Felsefi Temelleri 17 Başlıca Felsefeler 19 Eğitim Felsefeleri 21 Program Geliştirmenin Psikolojik Temelleri 27 Davranışçı Kuramlar 28 Bağlaşımcılık-Bitişiklik Kuramı 28 Klasik Koşullama 28 Edimsel Koşullama 29 Programlı Öğrenme 30 Davranışçılık ve Eğitim Programları 30 Bilişsel Alan Kuramcıları 31 Guilford’un Zihinsel Becerileri Sınıflaması 35 Biliş Alan Kuramları ve Eğitim Programları 35 vii Hümanistik Psikoloji 37 Gestalt Kuramı 37 Maslow’un İhtiyaç Kuramı 38 Rogers’in Teröpatik Öğrenme Kuramı 39 Hümanistik Psikoloji ve Eğitim Programı 39 Program Geliştirmenin Toplumsal Temelleri 40 Okul-Toplum İlişkilerinin Düzenlenmesi 41 Eğitimde Değişikliklerin Planlanması 45 Tartışma Soruları 45 Kaynaklar 46 3. BÖLÜM EĞİTİM PROGRAMI TASARIMI VE MODELLER Eğitim Programı Tasarımı 47 Program Tasarımı Yaklaşımları 48 Konu Merkezli Program Tasarımları 48 Öğrenen Merkezli Tasarımlar 49 Sorun Merkezli Tasarımlar 50 Eğitimde Program Geliştirme Modelleri 53 ABD’de Yaygın Olan Eğitim Program Modelleri 53 Avrupa’da Yaygın Olan Eğitim Program Modelleri 57 Türkiye’de Yaygın Olan Eğitim Program Modelleri 58 Tartışma Soruları 64 Kaynaklar 64 4. BÖLÜM PROGRAM GELİŞTİRMENİN PLANLANMASI Program Geliştirme Çalışma Gruplarının Oluşturulması 67 Program Karar ve Koordinasyon Grubu 68 Program Çalışma Grubu 69 Program Danışma Grubu 70 Program Geliştirme Çalışma Planı 71 İhtiyaç Saptama 74 İhtiyaç Saptamada Temel Sorunlar 75 Örnek Olay 76 İhtiyaç Tanımı 78 viii İhtiyaç Değerlendirmenin Ortaya Çıkışı 80 İhtiyaç Değerlendirme Süreci 81 İhtiyaç Belirleme Değerlendirme Teknikleri 86 Anket Geliştirme-Delphi Tekniği 86 Delphi Tekniği Uygulamaları 89 Progel (Dacum) Tekniği 90 Gözlem 97 Meslek (İş) Analizi 98 Ölçme Araçları-Testler Görüşme-Grup Toplantıları Kaynak Tarama Tartışma Soruları Kaynaklar 5. BÖLÜM PROGRAM TASARISI HAZIRLAMA Hedef Hedeflerin Aşamalı Sınıflandırılması Hedeflerin Nitelikleri Hedef Yazma İlkeleri Hedeflerin Davranışlara Dönüştürülmesi Hedef-Davranışları Yazma İlkeleri Hedef ve Davranış Yazmada Farklı Yaklaşımlar İçerik İçeriğin Seçimi İçeriğin Düzenlenmesi İçeriğin Örgütlenmesinde/Düzenlenmesinde Kullanılan Stratejiler Doğrusal Programlama Yaklaşımı Sarmal Programlama Yaklaşımı Modüler Programlama Yaklaşımı Piramitsel ve Çekirdek Programlama Yaklaşımı Konu Ağı-Proje Merkezli Program Yaklaşımı Sorgulama Merkezli Programlama Yaklaşımı Hedef-İçerik Çizelgesi (Belirtke Tablosu) Ünite Analizi Hedef-İçerik ve Zamanlama Eğitim Durumlarının Düzenlenmesi Öğrenme Yaşantıları Öğrenme Stilleri ix Öğrenme Stratejileri Anlamlandırma Stratejisi Örgütlenme Stratejisi Tekrar Stratejisi Öğrenme Modelleri Öğretme Durumları Eğitim Durumunun Özellikleri Öğretme Stratejileri Öğretme Yöntemleri Öğretme Teknikleri Eğitim Durumlarının Değişkenleri Alternatif Eğitim Durumu Sınama Durumu Bilişsel Alanla İlgili Sınama Durumları Duyuşsal Alanla İlgili Sınama Durumları Devinişsel Alanla İlgili Sınama Durumları Tartışma Soruları Kaynaklar 6. BÖLÜM PROGRAMLARIN DENENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ Programın Denenmesinde İzlenecek Aşamalar Programın Alanda Denenmesi (Alan Testi) Program Değerlendirmenin Anlamı Değerlendirme Çeşitleri Tanılayıcı Değerlendirme (Diagnostic Evaluation) Biçimlendirici Değerlendirme (Formative Evaluation) Düzey Belirleyici Değerlendirme (Summative Evaluaiton) Program Değerlendirmesine İlişkin Yaklaşımlar Hedefe Dayalı Değerlendirme Modeli Metfessel-Michael Değerlendirme Modeli Provus’un Farklar Yaklaşımı ile Değerlendirme Modeli Stake’in Uygunluk-Olasılık Modeli Stufflebeam’in Bağlam, Girdi-Süreç ve Ürün Modeli Stufflebeam Toplam Değerlendirme Modeli Eisner’in Eğitsel Eleştiri Değerlendirme Modeli Stake’nin İhtiyaca Cevap Verici Program Değerlendirme Modeli Demirel’in Analitik Program Değerlendirme Modeli Program Değerlendirmede Temel İşlemler Anlamın Kesinleştirilmesi x Amacın Belirlenmesi Anahtar Tarafların Belirlenmesi Olanakların ve Engellerin Belirlenmesi Yanıt Aranacak Soruların Belirlenmesi Tasarının Kesinleştirilmesi Verilerin Toplanması Verilerin Çözümlenmesi Sonuçların Yorumu ve Raporlanması Tartışma Soruları Kaynaklar 7. BÖLÜM PROGRAMA SÜREKLİLİK KAZANDIRILMASI Ar-Ge Yaklaşımı (Programın Düzeltilmesi ve Geliştirilmesi) Program Geliştirme Uzmanı ve Öğretmenin Program Geliştirme Sürecindeki Görev ve Sorumlulukları Program Geliştirme Uzmanı ve Öğretmenin Ulusal Düzeydeki Görev ve Sorumlulukları Program Geliştirme Uzmanı ve Öğretmenin Okul Düzeyindeki Görev ve Sorumlulukları Program Geliştirme Sürecini Engelleyen Etmenler ve Çözüm Önerileri Program Geliştirme Çalışmalarında Karşılaşılan Güçlükler Tartışma Soruları Kaynaklar 8. BÖLÜM PROGRAM GELİŞTİRMEDE YENİ YÖNELİMLER Çoklu Zeka Kuramı Çoklu Zeka Kuramı ve Program Geliştirme Çoklu Zeka Kuramında Ölçme ve Değerlendirme Etkin Öğrenme Etkin Öğrenmede Öğrenci Etkinlikleri Etkin Öğrenme ve Program Geliştirme İşbirliğine Dayalı Öğrenme Yaşam Boyu Öğrenme Program Geliştirme Süreci xi Öğretim Stratejisi Değerlendirme Yaratıcı Düşünme Eleştirel Düşünme Eleştirel Düşünme Becerileri Eleştirel Düşünme Becerisine Göre Hazırlanmış Örnek Ders Planı Yansıtıcı Düşünme Yapılandırmacılık Proje Tabanlı Öğrenme Beyin Temelli Öğrenme Beynin Yapısı ve Öğrenme Beyin Temelli Öğrenme Basamaklı Öğretim Programı Kuantum Öğrenme Tartışma Soruları Kaynaklar EKLER Ek Sosyal Bilimler İçin Taslak Eğitim Programı Ek 2. Fen Bilimleri İçin Taslak Eğitim Programı Ek 3. Çoklu Zeka Kuramına Dayalı Okulöncesi Matematik Ders Programı Ek 4. Yapılandırmacılık Yaklaşımına Dayalı İnsan Hakları ve Vatandaşlık Eğitimi Ders Programı Ek 5. Beyin Temelli Öğrenme Yaklaşımına Dayalı İngilizce Örnek Ders Planı Ek 6. Basamaklı Öğretim Programı Uygulamasına İlişkin Örnek Ders Programı Ek 7. İlköğretim Programları Kazanım ve Etkinlik Örnekleri Ek 8. Öğretim Programlarını Değerlendirme Ölçütleri Ek 9. Bilişsel Davranışlar, Duyuşsal Özelikler ev Devinişsel Beceriler Eylemsiler Listesi TERİMLER SÖZLÜĞÜ AD BULDURUSU KONU BULDURUSU xii ÇİZELGELER LİSTESİ sayfa no Çizelge 1. Eğitim Programlarını Etkileyen Eğitim Felsefeleri 26 Çizelge 2. Bilişsel Alan Hedeflerini Davranışa Dönüştürmede Kullanılan Eylemsiler (Fiilimsiler) Çizelge 3. Duyuşsal Alan Hedeflerini Davranışa (Özeliğe) Dönüştürmede Kullanılan Eylemsiler Çizelge 4. Devinişsel Alan Hedeflerini Davranışa (Beceriye) Dönüştürmede Kullanılan Eylemsiler Çizelge 5. Örnek Belirtke Tablosu Çizelge 6. Örnek Ünite Analiz Tablosu Çizelge 7. 2. Sınıf Hayat Bilgisi Üniteleri ve Süreleri Çizelge 8. Hedef, Yaklaşım-Yöntem ve Teknik İlişkisi Çizelge 9. Çoklu Zeka Kuramında Değerlendirme Teknikleri ŞEKİLLER LİSTESİ sayfa no Şekil 1. Program Tasarımı Yaklaşımları 52 Şekil 2. Program Geliştirmede Taba Modeli 53 Şekil 3. Program Geliştirmede Tyler Modeli 54 Şekil 4. Taba-Tyler’in Program Geliştirme Modeli 55 Şekil 5. Sistem Yaklaşımına Göre Program Geliştirme Modeli 56 Şekil 6. Program Geliştirme Modellerinin Karşılaştırılması 57 Şekil 7. MEB Program Geliştirme Modeli 59 Şekil 8. MEB Yeni Program Geliştirme Modeli 63 Şekil 9. Program Geliştirmede “Demirel” Modeli 65 Şekil İşlem-Zaman Çizelgesi 71 Şekil Pert-İşlem Ağı 72 Şekil Program Geliştirme Akış Şeması 73 Şekil Öğrenme Stratejileri Şekil Programın Denenmesi Aşamaları Şekil Çoklu Zeka Kuramında Planlama Sorunları Şekil Basamaklı Öğretim Programının Düzeyleri xiii PROGRAM GELİŞTİRMEDE TEMEL KAVRAMLAR 1. BÖLÜM Bu bölümde, eğitim programı ve eğitimde program geliştirme kavramları üzerinde açıklamalar yapılmış ve yeni bir tanıma gidilmiştir. EĞİTİM PROGRAMI Eğitim programı kavramının kullanılmasının, M. Ö. birinci yüzyıla kadar uzandığı belirtilmektedir. Julius Ceaser ve askerleri, Roma'da yarış arabalarının, üzerinde yarıştığı oval biçimdeki koşu pistini Latince curriculum (İngilizce track: koşu yolu) olarak kullanmışlar ve bu kavram, koşu pisti olarak bilinen somut bir kavramdan, bugün ders programı anlamında kullanılan soyut bir kavrama doğru geçişi sağlamıştır. Bu süreçte, eğitim programı (curriculum) "izlenen yol" anlamında eğitimde de E kullanılmaya başlanmıştır (Oliva, Ğ 4). Bu nedenle, kelimenin etimolojik İ konular listesidir. yapısından hareket eden kimi eğitimci T ders içerikleridir. çalışmaların programlanmasıdır. yazar ve düşünürler "izlence sözcüğünü İ M öğretim materyalleri listesidir. kullanmayı yeğlemektedirler. Eğitim derslerin sıralanmasıdır. programı için kimi düşünürler de bu hedef davranışlar grubudur. P kavram için yetiştirmekten yola çıkarak R okul içinde ve dışında öğretilen yetişek sözcüğünü kullanmayı O her şeydir. benimsemiş, ama daha çok eğitim G okul personeli tarafından planlanan R her şeydir. programı kavramı günümüze kadar A kullanılagelmiştir. Ancak, eğitimde M program kavramı, pek çok düşünür ve I eğitim bilimcisi tarafından farklı şekillerde tanımlanmıştır. PROGRAM GELİŞTİRMEDE KURAMSAL TEMELLER 2. BÖLÜM Bu bölümde program geliştirme çalışmalarının dayandığı kuramsal temeller sırasıyla tarihi, felsefi, psikolojik ve toplumsal temeller olarak ele alınıp incelenmiştir. PROGRAM GELİŞTİRMENİN TARİHSEL TEMELLERİ Program geliştirme alanının bir bilim olarak ortaya çıkışının tarihsel perspektif içinde ele alınması, dayandığı temellerin tarihsel köklerini sergilemesi açısından önemli görülmektedir. Program geliştirme kavramı ve sürecinin bu zaman akışı içerisinde nereden nereye geldiğini görmek, bu alanda hizmet verenleri ve hizmet verenlerin düşüncelerini ortaya koymak açısından da tarihi temeller, büyük önem taşımaktadır. Program geliştirme çalışmalarını planlama ve tasarım düzenleme aşamalarında, bundan önceki program geliştirme anlayışları ve modelleri, esin kaynağı olabilir. Aynı şekilde program geliştirme sürecinin her aşamasındaki değişme ve gelişmeler için de aynı incelemeler yapılabilir. Geçmiş deneyim ve anlayışlar, yeni ve geleceğe dönük çalışmalar için önemli olduğu gibi, tarihsel gelişim süreci içinde program geliştirmenin geçirdiği evreleri tanımak, gelecekte yapılacak özgün çalışmalara temel oluşturur. Bu açıdan bakıldığında program geliştirmenin tarihi temelleri, yurt dışında ve Türkiye'de gösterdiği gelişmeler doğrultusunda geçmişten günümüze kadar incelenmeye çalışılmıştır. EĞİTİM PROGRAMI TASARIMI VE MODELLER 3. BÖLÜM EĞİTİM PROGRAMI TASARIMI Eğitim programı tasarımı, bir programın hangi ögelerden oluşacağının ortaya çıkarılması sürecidir. Program tasarımı, endüstriyel tasarım kavramında da olduğu gibi öğretimin düzenlenmesini anlamlı bir bütünlük içinde ele almayı amaçlar. Bir eğitim programı planlanırken işe öncelikle programın nasıl olacağını tasarlamakla başlanmalıdır. Bu aynı şekilde bir mimarın bir yapıyı tasarlaması ve plan çizmesi sürecine benzer. Program geliştirme uzmanı da program geliştirme çalışmalarına başlamadan önce bu program tasarımını ortaya koymalıdır. Program tasarımları bir eğitim programını oluşturan temel ögelerden oluşmakta ve bu ögeler arasındaki ilişkiler açısından farklılıkları ortaya koymakla farklı tasarımlar ortaya çıkmaktadır. Bir programın temel ögeleri, hedef, içerik (konu alanı), öğrenme yaşantıları ve değerlendirmedir. Eğitim programı tasarımları bu ögelere farklı ağırlıklar verilerek oluşur. Böylece tasarımcı kendine özgü tasarımını ortaya koyar. Genelde bu ögeler içinde en çok içerik boyutuna ağırlık verildiği görülmektedir. Kimileri de öğrenme yaşantılarına ya da değerlendirme boyutuna ağırlık vermektedir. Örneğin süreç değerlendirme ağırlıklı bir program tasarımında, öğrenme yaşantılarını düzenleme daha çok ağırlık kazanmakta; ürün değerlendirme ağırlıklı programda ise ölçme teknikleri daha çok ön plana çıkmaktadır. Program tasarımı yapılırken program geliştirme grubu ve görevli uzmanların felsefi görüşleri ile toplumun başat felsefi görüşleri hedeflerin seçiminde etkili olmaktadır. Bu felsefi görüş aynı zamanda içerik seçiminde, öğrenme öğretme süreçlerinin düzenlenmesinde ve geliştirilen programın başarısının nasıl PROGRAM GELİŞTİRMENİN 4. BÖLÜM PLANLANMASI Bu bölümde program geliştirmenin planlanması için yapılacak işlemlerden çalışma gruplarının oluşturulması, çalışma planının hazırlanması ve ihtiyaç saptama işlemlerinde ihtiyaç analizi ve değerlendirme teknikleri üzerinde durulmuştur. PROGRAM GELİŞTİRME ÇALIŞMA GRUPLARININ OLUŞTURULMASI Program geliştirme çalışmalarının araştırma ve geliştirmeye dönük olarak yönlendirilmesi gerekir. Özellikle günümüzde bilim, teknoloji ve iletişim alanlarındaki baş döndürücü gelişmeler, program geliştirme çalışmalarının sürekli olmasını, araştırma ve geliştirme çalışmalarının kesintisiz yapılmasını gerekli kılmaktadır. Bu süreçte, pek çok soruya cevap aranmaktadır. Ancak, hiç kimseden, bu sorunların tümüne, tek başına cevap vermesi beklenemez. Bu nedenle program geliştirme çalışmalarının bir komisyon aracılığı ile yürütülmesinde yarar görülmektedir. Program geliştirme çalışma gruplarının oluşumunda programın felsefi ve politik temelini oluşturacak bir karar organının bulunması ve bu grubun programın genel stratejisini belirlemesi beklenebilir. Diğer bir çalışma grubu program geliştirme çalışmalarını yürütecek kişilerden oluşmalıdır. Bu grup, programın hazırlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi çalışmalarında sürekli görev yapan çalışma grubu olmalıdır. Üçüncü grup ise, bu çalışma grubuna ihtiyaç duyulduğunda zaman zaman danışman olarak çağrılacak uzmanlardan oluşmalıdır. PROGRAM TASARISI HAZIRLAMA 5. BÖLÜM Bu bölümde, bir eğitim programı tasarısı hazırlar- ken programın ögeleri olan hedef, içerik, eğitim ve sı- nama durumlarının nasıl hazırlanması gerektiği üze- rinde durulmuştur. HEDEF Eğitim, uygulamalı bir bilim alanıdır. Bu nedenle eğitim problemlerine masa başında ve kağıt üzerinde değil, problemin kaynağında, okulda ya da eğitim sisteminin bütününde çözüm aramak gerekir. Eğitim sisteminde or- taya çıkan problemlerin çözümü, bir ülkede izlenen Milli Eğitim Politikası- na, okuldaki öğrencinin davranışa dönüştürmesi söz konusu olan program- ların geliştirilmesine bağlı bulunmaktadır (Varış ). Eğitimde program geliştirme süreci, program ögeleri olan hedef, içerik, öğrenme-öğretme sü- reci ve değerlendirme boyutları arasındaki dinamik ilişkiler bütünüdür. Program öğelerinden hedef boyutu ile ilgili hazırlıklar yaparken işe “birey- leri niçin eğitiyoruz?” sorusuna yanıt aramakla başlanır. Planlı eğitim etkinlikleri için ayrılan zamanın sınırlı olması nedeniyle eğitimle kazandırılması mümkün özelikler arasında en önemli sayılanlar belirlenerek uygun önlemlerle öğrenciye kazandırılmaya çalışılmalıdır. Eği- timde hedefler, öğretimi yönlendirmesi, öğretme-öğrenme işleminin yapıl- masını ortaya koyması ve ölçmelere kılavuzluk etmesi açısından gerekli gö- rülmektedir. Hedefler, öğrenciye kazandırılmak üzere seçilen istendik öze- liklerdir. Diğer bir anlatımla yetiştirilecek insanda bulunması uygun görü- len, eğitim yoluyla kazandırılabilir istendik özeliklerdir. Bu özelikler; bilgi- ler, yetenekler, beceriler, tutumlar, ilgiler, alışkanlıklarvb. olabilir. Hedef kavramı daha ayrıntılı olarak ifade edilirse; “planlanmış ve düzenlenmiş yaşantılar yoluyla kazandırılması kararlaştırılan, davranış değişikliği ya da PROGRAMIN DENENMESİ ve DEĞERLENDİRİLMESİ 6. BÖLÜM Bu bölümde hazırlanan program taslağının denenmesi aşamasında nasıl bir yol izleneceği, programların değerlendirilmesinde yaklaşım ve modeller ile program değerlendirmenin temel işlemleri üzerinde durulmaktadır. PROGRAMLARIN DENENMESİNDE İZLENECEK AŞAMALAR Programın uygulanması, değişimi uygulamaya koyma sürecidir. Değişim, yeni bilgilerin ortaya çıkmasıyla olur; ancak yeni bilgilerin mevcut olması değişim için yeterli olmayabilir. Önemli olan değişime gerek duyulmasıdır. Program değişikliği de bir gerek olarak ortaya çıkmalı ve yeni hazırlanan program denenmek üzere uygulama sürecine programda gerekli düzeltmelerin yapılmasına olanak sağlamalıdır. Deneme sonuçlarından yararlı bilgiler edinilmesi için program uygulamasının, 1) deneyimli ve başarılı öğretmenlerle, 2) ön koşul bilgi ve becerilere sahip öğrencilerle ve 3) uygun öğrenme ortamlarında yapılması önemli görülmektedir. Bir programın uygulanması değişik aşamalardan gelişerek gerçekleşir. Nasıl planlanmış olduğuna bakılmaksızın, bir programın başarılı bir şekilde yürütülmesi, program aşamalarının ve gelişiminin ana hatlarının ortaya konulmasıyla olur. Bunlar içinden programların denenmesi ve değerlendirilmesi de bu ana hatların son halkasını oluşturur. PROGRAMA SÜREKLİLİK KAZANDIRILMASI 7. BÖLÜM Bu bölümde yeni hazırlanan programın uygulanıp ülke genelinde yaygınlaşması için neler yapılması gerektiği, karşılaşılan sorunlar ve çözüm önerileri üzerinde durulmuştur. AR-GE YAKLAŞIMI (Programın Düzeltilmesi ve Geliştirilmesi) Program değerlendirme sonuçlarına göre programa süreklilik kazandırılması açısından atılması gereken ilk adım; araştırma geliştirme (AR-GE) çalışmalarına başlamaktır. Bunun diğer adı programın düzeltilmesi ve geliştirilmesidir. Bu bağlamda sözü edilmesi gereken temel durum program geliştirmeye ilişkin devam eden problemlerden haberdar olunup olunmadığıdır. Sözü edilen problemlerin çözümüne ilişkin her tür çalışma programının düzeltilmesi ve geliştirilmesi için bir adımdır. Programların değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkan problemler aşağıdaki gibi sıralanabilir: 1. Geliştirilen programlar bireylere temel becerileri kazandırmada yeterli midir? 2. Programın hizmet ettiği düşünülen bireylerin tüm yeterlikleri ve bireysel farklılıkları göz önüne alınmakta mıdır? 3. Programların geliştirilmesine ve uygulanmasına ilişkin tüm engeller ortadan kaldırılmış durumda mıdır? Yukarıda sıralanan; programların değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkan problemlerin çözüm yolları için de şunlar önerilebilir: 1. Öğretmenlerin program geliştirmedeki görev ve sorumlulukları analiz edilerek bu süreçteki etkinlikleri arttırılabilir, PROGRAM GELİŞTİRMEDE YENİ YÖNELİMLER 8. BÖLÜM Bu bölümde, program geliştirme alanında son yıllardaki yeni yönelimler ve eğilimler konusunda bilgi verilmeye çalışılmıştır. Bilginin hızla çoğaldığı ve yenilendiği dünyamızda program geliştirme alanında da yeni düşünceler ortaya atılmakta; bunlara uygun yeni eğilimler ve yönelimler kuramdan uygulamaya doğru yansımaya çalışmaktadır. Program uygulamalarına bu yeniliklerin yansıması, yeni düşüncelerin ortaya atılması kadar hızlı ve etkili olmamaktadır. Sözgelimi çoklu zeka kuramı uygulamada yaygınlaşmadan yeni bir kuram ya da eğitim düşüncesi ortaya atılmakta ve güncel olarak eğitim kamuoyunda yerini almaya çalışmaktadır. Şurası da bir gerçek ki en son gelişmeler ve düşünceler, daha önce düşünülmüş, gündeme getirilmeye çalışılmış eski düşüncelerin çağdaş bir yorumu ya da yeniden yapılanması olarak karşımıza çıktığı görüşü de yaygın kabul görmektedir. Bu belirlemeler ışığı altında, UNESCO, ister okul ortamında olsun, ister okul dışı öğrenme ortamlarında olsun eğitimde nicelikten çok nitelikten söz etmek gerektiğinde aşağıdaki temel kavramları gündeme getirmekte ve bu kavramların eğitimde program geliştirme çalışmalarını doğrudan etkilediğini vurgulamaktadır. Bunlardan program geliştirme ile ilgili olanlar: 1. Çoklu zeka kuramı, 2. Etkin öğrenme, 3. İşbirliğine dayalı öğrenme, 4. Yaşamboyu öğrenme, 5. Yaratıcı düşünme, 6. Eleştirel düşünme, ekler EKLER EK 1. SOSYAL BİLİMLER İÇİN TASLAK EĞİTİM PROGRAMI EK 2. FEN BİLİMLERİ İÇİN TASLAK EĞİTİM PROGRAMI EK 3. ÇOKLU ZEKA KURAMINA DAYALI OKULÖNCESİ MATEMATİK DERS PROGRAMI EK 4. YAPILANDIRMACILIK YAKLAŞIMINA DAYALI İNSAN HAKLARI VE VATANDAŞLIK EĞİTİMİ DERS PROGRAMI EK 5. BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME YAKLAŞIMINA DAYALI İNGİLİZCE ÖRNEK DERS PLANI EK 6. BASAMAKLI ÖĞRETİM PROGRAMI UYGULAMASINA İLİŞKİN ÖRNEK DERS PROGRAMI EK 7. ÖĞRETİM PROGRAMLARINI DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ EK 8. ÖĞRETİM PROGRAMLARINI DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ EK 9. BİLİŞSEL DAVRANIŞLAR, DUYUŞSAL ÖZELLİKLER VE DEVİNİŞSEL BECERİLER EYLEMSİLER LİSTESİ terimler sözlüğü TERİMLER SÖZLÜĞÜ Akademik Benlik Tasarımı (academic self-concept): Kişinin hangi özel ya da genel alana kabiliyeti olduğunun farkında olması. Akış Şeması (flow chart): Bir takım işlem ve kararların, sözcük ve sembolle- rin yardımı ile grafik haline getirilerek sunulması. Alışkanlık (habit): Düzenli ve sürekli olarak kendini gösteren, öğrenilerek edinilmiş yalın davranışlar. Anlamlı Öğrenme (meaningful learning): Bir konuyu, bütün ayrıntılarını göz önünde bulundurmadan, nitelik ve anlamlarını kavrayacak şekil- de öğrenme. Basamaklı Öğretim Programı (layered curriculum): Bireysel farklılıkları dikkate alarak öğretme-öğrenme sürecinin üç basamaklı gerçekleş- mesini temele alan program yaklaşımı. Belirtke Tablosu (table of specification):Bir eğitim programında yer alan hedef ve davranışlarla program içeriğini iki boyutlu bir matriks üze- rinde gösteren çizelge. Belirtke tablosunu hazırlarken üst tarafta yer alan yatay boyuta hedefler ve bu hedefleri gerçekleştirici davranışlar, dikey boyuta da içerik yazılır. Biçimlendirici Değerlendirme (formative evaluation): Bir programa giren öğrencilerin öğretme-öğrenme sürecinde hedef davranışları ne denli kazanıp kazanmadığını ortaya çıkaran, öğrenme güçlüklerini belirle- yen ve tam öğrenmenin gerçekleşmesine katkı sağlayan değerlendir- me türü (tanı, kontrol ve düzeltme amaçlı değerlendirme). Bilişsel Alan (cognative domain): Zihinsel öğrenmelerin çoğunlukta olduğu ve zihinsel yetilerin geliştirildiği alan. Bilişsel Giriş Davranışları (cognitive entry behaviours): Öğrenilecek ünite- ler için gerekli olduğu düşünülen ön öğrenmeler. Bilişsel Öğrenme (cognitive learning): Algı ve düşüncelerin yeniden düzen- lenmesine dayalı olarak gerçekleşen öğrenme. Buluş Yoluyla Öğrenme (discovery learning): Öğrenme malzemesi son şekli ile sunulmadan, malzemenin halihazırdaki bilgiler kullanılarak keşfe- dilmesi süreci.

1 Öğretim İlke ve Yöntemleri Öğretme Sanatı Özcan DEMİREL BASKI

2 Prof. Dr. Özcan Demirel Öğretim İlke ve Yöntemleri ÖĞRETME SANATI ISBN: Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. , Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Genişletilmiş Baskı: Baskı: Eylül Dizgi-Grafik Tasarım: Tuba Avcu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Öz Baran Ofset (Ankara ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: [email protected]

3 Prof. Dr. Özcan DEMİREL Özcan DEMİREL, 26 Mayıs yılında Adapazarı-Sapanca da doğmuş, da Arifiye İlköğretmen okulundan mezun olmuş ve bir öğretim yılı Anadolu nun bir köyünde ilkokul öğretmenliği yapmıştır yılında Gazi Eğitim Enstitüsü İngilizce bölümünü bitirmiş ve yılları arasında Malatya Ticaret Lisesinde, yılları arasında Tekirdağ Ticaret Lisesinde, yılları arasında da Ankara Ticaret Lisesinde İngilizce öğretmeni ve müdür yardımcısı olarak çalışmıştır yılında Hacettepe Üniversitesi ne İngilizce öğretim görevlisi olarak girmiş ve aynı üniversitenin Mezuniyet Sonrası Eğitimi Fakültesi nde eğitim alanında lisans çalışması yapmış, yılında Bilim Uzmanlığı, da da Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesinden Doktora derecesi almıştır. Hacettepe Üniversitesi nde de doçentlik, da da profesörlük ünvanını alan Özcan Demirel, yılında emekli olmuştur. İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri nde yabancı dil öğretimi ve program geliştirme konularında bilimsel çalışma ve incelemeler yapan Özcan Demirel in yayınlanmış ye yakın makale ve bildirisi ile 30 kitabı bulunmaktadır. Şu ana kadar 53 yüksek lisans, 51 doktora olmak üzere toplam tezin danışmanlığını yapmıştır yılları arasında YÖK Dünya Bankası öğretmen yetiştirme Projesinde yönetim kurulu üyesi; yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı Dünya Bankası projesinde program geliştirme uzmanı, yılları arasında MEDA Temel Eğitime Destek projesinde proje eşbaşkanı olarak çalışmıştır yılları arasında da Milli Eğitim Bakanlığı adına Avrupa Konseyi Dil Politikaları Bölümünde Türkiye delegesi olarak görev almıştır. Şu anda BASOPED - Balkan Ülkeleri Eğitimciler Derneğinin dönem başkanlığını ve EPO-DER, Eğitim Programları ve Öğretim Derneğinin Genel Başkanlığını yürütmektedir.

4 ÖN SÖZ Bu çalışma, öğretmenlik meslek bilgisini kazandırmada çağdaş öğretme yöntemlerini ve tekniklerini tanıtmak amacıyla hazırlanmıştır. Öğretmen adaylarının, sınıf içi uygulamalara geçmeden önce öğretme yöntem ve tekniklerini tanıması, bunları kendi özel alanlarına uygulaması, bunun yanı sıra teknolojik araç ve gereçlerin eğitim ortamında kullanılması konusunda bilgi edinmeleri büyük önem taşımaktadır. Öğretme Sanatı yayına hazırlanırken öğretmen adaylarının meslek bilgisi gereksinmeleri dikkate alınmıştır. Üç modül üzerine temellendirilen bu yapıtta; I. Modülde öğretim etkinliklerinin planlanması, yıllık, ünite, günlük ve ders planlarının hazırlanması üzerinde durulmuştur. II. Modülde uygulamanın nasıl yapılacağı, öğretme sanatını uygularken öğretme stratejisi, yöntem ve tekniklerden nasıl yararlanılacağı üzerinde durulmuştur. III. Modülde de ölçme değerlendirme tekniklerine yer verilmiştir. Ekler bölümünde günlük ders planlarına örnekler verilmiş, ayrıca son yıllarda gündeme gelen düşünme becerilerinin öğretimi ve çok boyutlu zekâ kuramına dayalı ders planlarından örnekler sunulmuştur. Bu yapıt, yılında ilköğretmen okulundan mezun olup, ilk kez öğretmenliğe başladığım günden bu zamana kadar geçen sürenin bir ürünüdür. 40 yılı aşkın meslek yaşamımda etkileşim içinde olduğum tüm öğretmenlerimin, öğrencilerimin ve meslektaşlarımın izlerini satır aralarına yerleştirmeye çalıştım. Bu yapıtın ortaya çıkmasında etkileşim içinde olduğum herkese, yaratıcı drama bölümünü yazan anabilim dalımız öğretim elemanlarından Dr. Tülay Üstündağ a, ayrıca, ölçme değerlendirme bölümüne katkı getiren Ar. Gör. Zekeriya Nartgün e, Kenan Demir e ve Duygu Anıl a, kitabı baştan sona kadar okuyup katkı getiren Prof. Dr. Zeki Kaya ya, Ar. Gör. Eda Erdem e, Bünyamin Yurdakul a; yayın aşamasının her anında özverili ve titiz çalışmalar sergileyen Pegem Akademi Takımına teşekkür etmek isterim. Bu çalışmanın az da olsa öğretme sanatını uygulayacak olan ve uygulayan tüm eğitimcilere katkı getirmesi, yazarı mutlu kılacaktır. Prof. Dr. Özcan DEMİREL Ankara,

5 BASKIYA ÖN SÖZ Günümüzdeki hızlı değişim ve teknolojik gelişmeler, eğitim dünyasında oluşan pek çok yenilik ve yönelimleri ortaya çıkarmakta, öğrenme - öğretme sürecini etkilemekte ve öğretmeden çok öğrenmenin daha önemli olduğu gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. Bu anlayış, sadece eğitim uygulamalarını değil, eğitim politikalarını ve program geliştirme çalışmalarını da etkilemektedir. Türk Millî Eğitim sistemi, eğitim dünyasındaki bu gelişme ve yönelimler doğrultusunda kendini yenileme çalışmalarına uyum sağlamaya başlamış ve öncelik ilköğretim kademesindeki programların değiştirilmesine verilmiştir. Yapılandırmacı yaklaşımı temele alan bir görüşle hazırlanan yeni öğretim programları, çok boyutlu zekâ kuramı uygulamalarıyla etkinlik zenginliğine kavuşturulmak istenmiştir. Tüm bu değişmelerin sistemi olumlu yönde etkilemesi beklenmektedir. Ancak, değişmeyecek olan öğretmenin mesleğini yerine getirmedeki sanat anlayışı, öğretme tarzı ve öğretme üslubu olacaktır. Bu bir bakıma mesleği icra etme aşamasındaki sanat anlayışıdır. Bu, yaşandıkça kazanılacak bir özelliktir. İşte öğretme sanatı, bu deneyimlerin yaşanmasına katkı getiren bir çalışma olarak varlığını devam ettirecektir. Bu nedenle, her baskıda yeni yaklaşımlara örnekler getirilirken eski örneklerin bir kenara atılmasından çok onlara çağdaş yorumlar getirilmesinin daha yararlı olacağı düşünülmektedir. Bu belirlemeler doğrultusunda öğretme sanatının tüm öğretmen adaylarına ve öğretmenlere katkı getirmesi en çok yazarı mutlu edecektir. Prof. Dr. Özcan DEMİREL Ankara,

6 İÇİNDEKİLER Ön Sözv Baskıya Ön Sözvi İçindekilervii Çizelgeler Listesixiv Şekiller Listesixiv M O D Ü L -I- P L A N L A M A (Öğretim Öncesi Etkinlikler) (ss. 1 63) 1. Bölüm ÖĞRETİM ETKİNLİKLERİNİ PLANLAMA (ss. 6 24) Giriş Eğitimle İlgili Temel Kavramlar Eğitim İnsan Yaşantı Kültür Kültürleme Kültürlenme Davranış Öğretme Öğrenme Eğitim Bilimi Eğitim Programı Eğitimde Planlama Öğretim Etkinliklerinde Planlı Çalışmanın Yararları Plan Çeşitleri, Yıllık ve Ders Planlarının Yapılışı Ünitelendirilmiş yıllık plan Ders Planı Özet Tartışma Soruları

7 viii Öğretme Sanatı 2. Bölüm ÖĞRETİM PROGRAMLARINI İNCELEME (ss ) Giriş Eğitimde Program Geliştirme Süreci Eğitim Programının Ögeleri Hedef ve Davranışlar Hedeflerin Aşamalı Sınıflaması Kazanım İçerik İçerik Seçimi ve Organizasyonu Öğretme-Öğrenme Süreci Ölçme-Değerlendirme Süreci Özet Tartışma Soruları Bölüm DERS KİTAPLARINI SEÇME (ss ) Giriş Biçimsel Görünüm Bilimsel İçerik Dil ve Anlatım Açıklayıcı Bilgiler Özet Tartışma Soruları 49

8 İçinndekiler ix 4. Bölüm ÖĞRETİM MATERYALLERİNİ HAZIRLAMA (ss ) Giriş Görsel Araçlar İşitsel Araçlar Görsel-İşitsel Araçlar Teknoloji Destekli Araçlar Öğretim Materyallerinin Hazırlanması ve Seçimi Öğretim Materyali Hazırlama İlkeleri Özet Tartışma Soruları Modül I de Yararlanılan Kaynaklar M O D Ü L -II- U Y G U L A M A (Öğretim Anındaki Etkinlikler) (ss ) 1. Bölüm ÖĞRETME ETKİNLİĞİNİ UYGULAMA (ss ) Giriş Öğrenme ve Öğretim İlkeleri Genel Öğretim İlkeleri Öğretme Stratejileri Giriş Öğretme Yöntemleri Anlatma Yöntemi Tartışma Yöntemi Örnek Olay Yöntemi Gösterip Yaptırma Yöntemi Problem Çözme Yöntemi Yaratıcı Drama Yöntemi Bireysel Çalışma Yöntemi Öğretme Teknikleri Grupla Öğretim Teknikleri

9 x Öğretme Sanatı Beyin Fırtınası Gösteri Soru-Cevap Benzetim İkili ve Grup Çalışmaları Mikro Öğretim Eğitsel Oyunlar Altı Şapkalı Düşünme Tekniği Bireysel Öğretim Teknikleri Bireyselleştirilmiş Öğretim Programlı Öğretim Sınıf Dışı Öğretim Teknikleri Gezi Gözlem Görüşme Sergi Proje Ödev Özet Tartışma Soruları Bölüm ÖĞRENME YAŞANTILARI SAĞLAMA (ss ) Giriş Öğrenme Modelleri Tam Öğrenme Pekiştireç İpucu Dönüt/Düzeltme Katılım İşbirliğine Dayalı Öğrenme Çok Boyutlu Zekâ Kuramı Çok Boyutlu Zekâ ve Bireysel Gelişim Çok Boyutlu Zekânın Geliştirilmesi ve Öğretme Süreci İçinde Kullanımı Çok Boyutlu Zekâ ile Ders Planlama Çok Boyutlu Zekâ Kuramında Ölçme ve Değerlendirme Kavram Haritaları Yapılandırmacılık Özet Tartışma Soruları

10 İçinndekiler xi 3. Bölüm TEKNOLOJİ DESTEKLİ ORTAMLARDA ÖĞRETME-ÖĞRENME (ss ) Giriş Bilgisayar Destekli Öğretim Bilgisayar Destekli Öğretimin Yararları Bilgisayar Destekli Öğretimin Sınırlılıkları Özet Tartışma Soruları Bölüm SINIF İÇİNDE İLETİŞİM KURMA (ss ) Giriş İletişim Etkileşim Özet Tartışma Soruları Bölüm SINIFTA ÖĞRETMENİN ROLÜ VE SINIF YÖNETİMİ (ss ) Giriş Sınıfta Öğretmenin Rolü Sınıf Yönetimi Öğretmen Nitelikleri Özet Tartışma Soruları Modül II de Yararlanılan Kaynaklar

11 xii Öğretme Sanatı M O D Ü L -III- D E Ğ E R L E N D İ R M E (Öğretim Sonrası Etkinlikler) (ss ) 1. Bölüm EĞİTİMDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME (ss ) Giriş Ölçme ve Değerlendirme ile İlgili Temel Kavramlar Ölçmede Sıfır Ölçmede İzomorfluk ve Homomorfluk Ölçmede Hata Hata Türleri Ölçme Araçlarında Bulunması Gereken Nitelikler Güvenirliği Etkileyen Faktörler Geçerlik Kullanışlılık Ölçmelerin Standart Hatası Standart Puanlar Eğitimde Kullanılan Ölçme Araç ve Yöntemleri Test Geliştirme Ölçme Sonuçları Üzerinde İstatistiksel İşlemler Ölçme Sonuçlarının (Puanlarının) Düzenlenmesi Frekans Tablosunun Hazırlanması Merkezî Eğilim Ölçüleri Dağılım Ölçüleri Değerlendirme ve Not Verme Değerlendirme Değerlendirmenin Eğitim Sistemi İçindeki İşlevleri Değerlendirme Teknikleri Not Verme Alternatif Değerlendirme Teknikleri Özet Tartışma Soruları

12 İçinndekiler xiii 2. Bölüm DÖNÜT VE DÜZELTME İŞLEMLERİ (ss ) Giriş Dönüt ve Düzeltme Dönüt ve Düzeltme İşlemlerinin Ölçme Sonuçlarına Dayalı Olarak Yapılması Duyuşsal Alandaki Davranışların Ölçülmesi Dönüt-Düzeltme İşleminden Sonra Ölçme Araçlarının Geliştirilmesi Hedef Davranışa Dayalı Çoktan Seçmeli Test Maddesi Yazma Bilgisayar Destekli Ölçme ve Değerlendirme Özet Tartışma Soruları Modül III te Yararlanılan Kaynaklar E K L E R (ss ) Ek 1. Ünitelendirilmiş Yıllık Plan Örneği Ek 2. Ders Planı Örnekleri Ek 3. Öğretmenlerde Bulunması Gereken Yeterlikler Ek 4. Aday Öğretmen Değerlendirme Formu Ad Buldurusu Konu Buldurusu Terimler Sözlüğü

13 xiv Öğretme Sanatı Ç İ Z E L G E L E R Çizelge 1. Ünitelendirilmiş Yıllık Ders Planı Çizelge 2. Ders Planı Çizelge 3. Hedef - Strateji - Yöntem - Teknik İlişkisi Çizelge 4. Tam Öğrenme Stratejisi Çizelge 5. Çok Boyutlu Zekâ Kuramında Değerlendirme Teknikleri Çizelge 6. Sözlü Sınavı Değerlendirme Çizelge 7. Belirtke Tablosu Çizelge 8. Dil Dersi İçin Test Planı Çizelge 9. Maddelere Üst ve Alt Grupta Yer Alan Öğrencilerin Vermiş Oldukları Cevaplar Çizelge Maddelere Üst ve Alt Grupta Yer Alan Öğrencilerin Vermiş Oldukları Cevaplar Çizelge 11A. Madde Kartı Örneği (Ön Yüzü) Çizelge 11B. Madde Kartı Örneği (Arka Yüzü) Çizelge Öğrencinin Sayısal Yetenek Puanları Sıralanmış Hâli Çizelge Öğrencinin Sayısal Yetenek Puanlarının Frekans Tablosu Çizelge Standart Kaymanın Hesaplanması İçin Çalışma Tablosu Ş E K İ L L E R Şekil 1. Program Geliştirme Sürecinde Yer Alan Ögeler Şekil 2. Program Geliştirme Ögeleri Şekil 3. Program Geliştirme Süreci Şekil 4. Duyu Organlarına Göre Bilgilerin Kalıcılık Oranları Şekil funduszeue.info Öğrenme Kuramı Modeli Şekil 6. Aşamalı Öğrenme Birimleri Şekil 7. Çok Boyutlu Zekâ Kuramında Planlama Sorunları Şekil 8. İletişim Süreci Şekil 9. Ortak Yaşantı Alanı Şekil Eğitimde İletişim Süreci Şekil Sınıf İçinde Öğretmen-Öğrenci Etkileşimi Şekil Etkileşim Kategorileri İçin Analiz Şekil Öğretme-Öğrenme Süreci, Öğretmen, Ölçme Aracı ve Davranış İlişkisi Şekil Bloom un Sınıflaması ve Soru Düzeyleri

14 MODÜL -I- PLANLAMA (Öğretim Öncesi Etkinlikler) 1. Bölüm Öğretim Etkinliklerini Planlama (ss. ) 2. Bölüm Öğretim Programlarını İnceleme (ss ) 3. Bölüm Ders Kitaplarını Seçme (ss ) 4. Bölüm Öğretim Materyallerini Hazırlama (ss ) Modül I de Yararlanılan Kaynaklar (ss )

15 2 Öğretme Sanatı Bu yapıtın içerik tasarımı üç modül üzerine temellendirilmiştir. Bu modüller, plânlama, uygulama ve değerlendirmedir. Bir bakıma öğretim öncesi, öğretim anındaki ve öğretim sonrası etkinlikler olarak bu üç modül belirlenmiştir. Birinci modül, plânlama dört bölümden oluşmaktadır. Öğretim öncesi etkinlikler olarak belirlenen ve öğretmenin derse girmeden önce yapması gereken çalışmalar analiz edilerek bu bölümler oluşmuştur. Birinci modülün ilk bölümünde eğitimle ilgili temel kavramlar açıklandıktan sonra öğretim etkinliklerinin planlanması üzerinde durulmuştur. Planlar, yıllık, ünite, günlük ve ders planları olmak üzere dört aşamada ele alınmıştır. Birinci modülün ikinci bölümü planların temelini oluşturan öğretim programlarının incelenmesine ayrılmıştır. Program ögeleri olan hedef, içerik, süreç ve değerlendirme boyutları irdelenmiş ve mevcut programlardan plan hazırlanırken nasıl yararlanılacağı üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde ders kitaplarının seçimi ve değerlendirilmesi irdelenmiştir. Program hedeflerine uygun ders kitabı seçmedeki ölçütler üzerinde durulmuş, böylece amaç-araç ilişkisi vurgulanmıştır. Dördüncü bölümde de öğretim materyallerinin nitelikleri, hazırlanması ve seçiminde dikkat edilecek hususlar vurgulanmış, son teknolojik gelişmelerin eğitime yansıtılması için ne gibi hazırlıklar yapılması gerektiği üzerinde durulmuştur.

16 Modül Planlama 3 İYİ BİR DERS PLANI İYİ BİR DERS YILI DEMEKTİR Öğretmenliğimin üçüncü yılındayım. Her eğitim öğretim yılının başında yeni bir heyecanla okuluma öğrencilerime koşuyorum. Fakat nedense bu yıl coşku yerine endişe var içimde. Yıllık plan hazırlama konusu. Genel olarak nasıl hazırlanacağımı tabii ki biliyorum; fakat, bölümler üzerinde kavrayamadığım kısımlar var bu nedenle benden daha tecrübeli bir öğretmenden yardım almayı düşünüyorum. Geçen yıl da öyle yapmıştım. Üniteleri zamanında bitiriyor, planımdaki tüm konuları eksiksiz işliyordum. Ne yazık ki verimli olamıyordum yine de. Değerlendirme aşamasında öğrencilerimin başarısızlıkları beni üzüyor ve neden böyle oldu sorusunu sormama neden oluyordu. Zamanla öğrencilerimin ilgi duydukları, başarılı oldukları alanların birbirinden farklı olduğunu gözlemledim. Acaba seçtiğim yöntem ve tekniklerin de farklı mı olması gerekiyordu? Peki bu nasıl olacaktı, ayrıca nasıl teknikler kullanabilirdim ki? Araç gereç yetersizliği için de ne yapabilirdim? Okulumuzda bilgisayar, video yoktu. Başka ne gibi araçlar kullanabilirdim? Öğrencilerimin konuya ilgisini çekemeden derse başladığım çok oldu. Ders sırasında disiplini bozmamaları, konuyu dağıtmamaları için onları özgür bırakamıyor, birbirleri ile konuşmalarını engelliyordum. Sınıfta konuyu ben anlatıyordum genelde. Onların derse katılmaları için de o an aklıma gelen soruları soruyordum ama, bu da yetmiyordu, çoğunu ya saatine bakarken ya da pencereden dışarıyı seyrederken yakalıyordum. İsteseler ders kitabından konuya çalışıp gelebilirlerdi ama not vereceğimi söylemezsem bunu hiç yapmıyorlardı. Yoksa kitap seçimim mi iyi değildi? Kitap seçerken nelere dikkat edecektim; ben biçim yönünden iyi bulduklarımı seçmiştim hep. Her ders öncesi günlük planımı hazırlıyordum. Yıllık plandakilerin aynısını tekrar deftere geçiyordum; bu anlamsız geliyordu gerçi. Günlük planın çok önemli ve gerekli olduğu söyleniyordu, anlatacaklarım ders kitabında yazılıydı zaten. Öğreteceklerimi yazıp duruyordum dakikalarca. Derse ön hazırlık demek konunun başlığına bakmaktı benim için başka ne olabilirdi. Planlı çalışmanın yararı dersi zamanında sunmaktı.

17 4 Öğretme Sanatı Yıllık plana kendimden ne katabilirdim ya da günlük planlarıma yıllık planda yazanlardan başka ne ekleyebilirdim. Bazen işin içinden çıkamıyor ve çok çaresiz kalıyordum. Bu yıl kendimi ve öğrencilerimi daha farklı bir şekilde yeni ders yılına hazırlamalıyım, biliyorum. Yoksa sınıfa her girdiğimde öğrencilerimin isteksiz tutumları nedeniyle ben de mesleğimden soğuyacağım. İşe planlamadan başlamak gerekiyor sanırım.

18 1. BÖLÜM ÖĞRETİM ETKİNLİKLERİNİ PLANLAMA Öğrenme Hedefleri Bu bölümü çalıştıktan sonra; eğitimle ilgili temel kavramları tanıyabilecek, eğitimle ilgili temel kavramları açıklayabilecek, eğitimin değişik tanımlarını yapabilecek, eğitimde planlamanın önemini kavrayabilecek, öğretim etkinliklerinde planlı çalışmanın yararlarını açıklayabilecek, yıllık plan, ünite planı, günlük plan ve ders planının kapsadığı özellikleri açıklayabileceksiniz. İçindekiler Giriş Eğitimle İlgili Temel Kavramlar Eğitimde Planlama Özet Tartışma Soruları

19 6 Öğretme Sanatı / Planlama Giriş Bu bölümde eğitim ve eğitimle ilgili temel kavramlar açıklanmış, daha sonra öğretim etkinliklerini planlama üzerinde durulmuştur. Eğitimle İlgili Temel Kavramlar Eğitim, bireyde kendi yaşantısı ve kasıtlı kültürleme yoluyla istenilen davranış değişikliğini meydana getirme sürecidir. Davranış Yaşantı Eğitim Eğitim genel anlamda bireyde davranış değiştirme sürecidir. Diğer bir deyişle, eğitim sürecinden geçen kişinin davranışlarında bir değişme olması beklenmektedir. Varış (), eğitim yoluyla kişinin amaçları, bilgileri, davranışları, tavırları ve ahlak ölçülerinin değiştiğini ifade etmektedir. Eğitim sürecine giren kişilerde bu değişmenin istenilen yönde olması beklenir. Bu anlamda Ertürk (), eğitimi, bireyin davranışında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme, meydana getirme süreci olarak ifade eder. Bu tanımlardan yola çıkarak eğitim, bireyde kendi Birey yaşantısı ve kasıtlı kültürleme yoluyla istenilen davranış değişikliğini meydana getir- Süreç EĞİTİM me sürecidir. Bu tanımda anahtar sözcükler, birey, yaşantı, kültürleme, davranış ve süreç kavramlarıdır. Kültürleme İnsan İnsan, biyo-kültürel ve sosyal bir varlıktır. Birey, diğer bir deyişle insan, biyo-kültürel ve sosyal bir varlıktır (Ertürk, ). Bu tanımda insanın üç boyutlu özelliği ortaya konmuş ve birinci özellik olarak biyolojik boyutu, ikinci özellik olarak kültürel boyutu ve üçüncü özellik olarak da sosyal boyutu vurgulanmıştır. İnsanın biyolojik boyutu insanın insan olabilmesi için temel ya da zorunlu neden olarak kabul edilmektedir. İnsanın 23 çift kromozomdan oluşan canlı bir varlık olduğu; ancak insanı biyolojik bir varlık olarak diğer canlılardan ayıran en önemli nedenin ise düşünebilme yeteneğine sahip olmasından kaynaklandığı vurgulanmaktadır.

20 Öğretim Etkinliklerini Planlama 7 İnsanın kültür boyutu da insanın insan olabilmesi için yeter neden olarak kabul edilmektedir. İnsan doğa ile etkileşerek kültür boyutunu geliştirmektedir. İnsanın sosyal boyutu da insanın diğer insanlarla etkileşimi sonucu toplumsallaşması süreciyle başlar. İnsanın sosyal boyutunun gelişebilmesi için mutlaka diğer bir insanla etkileşim içinde olması gerekir. Birey kültürel ve toplumsal çevresiyle etkileşim süreci içine girerek yeni davranışlar kazanır. Birey açısından toplumsallaşma-kültürlenme, toplum açısından kültürleme olarak adlandırılan bu süreç aslında kapsamlı bir öğrenme ya da öğretme sürecidir (Tekin, 3). İnsanın sosyal boyutu gelişirken kültürel boyutu da beraber gelişmiş olur. Bu anlamda toplumsallaşma ya da sosyalleşme bireyin toplum üyeliğine hazırlanma süreci olarak görülmektedir. Bu süreç beşikten mezara kadar yaşam boyu devam eder. Yaşantı Eğitim tanımında yer alan yaşantı, bireyin diğer bireylerle ve çevresiyle etkileşiminin bireyde bıraktığı izlenim olarak tanımlanır. Yaşantı, eğitim açısından kazanılmış ve yaşanılmış yaşantı olarak iki kategoride ele alınmaktadır. Yaşanılmış yaşantı, bireylerin birbirleriyle etkileşimi sonucunda yer alan etkinliklerin tümünü içermektedir. Kazanılmış yaşantı ise söz konusu etkileşim içinde yer alan etkinliklerden sadece bireyde kalıcı iz bırakan ve bireyin davranışında değişim oluşturan etkinliklerdir (Ertürk, ). Yaşantı, bireyin diğer bireylerle ve çevresiyle etkileşiminin bireyde bıraktığı izlenimdir. Kültür Kültürleme kavramına geçmeden önce bu kavram içinde yer alan kültür kavramı üzerinde durmakta yarar görülmektedir. Genel bir tanımla kültür, doğanın yarattıklarına karşılık insanoğlunun ortaya koyduğu maddi, manevi herşeydir. Bu tanım içinde örf, adet, gelenek ve göreneklerle, yemek yeme alışkanlığı, giyinme diğer bir deyişle insanla ilgili herşey kültürü oluşturmaktadır. Tyler, kültürün toplumun bir üyesi olarak, insanoğlunun öğrendiği (kazandığı) bilgi, sanat, gelenek-görenek ve benzeri Kültür, doğanın yarattıklarına karşılık insanoğlunun ortaya koyduğu maddi, manevi her şeydir.

21 8 Öğretme Sanatı / Planlama yetenek, beceri ve alışkanlıkları içine alan karmaşık bir bütün olduğunu belirtmektedir. Tyler ın bu tanımına fonksiyonlar kuramına göre anlamsal bir çeviri yapan Güvenç () ise, kültürü toplum, insanoğlu, eğitim süreci ve kültürel muhteva gibi değişkenlerin kapsamlı bir fonksiyonu olarak görmektedir. Matematiksel ifadeyle bu K = f (T İ M Ö) yani kültür = fonksiyon (Toplum, İnsan, Muhteva, Öğrenme) olarak gösterilmektedir. Kültür, doğumdan sonra kazanılmakta ve öğrenilmektedir. Öğrenilen bilgilerin ve kazanılan alışkanlıkların kendisinden sonra gelenlere aktarılması işini başarabilen tek varlığın insan olduğu kabul edilmektedir. Bu nedenledir ki öğretmenler bu anlamda kültürel mirasın aktarıcıları olarak görülmektedir. Kültürleme Kültürleme: Kültürel değerlerin bireye kazandırılması sürecidir. Kültürleme ise, kültürel değerlerin bireye kazandırılması sürecidir. Kültürleme, eğitim kavramından da daha geniş kapsamlı görülmekte ve doğumdan ölüme kadar, bireyin toplumun istek ve beklentilerine uyacak şekilde etkilenmesi ve değiştirilmesi olarak kabul edilmektedir (Güvenç, ). Ayrıca kültürleme kavramı, bilinçli ya da bilinç dışı, yaygın, kendiliğinden, rastlantısal ve bireysel öğrenmeleri ve şartlanmaları da kapsar. Bu anlamda kültürleme üç ana alt başlık altında toplanmaktadır. Bunlar: 1. Zoraki Kültürleme: Kültürel değerlerin bireylere zorla kabul ettirilmesi sürecidir. Tek yönlü bir kültürleme söz konusudur. Tek yönlü beyin yıkama, propaganda, zorla isim ya da din değiştirme, bir toplumun diğer topluma baskı yapması bu tür kültürlemeye bir örnektir. 2. Gelişigüzel Kültürleme: Kültürel değerlerin bireylere gelişi güzel yollarla kabul ettirilmesi sürecidir. Dini bilgiler ile seks konularının gençlere gelişi güzel yollarla öğretilmesi bu kültürlemeye bir örnek olabilir. 3. Kasıtlı Kültürleme: Kültürel değerlerin planlı ve maksatlı bir şekilde bireylere aktarılması sürecidir. Okullarda yapılan her türlü eğitim kasıtlı kültürleme için birer örnektir.

22 Öğretim Etkinliklerini Planlama 9 Çocuklara ana dili öğretmek bir kültürleme sürecidir. Başka bir dili istem dışı zorla öğretmek zoraki kültürlemeye girer. Çocuğun ana dilini hiç okula gitmeden evde ve sokakta öğrenmesi ise gelişi güzel kültürlenme olayıdır. Ancak anadili okulda bilinçli, maksatlı ve kasıtlı bir yolla öğrenirse bu kasıtlı kültürlemeye girer ve okulda yapılan kasıtlı kültürlemeye de eğitim denir. Kültürlenme Kültürlenme kavramı ise belli bir toplumun alt-kültürlerinden, ya da farklı toplumlardan kopup gelen birey ve grupların buluşması ve bir etkileşim süresi sonunda, asıl kültür ve alt-kültürlerde bulunmayan yepyeni bir senteze varılması ya da ulaşılmasıdır (Güvenç, ). Kültürleme Kültür A kültürleşme Kültür B Kültürlenme Zoraki SORU Kültürlenmeye bir örnek verebilir misiniz? Gelişi Güzel Kasıtlı Kültürleşme diğer bir anlatımla iki kültürün birbirini etkileme sürecidir. Kültürleşme, kültürel yayılma süreciyle gelen maddi ve manevi ögelerle, başka kültürlerden birey ve grupların, belli bir kültüre girmesi ve karşılıklı etkileşim sonucu her ikisinin de değişmesidir. Örneğin, Almanya da yıllardır çalışan Türk işçilerinin rakı içer gibi viski içerek akşam yemeği yemeleri. SORU Kültür, kültürleme, kürtülenme ve kültürleşme kavramları arasındaki benzerlik ve farklılıkları açıklayınız.