Ingilizce Yapı Bakımından Nasıl Bir Dildir

1

2

3 TEHLİKEDEKİ DİLLER DERGİSİ - TÜRK DİLLERİ (TDD) JOURNAL OF ENDANGERED LANGUAGES - TURKIC LANGUAGES (JofEL) Cilt / Volume 11, Sayı / Issue 18, Kış / Winter 2021 Yılda iki kez yayımlanan, az konuşurlu Türk toplulukları ve komşu/akraba topluluklarla ilgili dilbilim, toplumdilbilim, antropoloji ve kültüroloji yazılarına açık uluslararası hakemli elektronik dergi. Dergimize gönderilen makalelerin özgün ve yayımlanmamış olduğunu garanti etmek yazarların sorumluluğundadır. An international peer-reviewed and bi-annual e-journal publishing linguistic, sociolinguistic, anthropological and culturological studies on the lesser spoken languages of the Turkic and related communities. It is the authors' responsibility to ensure that submitted manuscripts are original and unpublished. Sahibi ve Sorumlu Yazı İşleri Müdürü / Owner And Managing Editor Ülkü Çelik Şavk & Süer Eker Yayım Dilleri / Publishing Languages Türkçe, İngilizce (Rusça, Türk dilleri) / Turkish, English (Russian, Turkic languages) İletişim / Contact Yayım Kurulu / Editorial Board Ülkü ÇELİK ŞAVK, Hacettepe Üniversitesi, Emekli Öğretim Üyesi Süer EKER, Başkent Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Marcel ERDAL, Goethe Üniversitesi, Emekli Öğretim Üyesi Aydan IRGATOĞLU, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Türkiye. Gökçe Yükselen PELER, Erciyes Üniversitesi, Türkiye. Yayın Kurulu Yardımcıları Tolga ÇAKMAK, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, Türkiye Nur Sena TAŞÇI, Hacettepe Üniversitesi, Türkiye Onur TARLACI Saffet YILMAZ, Azerbaycan Bilimler Akademisi, Azerbaycan. İngilizce Editörü Aydan IRGATOĞLU, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Türkiye. İngilizce Editör Yardımcısı Betül Hazal DİNÇER, Başkent Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, İngilizce Mütercim Tercümanlık Programı, Türkiye. Danışma Kurulu/Advisory Board Ali ASKER Ingeborg BALDAUF Çiğdem BALIM Yuliya BLETSKA Aziyana BAYYR-OOL Daniel CHATHAM Mariya D. Çertıkova Han Woo CHOI Magripa ESKEYEVA Éva Á. CSATÓ JOHANSON Juliboy ELTAZAROV Jale GARİBOVA Arienne DWYER K. David HARRISON Henryk JANKOWSKİ Lars JOHANSON Birsel KARAKOÇ Hülya KASAPOĞLU ÇENGEL Bayarma KHABTAGAEVA Andrey D. KAKSIN German KİM Hyo-Joung KIM Éva KİNCSES-NAGY Fatih KİRİŞÇİOĞLU Sergey KLYAŞTORNIY Dmitriy MİHAYLOVİÇ NASİLOV Irina NEVSKAYA Ajana OZONOVA Iryna POKROVSKA Marzanna POMORSKA Valentin IVANOVİÇ RASSADİN Elisabetta RAGAGNIN Gulgaysha SAGIDOLDA Semih TEZCAN Anthony C. Woodbury Abdurishid YAKUP Gülsüm KİLLİ YILMAZ Sayfa Tasarımı / Mizanpaj / Page Design Saffet YILMAZ Kapak Tasarım / Cover Design Saffet YILMAZ Kapak Fotoğrafı / Cover Photograph Yakub URAZAKAYEV Kapak Fotoğrafı Adı / Cover Photograph Name Traditional Chuvash costumes Logo Tasarım / Logo Design Emre ALKAÇ Webmaster Tolga ÇAKMAK Her hakkı saklıdır/ Copyright T DD/ JofEL Bu dergideki yazılardan kaynak göstermek koşuluyla yararlanılabilir. Any of the published articles made use in this journal should be cited.

4 Tarandığı Uluslararası Dizinler / International Indexes Index Index Capernicus International Kabul Tarihi / Acceptance Date: İdealonline İndex Kabul Tarihi / Acceptance Date: Sobiad Atıf Dizini Kabul Tarihi / Acceptance Date: Acarindex Kabul Tarihi / Acceptance Date: Acarindex Directory of Research Journals Indexing Kabul Tarihi / Acceptance Date:

5

6 GÖRÜNÜMÜ TRADITIONAL FOOD NOGAI: LINGUOCULTURAL ASPECT GARUN RAŞID GUSEYNOV НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СОЦИОЛИНГВИСТИКИ, ТЕОРИИ 94 ЛИТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА И ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИИ В РАБОТЕ АБУСУФЬЯНА АКАЕВА «ТИЛ МАСЪАЛАСЫ» EBUSUFYAN AKAYEV'İN "DİL MESELESİ" ÇALIŞMASINDA SOSYOLİNGUİSTİK, EDEBİYAT VE İLİŞKİ KURAMLARININ BAZI SORUNLARI SOME QUESTIONS OF SOCIOLINGUISTICS, LITERATURE AND RELATIONSHIP THEORIES IN EBUSUFYAN AKAYEV'S "LANGUAGE ISSUE" STUDY КУЛЬТУРА, ФОЛЬКЛОР, ЛИТЕРАТУРА И ИСКУС С ТВО / KÜLTÜR&FOLKLOR&EDE BİYAT&SAN AT/ CULTURE &LITERATURE&FOLKLOR&ART NASİPHAN SUYUNOVA АGARAGİM SOLTANMURATOV НОГАЙСКАЯ ЛИТЕРАТУРА РУБЕЖА ХХ-ХХI ВЕКОВ: НОВАЯ 101 ЖИЗНЬ ЖАНРОВОЙ ТРАДИЦИИ XX-XXI.

7 MEHMET AKKUŞ COVID-19 PANDEMİSİ (KARASALGIN) VE TEHLİKEDE 158 ALTINDAKİ TÜRK LEHÇELERİ: KÜRESEL KARASALGIN, DİLKIRIMI (LINGUICIDE) TETİKLER Mİ?

8 SUNUŞ KAFKASYA - DİLLER DAĞI Tarih boyunca insanların ilgisini çeken Kafkasya; Karadeniz den Hazar Denizi ne uzanan bir bölgenin genel adıdır. Burada kültür, dünya görüşü, örf ve âdetler bakımından artık ortak bir kültüre sahip olan çok çeşitli halklar yaşamaktadır. Kafkas halkları denilen bu milletler, ayrı etnik kökenlere sahip olmakla birlikte, komşuluk, ticaret vb. ilişkiler sayesinde artık akraba topluluklar halini almıştır. Dilleri de birbirinden farklı olan bu milletlerin bir arada yaşadığı Kafkasya nın onlarca farklı kültüre ve dile ev sahipliği yapması bölgeye ayrı bir zenginlik katmaktadır. Farklı milletler, dünyanın cennetten bir köşesi olan bu coğrafyaya niçin toplanmıştır? Bunun sebebi Kafkaslar ın son derece verimli topraklara sahip, dünyanın en stratejik bölgelerinden birisi olması ile açıklanabilir. Bu cennet topraklar, doğal güzelliklerinin zıddına pek çok acının yaşandığı bir yerdir. Arap seyyahları Kafkasya ya Cebelü'l-Elsine yani Diller Dağı demişlerdir. Dil coğrafyasına bakıldığında sınırların pek bir şey ifade etmediği, hem diller hem de dil ailelerinin iç içe geçtiği Kafkasya da, günümüzde, resmî olarak üç ana dil ailesine mensup olan altmıştan fazla dil ve birçok lehçe kullanılmaktadır. Kafkasya halkları; Abhazlar, Abazalar, Adigeler, Kabardeyler, Çerkesler, orta Kafkaslar daki yüksek dağlık arazide yaşayan Karaçay-Malkar ve Osetler, doğu Kafkaslar daki Çeçenler ve İnguşlar ile Dağıstan da yaşayan Kumuk, Nogay, Avar, Lezgi, Lak, Dargı gibi halklardır. Bunlar arasında Karaçay-Malkar Türkleri, Nogay Türkleri, Kumuk Türkleri, Stavropol Türkmenleri Türk asıllı olan halklardır. Tehlikedeki Diller Dergisi nin Kafkasya Özel Sayısı ile bu bölgede yaşayan farklı etnik yapılara mensup, farklı diller konuşan, kimi tehlikede olan Kafkas dil ve lehçelerinin bulunduğu bir içerik hazırlanmaya çalışılmıştır. Bu özel sayıda Kafkasya halklarının dilleri, edebiyatları, kültürleri ile ilgili makalelere yer verilmiştir. Dil, edebiyat ve folklor olmak üzere üç ana başlıkta toplanan makaleler şunlardır: DİL YAZILARI Bu sayıda yer alan ilk çalışma, dergimizin bu sayısının editörlüğünü birlikte yapan, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi ana bilim dalı öğretim üyesi Dilek Ergönenç ve Karaçay-Çerkez Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü, Karaçay-Balkar ve Nogay Bölümü Başkanı Meryem Bulgarova ya aittir. Nogay Türkçesinde Kalıp Sözler adlı makalede söz eylem veya kalıp söz denen, ait oldukları toplumun fertlerinin teşekkür etme, ricada bulunma, dua etme, iyi dileklerini bildirme, kutlama, selamlaşma, vedalaşma vb. durumlarda alışkanlık hâlinde kullandığı, herkes tarafından bilinen kalıp ifadelerin Nogay Türkçesindeki kullanımları tespit edilmiştir. Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesinde görev yapan Araş. Gör. Medine Yıldız; Türkiye deki Çerkesler ve Kaybolmakta Olan Dilleri: Ertuğrul Mahallesi Örneği başlıklı makalesinde; UNESCO nun Tehlikedeki Dünya Dilleri Atlası nda tehlikedeki diller arasında gösterilen Kafkas dillerinden Adige dilinin Ertuğrul Mahallesi ndeki durumunu incelemiştir. Özel sayıdaki diğer çalışma Hicret Daşdemir e aittir. Makalede Kafkasya da yaşayan ve az bilinen bir Türk topluluğu olan Stavropol Türkmenleri tanıtılmış, standart Türkmen Türkçesi ile Stavropol Türkmencesi arasındaki farklılıklar gösterilmiştir. Murziyat Birabasova Karaçay-Çerkez Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü nün Karaçay-Çerkez Milletleri Dilleri Bölümü nde öğretim üyesidir. Birabasova, bir Kıpçak lehçesi olan Nogay Türkçesinin söz dizimini, eş zamanlı ve art zamanlı olarak bu makalede incelemektedir. Dağıstan Devlet Üniversitesi öğretim üyesi olan Nurmagomed Gaciahmedov, makalesinde Kumuk Türkçesindeki bitki adlarını, modern dilbilim yöntemleriyle incelemektedir. Yazar, Türk bitki adlarının lehçeler arasında karşılaştırmalı sözlüğünün yapılması hususundaki dileklerini de çalışmasında dile getirmektedir. Svetlana Hapayeva; Karaçay-Çerkez Devlet Üniversitеsi, Karaçay-Balkar ve Nogay Dilleri Bölümü öğretim üyesidir. Karaçay-Balkarca dilinin mevcut durumunun özellikleri adlı makalede, Karaçay-Balkar dilinin kelime dağarcığının mevcut durumu tartışılmaktadır. Karaçay-Çerkez Devlet Üniversitesi, Karaçay-Balkar ve Nogay Dilleri Bölüm Başkanı olan Tamara Aliyeva; çalışmasında Rusya da yaşayan halkların dillerinin korunması, farklı dil, kimlik ve kültür çeşitliliği, ana dillerin kayıp kaynaklarının geri kazanılması, bunların korunması ve geliştirilmesi için alınması gereken önlemler gibi konular üzerinde durmaktadır. Karaçay-Çerkez Bilimsel Araştırmalar Enstitüsünün Karaçay-Balkar ve Nogay Dilleri Bölümü araştırmacısı olan Safiyat Kukayeva; Nogay Türklerinin geleneksel yemek adlarını dil bakımından incelediği bir makale ile dergimizde yer almıştır. Kafkasya nın önde gelen bilim adamlarından biri olan Garun Raşid Guseynov, Dağıstan Cumhuriyeti Devlet Üniversitesi öğretim üyesidir. Makalesi; seçkin Kumuk eğitimcisi, aynı zamanda Kafkasya da ceditçi bir bilim adamı olarak bilinen, şair Abusupyan Akayev'in ( ) Kumukça ile ilgili fikirleri ve çalışmaları üzerinedir. EDEBİYAT YAZILARI Uzun yıllar Nogay folkloru ve edebiyatı üzerinde araştırmalar yapan Nasiphan Suyunova, Karaçay-Çerkez Bilimsel Araştırmalar Enstitüsünde Edebiyat Bölümünün başkanıdır. Makalede, modern Nogay edebiyatının oluşması ve gelişmesi ile Nogay edebiyatındaki türler, ünlü Nogay yazarları ve Nogay Türkçesi ile yazılmış eserler ele alınmaktadır. Kumuk ve Dağıstan Edebiyatı üzerine çalışmalar yapan Аgaragim Soltanmuratov; Dağıstan Devlet Üniversitesinin Dağıstan Milletleri Edebiyatları Bölümü Başkanı dır. Yazar bu makalede, günümüz Kumuk yazarlarından Mahammat-Nabi Halilov'un Sali Süleyman isimli romanını, fikrî ve edebî yönden çözümleyerek incelemiş, modern Kumuk edebiyatındaki tarihî romanla ilgili sorunları dile getirmiştir. viii

9 Malik Guseynov G. Tsadası Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsünün baş araştırmacısıdır. Yazar, Kumuk Edebiyatının Oluşma Yolları adlı makalesiyle dergimizde yer almıştır. Guseynov, Kumuk edebiyatının kökenini, XV. yüzyıldan XXI. yüzyıl başına kadar olan gelişimini çalışmasında incelemektedir. Kabardey-Balkar Bilimsel Araştırmalar Enstitüsünün baş araştırmacısı Mahti Ulakov, makalesinde yetenekli Karaçay Türkü, şair Kaysyn Shuvaevich Kuliyev'in edebiyat eserlerinin edebî Karaçay-Balkar Türkçesinin oluşması ve gelişmesine katkısını incelemektedir. FOLKLOR YAZILARI Nogay halk sanatındaki en istikrarlı ve erişilebilir görsel dillerden biri süslemedir. Kabardey-Balkar Devlet Üniversitesinde uzman olan Fatima Kanokova ya ait makalede; giysilerden ev eşyalarına Nogay halk sanatı hakkında bilgi verilmekte, mit ve efsanelerin de yol gösterdiği süslemelerin büyülü gücü ve Nogay Türkleri ni kötü niyetli güçlerden nasıl koruduğu anlatılmaktadır. Dağıstan Pedagoji Araştırma Enstitüsünde görev yapan Faniya Kusegenova tarafından hazırlanan makale ise Nogay folklorunun incelenmesi ve korunması hakkındadır. SALGIN DOSYASI Bütün dünyayı derinden etkileyen ve hali hazırda yaşamaya devam ettiğimiz Covid 19 salgını; dergimize gönderilen yazılar içinde ayrı bir dosya açmamızı zorunlu kılmıştır. Salgın dosyasında iki yazar, iki ayrı makale ile yer almıştır. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi öğretim üyesi Aysun Demirez Güneri; çalışmasında Eski Türkçeden çağdaş Türk lehçelerine veba ile ilgili söz varlığını makalesinde değerlendirmektedir. Mehmet Akkuş; Covid 19 salgınının tehlike altındaki Türk lehçelerini nasıl etkilediğini incelediği makalesinde, Küresel karasalgın dil kırımını tetikler mi? sorusuna cevap aramaktadır. ÜLKELER VE PORTRELER Derginin bu dosyasında Rümeysa Çinpolat Yıldız tarafından, Türkiye de Avrupa nın Eski Türk Runik Abideleri adlı kitabıyla tanınan Karaçaylı Türkolog Soslanbek Yakuboviç tanıtılmıştır. TEZ Bu bölümde Arife Ece Evirgen Kafkas Dilleri Üzerine Türkiye de Yapilan Tezler Bibliyografyası başlıklı çalışmayla, literatürde Kafkasya ve Kafkas Ötesi olarak adlandırılan bölgelerde konuşulan dillerle ilgili Türkiye de hazırlanan tezlerin kronolojik bibliyografyasını vermiştir. Burada Adigece, Abazaca, Abhazca, Avarca, Gürcüce, Hemşince, Ermenice, Kabardeyce, Lazca ile Karaçay-Malkar, Kumuk ve Nogay Türkçelerinin yanı sıra Hemşince, Kabardeyce, Abhazca ve Lazca çalışmalar da tespit edilmiştir. KİTAP TANITIMLARI Bu bölümde Nuray Tamir; Şule Dirilen in hazırladığı Şäkärim Qudayberdioğlu nun Üç Poeması, Hakan Güler; Sapar Kürenov a ait Kafkasya Oğuzları veya Türkmenleri, Merve Şimşek; İsmail Doğan ve Nesrin Güllüdağ tarafından hazırlanan Nogay Destanları, Gökçen Bilgin Aksoy; Adilhan Adiloğlu ya ait Sovyet Egemenliğinden Önceki Karaçay-Malkar Edebiyatı, Tuğba Sarıkaya Aksoy; Vildan Koçoğlu Gündoğdu nun yazdığı Tuva Türkçesi Grameri: Metin-Söz Dizini adlı eserleri tanıtmışlardır. ÇEVİRİ Arş. Gör. Betül Hazal Dinçer koordinatörlüğünde, Aslıhan Deniz ve Ömür Can Çelik tarafından SmartCat kullanılarak yapılan bir çeviri olan Kumuklar: Etnik Hakları ve Geleceklerine Yönelik Bir İnceleme başlıklı yazı da dergimizde yer almıştır. Tehlikedeki Diller Dergisi nin kıymetli okurları, dergimizin Kafkasya Özel Sayısı nı dikkatlerinize sunuyoruz. Bu özel sayıya makale ve diğer yazıları ile katkıda bulunan bütün yazarlara tek tek teşekkür ederiz. Ayrıca derginin yayınlanma sürecinde çok emeği geçen Safiyat Kukayeva, Sena Taşçı ve Saffet Yılmaz a teşekkürü borç biliriz. Tehlikedeki Diller Dergisi nin sahibi olan kıymetli hocalarımız Prof. Dr. Ülkü Çelik Şavk ve Prof. Dr. Süer Eker, yıllardır sürdürdükleri proje, kitap ve dergi çalışmalarıyla, dikkatleri kaybolmaya yüz tutmuş, tehlikede olan dillere çevirmeye çalışmaktadırlar. Hocalarımızın çabası takdire şayandır. Bu sayının editörü olma onurunu bize veren hocalarımıza şükranlarımızı sunuyoruz. Dilek ERGÖNENÇ & Meryem BULGAROVA ix

10 ПРЕЗЕНТАЦИЯ КАВКАЗ ГОРА ЯЗЫКОВ Кавказ, который на протяжении всей своей истории, привлекал к себе взоры людей, является общим названием региона, простирающегося от Черного моря до Каспийского моря. Здесь проживает много разных народов, которые, бережно сохраняя свою самобытную культуру, в процессе многовекового совместного проживания развивают и общекавказскую культуру. Каждый кавказский народ, сохраняя и помня свою этническую принадлежность, развивает и оберегает также традиции добрососедства, перерастающие в братские и родственные отношения. Кавказ является уникальным домом для десятков различных народов, их культур, языков, что обогащает и придает особое своеобразие и богатство региону. Почему разные народы собрались в этом райском уголке мира? Это можно объяснить тем, что Кавказ славится сказочной природой, чрезвычайно плодородными почвами, а также является одним из самых стратегических регионов мира. Эта райская земля испытала много страданий, несовместимых с ее природной красотой. Арабские путешественники назвали Кавказ Джебелю ль-eлсине, то есть Горой Языков. Если взглянуть на географию кавказских языков, то становится ясно границы здесь ничего не значат: языки в теснейшем переплетении составляют три основные языковые семьи Кавказа, внутри которых насчитывается официально более 60 языков и множество диалектов. Народы Кавказа: Абхазы, Абазины, Адыгейцы, Кабардинцы, Черкесы; в высокогорной и равнинной части Центрального Кавказа Карачаевцы, Балкарцы и Осетины, Чеченцы и Ингуши; в Дагестане Кумыки, Ногайцы, Авары, Лезгины, Лаки, Даргины, живущие в Восточной части Кавказа и многие другие народы. Среди них тюркские народы: Карачаевцы, Балкарцы, Ногайцы, Кумыки и Ставропольские туркмены. Журналом языков, находящихся под угрозой исчезновения (TDD) подготовлен Кавказский специальный номер. Предпринята попытка подготовить контент, в котором представлены исследования по языкам народов, живущих на Кавказе, говорящих на разных языках и языках, которые находятся под угрозой исчезновения. В настоящем специальном номере журнала нашли свое место статьи о языках, литературах и культурах народов Кавказа. ЯЗЫК И ЛИНГВИСТИКА Авторами первой статьи в этом выпуске являются, совместно выполнявшие обязанности редакторов настоящего специального номера, Дилек Эргëненч, преподаватель кафедры турецкого языка и литературы Гази университета и Мерьем Булгарова, заведующая сектором карачаево-балкарского и ногайского языков Карачаево-Черкесского института гуманитарных исследований. В ногайском языке активно используются речевые формулы и выражения. В статье "Речевые формулы в ногайском языке" авторами представлены примеры речевых формул в ногайском языке, используемые при различных обстоятельствах, действиях, условиях. Это слова и выражения приветствия, прощания, прощения, слова и выражения речевого этикета, благопожеланий, поздравлений и т. д. Медине Йылдыз, работающая на филологическом факультете в университете Маниса Джелал Баяр, в своей статье Черкесы в Турции и их исчезающий язык: на примере квартала Эртугрул изучила состояние адыгского языка в районе Эртугрул, обозначенного в Атласе языков мира ЮНЕСКО, как один из кавказских языков, находящихся под угрозой исчезновения. Другая работа в специальном выпуске нашего журнала принадлежит Хиджрет Таштемир. В статье представлены ставропольские туркмены, малоизвестная тюркская община, проживающая на Кавказе. Автором выявлены различия между стандартным туркменским и ставропольским туркменским языками. Мурзият Бирабасова является сотрудником отдела языков Карачаево-Черкесского института гуманитарных исследований. Статья лингвиста посвящена краткой истории изучения синтаксиса ногайского языка, являющегося одним из языков, входящих в кыпчакскую группу языков. Нурмагомед Гаджиахмедов, профессор, преподаватель Дагестанского государственного университета в настоящей статье подвергает исследованию названия растений в кумыкском языке с помощью современных методов лингвистики. Автор предлагает объединить усилия лингвистов-тюркологов для создания сравнительного фитонимического словаря тюркских языков. Светлана Хапаева явдяется преподавателем кафедры карачаево-балкарского и ногайского языков Карачаево-Черкесского государственного университета. В статье автором рассматривается современное состояние лексики карачаево-балкарского языка, предлагается ряд мер и задач, направленных на сохранение, возрождение и развитие национального карачаево-балкарского литературного языка. Тамара Алиева, заведующая кафедрой карачаево-балкарского и ногайского языков Карачаево-Черкесского государственного университета, представила статью, в которой поднимает вопросы, как защита языков малочисленных народов, проживающих в x

11 России, сохранения разнообразия языков, идентичности и культур, возвращения потерянных ресурсов основных языков, меры по их защите и развитию. Сафият Кукаева, ведущий научный сотрудник отдела языков Карачаево-Черкесского института гуманитарных исследований, в нашем журнале представлена статьей, в которой исследуются термины, связанные с названиями традиционных ногайских блюд в лингвокультурологическом аспекте. Гарун Рашид Гусейнов, один из ведущих ученых Кавказа, преподаватель Дагестанского государственного университета, посвятил статью одному из аспектов научного наследия выдающегося кумыкского просветителя, общественного деятеля, ученого-арабиста и поэта Абусуфьяна Акаева ( ), чья творческая и научная деятельность способствовала подъему культурного уровня и национального самосознания кумыков. КУЛЬТУРА, ФОЛЬКЛОР, ЛИТЕРАТУРА И ИСКУССТВО Насипхан Суюнова много лет плодотворно занимается исследованиями в области ногайского фольклора и литературы, является заведующей отделом литературы Карачаево-Черкесского института гуманитарных исследований. Статья ученого посвящена вопросам становления и развития современной ногайской литературы, ее жанрового многообразия. Анализируются произведения известных ногайских писателей на ногайском тюркском языке. Агарагим Солтанмуратов, исследователь кумыкской и дагестанской литературы, является заведующим кафедрой литературы народов Дагестана Дагестанского государственного университета. Статья посвящена творчеству одного из современных кумыкских писателей Махаммата-Наби Халилова. Автор особое внимание уделяет анализу языка и стиля романа «Сали Сулейман», раскрывает актуальные проблемы, связанные с историческим романом в современной кумыкской литературе. Малик Гусейнов является главным научным сотрудником Института языка, литературы и искусства имени Гамзата Цадасы. Автор представлен в нашем журнале статьей «Пути формирования кумыкской литературы", в которой исследуются истоки кумыкской литературы в развитии с XV века до начала XXI века. Махти Улаков, главный научный сотрудник Кабардино-Балкарского института гуманитарных исследований, в представленной нашему журналу статье, рассматривает вклад литературных произведений известного, талантливого поэта Кайсына Шуваевича Кулиева в формирование и развитие современного литературного карачаево-балкарского тюркского языка. Одним из самых стабильных и доступных визуальных языков в Ногайском народном искусстве является орнамент. В статье Фатимы Каноковой, преподавателя Кабардино-Балкарского государственного университета, рассказывается о ногайском народном искусстве, о магической силе украшений. В статье приводятся мифы и легенды, связанные с магической силой украшений и использованием их в народе. Статья талантливого молодого фольклориста Фании Кусегеновой, сотрудника Дагестанского педагогического научноисследовательского института, посвящена актуальной теме изучения и сохранения Ногайского фольклора. ЭПИДЕМИЯ Эпидемия Covid-19, которая глубоко затронула весь мир, заставляет нас продолжать жить в этом состоянии. И это обстоятельство послужило толчком для открытия отдельного раздела для статей, полученных нашим журналом. Два автора были включены в эпидемический раздел с двумя отдельными статьями. Преподаватель Хаси Байрам Вели университета (Анкара) Айсун Демирез Гюнери в своем исследовании оценивает наличие слов о чуме в лексике древних турецких до современных турецких диалектов. Мехмет Аккуш, исследуя в своей статье, как пандемия Covid-19 влияет на турецкие диалекты, находящиеся под угрозой исчезновения, ищет ответы на вопрос: «Пандемия ускорит ли исчезновение языков?» ПОРТРЕТЫ ТЮРКСКОГО МИРА В этом разделе журнала Румейса Чинполат Йылдыз представила известного ученого, тюрколога из Карачаево-Черкесии, известного в Турции своей книгой «Древнетюркские рунические памятники Европы» Сосланбека Якубовича Байчорова. ДИССЕРТАЦИЯ В этом разделе Алайф Эчи Эвирген дала хронологическую библиографию, подготовленных в Турции диссертаций по языкам, на которых говорят в регионах Кавказа и Закавказья, под названием «Библиография диссертаций по кавказским языкам в Турции». Обозначены работы по Адыгскому, Абазинскому, Абхазскому, Аварскому, Грузинскому, Гемшинскому, Армянскому, Кабардинскому, Карачаевскому и Малкарскому, Кумыкскому и Ногайскому, Абхазскому и Лазскому языкам. xi

12 ПРЕЗЕНТАЦИЯ КНИГ В этом разделе Нурай Тамир представила книгу «Три поэмы Шакарима Кудайбердиоглу», подготовленную Шуле Дирилен; Хакан Гюлер - "Кавказские огузы или туркмены" Сапара Кюренова; Мерве Шимшек "Ногайские дестаны", подготовленные Исмаилом Доганом и Несрин Гюллюдаг, Гекчен Бильгин Аксой "Карачаево-Балкарская литература досоветского периода" Адильхана Адылоглу, Тугба Сарыкая Аксой представила работы Вильдана Кочоглу Гюндогду «Грамматика тувинского языка: текстсинтаксис». ПЕРЕВОДЫ Статья под названием «Кумыки: обзор их этнических прав и будущего», в переводе Аслыхан Дениз и Омер Джан Челика с помощью SmartCat, также была включена в наш журнал под руководством Бетюль Хазал Динчера. Уважаемые читатели журнала языков, находящихся под угрозой исчезновения, мы предлагаем вашему вниманию специальный номер, посвященный языкам Кавказа. Хотим поблагодарить всех авторов и каждого в отдельности, внесших свой вклад в реализацию настоящего специального номера журнала своими статьями и другими публикациями. Особо хотим отметить и поблагодарить наших дорогих Сафият Кукаеву, Сену Ташчи и Саффет Йылмаза за их огромный вклад в процесс подготовки журнала к изданию. Наши уважаемые преподаватели профессор, доктор Ульку Челик Шавк и профессор, доктор Сюер Экер, учредители журнала языков, находящихся под угрозой исчезновения, пытаются обратить внимание на языки малочисленных народов проектами, книгами и журнальными исследованиями в течение многих лет. Усилия наших учителей достойны восхищения. Мы хотели бы выразить благодарность нашим учителям, которые оказали нам честь быть редакторами настоящего специального выпуска журнала. Дилек ЭРГЁНЕНЧ & Мерьем БУЛГАРОВА xii

13 PRESENTATION CAUCASIA THE LANGUAGES MOUNTAIN Caucasus, which has attracted much attention throughout history, is the general name of the region extending from the Black Sea to the Caspian Sea. Here live a wide variety of peoples who now have a common culture in terms of mores, worldview, customs and traditions. These nations, called the Caucasian peoples, have distinct ethnic origins but they have become connected communities through relations of neighborhood, trade and the like. The fact that the Caucasus, where these nations whose languages are different from each other live together, is home to dozens of different cultures and languages adds a different richness to the region. Why did different nations gather in this heavenly geographical area? The reason for this can be explained by the fact that the Caucasus has extremely fertile lands and is one of the most strategic regions in the world. These paradise lands are a place where many pains are experienced in contrast to their natural beauty. Arab travelers called the Caucasus Cebelü'l-Elsine, The Languages Mountain. Considering the language geography, borders do not mean much, and in the Caucasus, where both languages and language families are intertwined, more than sixty languages that officially belong to three main language families are used today. Caucasian peoples are peoples like Abkhazians, Abaza, Adyghe, Kabardian, Circassian, Karachay-Malkar and Ossetians living in high mountainous areas in the central Caucasus, Chechens and Ingushs in the eastern Caucasus and Kumuk, Nogay, Avar, Lezgi, Lak, Dargı in Dagestan. Among these, Karachay-Malkar Turks, Nogay Turks, Kumuk Turks, Stavropol Turkmens are the peoples of Turkish origin. In preparing the "Caucasus Special Issue" of the Journal of Endangered Languages, the objective was producing academic work on different ethnicities living in this region, speaking different languages, including Caucasian languages and dialects that are in danger. Included in this special issue are articles about the languages, literature and cultures of the Caucasian peoples. The articles are collected under the following headings: LANGUAGE & LINGUSTICS The first study in this issue belongs to Dilek Ergönenç, a faculty member of Gazi University, Gazi Education Faculty, the Department of Turkish Language and Literature Education, who co-edited this issue of our journal, and the Karaçay-Çerkez Scientific Research Institute, Karaçay-Balkar and Nogay Department Head Meryem Bulgarova. The article titled "Stable Words in Nogai Turkish" aims to determine the use of common expressions in Nogai Turkish which the members of the society they belong to use in expressing thanks, requests, prayers, expressing their good wishes, congratulations, greetings, goodbye and as such. Medina Yildiz who worked at Manisa Celal Bayar University, Faculty of Arts and Sciences in his article "Endangered Languages and Circassians in Turkey: Ertugrul Quarter Example" examined the situation of Adyghe language, one of the endangered languages in UNESCO's Atlas of Endangered World Languages, in Ertuğrul District. Other work in a special issue belongs to Hicret Daşdemir. In the article, Stavropol Turkmens, a lesser-known Turkish community living in the Caucasus, were introduced, and the differences between standard Turkmen Turkish and Stavropol Turkmen are shown. Murziyat Birabasova is a lecturer at the Karachay-Circassian Nations Languages Department of the Karachay-Cerkez Scientific Research Institute. Birabasova, examines the syntax of Nogai Turkish, which is a Kipchak dialect, concurrently and concurrently in this article. Nurmagomed Gaciahmedov, a faculty member of Dagestan State University, examines the plant names in Kumuk Turkish using modern linguistic methods. The author also expresses his wishes to make a comparative dictionary of Turkish plant names between dialects. Svetlana Hapayeva; she is a faculty member of the Karachay-Cerkez State University, Department of Karachay-Balkar and Nogai Languages. In the article "Characteristics of the current state of the Karachay-Balkar language", the current situation of the vocabulary of the Karachay-Balkar language is discussed. Tamara Aliyeva, Head of the Department of Karachay-Balkar and Nogai Languages at Karachay-Cerkez State University in his work focuses on issues such as the protection of the languages of the peoples living in Russia, the diversity of different languages, identity and culture, the recovery of the lost resources of the native languages, and the measures to be taken for their protection and development. Safiyat Kukayeva, a researcher of the Karachay-Balkar and Nogai Languages Department of the Karachay-Cerkez Scientific Research Institute features in our journal with an article that examines the traditional food names of Nogai Turks in terms of language. Garun Raşid Guseynov, one of the leading scientists of the Caucasus, is a faculty member of the State University of the Republic of Dagestan. His article; The distinguished Kumuk educator is on the ideas and works of the poet Abusupyan Akayev ( ), who is also known as a serious scientist in the Caucasus. CULTURE & LITERATURE & FOLKLOR & ART Nasiphan Suyunova, who has been doing research on Nogai folklore and literature for many years, is the head of the Literature Department at the Karachay-Circassian Scientific Research Institute. In the article, the formation and development of modern Nogai literature, genres in Nogai literature, famous Nogai writers and works written in Nogai Turkish are discussed. xiii

14 Аgaragim Soltanmuratov, who has studied Kumuk and Dagestan Literature, is the Head of Dagestan Nation Literature Department of Dagestan State University. In this article, the author analyzed the novel Sali Süleyman by Mahammat-Nabi Halilov, one of the contemporary Kumuk writers, by analyzing it from an intellectual and literary perspective, and expressed the problems related to the historical novel in modern Kumuk literature. Malik Guseynov is the principal researcher of the G. Tsadası Language, Literature and Art Institute. The author has been featured in our journal with his article "The Ways of Kumuk Literature". Guseynov, the origin of Kumuk literature, XV. XXI century. He examines its development until the turn of the century in his work. Mahti Ulakov, chief researcher of the Kabardino-Balkaria Scientific Research Institute, examines the contribution of the literary works of the talented Karachay Turk, poet Kaysyn Shuvaevich Kuliyev to the formation and development of the literary Karachay-Balkarian Turkish. One of the most stable and accessible visual languages in Nogai folk art is decoration. In the article by Fatima Kanokova, an expert at Kabardino-Balkaria State University; information is given about the Nogai folk art from clothes to household items, and the magical power of the ornaments, guided by myths and legends, and how they protect the Nogai Turks from malicious forces are explained. The article by Faniya Kusegenova, who works at the Dagestan Pedagogical Research Institute, is about the study and protection of Nogay folklore. EPIDEMIC Covid 19 epidemic, which deeply affected the whole world and which we continue to experience obliged us to open a separate file for the articles sent to our journal. Two authors took place in the epidemic file with two separate articles. Aysun Demirez Güneri, faculty member of Ankara Hacı Bayram Veli University; in his study, he evaluates the vocabulary related to plague from Old Turkish to contemporary Turkish dialects in his article. Mehmet Akkuş; in his article, where he examined how the Covid 19 epidemic affected the endangered Turkish dialects, "Does the global pandemic trigger language breaking?" looking for an answer to the question. PORTRAITS FROM THE TURKIC WORLD In this file Rümeysa Çinpolat by Star Magazine, in Turkey, "European Old Turkish Runic Inscriptions" of Karachai-known for his book Turcologist Soslanbek Yakuboviç it has been introduced. DISSERTATION In this section Arife ECE Evirgen in the article "Caucasian Languages on Theses Bibliography Done in Turkey" with the work in the literature in Turkey about the language spoken in the Caucasus region and the Caucasus Beyond termed gave a chronological bibliography of the thesis prepared. Here, studies in Adyghe, Abaza, Abkhaz, Avar, Georgian, Hamshen, Armenian, Kabardian, Laz, Karachay-Malkar, Kumuk and Nogai, as well as Hamshen, Kabardian, Abkhazian and Laz were also found. BOOK REVIEWS In this section you will find Nuray Tamir; "Three Poems of Şäkärim Qudayberdioğlu" prepared by Şule Dirilen; Hakan Güler; "Caucasian Oghuzs or Turkmens" belonging to Sapar Kürenov, Merve Şimşek; Nogay Epics by İsmail Doğan and Nesrin Güllüdağ, Gökçen Bilgin Aksoy; "Karachay-Malkar Literature Before Soviet Sovereignty" by Adilhan Adiloğlu, Tuğba Sarıkaya Aksoy; They introduced the works named "Tuva Turkish Grammar: Text-Word Index" written by Vildan Koçoğlu Gündoğdu. TRANSLATION An article titled Kumuks: An Examination of Their Ethnic Rights and Their Future, which is a translation by Aslıhan Deniz and Ömür Can Çelik, under the coordination of Betül Hazal Dinçer, using SmartCat, was also featured in our magazine. Dear readers of Endangered Languages Magazine, we present to your attention the "Caucasus Special Issue" of our magazine. We would like to thank all the authors who contributed to this special issue with their articles and other articles. We would also like to thank Safiyat Kukayeva, Sena Taşçı and Saffet Yılmaz, who contributed a lot in the publishing process of the magazine. Our precious professors Prof. Dr. Ülkü Çelik Şavk and Prof. Dr. With the projects, books and magazines they have been carrying out for years, Süer Eker is trying to turn their attention into endangered languages. The efforts of our teachers are admirable. We would like to express our gratitude to our teachers who gave us the honor of being the editor of this issue. Dilek ERGÖNENÇ & Meryem BULGAROVA xiv

15 KONUK YAYIMCILAR GUEST EDITORS Dilek ERGÖNENÇ Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Ana Bilim Dalı Meryem BULGAROVA Karaçay - Çerkez Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü Karaçay-Balkar ve Nogay Dilleri Bölüm Başkanı xv

Selçuk Üniversitesi/Seljuk University Edebiyat Fakültesi Dergisi/Journal of Faculty of Letters Yıl/ Year: 2015, Sayı/Number: 33, Sayfa/Page: 107-122 RUS DİLİNDEKİ İFADE ZENGİNLİĞİNİN ÇEVİRİ BİLİMİNE VE RUSÇA ÖĞRENİMİNE KATKISI Yrd. Doç. Dr. Leyla Çiğdem DALKILIÇ Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Rus Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı [email protected] Öz Bir dilde cümlenin esas anlamının korunarak çeşitli gramer kalıplarıyla aktarılabilmesi, o dildeki zengin ifade biçimlerine işaret etmektedir. Rus dili aktarılmak istenen söylemin farklı yollarla ifade edilebilmesi olanağına sahip özelliğiyle ifade çeşitliliği açısından zenginlik arz eden dillerdendir. Rusça’nın bu özelliği kullanımda belirli koşullarda birbirlerinin yerine geçebilen, anlam açısından birbirine yakın olan ancak her biri kendine has özelliklere sahip sıfat-fiil, zarf-fiil, isim-fiil gibi farklı gramer kalıplarıyla oluşturulabilen paralel cümle kavramına işaret etmektedir. Rusça’daki paralel cümleler çeşitli dil öğeleriyle oluşturulabilmelerinin yanı sıra konuşma dili ve yazı dili olarak kullanım alanı açısından da birbirinden ayrılabilmekte, bu ise cümlenin kullanımdaki tercih koşullarına etki etmektedir. Bir ifadenin farklı yollarla aktarılabilme özelliği, özellikle çeviri sırasında çevirmene ya da konuşana mevcut çeşitli alternatifler sayesinde belirtilmek isteneni dile getirmede kolaylık sağlayabilmektedir. Bu çalışmada yapı ve işlev olarak farklılık gösteren ancak anlam açısından benzerlik arz eden Rusça’daki paralel cümle kavramı, kullanım alanları ve kuralları içerisinde ele alınacaktır. Öte yandan bu cümlelerin çevirideki yansımaları, olası alternatif cümle örnekleriyle Sabahattin Ali’nin ilk kez 1990 yılında Rusça’ya çevrilmiş olan Kürk Mantolu Madonna adlı eseri üzerinde incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Rus dili, paralel cümleler, üslupbilim, çeviri, alternatif yapılar. CONTRIBUTION OF THE ABUNDANCE OF EXPRESSIONS IN RUSSIAN LANGUAGE TO TRANSLATING AND LEARNING RUSSIAN Abstract Maintaining the original meaning of a sentence in one language, while being able to use various grammatical structures for conveying the same meaning indicate rich forms of expressions in that language. As one of its features, the Russian language enables the transfer of the discourse in different ways which shows that the language is rich in terms of diversity of expressions. This feature of Russian language points to the concept of parallel structures which are under certain conditions interchangeable in use and close to each other in terms of meaning, and also which can be formed by the different grammatical structures as participle, gerund, infinitive while each has its own characteristic features. While parallel structures can be created with various language elements, they can be separated from each other in terms of their use in spoken language and written language as well. This case affects the usage preferences of sentences. An expression’s feature of transferability in different ways and with various alternatives provides ease for the translator or speaker especially during the translation. In this study, the parallel structures in Russian language that differ in structure and function, but which are semantically close will be discussed within the framework of their areas and rules of usage. Besides, in this paper the reflections of these sentences in the translation will be examined in the novel of Sabahattin Ali’s “Madonna in a Fur Coat”, which was translated to Russian first-time in 1990, with examples of possible alternative sentences. Keywords: Russian language, parallel sentences, stylistics, translation, alternative structures. _____________________________________________________ Leyla Çiğdem DALKILIÇ 108 GİRİŞ Rus dilinin sentaks yapısı, farklı gramer yapılarının kullanılarak anlamca birbiriyle yakın olan ve bazı durumlarda birbirlerinin yerlerine de kullanılabilen cümlelerin kurulabilmesi açısından oldukça elverişlidir. Bu özellik dilde farklı konuşma alanlarında kullanılabilen ve Rus dilbiliminde “parallelnıe predlojenie” olarak adlandırılan paralel cümle yapılarının oluşturtulabilmesine imkân vermektedir. Paralel cümle olarak adlandırılan yapılar cümle yapısına alternatif olabilecek çeşitli gramer öğelerinin kullanılmasıyla oluşturulabilen, anlam açısından birbirine yakın olan cümlelerdir (Rozental 2011: 366-367). Örneğin: студент сдал экзамен (öğrenci sınavı verdi) – студент, который сдал экзамен (sınavı veren öğrenci) – студент, сдавший экзамен (sınavı veren/vermiş olan öğrenci) – студент, сдав экзамен, ... (öğrenci sınavını vererek / verip / verirken vb.) – студент после сдачи экзамена... (öğrenci sınavı verdikten sonra …) – студент после того, как сдал экзамен... (öğrenci sınavı verdikten sonra / vermesinden sonra…) Örneklerde de görüleceği üzere, sıfat-fiiller (ortaç), zarf- fiiller (ulaç), birleşik ve basit cümle içerisinde kullanılan yan cümlecikler ile isim- fiiller Rusça’da paralel cümle yapılarının oluşturulmasında kullanılan dil öğeleridir. Rus dilindeki zengin ifade biçimlerini daha iyi anlayabilmek için paralel cümlelerin özellikleri ile bu cümlelerin kullanım alanlarını yakından inceleyelim. 1. PARALEL CÜMLELERİN KULLANIM ALANLARI VE ÖZELLİKLERİ Rus dilinde oluşturulan paralel cümleler arasında anlam ve kullanım yani üslupbilim açısından farklar bulunmaktadır. Cümlenin temel öğelerine (özne- yüklem) sahip olmalarından dolayı birleşik cümle yapısı içerisinde yukarıda da belirtilen yan cümlecikler ifade edilen anlam açısından daha çok ön plandadırlar. Cümlenin yan öğeleriyle oluşturulan tümceler ise basit cümle yapısı içerisinde yer almaktadır. Fiilin cümledeki rolüne bakacak olursak, yüklem yan cümlecikte genel olarak fiilin çekimli haliyle kullanılır (студент, который сдал экзамен или студент после того, как сдал экзамен); ulaç ile kullanılan fiil (студент, сдав экзамен) ikinci derece yüklem işlevini görür ve sahip olduğu zaman anlamı çevresinde bitmişlik ‘совершенний вид’ (SV) veya bitmemişlik görünüşü ‘несовершениий вид’ (NSV) fiil grubu kategorisine göre yerini alır. Ortaçlarda ise (студент, сдавший экзамен), vuku bulan eylem anlam olarak ikinci planda kalmakta, sıfatlarla ifade edilen belirleyici anlam ön plana çıkmaktadır. Son olarak, isim-fiillerde (студент после сдачи экзамена) eylemin anlamı soyut bir özellik taşımakta ve cümle yapısında eylemin vuku bulduğu zaman kavramı ön plana çıkmaktadır (Golub 2010: 417- 418). Yapıların sahip oldukları stilistik özellikler paralel cümlelerin kullanım alanlarını da belirlemektedir. Ulaç ve ortaçlar yazı dilinde daha yaygın olarak Rus Dilindeki İfade Zenginliğinin Çeviri Bilimine ve Rusça Öğrenimine Katkısı _______________ 109 kullanılırken, isim-filler, resmi yazışmalar, bilimsel araştırmalar başta olmak üzere bürokrasi dilinde daha çok kullanılmaktadırlar. Bir dilde bir cümlenin esas anlamının korunarak çeşitli gramer kalıplarıyla aktarılabilmesi, o dildeki zengin ifade biçimlerine işaret etmektedir. Rus dili aktarılmak istenen söylemin farklı yollarla ifade edilebilmesi olanağına sahip özelliğiyle ifade çeşitliliği açısından zenginlik arz eden dillerdendir. İfadedeki bu zenginliği aşağıdaki örneklerle inceleyelim: 1. Рецензент прочитал диссертацию и написал отзыв. 2. Рецензент, прочитав диссертацию, написал отзыв. 3. Рецензент, прочитавший диссертацию, написал отзыв. 4. Рецензент, закончил чтение диссертации и приступил к написанию отзыва. 5. Когда рецензент прочитал диссертацию, он смог написать отзыв. 6. После прочтения диссертации рецензент написал отзыв. 7. Написание отзыва рецензентом стало возможным после прочтения диссертации (Golub 2010: 417). Örneklerde de görüleceği üzere paralel cümle yapılarının varlığı Rus dilinde ifade şeklinin çeşitliliği ile ilintilidir. Söz konusu cümleler fiilin çekimli hali (1. örnek) ile ifade edilebileceği gibi, zarf-fiil (2. örnek), sıfat-fiil (3. örnek), isim-fiil (4. 6. 7. örnekler), mastar hali (5. örnek) (bu ve benzeri durumlarda birleşik cümlenin yan cümleciği fiil yüklemin yerini alabilir) ile aktarılabilirler. Bir cümlenin aktarımında benzer şeklide yapılacak olan değişiklikler sadece yeni manaların ortaya çıkmasına değil, aynı zamanda ifadedeki üslup değişikliğine de yol açmaktadır. Örneğin, birinci örnekte görüldüğü üzere fiilin çekimli hali dildeki kullanım açısından standart bir dil özelliğine sahiptir, cümle nötrdür; ancak sıfat-fiil ve zarf-fiiller edebi dil formu olarak kabul edilmekte, isim-fiiller ise dildeki pasif yapılar gibi konuşmaya ağır bir hava katarak, resmi dilde ve bilim dilinde daha çok tercih edilmektedir. Konuşmanın sadelik derecesine ve estetik açıdan sunumuna bakacak olursak, zarf-fiil ve sıfat-fillerin daha çok yazı diline kullanıldıklarına, isim-fillerle yeniden ifade edilen cümlelerin (4. örnek) ise konuşmayı ağırlaştıran yapılar olduklarına dikkat çekmek gerekir (Golub 2010: 417-418). Paralel cümleler anlam ve üslup özellikleri, metin içerisindeki rolü dikkate alınarak kullanılmalı ancak bu cümlelerin anlam açısından birbirleriyle eşit değerde oldukları ve her zaman birbirlerinin yerlerine kullanılabilecekleri düşünülmemeli, ifade edilmek istenen düşünce her ne kadar anlam açısından birbirine yakın olsa da, mevcut farklılıkların bulunduğu göz ardı edilmemelidir. Paralel cümlelerde kullanılan dil öğelerinin mevcut cümleye nasıl alternatif oluşturabileceğini bu dil öğelerini tek tek ele alarak örnekleriyle birlikte inceleyelim. _____________________________________________________ Leyla Çiğdem DALKILIÇ 110 1.1. SIFAT-FİİL VE BİRLEŞİK CÜMLELER Rusça’da anlam açısından birbirine yakın olan, bir dereceye kadar ‘eş anlamlı’ olarak değerlendirebileceğimiz ve üslup açısından farklılık arz eden cümlelere örnek olarak sıfat-fiil ve birleşik cümle yapısıyla kullanılan tanımlamalı yan cümlelerini (‘который’ yapısı iyelik zamirleri) örnek olarak gösterebiliriz: • Аспирант ознакомился с отзывом, написанным рецензентом. (Doktora öğrencisi eleştirmen tarafından yazılan eleştiri yazısını inceledi). • Аспирант ознакомился с отзывом, который написал рецензент. (Doktora öğrencisi eleştirmenin yazdığı eleştiri yazısını inceledi). Anlam açısından söylenmek istenenin benzer olduğu bu iki cümle arasındaki farklara göz atacak olursak: - Birinci cümlede lakonizm1 örneği sergilenmekte, ikinci cümlede ise eyleme vurgu yapılmaktadır; - Birinci cümledeki kullanım tarzı daha çok edebi dile yani yazı diline yakın iken, ikinci cümle üslupbilim açısından nötrdür (Golub 2010: 418). Bu örnekten yola çıkarak, yazı dilinde her zaman sıfat-fiillerin tercih edildiği düşünülmemelidir. Eylemin sahip olduğu anlamın öneminin belirtilmesi gereken durumlarda sıfat-fiiller yerlerini ifade açısından daha belirgin olan birleşik cümle yapısı içerisindeki tanımlamalı yan cümlelere bırakırlar. Örneğin: Спока часто критикуют люди, которые его не читают и не знают контекста. [коллективный. Доктор Спок (2012)] Krş: Спока часто критикуют люди, не читающие его и и не знающие контекста. [коллективный. Доктор Спок (2012)]. Uzun sıfat fiillerle oluşturulan cümleler, eylemin kendisinden çok eylem konusu olan tarafı (bu durumda insanları = люди) daha çok belirttiğinden ve ortaya koyduğundan dolayı ifade açısından zayıf kalmaktadır. Birleşik cümlelerdeki tanımlamalı yan cümlecik, sıfat-fiillerle değiştirilirken eylemin belirginliği bu sebepten ötürü azalmaktadır: Спока часто критикуют не читающие его и не знающие контекста люди. [коллективный. Доктор Спок (2012)] (Golub 2010). 1.2. ZARF FİİLLER Rusça’daki zarf-fiillerin kullanılmasıyla oluşturulabilen birleşik cümle yapısındaki yan cümleler ve basit cümle türleri ile de paralel cümleler oluşturulabilmektedir. Aşağıda sunacağımız örneklerde, önce ana bir cümle, ardından temel cümleye alternatif bir tümce sunulacak, sonrasında ise sunulan bu __________ 1 Söylenmek isteneni en az sözcük ya da en kısa biçimde anlatma yolu. Rus Dilindeki İfade Zenginliğinin Çeviri Bilimine ve Rusça Öğrenimine Katkısı _______________ 111 iki ayrı cümlenin çevirilerini göreceğiz. Böylelikle çeviri esnasında birbirine anlam açısından yakın, ancak yapı açısından farkı olan gramer yapıların nasıl aktarıldığını yakından inceleme imkânını elde etmiş olacağız. 1. Увидев их, Николай, находившийся до того в прекрасном настроении, побледнел, нервно вынул письма из конверта…». [А. Алексеев. В. Н. Коковцов: неприятности взамен потрясений // «Наука и жизнь», 2007]. Krş: Когда их увидел, Николай, находившийся до того в прекрасном настроении, побледнел, нервно вынул письма из конверта… ya da Когда их увидел, Николай, который был до того в прекрасном настроении, побледнел, нервно вынул письма из конверта... Çevirisi: Bundan önce harika bir ruh hali içinde bulunan Nikolay onları görür görmez gördüğünde/görünce, yüzünün rengi attı ve sinirli bir şekilde mektubu zarfından çıkardı. 2. Так Стивен Хоукинг, стремясь отыскать истину, в конце концов задаёт себе тот же вопрос, который тысячи лет назад задавал другой мудрец ― Чжуан-цзы: "Однажды Чжуан Чжоу приснилось, что он бабочка: он весело порхал, был счастлив и не знал, что он― Чжоу. [Александр Волков. Миры Стивена Хоукинга // «Знание -- сила», 2003]. Krş:, Так Стивен Хоукинг, чтобы отыскать истину...(...). Çevirisi: Steven Howking gerçeği bulmaya çalışarak / gerçeği bulmak için…. 3. Ты сама видишь, каковы обстоятельства. Надо быстро, не колебаясь. Нерешительность ― удел слабых. [В. Я. Шишков. Емельян Пугачев. Книга третья. Ч. 1 (1934-1945)]. Krş: Ты сама видишь, каковы обстоятельства. Надо быстро, без колебаний. (...). Çevirisi: Durumun nasıl olduğunu kendin görüyorsun. Çabuk olmalı, tereddütsüz (ya da tereddüt etmeden) Kararsızlık, zayıflara özgüdür. 4. Родители, получив о ваших событиях информацию, немного зашевелились, хотят забрать анкеты и пишут заявления. [коллективный. Турникеты в школах (2011-2012)] Krş: После получения информации о ваших событиях, родители немного зашевелились (...) ya da После того, как родители получили информацию, немного зашевелились......... Çevirisi: Aileler olaylarınız hakkında bilgi aldıktan sonra (ya da bilgi alır almaz) biraz harekete geçtiler, anketleri almak istiyorlar, dilekçeler yazıyorlar. _____________________________________________________ Leyla Çiğdem DALKILIÇ 112 5. Просмотрев и прочитав немалое количество изданий для детей и о детях, вот что я точно для себя решила ― мои дети будут читать книги, классику на которой выросла я и наше поколение. [Алена Неживых. Семейные журналы -- Пиарщик в поисках благодарной редакции -- Кто опубликует твой инфоповод? // publicity.ru, 2012] Krş: После того, как просмотрела и прочитала немалое количество изданий для детей, вот что я точно для себя решила (…) ya da После просмотра и прочтения немалого количества изданий для детeй, вот что я точно для себя решила .... Çevirisi: Çocuklara ilişkin ve onlar hakkında birçok yayını inceledikten ve okuduktan sonra (ya da inceleyip okuduktan sonra) şu karara vardım – çocuklarım benim ve benim neslimin yetiştiği kitapları, edebiyatı okuyarak büyüyecekler. 6. Если выражаться, используя военную терминологию, то групповую тактику в ПМВ (I. Мировая война) немцы освоили одними из первых. [коллективный. Боевые пятёрки Вермахта (2012)2 Krş: Если выражаться с использованием военной терминологии (…). Çevirisi: Askeri terminolojiyi kullanarak ifade etmek gerekirse, Almanlar BDD’de (I. Dünya savaşı) grup taktiğini ilk uygulayanlardandır. Bu ve benzeri örneklendirmeleri daha da arttırabiliriz. Örneklerden de anlaşılacağı üzere, cümlenin genel anlamını bozmadan çeşitli gramer yapılarını kullanarak ifadeleri farklı şekillerde aktarabiliriz. Rusça’nın bu özelliğine çeviride ve dil öğreniminde, çeviri ve öğrenim süreçlerini kolaylaştıran unsurlar olarak bakabiliriz. Ulaçların kullanımıyla, birleşik cümle yapısındaki yan cümleler ve basit cümle türleri ile anlam açısından aynı olan paralel cümlelere ait örneklendirmeler bununla sınırlı kalmamakla birlikte, söz konusu cümlelerin anlam olarak birbirine yakınlıkları ve ifade çeşitliliği gözler önündedir. Lakin unutmamak gerekir ki, tüm bu cümleler anlam açısından birbirleriyle yakın olmalarına rağmen, her biri sahip olduğu gramer özelliği ve anlamsal nüanslarla farklılık göstermektedir. Rusça’daki zarf-fiillerin kullanımında zaman zaman belirli başlı bazı yanlışlar yapılabilmektedir. Rus dil bilimciler tarafından da birçok kez ele alınmış olan bu hatalardan en belirgin olanı zarf-fiil ile fiil yüklemin farklı öznelere ait olmasıdır: Стоя у перрона, ее глаза были полны грусти и слёз, Подходя к комнате, за дверью раздались странные звуки vb. Yine aynı şekilde, yüklem ve özne arasındaki bağlantının kopmasından ötürü, Rusça’da zarf-fiiller şahıs zamirsiz cümlelerle kullanılamamaktadır: Проводив друга, мне стало грустно; выйдя на улицу, мне стало холодно vb. Ancak, eğer cümlede mevcut olduğu varsayılan ve sadece adlandırılmayan bir eylem söz konusu ise ve eylem mastar halinde __________ 2 Örnekler Natsionalnıy Korpus Russkogo Yazıka (NKRY) adlı farklı stillerde Rus metinlerinden örneklerin sergilendiği elektronik siteden alınmıştır. Rus Dilindeki İfade Zenginliğinin Çeviri Bilimine ve Rusça Öğrenimine Katkısı _______________ 113 kullanılıyorsa, bu durumda şahıs zamirsiz yapı3 ile ulaç kullanımı mümkündür: Решая задачу, можно пользоваться любыми справочными материалами; Отправляясь в путешествие, нужно брать с собой карту vb. Bunun dışında, ulaçların pasif yapılarla beraber kullanılması da kullanım hatalarına yol açmaktadır: Стоя у перрона ее глаза были полны грусти и слез (olması gereken: Когда она стояла у перрона....), Проходя мимо кабинета, мне были слышны их разговоры (olması gereken: Проходя… я слышал...) (Rozendal' 2011: 378-379). Kısaca diyebiliriz ki, Rus dilinde yüklem ve özne arasındaki bağı göz ardı ederek, bağımsız ulaç yapılı cümlelerin kurulması mümkün değildir. Ulaç kullanımında yapılan hatalar, üslupbilim açısından söz konusu yapının dilde doğru kullanılması yönünden önem arz etmektedir. 3.1. İSİM FİİL VE İSMİN MASTAR HALİ Rus dilinin stilistik özelliğinin incelenmesi açısından birleşik cümleler ile fiilin mastar ve isim-fiil haliyle oluşturulan ve anlam açısından da birbirine yakın olan paralel cümleler de dikkat çekicidir. Rus dilinde mastar halinde kullanılan fiillerle oluşturulan cümleler, üslup biçimi açısından cümlelerin incelenmesi üzerine bize zengin birer kaynak sunmaktadır. Aşağıdaki örnekleri inceleyelim: 1. Друзья договорились о встрече на выходных. Друзья договорились о том, что встретятся на выходных. 2. Ему много раз делали предупреждение не ходить по темным улицам Его много раз предупреждали, чтобы он не ходил по темным улицам. 3. На собрании учитель попросил родителей не ругать детей за плохие оценки На собрании учитель попросил родителей, чтобы они не ругали детей за плохие оценки 4. Наща задача состоит в отстаивании интересов страны. Наша задача состоит в том, чтобы отстаивать интерсы страны. Yukarıdaki örneklerde de görüleceği üzere, mastar halindeki cümleler sıfat- fiillerde olduğu gibi lakonizm örneği sergilemekte ve anlama kesinlik ifadesi __________ 3 Rusça’daki şahıs zamirsiz cümleler (безличные предложения) eylemi gerçekleştiren ya da eylemi üstlenen kişiden bağımsız olarak meydana gelen ya da var olan hareket ve durumların ifade edildiği basit cümlelerdir.Söz konusu cümlelerin gramer açısından mevcut en büyük özellikleri, ifade edilen eylem veya durumun tabi oluşu ve dile getiren kişiden bağımsız, istem dışı olarak gerçekleşmesidir. Bu ifadeler bir hareket (Лодку сносит к берегу), kişi veya canlının durumunu (Ей ночью не спалось; Мне жарко), doğa olaylarını (Темнеет; За окнами светлеет), bir işin gidişatını (Плохо с работой; Нельзя откладывать проект) vs. belirtirken ortaya çıkmaktadırlar. _____________________________________________________ Leyla Çiğdem DALKILIÇ 114 katmaktadır. Birleşik cümle yapısındaki cümlelerde ise eylem ön plana çıkmaktadır. Her iki seçeneğin kullanımı metnin koşullarına bağlı olarak belirlenebilir. İsim-fiillerle oluşturulan cümle yapıları daha çok yazı dilinde kullanılırken, konuşma dilinde kullanıldığı durumlarda ise dili ağırlaştırır ancak ortaya konmak istenen düşünceyi en az söz sarfiyatı ile aktardığından ötürü bilimsel araştırma ve çalışmalar ile resmi yazışmalarda sıkça ve yaygın olarak kullanılmaktadır (Rozendal’ 2014: 325-327). Fiilin mastar halinde dilek ve emir kipi yapısında kullanılması konuşmaya etki ve hareket katmaktadır. Emir kipinin mastar halinde kullanılması genel olarak herkes için geçerli olan kuralları kapsayabileceği gibi (не курить!, надевать бахилы!, по гозонами не ходить! vb.) belirli bir kişiye, gruba, topluluğa yönelik olan ve derhal yerine getirilmesi gereken kesin bir emir anlamını da içerebilmektedir (встать!, молчать!, немедленно разойтись! vb.). Bu kullanım eylemin derhal yerine getirilmesi gerektiğinin altını çizmektedir. Bu nedenle mastar halindeki emir kipine sloganlarda, hitap içeren gazete başlıklarında, çağrılarda sıkça rastlanmaktadır: Остановить инфляцию!; Вывести войка из Чечни!; Преградить путь наркотикам! vb. (Golub 2010: 422). Mastarın бы eki ile kullanılması sonucu mastar dilek kipi anlamını kazanmaktadır: Поспать бы немного! (biraz uyusam), отхдохнуть бы сейчас! (şimdi bir dinlenmek vardı / şimdi bir dinlensek), скорее бы закончить! (hemen bitirsek)4. Dilek kipi anlamında kullanılan mastar daha güçlü ve o an için gerçekleşmesi muhtemel bir isteğe işaret ederken, dilek kipi formu ise eylemin gerçekleşmesinin mümkün olup olmadığına ilişkin belirsiz bir istek ve arzu ifade etmektedir. A.N. Gvozdev bahse konu her iki yapıyı karşılaştırırken “Посидеть бы на берегу моря” gibi ifadelerin arzu, istek, özlem, gibi duygular belirtirken; “Я посидел бы на берегу моря” gibi ifadelerin dile getirilen sözün çekiciliğinin yanı sıra, arzulanan durumun vuku bulma imkanın az olduğuna, gerçekleşmesi için kişinin iradesinin en aza indirgendiği anlamlarını aktardığına işaret etmektedir (Gvozdev, 1965). Böylece, fiilin mastar hali konuşmacının bir eylemi yerine getirmek için dile getirdiği güçlü ancak fazla belirgin olmayan bir söylem veya oldukça istenen, arzulanan ve yakın zamanda gerçekleşmesi daha muhtemel olan bir durum olarak ortaya çıkabilmektedir: Сдать бы последний экзамен! быть бы молодой и красивой!, стать бы миллионером! vs. Bu ve benzeri durumlarda mastar halindeki form dilek kipi ile eşanlamlı olmadığı gibi birbirlerinin yerine de kullanılamazlar. Örneğin, yukarıda verdiğimiz сдать бы последний экзамен! (krş: Şu son sınavı da {bir} versem) ifadesi я сдал бы последний экзамен (krş: Ben {olsam} o son sınavı verirdim) cümlesi ile anlam olarak tamamen farklıdır (Golub 2010: 422). __________ 4 Yukarıdaki ifadelerin çevirisi metne bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Rus Dilindeki İfade Zenginliğinin Çeviri Bilimine ve Rusça Öğrenimine Katkısı _______________ 115 2. PARALEL CÜMLELERİN EDEBİ ESER ÇEVİRİSİNE KATKISI Rusça’daki paralel cümle yapıları, ünlü edebiyatçımız Sabahattin Ali tarafından kaleme alınan ve 1943 yılında basılan, 1990 yılında ise Rus okuyucularıyla ilk kez buluşan çevirisi L. Medvedko tarafından yapılan Kürk Mantolu Madonna (KMM, Rusça ismiyle “Madonna v mehovom palto” (MMP) adlı eserden alınacak örneklerle sunulmaya, bu sayede, mevcut cümlelere alternatif oluşturabilecek örnek cümleler sergilenmeye çalışılacaktır. Bilindiği gibi Türkçede zarf-fiiller, fiillere bağ-fiil eki dediğimiz p (-ıp, -ip, - up, -üp), -arak (-erek), -a (-e), -ınca (-ince, -unca, -ünce), -madan --(meden), - maksızın (-meksizin), -dıkça (-dikçe, -dukça, -dükçe, -tıkça, -tikçe, tukça, -tükçe), -- alı (-eli) -ken, -dığında (-diğinde, -duğunda, -düğünde, -tığında, -tiğinde, - tuğunda,-tüğünde) eklerin getirilmesiyle oluşturulmaktadır. Rusçada söz konusu zarf-filler depriçastie (депричастие) olarak adlandırılan gramer yapısıyla oluşturulmaktadır. Bilindiği üzere, NSV grubunda yer alan fiillerle kullanılan bağ- fiillerde, fiil 3. çoğul şahıs halinde şimdiki zaman çekimi ile yapılır. Son çekim eki – ют atılarak, yerine – Я getirilir, bazı istisnai durumlarda – А alır: читать – они читают – читая; держать – они держат – держа; SV grubunda yer alan fiillerle kullanılan bağ-fiillerin çekimi yapılırken fiilin geçmiş zaman gövdesi alınır, sesli harften sonra – В bazı durumlarda ise – ВШИ eki kullanılarak yapılır: прочитать – прочитал – прочитав; принести – принёс – принёсшии. Aşağıdaki örneklere bakalım: 1. Böyle kimseleri gördüğümüz zaman çok kere kendi kendimize sorarız, “Acaba bunlar neden yaşıyorlar? Yaşamakta ne buluyorlar” (S. Ali, KMM, s.11). Zaman edatı kullanılarak oluşturulan bu cümle Rusça’ya şu şekilde aktarılmıştır: Сталкиваясь с ними ненароком, невольно задаешь себе вопрос: «И зачем только они живут на свете? Зачем вообще дышат и ходят по земле?» (С. Али, ММП, с. 413). “Görmek” fiili yerine ‘karşılaşmak’ anlamına gelen «сталкиваться» fiilinin kullanıldığı bu cümle Rusça’da zaman zarfı «когда» ile de aktarılabilir: Когда сталкиваешься с ними........... ya da cümleyi “görmek” anlamına gelen «видеть» veya “karşılaşmak/ karşılamak” anlamlarına gelen «встречать» fiilleri ile de kurabiliriz: Когда видим / встречаем таких людей, мы часто поневоле задаем себе вопрос.... 2. Bir bankadaki küçük memuriyetimden çıkarıldıktan sonra – neden çıkarıldığımı hala bilemiyorum, bana sadece tasarruf için dediler, fakat haftasına yerime adam aldılar – Ankara’da uzun müddet iş aradım. (S. Ali, KMM, s.12). _____________________________________________________ Leyla Çiğdem DALKILIÇ 116 - Dan sonra zaman edatıyla oluşturulan bu cümlede Rusça’ya depriçastiye ile aktarılmıştır: Лишившись небольшой должности в банке (за что меня уволили – я и сейчас ума не приложу; сказали, что по сокращению штатов, а через неделью на мое место взяли другого) я долго слонялся по Анкаре в поисках работы (С. Али, ММП, с. 414). Bu cümle Rusça’ya «после» kelimesi kullanılarak da aktarılabilmektedir: После того, как я лишился небольшой должности в банке, … долго слонялся по Анкаре в поисках работы. 3. Arkadaşlarımdan habersiz olarak, tezgahtarlık için müracaat ettiğim mağazalardan ret cevabı alınca, yeis içinde gece yarılarına kadar dolaşıyordum (S. Ali, KMM, s.12). Inca zarf-fiili ile oluşturulan bu cümle Rusça’ya şu şekilde aktarılmıştır: Втайне от своих приятелей я попытался устроиться в магазин продавцом но, получив и там отказ, несколько ночей подряд в полном отчаянии шатался по городу (С. Али, ММП, с. 414). Yukarıdaki bu cümle Rusça’ya yine anlamı bozmadan değişik şekillerde de aktarılabilir: Втайне от своих приятелей я попытался устроиться в магазин продавцом, но когда получил и там отказ, несколько ночей подряд в полном отчаянии шатался по городу. Ya da: Втайне от своих приятелей я попытался устроиться в магазин продавцом, но после того, как получил и там отказ, несколько ночей подряд в полном отчаянии шатался по городу. 4. Hiç çekinmeden yanımda öpüştüler. Hamdi beni yalnız bırakarak yıkanmaya gitti. (S. Ali, KMM, s 14). -Meden ve -arak ulacıyla oluşturulan bu kelimelerin Rusça’ya çevirisi aşağıdaki şekilde yapılmıştır: Они расцеловались, не стесняясь моего присутствия. Потом Хамди ушел принимать ванну, оставив меня наедине со своей женой (С. Али, ММП, с. 415). Bu cümleye alternatif olarak şu cümleyi sunabiliriz: Они расцеловались без стеснения в моем присутствии. Потом Хамди оставил меня наедине со своей женой и ушел принимать ванну. Rus Dilindeki İfade Zenginliğinin Çeviri Bilimine ve Rusça Öğrenimine Katkısı _______________ 117 5. Ne yapacağımı bilmediğim için onlardan birini aldım, daha açmadan Hamdi kapıda göründü. Bir eliyle ıslak saçlarını tarıyor, ötekiyle açık yakalı beyaz frenk gömleğinin düğmelerini ilikliyordu (S. Ali, KMM, s.14-15). Yukarıda sunduğumuz örnek Rusça’ya şu şekilde aktarılmıştır: Не зная, чем заняться, я взял один из них. Но не успел его открыть, как в дверях появился Хамди. Расчесывая одной рукой мокрые волосы, другой он застегивал на ходу пуговицы белой спортивной рубашки (С. Али, ММП, с. 416). Yukarıdaki cümle anlam değişikliğine mahal vermeden Rus dilinde neden belirten, ardından açıklama beklenen sebep edatı «поскольку» kullanılarak şu şekilde de ifade edilebilir: Поскольку я не знал чем заняться, я взял один из них. Но не успел его открыть, как в дверях появился Хамди. Он одной рукой расчесывл мокрые волосы, а другой он застегивал на ходу пуговицы белой спортивной рубашки. 7. İçlerinin esneyen boşluğu karşısında ancak başka başka insanları istihfaf ve tahkir etmek, onlara gülmek suretiyle kendilerini tatmin edebiliyorlar, şahsiyetlerinin farkına varıyorlardı. “Yoluyla, biçimiyle” anlamına gelen “suretiyle” zarfıyla oluşturulan bu cümle Rusça’ya – от edatı kullanılarak aktarılmıştır: Они как бы пытались заполнить свою внутренную пустоту. Получали удовольствие от зубоскальства и насмешек над кем-то, тем самым обращая на себя внимание (С. Али, ММП, с. 429). Söz konusu cümlede - от bağlacının tercih edilmesi, cümlede kullanılan fiil öbeği “поулчать удовольствие от кого-чего” ile ilintili olup, söz konusu fiil kendinden sonra – от edatını gerektirmektedir. İncelediğimiz bu cümle yine Rusça’ya anlam bütünlüğü bozulmadan isim- fiillerle şu şekilde de aktarılabilir: Они как бы пытались заполнить свою внутренную пустоту. Получали удовольствие от того, что зубоскалили и насмехались над кем-то, тем самым обращая на себя внимание. 8. Etrafını bu kadar iyi tanıyan, karşısındakinin ta içini bu kadar keskin ve açık gören bir insanın heyecanlanmasına ve herhangi bir kimseye kızmasına imkan var mıydı? (S. Ali, KMM, s.23). “Görmek” fiilinin sonuna – en eki ile kullanılmak suretiyle oluşturulan bu cümledeki sıfat-fiil Rusça’ya şu şekilde çevrilmiştir: Может ли человек, видящий окружающих насквозь, с таким необыкновенным проникновением, волноваться по пустякам и сердиться на других? (С. Али, ММП, с. 424). _____________________________________________________ Leyla Çiğdem DALKILIÇ 118 Bu cümle Rusça’ya birleşik cümle yapısıyla kullanılan tanımlamalı yan cümlelerinin oluşumunda tercih edilen ‘который’ yapısı iyelik zamiri ile de aktarılabilir. Krş: Может ли человек, который видит окружающих насквозь, с таким необыкновенным проникновением, волноваться по пустякам и сердиться на других? 9. Hatta ailesini, bu aile arasındaki vaziyetini yakından görünce hakkındaki merakım büsbütün arttı (S. Ali, KMM, s.24). Bu cümlede koyu ile belirtilen ve –ünce zarf-fiil eki ile aktarılan kelimenin Rusça tercümesi şu şekilde gerçekleştirilmiştir: После того как я познакомился поближе с его семьей, узнал его самого в роли семьянина, мой интерес к нему еще более возрос. (С. Али, ММП, с. 425). Burada ‘- den sonra’ anlamına gelen ve cümlede bağlaç görevi gören, değişmeyen bir yapıyan sahip olan «после того как» bağlacı ile aktarılan bu tümce, Rusça’ya depriçastie yani zarf-fiil kullanılarak da ifade edilebilir: Познакомившись поближе с его семьей, я узнал его самого в роли семьянина, и мой интерес к нему еще более возрос. 10. Küçük kız birkaç dakika sonra kahve getirdi. Yüzünde nedense hep o beni küçük görmek, benimle alay etmek isteyen şımarık ifade vardı (S. Ali, KMM, s.25). Koyu ile belirtilen “şımarık ifade kelimesi” Rusça’ya “alaycı gülüş” şeklinde çevrilmesine rağmen, sunulan tercümeye bakalım. Burada cümle sıfat-fiil kullanarak oluşturulmuştur. Bkz.: Через несколько минут девочка предложила мне кофе. На ее лице играла снисходительная насмешливая улыбка, означавшая, очевидно, что она никак не хочет принимать меня всерьез. (С. Али, ММП, с. 426). Yukarıdaki örnekte olduğu gibi bu cümle iyelik zamiri kullanarakta aktarılabilir. Krş: Через несколько минут девочка предложила мне кофе. На ее лице играла снисходительная насмешливая улыбка, которая, очевидно, означала, что она никак не хочет принимать меня всерьез. 11. Bir sanayi mektebini bitirdikten sonra dericilik tahsil etmek üzere nedense İtalya’ya gönderilmiş, fakat orada da ancak biraz lisan bir de mühim adam tavırları almayı öğrenmişti (S. Ali, KMM, s.30). Burada koyu ile belirtilen ve aman ilgisi –den sonra edatı kelime öbeği, Rusça’ya ismin – in haline ait (roditelnıy pajej) «после» edatı ile aktarılmıştır: Rus Dilindeki İfade Zenginliğinin Çeviri Bilimine ve Rusça Öğrenimine Katkısı _______________ 119 После окончания школы он был послан для продолжения образования в Италию. Там он поднаторел в итальянском и научился напускать на себя важный вид (С. Али, ММП, с. 430). Yyukarıdaki çeviriye sunabileceğimiz alternatif cümleler «после того как» bağlacı ve zarf-fiil (окончить – окончил - окончив) kullanılarak oluşturulabilecek cümlelerdir. Krş: После того, как окончил школу, он был послан для продолжения образования в Италию… Окончив школу, он был послан для продолжения образования в Италию… 12. Başladığım şeye devam etmek ve son bir çareyi denemek için ona daha çok sokuldum ve kendisine karşı duyduğum bütün alaka ve sevgiyi gözlerimde toplamaya çalıştım (S. Ali, KMM, s.45). Sebep edatı “için” ile kurulan bu cümle Rusça’ya şçyle çevrilmiştir: Решив не отступать и попробовать последнее средство, я пододвинулся к нему еще ближе и вложил в свой взгляд свою любовь к нему, все участие (С. Али, ММП, с. 443). Serbest bir stilde çevrilerek ve zarf-fiil kullanılarak oluşturulan bu cümleye alternatif olarak aşağıda birleşik cümle ile oluşturulan bir örnek sunulabilir: Я решил не отступать и попробовать последнее средство, пододвинулся к нему еще ближе и вложил в свой взгляд свою любовь к нему, все участие SONUÇ Dildeki stilistik paralellik kavramı Rus dil biliminde kesin çizgileri olmayan, geniş bir konu alanına yayılmış, yoruma açık bir konudur. Buna rağmen Rus dilinde ifade (söylem) açısından birbirine yakın olan paralel cümlelerin zenginliği ve çeşitliliği aşikârdır. Bir dilde paralel cümlelerin oluşturulabiliyor olması, dilin kullanım özelliklerinin çok yönlü olarak ele alınıp, incelenmesine katkı sağlayabileceği gibi, sözlü ve yazılı çeviri biliminden metin dil bilimine kadar pek çok alanındaki çalışmalara da katkıda bulunabilir. Ele aldığımız çevirinin kalitesi tartışılabilir olmakla birlikte, kitabın çevirisinin analizi çalışmamızın birinci önceliği olmadığı için yapılan Rusça tercümeler üzerinde fazla durulmamakla birlikte, yapılan tercümelere alternatif çeviriler de sunulabileceği görülmüştür. Bunun dışında çalışmamızın ikinci kısmında sunulan örneklerle, Türkçe cümlelerin ne şekilde Rusça’ya tercüme edildiği, incelenen Rusça çevirilerin farklı şekillerde de dilde ifade edilebileceğini ortaya konmuştur. İşlevi ve yapısı farklı olan ancak anlam açısından birbirine yakın olan bu cümleler şüphesiz ki Rus dilin zenginliğine _____________________________________________________ Leyla Çiğdem DALKILIÇ 120 ve çeşitliliğine işaret etmektedir. Rus dili eğitimi sırasında, sıfat-fiil, zarf-fiil ve isim- fiil konuları, özellikle de gramer, konuşma ve çeviri derslerinde, mevcut cümlelere eşdeğer alternatif cümleler kurulma imkânının bulunduğu, benzeri karşılaştırmalı örneklerle öğrencilere sunulabilir. Böylece Rusça öğrenen Türk öğrencilerimizin konuşma ve yazma becerilerinin gelişmesine ve bahsi geçen gramer konularının daha iyi öğrenilmesine bir nebze de olsa katkı sağlanmış olunacaktır. Eğitim sırasında, önemli olna, öğrencilerimize bu cümlelerin eş anlamlı olmadıkları ve farklı bir yapı kullanılarak oluşturulan her bir cümlenin kendine ait gramer özelliklerine sahip olduğunun altının çizilmesidir. SUMMARY Syntax structure of Russian language is very flexible in terms of forming the sentences by using different grammatical structures, which are close to each other in meaning and can be used in place of each other in some cases. This characteristic allows to form parallel sentence structure, so-called “parallel sentence” in Russian language and can be used in different fields of language and speech. The structures, which are called “ parallel sentences” are close to each other in terms of meaning and may alternatively be formed by use of various grammatical items (Rozental 2011:336-367). The sentences are cтудент сдал экзамен (student passed the exam) – студент, который сдал экзамен (student who passed the exam) – студент, сдавший экзамен (student passed the exam) – студент, сдав экзамен, ... (student, by passing exam) – студент после сдачи экзамена... (After passing the exam the student…) – студент после того, как сдал экзамен... (After he has passed the exam student…) can be presented as an alternative to other sentence. Parallel sentences in Russian language can be formed by means of different grammatical structures such as participle, gerund, infinitive. For example, we can see that a sentence expressed by gerund could be also expressed by using preposition «после»: Родители, получив о ваших событиях информацию, немного зашевелились, хотят забрать анкеты и пишут заявления. [коллективный. Турникеты в школах (2011-2012)] Krş: После получения информации о ваших событиях, родители немного зашевелились, …. После того, как родители получили информацию, немного зашевелились......... As is seen from above, using a variety of grammatical structures without straining the general meaning of the sentence we can express the sentence in different ways. We can look at this characteristic of Russian language as a factor that facilitate the learning and translating process. In this study the similar sentences, used in the translation, were taken from the book of Sabahattin Ali Rus Dilindeki İfade Zenginliğinin Çeviri Bilimine ve Rusça Öğrenimine Katkısı _______________ 121 named “Madonna in Fur Coat”, which was translated into Russian in 1990, have been examined by means of comparison of alternative sentences. It was also demonstrated that sentences, which are close to each other in meaning are different in grammatical structure. It is necessary to underline, that although the meaning of parallel sentences is close, the difference in grammatical features and semantic nuances exist. In addition to the fact that parallel structures in Russian language can be formed by various language elements, they can differ from each other in terms of usage in spoken language and written language. And this affects the choice of their usage in the sentence. The ability to express the sentence in different ways due to existence of different alternatives can facilitate the work of translator or speaker in expressing themselves. The concept of stylistic parallels in linguistics is not very precise and contains a wide spectrum of issues open to interpretation. Dispite this fact it is obvious, that in Russian language there is a lot of different parallel structures, which are close to each other in terms of meaning. The possibility of usage of parallel sentences in a language contributes not only to study the pecularities of the language from different point of view, but to make researches in different spheres of oral and written translations and linguistics. KAYNAKLAR AKAY, Recep (2005). “Dilbilgisi ve Stilistik”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yabancı Diller Bölümü Alman Dili Eğitimi Ana Bilim Dalı, Uluslararası IV. Dil, Yazın ve Değişbiliş Sempozyumu Bildirileri, Çanakkale. 17-19 Haziran 2005, s. 187-194, http://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/recep_akay_dilbilgisi_ve_stilistik.pdf, 15.11.2013. BREDEEV L.V., BUTENKO A.A.Leksiko-stilistiçeskie trabsformatsii pri perevode http://belpaese2000.narod.ru/Trad/trasform01.htm (06.03.2014). GVOZDEV A.N. (1965). Oçerki po stilistike russkogo yazıka. Morfologiya. Glagol, Moskova: İzdatel’stvo “Prosveşeniya”. http://www.interword.se/Syntax/Lektionsmaterial/GVOZDEV/m/stil525.htm, (20.12.2013) GOLUB İ.B. (2010). Stilistika russkogo yazıka. Uçeb. posobie. 4-e izd. Moskva: Ayris-press. KARAHAN, Leyla (2007). “ ‘Sonra, Önce’ Kelimelerinin Edat Kategorisi İçerisindeki Durumu”, Uluslararası Türklük Araştırmaları Sempozyumu, 25- 27 Nisan 2007, Erzurum. Dil Araştırmaları, Ankara, S.1: 3940. http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/leyla_karahan_sonra_onc e_edat_kategorisi.pdf (24.04.2014). _____________________________________________________ Leyla Çiğdem DALKILIÇ 122 KAZARİNA S.G., MİLYUK A.V., USAÇEVA M.P. (2004). Stilistika i kultura reçi: Uçeb. pos. po russkomu yazıkyu. İzd. Rostov-n/Donu: Feniks. KOJİNA M.N., DUSKAEVA L.R., SALİMOVSKİY V.A. (2014). Stilistika russkogo yazıka, Moskva: Flinta, Nauka. MİTYAKİNE, E. YEREMİNA (2010). Nekotorıe osobennosti stilistiçeskih priemov perevoda. Germes: nauç.-hudoj. sb.: vıp. II. / redkol. A.N. Zlobin, L.M. Lemaykina, A.V. Puzakov (i dr.); sost. A.N. Zlobin. – Saransk: Afanasyev V.S. (2010): 53-56. ROZENTAL’ D.E. (2011). Spravoçnik po russkomu yazıku. Praktiçeskaya stilistika. M.: Oniks, Mir i Obr., Astrel. ROZENTAL’ D.E. (2014). Spravoçnik po pravopisaniyu i literaturnoy pravke. Pod. Red. İ.B. Golub. Moskva: Ayris Press. SABAHATTİN Ali (1997). Kürk Mantolu Madonna, Yapı Kredi Yay. İstanbul. SABAHATTİN Ali (1990). İzbrannoe: Per. s turetsk. Madonna v mehovom pal’to. Perevod s turetskogo L. Medvedko. M.: Hud. Lit.

Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 25 (64). № 2, ч. 2. 2012 г. С. 84-90.

УДК 811.11137 =512.161

ТУРЕЦКИЙ ЯЗЫК И ПРОБЛЕМА ЯЗЫКОВЫХ ЗАИМСТВОВАНИЙ

Оздемир Д. А.

Таврический национальный университет им. В.И. Вернадского, г. Симферополь, Украина

e-mail: [email protected]

Türk^e ve Odün^leme problemi

Bugüne kadar ki yapilan fali§malarda genel olarak ele alinan ödünflemeler, dilin en önemli problemi olarak, insanlar arasinda ili§kileri de ifine alacak §ekilde incelenmemi§ olarak kar§imiza fikiyor. Türkfe olu§um süreci itibariyle fe§itli dillerle ili§ki ifine girdi ve ku§kusuz bunun dil üzerinde dönemler itibariyle az veya fok birtakim etkileri oldu. Degi§ik yönleri itibariyle kar§ilikli etkile§im hala bugün de devam etmektedir. Bu etkile§imin gelmi§ oldugu son durum tam olarak mercek altina alinmami§ olup problem güncelligini korumaktadir.

Ama? ve hedefimiz. Bu makalede, Türkiye ve Dünyada yer alan bazi Türk ve yabanci dilcilerin alintilar üzerine fikirlerine temas edip gefecegiz. Bunun yaninda yerküre üzerinde konu§ulan dil ge§itliligine bakacak, alintilarin daha fok nasil kategorize edildigine yer verecek ve ödünfleme türleri üzerinde duracagiz. Daha da özelde Türk yazi dilinin tarihine kisaca deginip devri itibariyle ödünflemeler hakkinda bilgi verilecek ve günümüzdeki duruma bakilacaktir.

Makalede §u yollar (metot) takip edildi. Konu incelenirken, kelimeler üzerine gözlemleme metodundan en ba§ta faydalanildi. Onlarin yazi ifindeki pozisyonlari tasvir edilmeye fali§ildi. Alintilarin yogunlugu ve durumunun tarihsel ve kar§ila§tirilmali halleri incelendi. Bunun yaninda konuya leksikolojik afidan bakilip, kartografik metotlar göz ardi edilmedi.

Bilindigi gibi, en eski yazili belgeler olarak nitelendirilen Sümerce metinler, günümüz-den ancak 5000-5500 yil öncesine dayanmaktadir [2, 16]. insanin, dolayisiyla insan dilinin olu§masinin ifinde bulundugumuz zamandan 1 milyon yil geriye götürülmesi durumunda bile, yazinin 5000 yillik tarihfesinin sözlü insan dilinin tarihine orani 1/200 olarak ortaya fikmaktadir. Hesap, dakika cinsinden verilince ise üf bufuk saatten fazla bir sürenin sadece son dakikasi hakkinda bilgiye sahip oldugumuz görülmektedir [10, 143; 15, 1].

Dilin ve sözlerin tarihi, millet tarihiyle siki ili§kilidir. Bundan dolayi sözün kökeniyle ilgili köken bilimi ara§tirmalari, tarihi ve etnik köken meseleleri fözmede de ayri bir öneme sahiptir. Sözler bir dilden ba§ka bir dile gefmege elveri§lidir. Köken biliminde bir dilin söz varligina, eski zamanlarda giren alinti sözlerin (loan word) giri§ tarihi ile giri§ yollari da ara§tirilir. Bir dilden ba§ka bir dile gefen alinti sözlerden yola fikarak farkli milletlerin tarihte birbirleriyle kurduklari ili§kileri belirlemek mümkündür. Sözlerin tarihi, kökeni ve geli§me §ekilleri hif bir §ey ifade etmeyen ve kendi haline birakilacak bir durum degildir. Sözlerin degi§ip geli§me tarihinde ve özellikle anlam bakimindan geli§me tari-hinde, insan dü§üncesinin tabii ve sosyal varliklari zaman ifinde tanima a§amalarinin tarihi saklidir.

Söz biliminin geniç bir sahasi olan karçilaçtirmali söz bilimi, akraba dillerin söz varligini ve bu akraba dillerdeki sözleri birbirleriyle karçilaçtirarak inceler. Karçilaçtirmali söz bilimi yalnizca akraba dillerin söz hazinesini karçilaçtirmakla kalmaz, onlari tarihî geliçimi ve degiçmesi bakimindan da degerlendirir. Dilin eski zamanlardaki sinirli söz varligi zaman içinde bir taraftan çeçitli degiçmeler göstermi§, diger taraftan türeme ve gel-içmelerle bu varliga binlerce söz eklenmiç ve günümüzdeki çeklini almiçtir. Çagdaç dillerin söz zenginligi geliçme sürecinde söz biriktirme yoluyla oluçmuçtur. Söz varliginin zaman içinde çekillenmesinin esaslarini ve dilin tarihini ögrenme, ancak akraba dillerin söz varligini tarihî açidan inceleyip, birbiriyle karçilaçtirmak suretiyle mümkün olacaktir [1, 80].

Bugün yeryüzünde kaç dil konuçuldugunu, kesin bir sayi vererek söylemek güçtür. Bu g^lük, kimi lehçelerin bir dil durumuna gelmeleri dolayisiyla ayri birer dil sayilip sayilmayacaklari konusundaki kararsizliktan, yeryüzünün iyi taninmayan bölgelerinde daha içlenmemiç, incelenmemiç, yazi dili durumuna gelmemiç dillerin varligindan ve bir dile ya da dil ailesine bagliligi kesinleçmemiç dillerin bulunmasindan doguyor. Bununla birlikte Aksan; yeryüzünde konuçulan dil sayisini, ortalama bir hesapla 3000-3500 olarak gösterebiliriz der.

Yine Aksan kitabinda dipnot olarak; dünya dilleri üzerinde yetkili bilginlerin i§-birligiyle hazirlanan Les langues du monde adli yapitta (1952 basimi, s. XXIX) kesin bir sayi belirtmenin olanaksizligina deginilmekte, 2500-3500 kadar dilin varligindan söz edilmektedir. A. Dilâçar (Dil, Diller ve Dilcilik, s.70), ikinci Dünya Savasindan önce yapilan iki sayima göre-lehçeler bir yana birakilirsa-dünyada yaçamiç ve yaçayan dillerin sayisinin 2796 oldugunu belirtir. Britannica Ansiklopedisi (1964 basimi, 13, 701) bu sayiyi 2500-5000, Americana Ansiklopedisi ise (16, 724) 3-4000 olarak gösterir. Bugün kimi yazarlar da bu sayiyi 5000'e çikariyorlar bilgilerini verir [5, 101].

Diger taraftan Kaken Ahavov, Dil Bilimin Esaslari adli eserinde, Yeryüzündeki dillerin tam sayisinin kapsamli bir araçtirma sonucunda ancak netlik kazanacagini fakat yinede bir sayi söylemek gerekirse ^ bin civarinda dilin oldugunu söyler [1, 446].

Bir dil toplulugunun farkli konuçma çekilleri, konuçanlarin hafizasinda elbette hava geçmez tarzda kapali olarak yan yana durmaz; çeçitli ifade imkânlari, teoride farkli dil çekillerine ait olsalar da, kendilerini kullanima ayni anda sunarlar. Sonuç, kariçimlardir, yani bir dil çeklinden öbürüne aktarmalar. Dil çekilleri arasindaki farklar, seslenme yaninda esas olarak kelime hazinesindeki farklara dayandigi için, onlarin temaslari da baçlica kelime aktarmalari biçiminde kendini hissettirir [20, 191].

§üphesiz her kiçi ve toplumun kendisinden farkli tarihî ve cografi ortamlarda yaçayan, farkli bilgilenme yollarindan geçmiç kiçi ve topluluklardan, akraba veya komsu kavimlerden bir çeyler ögrendigi, ögrendigi çeyleri de kendi diline taçidigi ve onlarin dilinden alintilar yaptigi bir gerçektir. Bu tür alintilarin temelinde ögrenme yatmaktadir ve bunlara bilgi alintilari (cultural borrowings) adi verilmektedir. Bu tür alintilarin yani sira bilgilenme ve ögrenme olmaksizin da alintilarin yapildigi görülmektedir. Bunlar, birden çok kavmin ayni siyasi ve cografi birlik içinde yaçadiklari yer ve zamanlarda görülürler [19, 95; 15, 2].

Dil, hiçbir zaman tümden benzeçik (homogene) olamaz. Zira dillerin ve dil düzey-lerinin, dil çeçitlerinin kariçimi söz konusudur [13, 11].

85

Sözlükgeyi zenginle§tirmeye fali§an yeni sözlükle§mecilik, sessel ya da yazinsal yeni sözlüklemeye (50k ender olarak), ba§ka bir dilden alintiya, anlamsal yeni sözcüklemeye ve de dizimsel yeni sözcüklemeye baglanabilir [13, 19].

Tam da bu noktada, dillerin birbirleriyle etkile§melerinde söz konusu olan §u ü? kavram ortaya 5ikar.

1) Yan katman etkisi fadstrat, adstratum, Adstratum), kom§uluk, bir arada ya§ama nedeniyle diller arasindaki etkile§melere verilen addir. Bu kavram igine, azinlik dillerinin, gögmen dillerinin ortak dili etkilemesi durumu da girer. Yunancayla Latincenin, £inceyle Japoncanin, Türkgeyle Fars^anin, kültür akrabaligi adi verilen yakinliga örnek sayilacak kadar birbirleriyle ili§kide bulunmalarinda, kom§uluk ili§kilerinin de rolü olmu§tur. Bel-5ika'da, Kanada'da, Kibris'ta, Isvi^re ve Amerika'nin ^e§itli bölgelerinde görülen durum yine ayni nedene dayanir.

2) Alt katman etkisi (substrat, substratum,- Substrat), Herhangi bir ülkede konu§ulan dilin, orayi fethedenlerin dilini etkilemesidir ki, yerli dil ülkeden silinse bile, sonradan egemen olan toplumun dilinde izler birakabilir

3) Üst kalman etkisi (superstrat, superstratum, Superstratum), bir ülkeyi egemenligi altina alanlarin dilinin, o ülkede konu§ulan dili etkilemesidir. Buna örnek Osmanli egemenligi altindaki Balkan dillerinde, Türkgenin, bugün de ya§ayan izleri verilebilir [6, 29].

I§gal edilen veya yönetilenin temsil ettigi alt katman dili (substratum/lower language) ile i§gal edenin veya yönetenin temsil ettigi üst katman dili (superstratum/upper/ dominant language) arasindaki alintilarda ise siyasi ve iktisadi üstünlük, yönetici-yönetilen ili§kisi, özenti ve modala§ma gibi dil di§i konular öne ^ikmaktadir. Bu tür alintilara özenti alintilari (prestige/intimate borrowings) denilmektedir. Alt katman dili, üst katman diline ancak bilgi alintilari verirken, üst katman dili, alt katman diline hem bilgi hem de özenti alintilari verebilmektedir [19, 96; 15, 2].

Büyük bir kültür ve toplumsal yapi degi§ikligi olmadan da her dilde zaman zaman yeni kelime akiminin gok belirginle§tigi görülür. Dil olaylarinin özelliklerini bilmeyenleri §a§irtabilir bu durum. Yeniliklere, bazi fantezi meraklilarinin azizligi gözüyle bakildigi bile olur. Oysa yeni bir kavram ku§agi 5ikmi§tir ortaya ve akimi önlemek kimsenin elinde degildir [22, 24].

Her dilde -§u ya da bu öl^üde- ba§ka dillerden alinma sözcüklerin bulundugu, ba§ka toplumlarin kavramlarinin var oldugu görülür. £ünkü ba§ka dillerle hig ili§kisi olmamak demek, bir toplumun ba§ka toplumlarla hig ili§kisi bulunmamasi demektir; böyle bir du-rumun da hele günümüzde olanaksiz oldugunu söyleyebiliriz. Ancak hemen belirtmeliyiz ki bu, dili yabanci etkilere bütünüyle agik tutmak gerektigi bigiminde anla§ilmamalidir. Eger" yabanci dillerin etkisi a§iri ölgüde olursa, bunun sonucunda dil kendi benliligini yava§ yava§ yitirmekte, yabancila§ma, temel sözvarligina kadar inerek dilin pek gok kavraminin kendi ögeleriyle anlatilmasina, yeni kavramlarin anlatim bulmasina, egitim ve ögretimin anadiliyle gergekle§tirilmesine engel olmaktadir [6, 25].

Ünlü Fransiz dil dü§ünürü Albert Dauzat'ya göre, alinma sözcükler gözümlenebilirse bir dilin tarihi aydinlatilabilir. Bilgin, yabanci ögelere dayanarak uluslar arasindaki ili§kil-ere i§ik tutmakta, Hagli Seferlerinin birgok Arapga sözcügün Avrupa dillerine girmesine neden oldugunu, 100 Yil Sava§lari'yla Fransizcaya ingilizce sözcüklerin, 30 Yil Sava§lari'yla italyan ve ispanyol terimlerinin girdigini belirtmektedir [6, 25].

86

Özenti ve ögrenmeden kaynaklanan alintilann kaynagi iki türlüdür: ig alintilar ve di§ alintilar. i? alintilar; ki§i, sosyal grup ya da §ivelerden yapilan alintilardandir. Di§ alintilar ise kom§u kavimlerden yapilan alintilardir. i? alintilar, hem yaki§tirma degi§melerine yol a?makta hem de anlam alanlarinin daha kü?ük par?alarina ad olarak anlam örgüsünün daha ince ve daha siki dokunmasini saglamaktadirlar (19, 98). Di§ alintilar ise bir dilin ses ve yapi düzeninin ?atlayip kirilmasina, anlam örgüsünün dagilmasina sebep olur. Di§ alintilarin, bilhassa özenti alintilarinin fazlaligi, melez dilleri (pidgin/creolized languages) ortaya ?ikarmi§tir [19, 99; 15, 2].

Alintilar niteliklerine göre genellikle söyle siniflandirilmi§lardir:

1. Ödüng Kelimeler: Ayni dil ailesinde veya ki§i, sosyal grup ve meslek dilleri arasinda görülürler. Bunlar i? alintilardir. Bu tür alintilarda kelimelerin ses, sekil ve anlam özellikleri degi§iklige ugramaktadir. Akraba diller arasindaki alintilar genellikle bu tür alintilardir [19, 102; 15, 2].

2. Melez Kelime (hybrid word / loanblend): En yaygin alinti bi?imi olan bu tür alintilar di§ alintilardir. Daha ?ok ses yapisi ve anlam örgüsü farkli olan diller arasinda görülür. Alinan kelime, alindigi dilin ses yapisina ve anlam örgüsüne uydurulmaktadir [19, 102; 15, 2].

3. Anlam Aktarmasi (Loan translation/semantic loan/calque/loanshift): Bir kelimenin anlaminin morfem morfem alici dile aktarilmasi olayidir. Bu durumda kelime, verici dilin anlam örgüsünün özelligini ta§imakta; fakat alici dilin ses ve yapilariyla kar§ilanmaktadir. Bu tür alintilarda, kelimenin ses ve kurulu§ yapisi, alici dilden; anlami ise, verici dilin anlam örgüsünden kopyalanir. Verici dilden bu §ekilde harfiyen yapilan tercüme, alintilardaki yerlile§tirmenin en u? noktasini olu§turmaktadir. ing. snowman "kar adam" > Tür. kar adami, ing. cold war "soguk sava§" > Tür. soguk sava§ [19, 103-104; 15, 3].

Johanson, dil ili§kilerinde sosyal etkenlerin, etkinin yön, tür, kapsam ve yogunluk oranini önemli öl?üde etkilemi§ oldugundan bahseder. Johanson'a göre ili§ki bölgesinde yerle§ik olmak kadar politik, ekonomik, kültürel ve sayisal üstünlük de sosyal a?idan baskinlik faktörleridir [18, 5; 15, 4].

Johanson, ödüngleme ve transfer gibi terimlerin yanli§ anla§ilabilecegine deginerek yukarida Menz tarafindan da belirtildigi gibi kopyalama terimini önermi§tir. Meseleye ödüngleme terimi a?isindan bakarsak Johanson'a göre dil ili§kilerinde hi?bir §ey ger?ekten ödün? alinamaz [18, 8; 15, 5].

Kod kopyalama modeli, dil etkile§mesinde, sosyal olarak üstün durumdaki dilin, yani baskin kodun ögelerinin, zayif koda kopyalanmasi esasina dayanmaktadir. Buna göre, burada kopyalanan unsurlann, 'verici dil'e ait unsurlarin 'alici dil'e eklenmesinden ?ok, alici sisteminde benzerlerinin ortaya ?ikmasina örnek olu§turmasi söz konusudur. Bu sebeple burada ödün?lemeden söz edilemez. Kopyalanan unsurlar, alici dilin sistemine uymak i?in belli süre?lerden ge?erler. Uyarlama süreci, verici dilde mevcut olmakla birlikte alici dilde gereksiz olan ses, bi?im, söz dizimi gibi dil bilgisel özelliklerin atilmasi, buna kar§ilik alici dilde gerekli eklemelerin yapilmasi §eklinde ortaya ?ikmaktadir. Neticede kopya, alindigi dilde kullanilabilir häle getirilmi§ olur. Ortaya ?ikan son bi?im, asila yakin benzerlikten önemli degi§melere ve §ekil degi§tirmeye kadar uzanabilir. Böylece kopyalar, baskin bir dile ait olarak görülmekten de ?ikarlar. Kopya, verici dilin sistemine degil, alici

87

03remmp a. a.

dilin sistemine ait oldugu igin kopya ile orijinal arasinda ufak tefek farklarin her zaman olabilecegi kabul edilebilir [12, 3; 15, 5].

Diller arasindaki iligkiler sonucunda bir dilden ötekine gegen ögelerin baginda, sözcük-lerin geldigi görülür. Bu durumun ortaya gikiginda, toplumlar arasindaki iligkilerde, belli mallara, arag ve gereglere, kigiye ve topluma iligkin kavramlar olarak sözcüklerin, dilin ses, bigim, sözdizimi ögelerinden daha gok yer almalari etkili olmugtur, saniyoruz [6, 25].

Diller arasindaki etkilegimler yalniz toplumsal, siyasal ve terimsel iligkilerle gergek-legmez. iki dilin degigik nedenlerle ve degigik kogullar altinda kargilagmalari, bagka bir deyigle, bir arada yagar ya da kullanilir oluglari, bunlar arasinda gegigme ve etkilegmelere, bu dillerden birinde görülen ses, bigim ve dizimle ilgili egilimlerin, kimi kurallarin ötekine yansimasina, aktarilmasina yol agar [6, 26].

Burada, deginmek istedigimiz bir sorun da diller arasindaki iligkilerin yalnizca toplumlarin birlikte yagamalarindan, günlük yagamda sözlü iletigim kurmalarindan kaynaklanmadigi, etkilenmelerin dogrudan dogruya yazili gereglere de dayali olabile-cegidir. Bunun en güzel örneklerini ise, birbirlerine gok uzak ülkelerin ayni dini benim-sedikleri, ya da edebiyat, kültür yoluyla bir dilin bagka dili etkiledigi durumlarda görüy-oruz.

Diller arasinda iligkiler konusu üzerinde dururken degindigimiz gibi, toplumlar arasindaki kültür, terim ve siyaset iligkileri, en gok bu [6, 29] toplumlarin sözvarliklari üzerinde etkili olmakta, iligkide bulunulan ulusun dilinden somut ve soyut kavramlari yansitan sözcükler alinmakta, o uluslara da sözcükler verilmektedir. Bir toplumun bagka toplumlarla bütün baglarini koparmasi, kabuguna gekilmig, dig dünyayla iligkilerini kes-mig olarak yagamasi olanagi bulunmadigina göre her dilde gu ya da bu ölgüde yabanci ögelerin bulunmasi dogaldir.

Bir dil birligi yabanci dillerden gelen bir sözcükle kargilagtigi anda gegitli dilbilimsel sorunlar belirir; degigik kavramlar söz konusu olur. Bu sözcük, gogunlukla, degigik bir ses dizgesine sahip kimselerce söylenir ve yazilir duruma gelir. Türkgenin kendine özgü / ö / ve /ü / sesleriyle kargilanarak söylenir duruma gelmigtir.

Yabanci sözcükler hangi dilde olursa olsun, yabanci dil bilen ve kültürlü kesimlerde genel olarak aslina uygun bigimde söylenmeye galigilir. Ancak dilin ses egilimleri agir basar, halk söyleyigi yayginlagirsa sözcük yazi diline degigik bigimiyle geger [6, 30].

Yabanci ögelerin, girdikleri dillerde gok ilgi gekici geligmeleri, bir bakima se-rüvenleri vardir. Kimi zaman da bu sözcükler bir yabanci dile girip orada kullanildiktan sonra tekrar yerli dile -bu kez degigip bagkalagarak- dönerler. Bunun ilging örnekleri, Fr. Kökenli /Türkge de tenis, bütge ve flört bigiminde yagayan sözcüklerde görülür. Fr. da 'tu-tunuz' anlamina gelen tenez ile anlatilan oyun ing. de tennis bigiminde yerlegtikten sonra oradan, bu bigimiyle Fr. ya; dönmüg ve kullanilir olmugtur. ingilizceden Fransizcaya gegen budge. sözcügünün asli ise Eski Fr. bougette 'kügük ganta, para kesesi' dir. Ayni bi-gimde, ing.den Fr. ya gegen flirt sözcügünün kökeni de Fr. dir [6, 31].

Bir yabanci dilden alinan ögeleri iki bölümde incelemek dogru olur:

1) Sözcükbilimde aligilmig terimleriyle yerle§mi§ yabanci sözcükler, bir dilin ses egilim ve kurallarina uymug, yabanciligi artik belli olmayan ögeler.

88

2) Yerle§memi§ yabanci sözcükler olarak niteledigimiz örnekler ise dilin ses egilim ve kurallarina uymayan, yabanciligini hemen belli eden, Türk?edeki oksijen, lokomotif, de-valüasyon gibileridir [3, 29; 21, 110].

ili§kide bulunulan bir yabanci dilden gelen ögeler kimi zaman degi§ik kavram alanlarindan, degi§ik kanallardan dile girmekte, ?e§itli bile§imler i?inde kendini belli et-mektedir [3, 29].

Ba§ka bir dilden alinan yabanci sözcükler de, bi?im degi§ikliginin yani sira anlamca degi§ikliklere de ugrar. Örnegin dilimizde yalniz, sahne ve perde sanat?ilari i?in kullanilan artist sözcügü, alindigi dilde (Fr. da, artiste) her tür sanat?iyi anlatir; bir ressam, bir yon-tucu, bir müzisyen artisttir. Türk?ede yalnizca 'nikähsiz kadin e§' anlami görülen metres 'in (Fr. da inaitresse) alindigi dilde eril bi?imi olan maitre'in 'buyruk veren, yönelen, hizmet edenleri bulunan, efendi, usta, kalfa patron'.. gibi anlamlarinin hemen bütününü ta§idigi, bizdeki anlaminin yani sira Fr.da 'bayan ögretmen' demek oldugu görülür. Ayni bi?imde, Fransizcada 'kuma§ par?asi, pa?avra, kadin giyim ku§ami' anlamlarina gelen chiffon Türk-?eye girince 'ipek iplikle dokunmu? kuma§, tül' anlaminda kullanilir olmu§tur [3, 30] (2. bölümde devami var).

Bibliyografya

1. Ahanov, Kaken. Dil bilimin Esaslari / Kaken Ahanov. - Ankara: TDK Yayinlari, 2008. - 464 s. -ISBN 978-975-16-2085-9

2. Aksan, Dogan. En Eski Türkfenin izlerinde / Dogan Aksan. - istanbul: Multilingual Yayinlari, 2003. -160 s. - ISBN 975-6542-30

3. Aksan, Dogan, Türk?enin Söz Varligi / Dogan Aksan. - Ankara: Engin Yayinevi, 2004. - 250 s. -ISBN 975-7287-89-X

4. Aksan, Dogan, Türkiye Türk?esinin Dünü, Bugünü, Yarini / Dogan Aksan. - Ankara: Bilgi Yayinevi, 2007, 184 s. - ISBN 975-494-910-7

5. Aksan, Dogan, Her Yönüyle Dil / Dogan Aksan. - Ankara: TDK Yayinlari, 2009. - C 1, 162 s. - ISBN ISBN 975-16-0975-5

6. Aksan, Dogan, Her Yönüyle Dil / Dogan Aksan. - Ankara: TDK Yayinlari, 2009.- C 3. - 244 S. -ISBN ISBN 975-16-0975-5

7. Arat, Re§it, Rahmeti. Türk Milletinin Dili / Re§it Arat / Türk Kültürünü Ara^tirma Enstitüsü . - Ankara: Türk Dünyasi El Kitabi.- 2. Cilt, 1992. - 632 s. - ISBN ISBN 975-456-049-8

8. Banguoglu, Tahsin. Eski Türkfe Üzerine / Tahsin Banguoglu // Türk Dili ve Edebiyati Dergisi, 1964.-S. 77-84

9. Banguoglu, Tahsin.Türkfenin Grameri / Tahsin Banguoglu. - istanbul: Baha Matbaasi, 1974.- 630 s.

10. Balkan, Özcan. Insan Dilinin Dogu^u / Özcan Balkan // TDAY Belleten. - Ankara, 1968. - S. 143156

11. Decsy, Gyula. The Turkic Protolanguage: a Computational Reconstruction / Gyula Decsy. - Indiana: Eurolingua Yayinlari, 1998.- 216 s. - ISBN ISBN 0931922429

12. Demir, Nurettin. Popüler Dil Tarti^malarma Dil ili§kileri Afisindan Baki§ / Nurettin Demir // Cum-huriyetimizin 80. Yilinda Türkfemiz. - Ankara: Anafev Yayinlari, 2003. - 168 s. - ISBN ISBN 978-9757306979

13. Durak, Mustafa. Terimden Anlama Dilbilim / Mustafa Durak. - istanbul: Multilingual Yayinlari, 2005.- 128 s. - ISBN ISBN 975-6542-55-2

14. Ercilasun, Ahmet, Bican.Türk Dünyasi Üzerine incelemeler / Ahmet Bican Ercilasun. - Istanbul: 1992. - 311 s. - ISBN 975-3380003

15. Ersoy, Feyzi. Türk Mogol Dil ili^kisi ve Quva^fa / Feyzi Ersoy : Doktora Tezi. - Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. - Türk Dili ve Edebiyati. - Ankara, 2008. - 718 s.

16. Huber, Emel. Dilbilime Giri§ / Emel Huber. -istanbul: , Multilingual Yayinlari, 2008.- 336 s. -ISBN 975-6008-53-9.

89

17. Isen, Mustafa. Ba^langiftan XVIII. Yüzyila Kadar Türk Edebiyati / Mustafa Isen // Türkler. - Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 2002. - S. 532-572. - ISBN 975-6782-33-1

18. Johanson, Lars. Structural Factors in Turkic language Contacts / Lars Johanson. - London and New York: Taylor&Francis publication, 2002, 186 s. - ISBN 978-0700711826

19. Karaagaf, Günay. Dil, Tarih ve insan / Günay Karaagaf. - Ankara: Akfag Yayinlari, 2005.- 255 s. -ISBN 975-3384157

20. Porzig, Walter. Dil denen mucize / Walter Porzig . - Ankara: TDK Yayinlari, 2011. - 276 s. - ISBN 975 - 16-0718-3

21. Toklu, M, Osman. Dilbilime Giri§ / Osman Toklu M. - Ankara: Akfag Yayinlari, 2011.- 184 s. -ISBN 978-975-338-472-8

22. Vardar, Berke Dilbilim Yazilari / Berke Vardar.- Istanbul: Multilingual Yayinlari, 2001, 216 s. -ISBN 975-7262-91-X

Оздемир Д. А. Турецкий язык и проблема языковых заимствований / Д. А. Оздемир // Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского. Серия «Филология. Социальные коммуникации». - 2012. - Т. 25 (64), № 2, ч. 2. - С.

В статье рассматривается проблема контактов языков и языковых заимствований, место турецкого языка среди других языков мира, исторические предпосылки формирования словарного состава турецкого языка.

Ключевые слова: лингвистика, языковые контакты, турецкий язык, французский язык, лексика, словарный состав языка, языковые заимствования.

Оздемiр Д. А. Турецька мова i проблема мовних запозичень / Д. А. Оздемiр // Вчеш записки Тавршського нацюнального унгверситету iменi В. I. Вернадського. Серш «Фшологш. Сощальш кому-нжацп». - 2012. - Т. 25 (64), № 2, ч. 2. - С. 84-90.

У статп розглядасться проблема мовних контакпв i мовних запозичень, мгсце турецько! мови серед гнших мов свггу, гсторичт передумови формування словникового складу турецько! мови.

Ключовi слова: лшгвютика, мовш контакти, турецька мова, французька мова, лексика, словнико-вий склад мови, мовш запозичення.

Özdemir D. Turkish language and word borrowing problems / D. Özdemir // Scientific Notes of Taurida V. I. Vernadsky National University. - Series: Philology. Social communications. - 2012. - Vol. 25 (64), No 2, part 2. - P. 84-90.

The problem of languages contacts and linguistic borrowing, the place of Turkish language among other languages, the historical background of the formation of the Turkish languages vocabulary are decribed.

Keywords: linguistics, languages contacts, Turkish, French, vocabulary, vocabulary of a language, the languages borrowing.

Поступила в редакцию 15.09.2012 г.

90