Isa Sofi Türbesi

Uç Beyi İsa Sofi’ye ait türbedeki motiflerin şamanik izler taşıdığı konusuyla ilgili olarak eski Orta Asya Türk inanışlarına ilişkin Gazete Duvar sitesi yazarı Nuray Pehlivan, Barış Akademisyeni ve Sanat Tarihçisi Abdullah Deveci ile röportaj yaptı. Pehlivan’ın yaptığı röportajda Sanat Tarihçisi Abdullah Deveci,"İsa Sofi Türbesi ve içindeki süslemeleri nasıl anlamlandırmalıyız?” sorusunu yanıtladı.

Orta Çağ ve Osmanlı Mimarisi üzerine çalışmalarıyla bilinen Barış Akademisyeni ve Eskişehir Okulu mensubu Sanat Tarihçisi Abdullah Deveci, Söğüt’ün Borcak Köyü’nde bulunan Osmanlı Devleti’nin kurucusu, Osman Gazi’nin babası, Ertuğrul Gazi’nin uç beyi olarak görevlendirdiği İsa Sofi’ye ait türbe,  tadilat sırasında bulunan motiflerin, eski Orta Asya Türk inancının izlerini taşıdığını belirttirken  İsa Sofi Türbesi’nin, duvarlarına resmedilmiş Gök Tanrı inancına ait bezemeler nedeniyle orijinalliğiyle ayakta kalabilen ender yapılar arasında olduğunu belirtti.

İsa Sofi Türbesi’nin tartışıldığı röportajda, Pehlivan’nın “Erken Osmanlı Beyliği’ne gelirsek, heterodoks dini inanışlarla mimarlık arasında nasıl bir ilişki vardı? İsa Sofi Türbesi ve içindeki süslemeleri nasıl anlamlandırmalıyız?” sorusuna yanıt veren Deveci;

“Erken Osmanlı Dönemi göçer topluluklarının heterodoks inanışlar açısından çok zengin ve etkili bir kültürü olduğunu biliyoruz. Fuat Köprülü, Anadolu’nun ilk Türk göçerlerinin gerçek İslam olmayan ama İslamlaşmış Alevi babalarının etkisi altında olduğunu söyler. Yerleşik topluluklarda da bildiğimiz İslami yaşantının olmadığını söylemek abartılı olmaz. Sünni İslam’ın dışında kalan ve genel olarak heterodoks İslam içinde değerlendirilen Aleviliğin kökenlerini oluşturan Kalenderilik ve Vefailik gibi anlayışlar, İslam öncesi Orta Asya inanışlarıyla hatta Hindistan kökenli inanışlarla, Anadolu’ya geldikten sonra da karşılaştıkları Hıristiyanlıkla ilgili bazı inanışları yeni dinin içine taşımışlardır. İlginç olan Hıristiyanlık etkileri Ortodoks söylemden çok, merkez dışı gnostik Hıristiyanlık anlayışlarla kendini gösterir.

İsa Sofi Türbesi süslemeleri, İslamiyet öncesi Orta Asya inanışları ile ilgili olduğunu düşüneceğimiz çok şey barındırıyor. Nurfeddin Kahraman, Refik Arıkan ve Can Çetin’in konuyla ilgili ortak yazdıkları bir yayında, yatay çizgilerle yeraltı, yeryüzü ve gökyüzünün oluşturulduğu evren sembolizminin türbe süslemelerinin esasını oluşturduğu belirtilir. Türbe mimarisinde böylesi evren sembolizmi ikonografisinin okunabildiği başka yapılar vardır. Canan Pala, Kemah Mengücek Gazi Türbesi’nde bu ikonografiyi açık bir biçimde tanımlamıştır. Ancak İsa Sofi Türbesi’nde görülen süslemeler Mengücek Gazi Türbesi’nde yoktur.” şeklinde konuştu.

Diğer yandan Sanat tarihçisi Deveci,  Gazete Duvar yazarı Pehlivan’ın, “Bu türbede görülen süslemeler üzerinden kuruluş dönemi Osmanlı toplumunun inanç sistemine ilişkin neler söyleyebilirsiniz?” sorusunu şu şekilde yanıtladı;

“İsa Sofi Türbesi süslemeleri için özel vurgu yapılan Gök Tanrı inanışı elbette çok önemli. Ama daha önemlisi bu kültürün ve inanışların taşıyıcısı olan sosyal ve dini cemaatlerdir. Erken dönem Osmanlı mimarisinde, heterodoks topluluklarla bağlantılı mimariye çok örnek vardır. Erken Osmanlı kaynaklarından Aşıkpaşazade’nin, Rum Abdalları diye adlandırdığı kişiler genel olarak heterodoks İslam mensuplarıdır. Şeyh Edebali, Geyikli Baba, Abdal Musa, Kumral Abdal, Seyyid Ali Sultan gibi kişilikler Aşıkpaşazade’nin bahsettiği sosyal zümreye mensupturlar. İsa Sofi de bu mistik dini liderlerden biri olmalıdır. Bunların arasında Geyikli Baba’ya ilişkin Osmanlı kaynaklarında ilginç bilgiler bulunur. Hilmi Ziya Ülken’in ’li yılların başında “Vesaik-i Tarihiye Tasnif Encümeni”nde kâtip olarak çalışırken bulduğu ve yayınladığı Orhan Gazi’ye ait belge, yakın zamanlarda Ahmet Yaşar Ocak’ın yayınlarında da yer alır. Bu tarihi kaynakta, Geyikli Baba’nın Bilecik yakınlarında Kızıl Kilise isimli bir mevkiiyi ele geçirmesi üzerine, Orhan Gazi iki eşek yükü şarapla, iki eşek yükü rakıyı Geyikli Baba’ya gönderir. Bir Osmanlı beyinin bir dini lidere şarap ve rakı göndermesi çok şey anlatıyor. Ama bazı tarihçilerimiz tarafından bu türden anlatımlar hep semboller üzerinden yapılan alegori olarak değerlendirilir. Yani şarap ve rakı kendinin değil de başka şeylerin ifadesidir! “

Deveci, son olarak  eski Orta Asya Türk kültürünün günümüze kadar gelebilmiş olduğunu hatta  bazı değişimlere uğrayarak Alevi toplumlarda halen sürüdürüldüğünü belirtti.  Deveci; “İsa Sofi Türbesi’nin süslemelerinin ortaya çıkmasına neden olan arka plana dönecek olursak, söz konusu zengin kültürü yansıtan inanışlar değişim geçirerek Alevi topluluklarda hala sürmektedir. Baskılar merkezi bir yapının oluşmasını engellemiş, Anadolu’nun farklı yerlerinde farklı yorumlar ve cemaatlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu zengin kültür baskılara rağmen günümüze kadar gelebilmiştir.” diyerek İsa Sofi Türbesi’nin de bunların bir örneği olabileceğini ifade etti.

&#;ZM&#;R - Osmanl&#; Devleti’nin kurucusu, Osman Gazi’nin babas&#;, Ertu&#;rul Gazi’nin uç beyi olarak görevlendirdi&#;i &#;sa Sofi’ye ait türbe, Sö&#;üt ilçesi Borcak köyünde bulunuyor. Ertu&#;rul Gazi’nin yak&#;n arkada&#;lar&#;ndan olan &#;sa Sofi’ye ait türbede tadilat s&#;ras&#;nda bulunan motifler, eski Orta Asya Türk inanc&#;n&#;n izlerini ta&#;&#;yor. &#;sa Sofi Türbesi, duvarlar&#;na resmedilmi&#; Gök Tanr&#; inanc&#;na ait bezemeler nedeniyle orijinalli&#;iyle ayakta kalabilen ender yap&#;lar aras&#;nda.

&#;sa Sofi Türbesi ve içindeki süslemeleri nas&#;l anlamland&#;rmal&#;y&#;z? Türklerin Gök Tanr&#; inanc&#;na ili&#;kin bu tip izlerin görüldü&#;ü ba&#;ka yap&#;lar var m&#;? Kurulu&#; dönemi Osmanl&#; toplumunun inan&#;&#;lar&#; nelerdi? Orta Ça&#; ve Osmanl&#; Mimarisi üzerine çal&#;&#;malar&#;yla bilinen Bar&#;&#; Akademisyeni ve Eski&#;ehir Okulu mensubu Sanat Tarihçisi Abdullah Deveci sorular&#;m&#;z&#; cevaplad&#;.

'ATAYI DA SEVER&#;Z, TAR&#;H&#;M&#;Z DE MÜTH&#;&#;T&#;R'

Sünni &#;slam üzerinden &#;ekillenen resmi tarih ö&#;retisinin aksine, burada kar&#;&#;m&#;za ç&#;kanlar bugün bize Osmanl&#; tarihi hakk&#;nda ba&#;ka bir &#;ey söylüyor san&#;r&#;m. Öncelikle dönemin Osmanl&#;'s&#;nda bu figürleri yapt&#;ran inanç sistemi üzerine neler söyleyebilirsiniz?

Her &#;eyden önce Orta Ça&#;’da insanlar&#;n günlük ya&#;am&#;n&#; etkileyen &#;slam ile günümüzde ya&#;ad&#;&#;&#;m&#;z &#;slam'&#;n ayn&#; olmad&#;&#;&#;n&#; söyleyeyim. Bunu &#;slam’&#;n kurallar&#; ve ö&#;retileri üzerinden söylemiyorum. &#;slam inanc&#;nda bu kurallar ve temel kaynak olarak Kur’an de&#;i&#;mezdir. Ancak bir toplumun kültürünü –ki bu kültürün içinde din de vard&#;r- etkileyen pek çok unsur bulunur. Bu Ortaça&#; Müslüman toplumu için de geçerlidir. Anadolu Selçuklu Dönemi'nden ba&#;layarak, Erken Osmanl&#; Dönemi'nde özellikle göçebe topluluklarda okuryazarl&#;&#;&#;n olmamas&#; ya da az olmas&#;n&#;n etkisiyle eski inan&#;&#;lar&#;n terk edilmedi&#;i görülmektedir. Ba&#;ka bir deyi&#;le animizm kaynakl&#; inan&#;&#;lar yeni inanc&#;n, yani &#;slam'&#;n içine ta&#;&#;nm&#;&#;t&#;r.

Abdullah Deveci

Anadolu Selçuklu Ça&#;&#; türbeleri &#;slami defin geleneklerine uymaz. &#;ki katl&#; yap&#;lan Anadolu Selçuklu türbelerinin alt kat&#; mumyal&#;k olarak adland&#;r&#;l&#;r. Yani ölü birey mumyalan&#;r ve sandukaya yerle&#;tirilir. &#;imdi hat&#;rlad&#;&#;&#;m bir olay&#; size zikredeyim: 4 veya 5 y&#;l kadar önceydi, Kastamonu’da A&#;&#;kl&#; Sultan Türbesi’ndeki ayak k&#;sm&#;na ait mumyalanm&#;&#; parça için, Diyanet &#;&#;leri Ba&#;kanl&#;&#;&#; gömülmesi yönünde görü&#; bildirmi&#;ti. Yani Diyanet &#;&#;leri Ba&#;kanl&#;&#;&#;’na göre ata kültürünün bu miras&#; yok edilmeliydi. Çünkü günümüz hâkim &#;slam anlay&#;&#;&#;na göre, Orta Ça&#;’&#;n bu önemli &#;slami dini &#;ahsiyetinin hangi saiklerle cenazesi için i&#;lem yap&#;ld&#;&#;&#;n&#;n bir önemi yoktur. Ama atay&#; da severiz, tarihimiz de müthi&#;tir.

Konuya tekrar dönecek olursak, Orta Ça&#;’&#;n ilginç gelenekleri için tarihi kaynaklar ba&#;ka bilgiler verir. Arap seyyah &#;bn Batuta, Manisa’da beyli&#;in kurucusu Saruhan Bey’in ölen çocu&#;undan bahseder. Tahnit edilmi&#; çocuk, kokunun etkisi azals&#;n diye kalayl&#; demir/bak&#;r kapl&#; bir ah&#;ap tabutun içinde yukar&#;ya as&#;lm&#;&#;t&#;r. Türbenin kubbesi daha tamamlanmam&#;&#;t&#;r. Yine &#;bn Batuta’dan Sinop’ta bir cenaze merasiminde ahalinin elbiselerini ters giydi&#;ini, uleman&#;n sar&#;klar&#;nda da siyah ba&#;lar oldu&#;unu ö&#;reniyoruz. Tüm bunlar, Ma&#;ripli Arap seyyah için çok &#;a&#;&#;rt&#;c&#; olmal&#;d&#;r.

'&#;SLAM ÖNCES&#; &#;NANI&#;LARINI, YEN&#; D&#;N&#;N &#;Ç&#;NE TA&#;IDILAR'

Erken Osmanl&#; Beyli&#;i’ne gelirsek, heterodoks dini inan&#;&#;larla mimarl&#;k aras&#;nda nas&#;l bir ili&#;ki vard&#;? &#;sa Sofi Türbesi ve içindeki süslemeleri nas&#;l anlamland&#;rmal&#;y&#;z?

Erken Osmanl&#; Dönemi göçer topluluklar&#;n&#;n heterodoks inan&#;&#;lar aç&#;s&#;ndan çok zengin ve etkili bir kültürü oldu&#;unu biliyoruz. Fuat Köprülü, Anadolu’nun ilk Türk göçerlerinin gerçek &#;slam olmayan ama &#;slamla&#;m&#;&#; Alevi babalar&#;n&#;n etkisi alt&#;nda oldu&#;unu söyler. Yerle&#;ik topluluklarda da bildi&#;imiz &#;slami ya&#;ant&#;n&#;n olmad&#;&#;&#;n&#; söylemek abart&#;l&#; olmaz. Sünni &#;slam'&#;n d&#;&#;&#;nda kalan ve genel olarak heterodoks &#;slam içinde de&#;erlendirilen Alevili&#;in kökenlerini olu&#;turan Kalenderilik ve Vefailik gibi anlay&#;&#;lar, &#;slam öncesi Orta Asya inan&#;&#;lar&#;yla hatta Hindistan kökenli inan&#;&#;larla, Anadolu'ya geldikten sonra da kar&#;&#;la&#;t&#;klar&#; H&#;ristiyanl&#;kla ilgili baz&#; inan&#;&#;lar&#; yeni dinin içine ta&#;&#;m&#;&#;lard&#;r. &#;lginç olan H&#;ristiyanl&#;k etkileri Ortodoks söylemden çok, merkez d&#;&#;&#; gnostik H&#;ristiyanl&#;k anlay&#;&#;larla kendini gösterir.

&#;sa Sofi Türbesi süslemeleri, &#;slamiyet öncesi Orta Asya inan&#;&#;lar&#; ile ilgili oldu&#;unu dü&#;ünece&#;imiz çok &#;ey bar&#;nd&#;r&#;yor. Nurfeddin Kahraman, Refik Ar&#;kan ve Can Çetin’in konuyla ilgili ortak yazd&#;klar&#; bir yay&#;nda, yatay çizgilerle yeralt&#;, yeryüzü ve gökyüzünün olu&#;turuldu&#;u evren sembolizminin türbe süslemelerinin esas&#;n&#; olu&#;turdu&#;u belirtilir. Türbe mimarisinde böylesi evren sembolizmi ikonografisinin okunabildi&#;i ba&#;ka yap&#;lar vard&#;r. Canan Pala, Kemah Mengücek Gazi Türbesi’nde bu ikonografiyi aç&#;k bir biçimde tan&#;mlam&#;&#;t&#;r. Ancak &#;sa Sofi Türbesi’nde görülen süslemeler Mengücek Gazi Türbesi’nde yoktur.

'OSMANLI BEY&#;N&#;N D&#;N&#; L&#;DERE RAKI GÖNDERMES&#; ÇOK &#;EY ANLATIYOR'

Bu türbede görülen süslemeler üzerinden kurulu&#; dönemi Osmanl&#; toplumunun inanç sistemine ili&#;kin neler söyleyebilirsiniz?

&#;sa Sofi Türbesi süslemeleri için özel vurgu yap&#;lan Gök Tanr&#; inan&#;&#;&#; elbette çok önemli. Ama daha önemlisi bu kültürün ve inan&#;&#;lar&#;n ta&#;&#;y&#;c&#;s&#; olan sosyal ve dini cemaatlerdir. Erken dönem Osmanl&#; mimarisinde, heterodoks topluluklarla ba&#;lant&#;l&#; mimariye çok örnek vard&#;r. Erken Osmanl&#; kaynaklar&#;ndan A&#;&#;kpa&#;azade’nin, Rum Abdallar&#; diye adland&#;rd&#;&#;&#; ki&#;iler genel olarak heterodoks &#;slam mensuplar&#;d&#;r. &#;eyh Edebali, Geyikli Baba, Abdal Musa, Kumral Abdal, Seyyid Ali Sultan gibi ki&#;ilikler A&#;&#;kpa&#;azade’nin bahsetti&#;i sosyal zümreye mensupturlar. &#;sa Sofi de bu mistik dini liderlerden biri olmal&#;d&#;r. Bunlar&#;n aras&#;nda Geyikli Baba’ya ili&#;kin Osmanl&#; kaynaklar&#;nda ilginç bilgiler bulunur. Hilmi Ziya Ülken’in ’li y&#;llar&#;n ba&#;&#;nda "Vesaik-i Tarihiye Tasnif Encümeni”nde kâtip olarak çal&#;&#;&#;rken buldu&#;u ve yay&#;nlad&#;&#;&#; Orhan Gazi’ye ait belge, yak&#;n zamanlarda Ahmet Ya&#;ar Ocak’&#;n yay&#;nlar&#;nda da yer al&#;r. Bu tarihi kaynakta, Geyikli Baba’n&#;n Bilecik yak&#;nlar&#;nda K&#;z&#;l Kilise isimli bir mevkiiyi ele geçirmesi üzerine, Orhan Gazi iki e&#;ek yükü &#;arapla, iki e&#;ek yükü rak&#;y&#; Geyikli Baba’ya gönderir. Bir Osmanl&#; beyinin bir dini lidere &#;arap ve rak&#; göndermesi çok &#;ey anlat&#;yor. Ama baz&#; tarihçilerimiz taraf&#;ndan bu türden anlat&#;mlar hep semboller üzerinden yap&#;lan alegori olarak de&#;erlendirilir. Yani &#;arap ve rak&#; kendinin de&#;il de ba&#;ka &#;eylerin ifadesidir! Hâlbuki Geyikli Baba meyhor olarak geçer kaynaklarda. Yani mey/&#;arap içen anlam&#;nda. Hor, Farsçada yiyen-içen anlam&#;ndad&#;r.

Anadolu'da bir ilk: Osmanl&#; türbesinde &#;amanik çizimler

'D&#;N&#; &#;AHS&#;YETLERLE KOPU&#;, FAT&#;H DÖNEM&#;NDE GERÇEKLE&#;&#;R'

Peki, Türklerin Gök Tanr&#; inanc&#;na ili&#;kin bu tip izlerin görüldü&#;ü ba&#;ka yap&#;lar var m&#;?

Gök Tanr&#; ile dolays&#;z ba&#;lar kurabilece&#;imiz örnek Kemah Mengücek Gazi Türbesi d&#;&#;&#;nda yok. Ancak bu inanc&#;n izlerini sürebildi&#;imiz topluluklar&#;n kulland&#;&#;&#; yap&#;lar var. Ömer Lütfi Barkan, Osmanl&#;'n&#;n kurulu&#; sürecinde yeni göç eden topluluklar&#; yönlendiren ve Osmanl&#; Beyli&#;i’nin insan kayna&#;&#; olmas&#;n&#; sa&#;layan karizmatik dini liderlerden bahseder. Bu ki&#;iler Geyikli Baba, &#;eyh Edebali gibi dervi&#;lerdir. Barkan’&#;n 'Kolonizatör Dervi&#;ler' olarak adland&#;rd&#;&#;&#; bu dini liderler için binalar yap&#;lm&#;&#;t&#;r. Zaviyeli Cami, &#;maret, Fütüvvet yap&#;s&#;, çok i&#;levli, ters “T” planl&#; yap&#; gibi adlarla an&#;lan bu yap&#;lar, Erken Osmanl&#; Dönemi'nin en önemli mimari faaliyetidir. Erken Osmanl&#; co&#;rafyas&#;n&#;n hemen yerinde bu yap&#;lardan yap&#;lm&#;&#;t&#;r. Bu yap&#;lar genellikle &#;ehrin d&#;&#;&#;na yap&#;l&#;rlar. Bu yap&#;lar&#;n baz&#;lar&#;n&#;n cami i&#;levi dü&#;ünülerek yap&#;lmad&#;klar&#;n&#; biliyoruz. Mesela Edirne’deki Y&#;ld&#;r&#;m Beyaz&#;d &#;mareti bunlardan biridir. Yap&#; do&#;u-bat&#; yönünde bir kurulu&#;a sahip ve k&#;ble yönü dikkate al&#;nmam&#;&#;t&#;r. Bir di&#;er örnek, Bursa’da Y&#;ld&#;r&#;m Beyaz&#;d’&#;n komutanlar&#;ndan Timurta&#; Pa&#;a'n&#;n yapt&#;rd&#;&#;&#; zaviyenin camiye çevrilmesiyle ilgili belge vard&#;r. I. Murat’&#;n yapt&#;rd&#;&#;&#; &#;znik Nilüfer Hatun &#;mareti’yle olas&#;l&#;kla Orhan Gazi döneminde yap&#;lm&#;&#; Yeni&#;ehir Postinpu&#; Baba &#;mareti’nin minaresi yoktur. Zaten minaresi olan bu türden yap&#;lar&#;n ço&#;unda minare sonradan eklenmi&#;tir. &#;sa Sofi Türbesi’nin bulundu&#;u yer de olas&#;l&#;kla bir zaviyedir. Ve yerle&#;imden uzak bir noktadad&#;r. Günümüzde bölge insan&#;n&#;n verdi&#;i ismi de &#;sa Dede’dir. Zaten yer adlar&#;nda dede, baba gibi kelimeler geçiyorsa orada heteredoks bir olu&#;um/yap&#; mutlaka vard&#;r.

Kolonizatör dervi&#;lerin sosyal yap&#;ya etkileri Çelebi Mehmet dönemine kadar güçlü bir biçimde sürüyor. Kan&#;mca, Beyaz&#;t Pa&#;a'n&#;n da etkisiyle Çelebi Mehmet döneminde bu heterodoks dini &#;ahsiyetlerle Osmanl&#; beyleri aras&#;ndaki güçlü ili&#;kiler kopmaya ba&#;l&#;yor. &#;eyh Bedrettin &#;syan&#; ve isyan&#;n bast&#;r&#;lmas&#; bu ba&#;lamda de&#;erlendirilebilir. Ama bu dini &#;ahsiyetlerle gerçek anlamda kopu&#; Fatih Dönemi'nde gerçekle&#;ir. Fatih Dönemi'nde bu dini &#;ahsiyetlerle ba&#;lant&#;l&#; vak&#;flara el konulmu&#; ya da gelirleri ellerinden al&#;nm&#;&#;t&#;r.

A&#;&#;kpa&#;azade’ye göre, Osmanl&#;’n&#;n kurulu&#;unda az önce bahsetti&#;im dervi&#;ler özel roller üstlenmi&#;lerdir. Bunlardan &#;eyh Edebali, Osman Bey’in kay&#;nbabas&#;d&#;r. Osman Gazi’nin rüyas&#;n&#; anlamland&#;ran ve kutlu gelece&#;i haber veren de odur. Di&#;er Vefai kökenli dervi&#;lerin hepsi kurulu&#; sürecinde önemli roller alm&#;&#;lard&#;r. A&#;&#;kpa&#;azade, Osmanl&#;'n&#;n kurulu&#; sürecinde Vefai Tarikat&#;’yla ba&#;lant&#;l&#; dervi&#;lere özel önem verir. Çünkü kendisi de kökenini Baba &#;lyas’a dayand&#;ran bir Vefai Tarikat&#; mensubudur. Anadolu Selçuklu Ça&#;&#;'nda ’l&#; y&#;llarda gerçekle&#;en “Babai &#;syan&#;” ad&#; Baba &#;lyas’a izafeten vermi&#;tir. Bunlar&#; söylememin nedeni, Fatih’in merkezi devlet olu&#;umunda etkili roller alan Rum Mehmed Pa&#;a’n&#;n A&#;&#;kpa&#;azade taraf&#;ndan kötü sözlerle an&#;lmas&#;n&#; anlamak. Rum Mehmed Pa&#;a, direnebilme varl&#;&#;&#; gösterebilecek di&#;er olu&#;umlarla birlikte Vefai Tarikat&#;’na mensup vak&#;flar&#;n gelirlerinin el konulmas&#;n&#; yöneten bir saray adam&#;yd&#;. II. Beyaz&#;d Dönemi'nde bu gelirlerin bir k&#;sm&#; geri verilse de, art&#;k hiçbir &#;ey eskisi gibi olmaz ve söz konusu heterodoks &#;slami zümrelerin devletle ba&#;&#; tümüyle kopar.

'BU KÜLTÜRÜ YANSITAN &#;NANI&#;LAR ALEV&#; TOPLULUKLARINDA HALA SÜRÜYOR'

Son olarak; Osmanl&#; dönemi Anadolu kültüründe Orta Asya etkilerinin zay&#;flay&#;p, Arap etkilerinin artt&#;&#;&#; sürece ili&#;kin neler söyleyebilirsiniz?

Mimarl&#;k tarihi ba&#;lam&#;nda önemli dönü&#;ümlerin gerçekle&#;ti&#;i dönemler mimariyi do&#;rudan etkiler. Erken Osmanl&#;’n&#;n toplumsal ve iktidar yap&#;s&#;n&#; dönü&#;türen Sultan Fatih’tir. Bu dönemde kurumlar&#; ve bürokrasisiyle gerçek anlamda devlete dönü&#;üm sa&#;lanm&#;&#;t&#;r. Devlet &#;ekillenirken Sünni e&#;ilimler a&#;&#;r basm&#;&#; ve zamanla da hakim olmu&#;tur.

Arap etkisi diye adland&#;r&#;lan durum tart&#;&#;mal&#;d&#;r. Bana göre, Fatih sonras&#;nda da dini ya&#;am Osmanl&#;'ya özgüdür. Ta ki 19'uncu yüzy&#;ldan 20'nci yüzy&#;l&#;n ba&#;lar&#;na evrilen sürece kadar. Modernizmin bu dönemdeki halleri farkl&#; ideolojik yap&#;larla beraber ümmetçili&#;i de ortaya ç&#;karm&#;&#;t&#;r. Milliyetçilik zaten üzerinde çokça durulmu&#; ve modernizmle ba&#;lar&#; de&#;i&#;ik aç&#;lardan de&#;erlendirilmi&#; bir kavram. 19'uncu yüzy&#;l öncesi ümmetçilik bir ak&#;m de&#;ildi. Zaten ak&#;mlar modern zamanlar&#;n icad&#;d&#;r. Yani ümmetçili&#;in modern ideolojik bir ak&#;m olarak 19'uncu yüzy&#;l ortalar&#;ndan sonra &#;ekillendi&#;ini dü&#;ünüyorum. Arap etkisi diye tart&#;&#;&#;lan da asl&#;nda bu konudur. Ümmetçilik hiçbir zaman alt&#;n ça&#;lar&#;n ya&#;ant&#;s&#;n&#; tekrar olu&#;turma çabas&#; olmam&#;&#;; ama günümüzün ideolojik tercihlerinin dini tahayyülünü modern devlette yans&#;tma çabas&#; olmu&#;tur. Onun için de hiçbir zaman milliyetçilikten kopamaz. Bir modern ak&#;m olarak ümmetçilik, modern olana bir kar&#;&#; tav&#;r olarak geli&#;irken, i&#;ine yarayan her &#;eyi kendi dü&#;ünce sistemi içine ald&#;&#;&#;n&#; dü&#;ünüyorum. Milliyetçilik, ümmetçilik ikileminde bir tezatl&#;kt&#;r bu. Dolay&#;s&#;yla kültürün ba&#;kala&#;mas&#;nda “Arap etkisi” bu ba&#;lamda tart&#;&#;&#;lmal&#;d&#;r.

&#;sa Sofi Türbesi’nin süslemelerinin ortaya ç&#;kmas&#;na neden olan arka plana dönecek olursak, söz konusu zengin kültürü yans&#;tan inan&#;&#;lar de&#;i&#;im geçirerek Alevi topluluklarda hala sürmektedir. Bask&#;lar merkezi bir yap&#;n&#;n olu&#;mas&#;n&#; engellemi&#;, Anadolu’nun farkl&#; yerlerinde farkl&#; yorumlar ve cemaatlerin ortaya ç&#;kmas&#;na neden olmu&#;tur. Bu zengin kültür bask&#;lara ra&#;men günümüze kadar gelebilmi&#;tir.

Osmanlı Devleti'nin kurucusu Osman Gazi'nin babası Ertuğrul Gazi'nin uç beyi olarak görevlendirdiği İsa Sofi'nin türbesi, Söğüt ilçesi Borcak Köyü'nde bulunuyor.

Türbede yapılan tadilatta gün yüzüne çıkan motifleri inceleyen uzmanlar, bunların Orta Asya Türk inancına ait olduğunu tespit etti.

Tarihçiler bu türbeyi, orijinalliğiyle ayakta kalabilen ender yapılar arasında gösteriyor.

Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Coğrafya Bölüm Başkanı Prof. Dr. Nurfeddin Kahraman, türbenin yapılış tarihinin, Osmanlı'nın kuruluş yıllarına dayandığını söyledi.

İsa Sofi'nin, Ertuğrul Gazi'nin yakın arkadaşlarından olduğunu anlatan Kahraman, şöyle konuştu:

"Bizi en çok ilgilendiren konulardan biri, türbede eski Orta Asya inancına ait motiflerin bütün duvarlara işlenmiş olması. Orta Asya'daki bazı toplumların inancına göre oluşan üç katlı evrendeki motifler var. Bunlar kök boya kullanılarak yapılmış. Işık alemi, gökyüzü katları, gökyüzünün en yüksek kesim noktası, onun altında 17 kat olarak tasavvur ediliyor. Güneş motifleri, bütün katlara ulaşan hayat ağacı ve yer altındaki yaşam ile ilgili çizimler var." 

"Türbede mezarın yönünden başka İslami öge yok"

Aynı fakültenin Tarih Bölümünden Dr. Öğr. Üyesi Refik Arıkan da türbenin iç tezyinatının, Gök Tanrı inancına dair motifler içermesi bakımından önemli olduğunu belirtti.

Türbe tezyinatında uygulanan üslubun, dönemin inanç sistemi ve İsa Sofi'nin kimliğiyle ilgili önemli ipuçları verdiğine değinen Arıkan, "Asıl ilginç ve dikkat çekici olan ise İslami bir kimlik taşıyan ve bu konuda topluma liderlik ettiğini düşündüğümüz kişinin türbesinde, mezarın yönünden başka İslami öge bulunmaması. Kompozisyonda yer alan Türklerin evren tasavvuru, hayat ağacı ve şamanın göğe yükselmesi gibi figürler, toplumun bu dönemdeki inanç sistemini göstermesi bakımından önemi haizdir" dedi.

Kaynak: AA