Nesnesine Göre Fiil Çatıları

nesnesine göre fiil çatıları

Cümlede, eylemin nesne alabilip alamamasına ya da öznenin, eylemde bildirilen işle ilgili olarak gösterdiği özelliğe eylem çatısı denir. Dolayısıyla, yüklemi eylem olmayan cümlelerde çatı aranmaz.

Eylemler çatısı bakımından iki grupta incelenir:

A. Nesnesine Göre Fiiller
1. Geçişli Fiil
2. Geçişsiz Fiil

B. Öznesine Göre Fiiller
1. Etken Fiil
2. Edilgen Fiil
3. Dönüşlü Fiil
4. İşteş Fiil

A. Nesnesine Göre Fiiller

1. Geçişli Fiil

Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere &#;geçişli eylem&#; denir. Nesneyi, yükleme sorduğumuz &#;neyi, kimi, ne&#; sorularıyla bulduğumuz için, bu sorulara cevap veren eylemler geçişlidir.

Ben bu kitabı geçen yaz okumuştum. Askerdeki arkadaşıma mektup yazdım.

Bu cümlelerde &#;okumuştum&#; eylemi &#;bu kitabı&#; nesnesini, &#;yazdım&#; eylemi &#;mektup&#; nesnesini aldığından geçişli bir eylemdir.

Aşağıdaki cümlelerde eylemler, altı çizili nesneleri aldığı için geçişlidir.

Topladığı çiçekleri vazoya yerleştirdi.Babam, pazar sabahları gazete alırdı. Diploma törenine kuzenini de davet etti.Öğretmenimiz derste bize fıkra anlatırdı.

Not: Geçişli eyleme sahip olan cümlelerde kimi zaman nesne bulunmaz. Bu eylemler nesne almasalar da geçişlidir. Önemli olan, o eylemin nesne alabilmesidir.

Öğretmen çok güzel anlattı. Öğretmen konuyu çok güzel anlattı.

Bu cümlede nesne bulunmamasına rağmen, istenirse cümleye nesne getirilebildiği için &#;anlatmak&#; eylemi geçişlidir.

2. Geçişsiz Fiil

Nesne alamayan eylemlerdir. Geçişsiz eylemler, &#;neyi, kimi, ne&#; sorularına cevap veremez. Geçişsiz eylemlerin yüklem olduğu cümlelere dışarıdan herhangi bir nesne getirilemez.

Onun anlattığı fıkraya hepimiz güldük. Babamla hafta sonları balık tutmaya gideriz.

Bu cümlelerde yüklem olan &#;güldük&#; ve &#;gideriz&#; eylemleri nesne alamadığı için, geçişsiz bir eylemdir.

Aşağıdaki cümlelerde eylemler, nesne alamadıkları için geçişsizdir.

Dün gece televizyondaki film çok geç başladı. Küçük kardeşim bugün erkenden uyandı. Geleceğe her zaman umutla baktık. Okul sonrası annesine ev işlerinde yardım ediyordu.

Not: Nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz &#;neyi, kimi, ne&#; sorularına &#;onu&#; sözcüğünü ortak bir cevap olarak verebiliriz. Cümleyi &#;onu&#; sözcüğü ile birlikte okuyarak cümledeki eylemin geçişli olup olmadığını kolayca anlayabiliriz.

Sabahtan beri burada (onu) bekliyorum. Balonu uçan çocuk bir süre (onu) ağladı.

Bu cümlelerde nesne yoktur. Cümlelere &#;onu&#; sözcüğünü getirdiğimizde &#;beklemek&#; eyleminin geçişli, &#;ağlamak&#; eyleminin geçişsiz olduğunu görürüz.

Not: Türkçede bazı eylemler yeni anlamlar kazanarak hem geçişli, hem geçişsiz olarak kullanılabilmektedir. Bir cümledeki eylemin geçişli olup olmadığı sorulduğunda sadece eylemi değil, cümleyi bütünüyle okumak gerekir.

Bütün gün çarşıda boş boş gezmiş. (geçişsiz) Sınıfça ilçemizdeki müzeyi gezdik. (geçişli)Arkadaşım az önce buradan geçti. (geçişsiz) Afrikalı atlet sporcuların hepsini geçti. (geçişli)

Not: Geçişsiz iken -r, -t, -tır&#; eklerinden uygun olanını alarak geçişli hale gelen eylemlere oldurgan eylem denir.

Komik hareketleriyle hepimizi güldürdü.

Daha önce kullandığımız geçişsiz &#;gülmek&#; eylemine &#;-dür&#; eki getirilerek geçişli &#;güldürmek&#; eylemi elde edilmiştir. Aşağıdaki örneklerde geçişli ve geçişsiz eylemler bir arada verilmiştir.

Geçişsiz Eylem Oldurgan Eylemdolmak dol &#; dur &#; makağlamak ağla -t &#; makdüşmek düş &#; ür &#; mek

Not: Geçişli iken -r, -t, -tır&#; eklerinden uygun olanını alarak tekrar geçişli yapılan eylemlere ettirgen eylem denir. Bu fiillerde işi, bir başkasına yaptırma anlamı vardır.

Yaşlı kadın askerdeki oğluna mektup yazdırdı.

Daha önce kullandığımız geçişli &#;yazmak&#; eylemine &#;-dır&#; eki getirilerek yine geçişli &#;yazdırmak&#; eylemi elde edilmiştir. Aşağıda, geçişliyken &#;-r, -t, -tır&#; eklerinden biriyle geçişlilik derecesi artırılıp ettirgen yapılmış eylemler verilmiştir.

Geçişli Eylem Ettirgen Eylemaçmak aç &#; tır &#; makokudu oku -t -tuduymak duy &#; ur &#; mak

B. Öznesine Göre Fiiller

Türkçede eylemler, öznenin eylemle ilgili olarak gösterdiği özelliğe göre dörde ayrılır.

1. Etken Fiil

Yüklemde belirtilen eylemi, öznenin kendisi yapıyorsa bu tür eylemlere &#;etken eylem&#;, özneye de &#;gerçek özne&#; denir.

Çocuk, yaramazlık yapan küçük kardeşini dövdü.

Bu cümlede &#;dövmek&#; eylemi etkendir; çünkü &#;dövme&#; işini doğrudan özne (çocuk) gerçekleştirmektedir.

Aşağıdaki cümlelerde eylemler, altı çizili özneler tarafından doğrudan yapıldığı için etken çatılıdır.

Babam, evimize yeni mobilyalar almış.Bulutlar, ağır ağır geçti üzerimizden.Dün gece aniden kar yağdı.İhtiyar, deniz kenarında gemileri seyrediyordu.Kuşlar, gün batmadan yuvalarına dönüyordu.Ünlü şair, daha çok, aşk şiirleri yazıyormuş.Öğretmenimiz, derste güzel şiirler okurdu.

Not: Cümlede, gizli özne, yüklemde bildirilen işi doğrudan kendisi yaptığından aynı zamanda gerçek öznedir.

Ödevlerini bir an önce yapmalısın. (sen)

Bu cümlenin yüklemi, gizli özne olan &#;sen sözcüğüdür. Eylem özne tarafından yapıldığı için, &#;yapmak&#; eylemi etkendir.

2. Edilgen Fiil

Edilgen eylemin yüklem olduğu cümlelerde özne, yüklemde bildirilen işi yapmaz; başkasının yaptığı işten etkilenir. Edilgen eylem, &#;-n&#; ve &#;-l&#; ekiyle türetilir ve cümleye &#;başkası tarafından yapılma&#; anlamı katar. Edilgen eylemin yüklem olduğu cümlede özne &#;sözde özne&#; olarak adlandırılır.

Küçük kardeş, yaramazlık yaptığı için dövüldü.

Bu cümlede yükleme &#;Dövülen kim?&#; sorusunu sorarsak öznenin &#;küçük kardeş&#; olduğunu görürüz. Ancak &#;-I&#; ekini alan &#;dövüldü&#; eylemi, özne tarafından değil, başkası tarafından yapılmıştır. Yani burada özne, işi yapan öğe değil; başkasının yaptığı işten etkilenen öğe durumundadır. Dolayısıyla burada gerçek özne değil, &#;sözde özne&#; vardır.

Aşağıdaki cümleleri incelediğimizde, eylemlerin başkaları tarafından yapıldığını, dolayısıyla bu eylemlerin edilgen çatılı olduğunu görüyoruz.

Sınıfımıza yeni bir başkan seçildi.Okulumuza yeni bilgisayarlar alınmış.Bayram öncesi caddeler güzelce temizlendi.Kasabamıza yeni parklar yapılacak.Sınavda birinci olan öğrenci ödüllendirildi.Sınavı bitirmeden çıkmamamız gerektiği söylendi.Bu yazarımızın yapıtları dili yalın olduğu için çok okunur.Cadde ve sokaklar bayraklarla süslendi.

Not: Edilgen çatılı cümlelerde işi yapan, cümle içinde geçse bile eylem yine &#;edilgen&#;dir.

Suçlu, polis tarafından Bursa&#;da yakalandı.

Bu cümlede, &#;yakalanma&#; işinin &#;polis tarafından&#; yapıldığı görülüyor. Ancak yükleme sorulan &#;Yakalanan kim?&#; sorusuyla,&#;suçlu&#; sözcüğünün özne olduğunu görürüz. Dolayısıyla &#;yakalandı&#; eylemi, &#;-n&#; ekini alıp &#;başkası tarafından yapılma&#; anlamı taşıdığı için edilgen bir eylemdir.

3. Dönüşlü Fiil

Özne, yüklemde belirtilen eylemi hem yapıyor hem de yaptığı bu eylemden etkileniyorsa bu tür eylemlere &#;dönüşlü eylem&#; denir. Dönüşlü eylemler de edilgen fiiller gibi &#;-I&#; ve &#;-n&#; ekiyle türetilir. Dönüşlü eylemin yüklem olduğu cümlede &#;kendi kendine yapma&#; anlamı vardır. Dönüşlü fiillerde özne gerçek öznedir.

Çocuk, yaptığı hata nedeniyle dövündü.

Bu cümlede öznenin (çocuk) &#;dövünme&#; işini kendisinin yaptığını ve bu işten yine kendisinin etkilendiğini görüyoruz. Dolayısıyla cümlenin yüklemi dönüşlü bir eylemdir.

Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde, öznelerin, yüklemde bildirilen işi &#;kendi kendilerine yaptıklarını ve yaptıkları işten yine kendilerinin etkilendiklerini&#; görüyoruz.

Sınavı kazandığımı duyunca çok sevindim.Babam, uzun yıllar çalıştığı işyerinden ayrıldı.Sarsıntıyı duyunca hemen telefona sarıldı.Prova saati yaklaşınca elbiselerini giyindi.Dedesi her zaman madalyasıyla övünürdü.

Not: Edilgen eylem ve dönüşlü eylem; aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılabilir. Edilgen çatılı eylemlerin öznesi sözde öznedir, yani eylemi gerçekleştiren belli değildir. Dönüşlü fiillerin öznesi ise gerçek öznedir, yani eylemi gerçekleştiren öznenin kendisidir.

Onu aramadığım için bana kırılmış.

Bu cümlede &#;kırılma&#; eylemini öznenin kendisi yapmış, yaptığı işten de kendisi etkilenmiştir. Yani yüklem dönüşlü bir eylemdir.

Öğrenciler bahçedeyken sınıfın camı kırılmış.

Bu cümlede bildirilen &#;kırılma&#; eylemini öznenin kendisi değil, bir başkası yapmıştır. Dolayısıyla eylem edilgen çatılıdır.

4. İşteş Fiil

Yapılması için birden fazla öznenin gerektiği eylemlerdir, işteş çatılı eylemler &#;-ş&#; ekini alır. Bazı fiiller ise kök olarak &#;-ş&#; ile bitmiştir ve işteş özellik gösterir.

Çocuk, arkadaşıyla yok yere dövüştü.

Bu cümlede &#;dövüştü&#; eylemi, &#;-ş&#; ekini aldığı ve birden fazla kişi tarafından yapılmayı gerektirdiği için işteş bir eylemdir, işteş eylemlerde özne tekil bile olsa yüklemde bildirilen iş, birden fazla kişiyi gerektirir.

İşteş eylemler, öznelerin işi yapma durumuna göre ikiye ayrılır:

a. Karşılıklı İşteş Fiil:

Özneleri bir işi karşılıklı olarak yapan işteş eylemlerdir.

Ünlü yazarla geçen yıl bir kitap fuarında tanıştık.

Bu cümlede iki kişinin karşılıklı olarak birbirini tanıması anlatıldığı için &#;tanışmak&#; eylemi karşılıklı işteş bir eylemdir.

Aşağıdaki cümlelerin yüklemleri, karşılıklı işteş eylemlerdir.

Toplantıda yeni projeyi uzun uzun tartıştık. Onunla en son geçen ay görüşmüştüm. Yurtdışındaki arkadaşımla birkaç yıl mektuplaştık. Yıllar sonra gördüğüm arkadaşımla hasretle kucaklaştık. Kazandığımız parayı akşamüstü paylaştık.

Not: Bazı eylemlerde &#;-ş&#; eki kalıplaştığı için sözcükten ayrılmaz. Gerçekleştirilmesi için birden fazla kişi gerektiren yani anlamca işteşlik taşıyan bu eylemler de işteş eylemdir.

İki dargın arkadaş bu bayramda barıştı. Gençliğinde okul takımında güreşirmiş.

b. Birlikte İşteş Fiil:

Aynı işi hep birlikte yapma anlamı taşıyan işteş eylemlerdir.

Öğretmenin anlattığı fıkraya bütün sınıf gülüştü.

Bu cümlede, eylem, bir işi karşılıklı olarak yapma değil; hep birlikte yapma anlamı taşıdığı için &#;gülüşmek&#; eylemi birlikte işteş bir eylemdir.

Aşağıdaki cümlelerin yüklemleri, birlikte işteş eylemdir.

Park görevlisini gören çocuklar sağa sola kaçıştı. Yırtıcı kuşlar köyümüzün üzerinde uçuşuyordu. Çocuklar heyecanla denize koşuştular. Hepimiz küçücük bir odaya doluştuk. Yolcular havalimanında bekleşiyordu. Herkes yeni arabanın başına üşüştü.

Not: Bazı eylemler, aldığı ek nedeniyle işteş gibi gözükse de tek başına yapılabildiğinden işteş değildir. Cümlede özne birden çok bile olsa, iş bir kişi tarafından gerçekleştirilebiliyorsa o eylem işteş değildir.

Yolcular trene zor yetişti.

Bu cümlede &#;yetişmek&#; eylemi, birden fazla özne almasına rağmen işteş değildir. Çünkü bu eylemde bildirilen iş, bir kişi tarafından da yapılabilir. Aşağıdaki cümlelerde eylemler, bir kişi tarafından da yapılabildiği için işteş çatılı değildir.

Yorucu bir günün sonunda dağa ulaştık. Otobüsten iner inmez kalabalığa karıştı. Aylarca bu sınav için çalıştı. Uzun süre geçmesine rağmen buraya alışamadı.

Fiil Çatısıyla İlgili Cümle İncelemeleri

Çocukların boyları bu yıl çok uzamış.Öznesine göre: Etken eylem Nesnesine göre: Geçişsiz eylemOnunla yarın buluşmak üzere sözleştik.Öznesine göre: İşteş eylem Nesnesine göre: Geçişsiz eylemDağın tepesine bir saat sonra çıkılacak.Öznesine göre: Edilgen eylem Nesnesine göre: Geçişsiz eylemBu zor günlerimde anılarıma tutundum.Öznesine göre: Dönüşlü eylem Nesnesine göre: Geçişsiz eylem

Ayrıca Bkz.Fiil Çatısı Konu Testleri

Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir. Fiil çatısı, en genel ifadeyle yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisidir.

BAŞLAMADAN ÖNCE

Fiilde çatı konusunun 8. sınıftaki kapsamı farklıdır. Bu yüzden 8.sınıf öğrencileri, 8. sınıf fiil çatısı konu anlatımımızı inceleyebilir:

8. SINIF FİİLDE ÇATI KONU ANLATIMI

&#;Fiil çatısı&#; sözü ilk duyulduğunda &#;Neden çatı denmiş ki?&#; gibi bir soru gelebilir akıllara. Bir evin çatısını düşünelim (Genelde üçgen şeklinde çizilir) çatının alt kısmına yüklemi koyarsak üstteki iki kenara da özne ve nesneyi koyduğumuzda fiil çatısını oluşturmuş oluruz.

Fiillerde çatı veya fiil çatısı dendiğinde aklımıza yüklem-özne-nesne ilişkisi gelmelidir.

UYARI

Konumuzun isminden de anlaşılacağı üzere çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde çatı aranmaz!

Fiil çatısı, öznelerine ve nesnelerine göre olmak üzere iki yönden incelenir:

1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları (Özne-Yüklem İlişkisi)

Özne-yüklem ilişkisinde, öznenin, eylemin bildirdiği işi nasıl yaptığı önemlidir. Buna göre de fiiller dört grupta incelenir:

Etken Fiil

İşi yapan gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere etken fiil denir.

ÖRNEKLER

Babam her gün kitap okuyor.
Bu cümlede “okuma” eylemini yapan bir özne (babam) vardır. İşi yapan öznenin kendisi olduğu için bu cümlenin yüklemi etkendir.

Bu kitabı dün aldım.
Yukarıdaki cümlede “alma” eylemini gerçekleştiren bir özne vardır. Ama bu özne, cümlede bir sözcük olarak verilmemiştir. Özne bir sözcük olarak verilmese de cümlenin öznesi gizli olsa da cümlede işi yapan belli olduğu için bu cümlenin yüklemi çatısına göre etkendir.

Bahar gelince ağaçlar güzelleşti.
cümlesinde olduğu gibi sadece canlı varlıklar değil, insan dışındaki varlıklar da özne görevini üstlenebilir. Yukarıdaki cümlede “güzelleşen” ağaçlardır. Cümlede işi yapan bir özne olduğuna göre, bu cümlenin eylemi çatısına göre etkendir.

ÖRNEK SORU

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi etken çatılıdır? ( &#; OKS)
A) Semtimize bu yıl yeni parklar yaptırılıyor.
B) Otomobilimiz on gündür boyanıyor.
C) Hırsızlar, her gün birer ikişer yakalanıyor.
D) Çocuklar oyun sahasının yokluğundan yakınıyor.

ÇÖZÜM

A, B ve C&#;deki fiiller etken çatılı değildir. Çünkü bu fiillerde bildirilen eylemleri yapan gerçek bir özne yoktur. İş, başkası tarafından yapılmaktadır. D’de ise “çocuklar” gerçek öznedir. Cümlede bildirilen “yakınma” işini gerçekleştiren, oyun sahasının yokluğundan şikâyetçi olanlar “çocuklar”dır. Eylemi gerçekleştiren gerçek özne (çocuklar) olduğuna göre cümlenin yüklemi çatısına göre etkendir.

Cevap D

NOT

Etken fiiller, nesne &#; yüklem ilişkisine göre geçişli veya geçişsiz olabilir.

ÖRNEK

Benim sözlerimi herkes anladı.
Bu cümlede “anlama” işini gerçekleştiren gerçek özne “herkes” sözüdür. Yükleme sorulan “neyi” sorusuna cevap veren “sözlerimi” ise nesnedir. Öyleyse bu cümlenin yüklemi öznesine göre etken, nesnesine göre geçişlidir.

Edilgen Fiil

İşi yapan gerçek bir öznesi olmayan fiillere edilgen fiil denir. Edilgen çatılı fiillerde özne işi yapan değil, yapılan işten etkilenen durumundadır. Edilgen fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-l&#; veya &#;-n” eklerinin getirilmesiyle oluşturulur.

ÖRNEKLER

✦ Futbolcu kırmızı kartla oyundan atdı.
cümlesinde “atma” işini gerçekleştiren yoktur. Onun yerine “atılma” eyleminden etkilenen “futbolcu” vardır. “Futbolcu” işi yapan değil de yapılan işten etkilenen durumunda olduğundan cümlede “sözde özne” görevindedir. O hâlde “atıldı” eylemi çatısına göre edilgendir.

✦ Bütün sokaklar temizlendi.
✦ Kitapların hepsi okundu.
✦ Kapı hızlı hızlı vuruldu.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem durumundaki fiiller “-l- ve -n-” eklerini almıştır. Ayrıca “temizlenme, okunma ve vurulma” eylemlerini yapan gerçek bir özne de bu cümlelerde verilmemiştir. Onların yerine işten etkilenen “bütün sokaklar, kitapların hepsi, kapı” sözcükleri özne görevini üstlenmiştir.

✦ Bakkaldan bir ekmekalındı.
sözde özne yüklem
Bu cümlede “alma” eylemini yapan, gerçekleştiren gerçek bir özne yoktur. Biz zihnimizden “tarafından” sözüyle cümleye bir özne getirebiliriz. Bu durumda cümle şöyle olur: “(Çocuk tarafından) bakkaldan bir ekmek alındı.”

NOT

Edilgen fiillerde nesne bulunmaz. Bu yüzden nesne-yüklem ilişkisine göre daima geçişsizdir.

Örnek(ler)

» Kardeşim, kırtasiyeden güzel bir kalem aldı.
cümlesinde “alma” işini yapan özne (kardeşim) vardır. Cümle gerçek öznesi olduğu için etkendir. Alma işinden etkilenen bir öge, yani nesne cümlede vardır: güzel bir kalem. Öyleyse bu cümle öznesine göre etken, nesnesine göre geçişlidir.

» Kırtasiyeden güzel bir kalem alındı.
cümlesi ise öznesine göre etken değil, edilgendir. Çünkü cümlede “alma” işini yapan gerçek bir özne yoktur. Bu cümlede eylem başkası tarafından yapılmıştır. Başkası tarafından yapıldığı için de öznesine göre edilgendir. Edilgen fiiller nesnesine göre daima geçişsiz olduğuna göre, bu “alınma” eylemi geçişsizdir. Demek ki cümle öznesine göre edilgen, nesnesine göre geçişsizdir.

Dönüşlü Fiil

İşi yapan ve yapılan işten etkilenen gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere dönüşlü fiil denir. Bu tür fiillerde eylemleri yapan özne olduğu gibi, eylemden etkilenen de öznedir. Dönüşlü fiiller, etken fiillere &#;-l&#; ve &#;-n&#; ekleri getirilerek yapılır.

Örnek(ler)

» Sergen maçı kazanınca sevindi.
cümlesinde, işi yapan “Sergen” olduğu gibi, etkilenen de “Sergen&#;dir. (Sevinmiştir.) Dolayısıyla bu cümlenin yüklemi dönüşlü eylemdir.

» Sınavı kazandığımı duyunca çok sevindim.
» Sarsıntıyı duyunca hemen telefona sarıldı.
» Dedesi her zaman madalyasıyla övünürdü.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem durumundaki fiiller “-l ve -n” eklerini almıştır. Cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde, öznelerin, yüklemde bildirilen işi “kendi kendilerine yaptıklarını ve yaptıkları işten yine kendilerinin etkilendiklerini” görüyoruz. Dolayısıyla bu eylemler dönüşlüdür.

UYARI Edilgen eylem ve dönüşlü eylem; aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılabilir. Edilgen eylem ile dönüşlü eylem arasındaki fark ise şudur: Dönüşlü fiillerin gerçek öznesi vardır, edilgen fiillerin ise sözde öznesi vardır.

Örnek(ler)

» Benim sözlerimden çok alındı. (dönüşlü)
cümlesindeki “alındı” fiilinin gerçek bir öznesi vardır: “O”. Dolayısıyla bu cümlenin yüklemindeki eylem dönüşlüdür.

» Marketten deterjan da alındı. (edilgen)
cümlesindeki “alındı” fiilini gerçekleştiren bir özne yok, sadece yapılan işten etkilenen “deterjan” sözde öznesi var. Öyleyse bu cümlenin yüklemindeki eylem edilgen çatılıdır.

» Bu elbise geçen yıl dikildi. (edilgen)
cümlesinde elbise geçen yıl dikilmiş; ama elbiseyi diken belli değil. “Bu elbise” sözcüğü sözde öznedir.

» Ali, durakta tam iki saat dikildi. (dönüşlü)
cümlesinde ise “dikilmek” eylemini yapan ve etkilenen gerçek bir özne (Ali) vardır.

» Bulaşıklar yıkandı. (edilgen)
» Rıfkı akşam yıkandı. (dönüşlü)

Örnek Soru

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, özneye geri dönmektedir? ( &#; ÖO)

A) Anahtarı bulabilmek için akşama kadar arandı.
B) Arkadaşım bugün telefonla sürekli arandı.
C) Hasta için yakınları tarafından kan arandı.
D) Son baskısı da tükenen o kitap çok arandı.

Çözüm

Eylemin özneye geri dönmesi dönüşlülükle ilgilidir. Öyleyse cümlede dönüşlü eylem arayacağız. Bu da A seçeneğinde verilmiştir. Bu cümlede arama işini yapan ve bu işten etkilenen özne aynıdır. B, C ve D seçeneklerindeki eylemler ise edilgendir.

Cevap A

İşteş Fiil

Fiilde anlatılan işin birden fazla özne tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını gösteren fiillere işteş fiil denir. İşteş fiil, her şeyden önce, birden fazla öznesi olan fiil değil, olabilmesi, meydana gelebilmesi için birden fazla özneyi gerektiren fiildir ve bu fiiller (eylemler), özneler tarafından birlikte veya karşılıklı yapılır. İşteş fiiller, fiil kök veya gövdelerine &#;-ş” ekinin getirilmesiyle oluşturulur.

Örnek(ler)

» Çocuklar bahçede top oynadılar.
» Herkes bu konuyu anladı.
Yukarıdaki cümlelerde özne birden fazladır, ancak bu fiiller işteş değildir.Çünkü anlatılan eylem bir özne tarafından yapılabilir, ayrıca “-ş-” eki de almamışlardır.

» Babam öğretmenimle görüşmüş.
cümlesinde özne “babam” sözcüğüdür. Ancak görüşme eylemi bir kişi tarafından gerçekleştirilemez. Bu nedenle “görüşme” fiili işteştir.

» Yeni gelen öğrenci ile tanıştın mı?
» Kuşlar ne de güzel ötüşüyor.”

> İşteşlik değişik şekillerde ve farklı anlamlarda karşımıza çıkar:

Karşılıklı Yapma (Karşılıklı İşteş Fiil)

Fiili, birden fazla özne karşılıklı bir şekilde yapar. Bu durumda özneler karşı karşıyadır.

Örnek(ler)

» İki çocuk dövüştü.
» Konuyu uzun uzun tartıştılar.
» Araçlar köprü üzerinde çarpışmış.
» Komşusuyla sabah selamlaştı.
» İki ülke sonunda anlaştı.
Dikkat ederseniz “dövüşme, tartışma” gibi eylemler bir özne ile gerçekleşemez. Bu eylemlerin olması için en az iki kişinin, “çarpışma” eyleminin olması için en az iki aracın olması gerekir.

Birlikte Yapma (Birlikte İşteş Fiil)

&#;-ş&#; ekini almış olan fiilin, birden fazla özne tarafından birlikte yapılmasıdır. Bu durumda özneler karşı karşıya değil; birlikte, yan yana hareket ederler.

Örnek(ler)

» Bütün çocuklar bağrışıyordu.
» Gel yolcu, vatanın derdine ağlaşalım.
» Ne güzel, bütün kuzular meleşiyor.
» Güvercinler gökyüzünde ne güzel uçuşuyordu.
Bir çocuk bağırabilir, bir kuzu meleyebilir; birden fazla çocuk “bağrışır”, birden fazla koyun da “meleşir.” Yani bu eylemler, “bağrışma, meleşme” bir özne tarafından gerçekleştirilemez. Zaten gerçekleştirilen eylemler de işteş olamaz.

UYARI Türkçede kimi eylemler işteş çatılı eylem gibi görünür; ama bunlardan kimilerinde eylemin birlikte ya da karşılıklı yapılması söz konusu değildir. Bunlarda bir durumdan başka bir duruma geçiş söz konusudur. Bazı kaynaklarda böyle fiillere &#;nitelikçe işteş&#; fiiller denir.

Örnek(ler)

» Bakım yapılan parklar güzelleşti.
cümlesinde “güzelleşmek” eylemi birlikte ya da karşılıklı yapılmayı değil, bir değişimi bildirir. Bu nedenle bu eylem işteş değildir.

Örnek Soru

Aşağıdakilerin hangisinde eylemin karşılıklı olarak yapılması söz konusudur? ( &#; OKS)

A) Çocuklar palyaçoyu görünce gülüştüler.
B) Sinemaya gitmek için sözleştiler.
C) Çukurova&#;da başaklar erken olgunlaşır.
D) Gürültüyü duyan keklikler uçuştular.

Çözüm

Eylemin karşılıklı olarak yapılması &#;karşılıklı işteş&#; olması demektir. Seçeneklerdeki fiilleri inceleyelim:

gülüştüler -> birlikte yapma
sözleştiler-> karşılıklı yapma
olgunlaşır -> işteşlik yok
uçuştular -> birlikte yapma
B’deki “sözleşmek” eylemi birden çok özne tarafından &#;karşılıklı&#; yapılmıştır.

Cevap B

2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları (Nesne-Yüklem İlişkisi)

Bu fiillerin bir kısmı kullanılırken nesneye ihtiyaç gösterir, bir kısmı ise herhangi bir nesne olmadan da kullanılabilir. Bu fiiller dört grupta incelenir:

Geçişli Fiil

Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere geçişli eylem denir. Geçişli fiiller, yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne?” sorularına cevap verirler.

Örnek(ler)

» İçeriden sugetirdi.
cümlesinde “getirmek” eyleminden etkilenen varlık “su”dur. Bunu yükleme sorduğumuz “ne” sorusu ile bulabiliriz. Buna göre “getirmek” fiili nesne aldığı için geçişlidir.

» Hakem kaleciyi maçtan attı.
cümlesinde &#;atmak&#; eyleminden etkilenen, &#;kaleci&#; sözüdür. Bu söz, cümlede nesne olarak kullanılmıştır. Dolayısıyla &#;atmak&#; fiili geçişlidir.

UYARI Bazı cümlelerde, fiiller geçişli olduğu hâlde nesne bulunmayabilir. Çünkü geçişli fiiller nesne alan ya da nesne gerektiren fiillerdir.

Örnek(ler)

» Yolcular durakta bekliyor.
cümlesinde “beklemek” eylemi geçişlidir. Ama cümlede &#;nesne&#; bir sözcük olarak verilmemiştir. Cümle &#;neyi?&#; sorusuna cevap verdiği için geçişlidir. Çünkü sonuçta beklenen dolmuş ya da otobüs vardır.

Geçişsiz Fiil

Nesne almayan, yani &#;ne, neyi ve kimi?&#; sorularına cevap vermeyen fiillere geçişsiz fiil denir. Geçişsiz fiillere nesneyi bulmak için &#;ne, neyi, kimi?&#; sorularını sorduğumuzda cevap alamayız.

Örnek(ler)

» Dayımlar bugün tatile gidiyor.
cümlesinde “gitmek” eylemi nesne almamıştır. Yükleme sorduğumuz “ne, neyi, kimi” sorularından herhangi birine cevap vermiyor.

» Ali’nin sözlerine çok güldük.
cümlesinde de “gülmek” eylemi geçişsizdir. Çünkü “ne, neyi, kimi” sorularına cevap vermiyor.

Oldurgan Fiil

Geçişsiz fiillerin &#;-r-, -ar-, -er-, -t-, -tır-&#; ekleriyle geçişli hale getirilmesiyle oluşturulan fiillere oldurgan fiil denir. Fiilin ilk hali “ne, neyi, kimi?&#; sorularına cevap vermezken, ikinci hali, yani &#;-r-, -t-, -tır-&#; eklerini almış hali, bu sorulara cevap vermektedir.

Geçişsiz Fiil	Oldurganlık Eki	Oldurgan Fiil
uyumak	+	-t-	→	uyutmak
pişmek	+	-r-	→	pişirmek
basmak	+	-tır-	→	bastırmak
gülmek	+	-dür-	→	güldürmek

Örnek(ler)

» Bardakları elinden düşürdü.
cümlesinde “düşmek” sözcüğü geçişsizdir. Bu fiil “-ür” eki ile geçişli hâle getirilmiştir. Fiil geçişsizken geçişli hale geldiği için oldurgan fiildir.

» Çocuk hepimizi güldürdü.
cümlesindeki “gülmek” eylemi geçişsizdir. Bu eylem “-dür” eki ile geçişli hâle getirilmiştir. Sonuçta bu fiil oldurgan fiildir.

Ettirgen Fiil

Geçişli fiillerin &#;-r-, -ar-, -er-, -t-, -tır-&#; ekleriyle geçişlilik derecesinin artırılmasıyla oluşturulan fiillere ettirgen fiil denir. Bu fiillerin bazılarında özne işi başkasına yaptırır.

Geçişli Fiil	Ettirgenlik Eki	Ettirgen Fiil
anlamak	+	-t-	→	anlatmak
duymak	+	-r-	→	duyurmak
sevmek	+	-dir-	→	sevdirmek
kırmak	+	-dır-	→	kırdırmak

Örnek(ler)

» Kitabı öğrencilere okuttu.
cümlesinde “okumak” geçişli, bu eylemden türetilen “okutmak” da geçişlidir.

» Zorluklar sizi yıldırmamalı. (oldurgan fiil)
» Bakkaldan iki ekmek aldırdı. (ettirgen fiil)

FİİLLERDE ÇATI ONLİNE TESTİ

Bu Yazıyı Paylaşın!

eğitim öğretim ile ilgili belgeler>konu anlatımlı dersler >Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar

NESNESİNE GÖRE ÇATI KONU ANLATIMI, GEÇİŞLİ, GEÇİŞSİZ, OLDURGAN ETTİRGEN FİİL ÖRNEK CÜMLELER (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

Sevgili Öğrenciler,

Aşağıdaki fiilde çatı konusu LİSE MÜFREDATINA göre hazırlanmıştır. 8. Sınıf öğrencisi iseniz sizler için hazırlanan 8. Sınıf Fiilde Çatı Konusu'na çalışınız. Çünkü 8. Sınıflar için fiilde çatı konusu içinde yer alan diğer başlıklar MEB tarafından kaldırılmış, konu daha basitleştirilmiştir. 8. Sınıf Fiilde Çatı Konusu'na ulaşmak için TIKLAYIN. İyi çalışmalar dileriz (bilgiyelpazesi ekibi)

Fiilde çatı veya diğer bir deyişle çatısına göre cümleler aşağıdaki gibi bölümlere ayrılır:

DİKKAT: Cümlede çatı özelliğine bakabilmeniz için mutlaka cümlenin YÜKLEMİ FİİL olmak zorundadır. Eğer yüklem fiil olmazsa bu cümlede çatı özelliği ARANMAZ. Yani çatısına BAKILMAZ.

Örnekler:

Arabalar yolda bekliyor.

(Yukarıdaki cümlenin yüklemi FİİL olan "bekliyor" kelimesidir. Bu yüzden bu cümlede çatı özelliğine BAKABİLİRİZ.)

Arabalar kaldırımdaydı.

(Yukarıdaki cümlenin yüklemi FİİL OLMAYAN "kaldırımdaydı" kelimesidir. Bu yüzden bu cümlede çatı özelliğine BAKILMAZ.)

Şimdi çatı konusuna başlayalım:

NESNESİNE GÖRE (NESNE - YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE CÜMLELER):

- Yüklemi fiil olan cümlede NESNE kullanılabilmesine, kullanılamamasına, kullanılamadığı halde ek alarak kullanılabilir hale gelmesine ve kullanılabilirlilik derecesinin eklerle arttırılmasına göre dörde ayrılır:

a) Geçişli Fiil:

- Yüklemi fiil olan cümledeki fiil eğer cümlede NESNE'nin GEÇMESİNE, kullanılmasına izin veriyorsa adı üstünde geçişli fiildir. Nesne alabilen fiillerdir. Yani bu cümlede nesne ya vardır ya da biz bu cümleye nesne ekleyebiliriz. İlla cümlede nesne olması gerekmez. Fiile bakacağız.

Örnekler:

Annem erkenden sofrayı hazırladı.

("hazırladı" yüklem, kim hazırladı "annem", NEYİ hazırladı "sofrayı" NESNE. Öyleyse "hazırladı" fiili nesne almıştır, nesne ALDIĞI için GEÇİŞLİ fiildir.)

Şimdi nesneyi cümleden SİLELİM.

Annem erkenden hazırladı.

("hazırladı" yüklem, kim hazırladı "annem", NEYİ hazırladı "onu" diye bir NESNE'yi cümlede KULLANABİLİRİZ. Öyleyse "hazırladı" fiili nesne ALABİLİR, nesne ALABİLDİĞİ için GEÇİŞLİ fiildir.)

B) Geçişsiz Fiil:

- Yüklemi fiil olan cümledeki fiil eğer cümlede NESNE'nin geçmesine, kullanılmasına İZİN VERMİYORSA geçişsiz fiildir. Nesne ALAMAYAN fiillerdir. Yani bu cümlede nesne yoktur, biz istesek de cümlede NESNE KULLANAMAYIZ.

Örnekler:

Arkadaşım çalışmak için işe gitti.

("gitti" yüklem, kim gitti "arkadaşım", NEYİ gitti, NE gitti -> CEVAP YOK. Öyleyse "gitti" fiili nesnenin cümlede geçmesine, kullanılmasına İZİN VERMİYOR, GEÇİŞSİZ fiildir.)

Şimdi cümleye (bilgi yelpazesi com) nesne EKLEMEYE çalışalım:

Arkadaşım çalışmak için işe gitti.

(Cümleye ne kadar uğraşırsak uğraşalım "NESNE" koyamıyoruz. SAÇMA, ANLAMSIZ oluyor. Çünkü "gitti" fiili cümlede nesne kullanılmasına izin vermiyor.

***KOLAY YOLU:***

Aşağıdaki kolay yolu uygulayarak yukarıdaki gibi cümlenin ögelerini bulmakla, cümleye nesne yerleştirmeye çalışmakla UĞRAŞMAZSINIZ.

Yöntem Şu:

1. Cümlenin yüklemini bul.

2. Yüklemin dışındaki tüm kelimeleri sil, yüklemi yalnız bırak.

3. Yüklemin başına "ONU" kelimesini koy ve oku.

4. Okuyunca

ANLAMLI oluyorsa GEÇİŞLİ,

ANLAMSIZ oluyorsa GEÇİŞSİZDİR. Yöntem bu kadar BASİT.

Örnekler:

Parasını bankaya verdi.

1. Cümlenin yüklemini bul.

Parasını bankaya verdi.

2. Yüklemin dışındaki tüm kelimeleri sil, yüklemi yalnız bırak.

verdi.

3. Yüklemin başına "ONU" kelimesini koy ve oku.

ONUverdi.

4. Okuyunca

ANLAMLI olduğu için "verdi" fiili GEÇİŞLİDİR.

Toparlayalım:

Hiçbir şey söylemeden montunu alıp dışarı çıktı.

1. Cümlenin yüklemini bul.

Hiçbir şey söylemeden montunu alıp dışarı çıktı.

2. Yüklemin dışındaki tüm kelimeleri sil, yüklemi yalnız bırak.

çıktı.

3. Yüklemin başına "ONU" kelimesini koy ve oku.

ONUçıktı.

4. Okuyunca

ANLAMSIZ olduğu için "çıktı" fiili GEÇİŞSİZDİR.

C) Oldurgan Fiil:

- Geçişsiz fiillerin -r-, -d, -dır (-dir, -dur, -ür), -t, -tır (-tir, -tur, -tür) yapım ekleriyle geçişli hale getirilmesi sonucu oluşan (oldurulan) fiillere oldurgan fiil denir. Yani fiil geçişsizken artık geçişli olur.

Örnekler:

Çocuk geç vakitte uyudu. ("uyudu" yüklem, ONU UYUDU anlamsız oldu yani "onu" kelimesini alamadı. Öyleyse "uyudu" GEÇİŞSİZ FİİL'dir.)

Çocuğu geç vakitte uyuttu. ("uyuttu" yüklem, ONU UYUTTU anlamlı oldu yani "onu" kelimesini alabildi. Öyleyse yukarıdaki "uyudu" fiili GEÇİŞSİZKEN "-t" yapım ekini alınca "UYUTTU" fiiline dönerek artık GEÇİŞLİ FİİL olmuştur. Sonuç: uyuttu -> OLDURGAN FİİL'dir.)

Yemek sonunda pişti. (geçişsiz)

Yemeği sonunda pişirdi. (oldurgan)

Filmin sonunda ağlayacaksın. (geçişsiz)

Biraz daha konuşursan çocuğu ağlatacaksın. (oldurgan)

Yeterince puan alamadığı için üniversiteye giremedi. (geçişsiz)

Basket topunu potaya girdirdi. (oldurgan)

C) Ettirgen Fiil:

- Geçişli fiillerin -r-, -d, -dır (-dir, -dur, -ür), -t, -tır (-tir, -tur, -tür) yapım ekleriyle geçişlilik derecelerinin arttırılması sonucu oluşan fiillere ettirgen fiil denir.

Örnekler:

Akşam size kitap okuyacağım. (geçişli)

Akşam size kitap okutacağım. ("oku" fiili "-t" yapım ekini alarak "okut" fiili olmuş ve zaten geçişliyken tekrar geçişli olarak ettirgen fiil olmuştur.)

Hayatındaki hataları anladı. (geçişli)

Hayatını anlattı. (ettirgen)

Adını tahtaya yazdı. (geçişli)

Adını tahtaya yazdırdı. (ettirgen)

ÖZNESİNE GÖRE (ÖZNE - YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE CÜMLELER):

- Yüklemi fiil olan cümle öznenin durumuna göre ikiye ayrılır:

a) Etken Çatılı Fiil:

- Yüklemi fiil olan cümlenin öznesi eğer işi bizzat "KENDİSİ YAPIYOR"sa etken çatılı fiildir. Yani yüklemin cümledeki ANLAMINA BAKACAĞIZ.

Örnekler:

Bu zor soruyu iki dakikada çözdü.

("çözdü" yüklem, kim çözdü "o", peki "o" "çözme" işini KENDİSİ mi yaptı, (ANLAMINA BAKIN), evet. Öyleyse "çözdü" fiili etken çatılı bir fiildir.)

Öğretmenimizin anlattıklarını güzelce dinledim.

("dinledim" yüklem, kim dinledi "ben", peki "ben" "dinleme" işini KENDİM mi yaptım, (ANLAMINA BAKIN), evet. Öyleyse "dinledim" fiili etken çatılı bir fiildir.)

Bu roman okuyanı kendine bağlıyor.

("bağlıyor" yüklem, ne bağlıyor "bu roman", peki "bu roman" "bağlama" işini KENDİSİ mi yaptı, (ANLAMINA BAKIN), evet. Öyleyse "bağlıyor" fiili etken çatılı bir fiildir.)

Çocuklar arka bahçeye güzel bir kulübe yapmışlar.

("yapmışlar" yüklem, kimler yapmışlar "çocuklar", peki " çocuklar" "yapma" işini KENDİLERİ mi yapmış, (ANLAMINA BAKIN), evet. Öyleyse "yapmışlar" fiili etken çatılı bir fiildir.)

b) Edilgen Çatılı Fiil:

- Yüklemi fiil olan cümledeki iş (fiil) eğer "BAŞKASI/BAŞKALARI TARAFINDAN" yapılıyorsa edilgen çatılı fiildir. Yani yüklemin cümledeki ANLAMINA BAKACAĞIZ.

Örnekler:

Bu güzel ormanda uzaktan uzağa kuş sesleri duyuluyordu

("duyulurdu" yüklem, ne duyulurdu "kuş sesleri", peki "duyulma" işi kimler tarafından yapılırdı, (ANLAMINA BAKIN) "BAŞKALARI TARAFINDAN" yapılırdı. Öyleyse "duyulurdu" fiili edilgen çatılı bir fiildir.)

Hafta sonu evin arkasındaki bahçe bir güzel sulandı

("sulandı" yüklem, ne sulandı "evin arkasındaki bahçe", peki "sulanma" işi kimler tarafından yapıldı, (ANLAMINA BAKIN) "BAŞKALARI TARAFINDAN" yapıldı. Öyleyse "sulandı" fiili edilgen çatılı bir fiildir.)

Emektar at, pazarda geçen hafta satıldı.

("satıldı" yüklem, ne satıldı "emektar at", peki "satılma" işi kimler tarafından yapıldı, (ANLAMINA BAKIN) "BAŞKALARI TARAFINDAN" yapıldı. Öyleyse "satıldı" fiili edilgen çatılı bir fiildir.)

Bayram temizliği yapılırken camlar da silindi.

("silindi" yüklem, ne silindi "camlar", peki "silinme" işi kimler tarafından yapıldı, (ANLAMINA BAKIN) "BAŞKALARI TARAFINDAN" yapıldı. Öyleyse "silindi" fiili edilgen çatılı bir fiildir.)

Televizyonun kanalları sırasına göre ayarlandı.

("ayarlandı" yüklem, ne ayarlandı "televizyonun kanalları", peki "ayarlanma" işi kimler tarafından yapıldı, (ANLAMINA BAKIN) "BAŞKALARI TARAFINDAN" yapıldı. Öyleyse "ayarlandı" fiili edilgen çatılı bir fiildir.)

DİKKAT:

Cümlede geçen "başkası/başkaları" cümlenin içinde kullanılabilir. Kullanılsa bile yüklemde geçen fiili "BAŞKALARI TARAFINDAN" yapıldığı için fiil EDİLGEN'dir.
TERS KÖŞE OLMAYIN!

Örnekler:

Komşumuzun evi polis tarafından arandı.

(arandı yüklem ve fiil, ne arandı komşumuzun evi özne, peki aranma işi başkası tarafından mı yapıldı. evet. peki kim tarafından arandı polis tarafından. Sonuçta cümlenin yüklemi olan arandı fiili başkası tarafından yapılmış mı yapılmamış mı, yapılmış, öyleyse arandı fiili cümlemizde edilgendir.)

Oyuncular, seyirciler tarafından alkışlandı.

(alkışlandı yüklem ve fiil, alkışlandı kimler, oyuncular özne, peki alkışlama işi başkası tarafından mı yapıldı. evet. peki kim tarafından alkışlandı seyirciler tarafından. Sonuçta cümlenin yüklemi olan alkışlandı fiili başkası tarafından yapılmış mı yapılmamış mı, yapılmış, öyleyse alkışlandı fiili cümlemizde edilgendir.)

SONUÇ: Cümleyi okuduktan sonra ANLAMINA bakarız. Eğer işi yapan öznenin KENDİSİ ise ETKEN, iş BAŞKASI veya BAŞKALARI TARAFINDAN yapılıyorsa EDİLGEN'dir.

c) Dönüşlü Fiil

Özne, yüklemde belirtilen fiili (işi) hem yapıyor hem de yaptığı bu eylemden etkileniyorsa bu tür eylemlere kendine iş kendine döndüğü için dönüşlü eylem denir.

Dönüşlü fiilin yüklem olduğu cümlede kendi yaptığından yine kendi etkilenme anlamı vardır. Dönüşlü fiillerde özne gerçek öznedir.

Örnekler:

Kedicik, sobanın yanında büzüldü. ("büzülen" kedi, büzülme işini kendisi mi yapıyor EVET, peki büzülme işinden yine kendisi mi etkileniyor EVET. Öyleyse "büzülmek" fiili bu cümlede DÖNÜŞLÜ FİİL'dir.)

Çatıdaki demirler paslanmış. ("paslanan" çatıdaki demirler, paslanma işini kendisi mi yapıyor EVET, peki paslanma işinden yine kendisi mi etkileniyor EVET. Öyleyse "paslanmak" fiili bu cümlede DÖNÜŞLÜ FİİL'dir.)

Uyarı:Edilgen fiil ve dönüşlü fiil; aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılabilir. Edilgen çatılı fiillerde iş BAŞKALARI TARAFINDAN yapılır. Fakat Dönüşlü fiillerde işi yapan da işten etkilenen de ÖZNENİN KENDİSİ'dir. Cümledeki anlamına bakacağız.

Örnekler:

"YIKANMAK" fiiline bakalım:

Çocuk, banyonda kendisi 4 saat YIKANDI. (yıkanan çocuğun kendisi, yıkanma işinden etkilenen yine çocuğun kendisi. Öyleyse "yıkanmak" fiili bu cümlede DÖNÜŞLÜ'dür.)

Arabamız, 4 saatte YIKANDI. (yıkama işini BAŞKALARI TARAFINDAN yapılmıştır. Araba kendi kendini YIKAMAMIŞTIR. Öyleyse "yıkanmak" fiili bu cümlede EDİLGEN'dir.)

Dönüşlü Fiil Örnekleri:

Sınavı kazandığımı duyunca çok sevindim.

Babam, uzun yıllar çalıştığı işyerinden ayrıldı.

Sarsıntıyı duyunca hemen telefona sarıldı.

Dedesi her zaman madalyasıyla övünürdü.

Çocuk, yaptığı hata nedeniyle dövündü.

Onu aramadığım için bana kırılmış.

d) İşteş Fiil

Cümledeki yüklem olan fiilde "KARŞILIKLI" veya "BİRLİKTE" yapılma anlamı varsa ve fiil -ş yapım ekini almışsa İŞTEŞ fiildir.

Örnekler:

Çocuk, komşunun çocuğuyla dövüştü. (dövüşen çocuk karşısındaki çocukla KARŞILIKLI olarak dövüşme işini gerçekleştirdiği için ve "döv-" fiili "-ş" yapım ekini aldığı için "dövüşmek" fiili İŞTEŞ'tir)

Çocuklar heyecanla denize doğru koşuştu. (koşuşan çocuklar bu işi BİRLİKTE yapıtları için ve "koş-" fiili "-ş" yapım ekini aldığı için "koşuşmak" fiili İŞTEŞ'tir)

Örneklerde görüldüğü üzere işteş fiiller, öznelerin işi yapma durumuna, anlamına göre ikiye ayrılır:

1. Karşılıklı Yapma Anlamı Veren İşteş Fiiller:

İşin, fiilin gerçekleşebilmesi için karşısında bir şeyin olması gerekir.

Örnekler:

Ünlü yazarla geçen yıl bir kitap fuarında tanıştım. (ben ile yazar tanışma işini gerçekleştirebilmek için KARŞILIKLI olarak durmamız gerekir. Gözünüzün önüne getirin.)

Toplantıda yeni projeyi uzun uzun tartıştık.

Onunla en son geçen ay görüşmüştüm.

Yurtdışındaki arkadaşımla birkaç yıl mektuplaştık.

Yıllar sonra gördüğüm arkadaşımla hasretle kucaklaştık.

Kazandığımız parayı akşamüstü paylaştık.

Uyarı: Bazı fiillerde -ş eki kalıplaştığı için kelimeden ayrılmaz. Anlamca işteşlik taşıyan bu fiiller de işteş fiillerdir.

Örnekler:

İki dargın arkadaş bu bayramda barıştı.

Gençliğinde okul takımında güreşirmiş.

2. Birlikte Yapma Anlamı Veren İşteş Fiiller:

İşin, fiilin gerçekleşebilmesi için birlikte yapılması gerekir.

Örnekler:

Park görevlisini gören çocuklar sağa sola kaçıştı. (kaçışma işini yapan çocuklar bu işi BİRLİKTE yapıyorlar. Gözünüzün önüne getirin.)

Öğretmenin anlattığı fıkraya bütün sınıf gülüştü.

Yırtıcı kuşlar köyümüzün üzerinde uçuşuyordu.

Hepimiz küçücük bir odaya doluştuk.

Yolcular havalimanında bekleşiyordu.

Herkes yeni arabanın başına üşüştü.

Uyarı: Bazı fiiller, aldığı ek nedeniyle işteş gibi gözükse de tek başına yapılabildiğinden işteş değildir. Cümlede özne birden çok bile olsa, iş bir kişi tarafından gerçekleştirilebiliyorsa o eylem işteş değildir.

Örnekler:

Yolcular trene zor yetişti. (Bu cümlede yetişmek fiili, birden fazla özne almasına rağmen işteş değildir. Çünkü bu eylemde bildirilen iş, bir kişi tarafından da yapılabilir.

Aşağıdaki cümlelerde eylemler, bir kişi tarafından da yapılabildiği için işteş çatılı değildir.

Yorucu bir günün sonunda dağa ulaştık.

Otobüsten iner inmez kalabalığa karıştı.

Aylarca bu sınav için çalıştı.

Uzun süre geçmesine rağmen buraya alışamadı.

FİİLDE ÇATI LİSE TESTLERİNİ

ÇÖZMEK İÇİN >>TIKLAYIN<<

FİİLDE ÇATI 8. SINIF TESTLERİNİ

ÇÖZMEK İÇİN >>TIKLAYIN<<

FİİLDE ÇATI 8. SINIF ÖRNEKLERİ

ÇÖZMEK İÇİN >>TIKLAYIN<<

nest...

118610 118611 118612 118613 118614