Türk Siyasal Hayatı Pdf

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: AIKRETM FAKLTES YAYINI NO:

TRK SYASAL HAYATI

Yazar seafoodplus.info Ergun ZBUDUN

Editr seafoodplus.info Levend KILI

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr seafoodplus.info Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs seafoodplus.info Mjgan Bozkaya retim Tasarmclar seafoodplus.info Mjgan Bozkaya Levent Tekin Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar seafoodplus.info Cemalettin Yldz Dil ve Yazm Danman seafoodplus.info Hlya Pilanc lme Deerlendirme Sorumlular seafoodplus.info Ayegl Tokbudak seafoodplus.info Nuray Vural Uzm. Blent Gezen Kitap Koordinasyon Birimi seafoodplus.info Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Trk Siyasal Hayat ISBN 7. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde adet baslmtr. ESKEHR, Haziran

indekiler

iii

indekiler
nsz v 2 10

Giri

GR Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

1. NTE

Karlatrmal Bir Perspektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

2. NTE

Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti 42

3. NTE

43 43 45 46 47 49 53 54 56 61 61 62 64 64 65 68 69 70 70 71 72 75 75 76 78 81 82 83 84

Partiler ve Parti Sistemleri 74

4. NTE

iv

indekiler

SEM SSTEMLER VE PART SSTEMLER zet Kendimizi Snayalm Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar

86 88 90 91 91 92 94 97

5. NTE

Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi 96

97

6. NTE

Ordu ve Siyaset

7. NTE

Devlet, Sivil Toplum ve Demokratik Pekimenin nndeki Yeni Engeller
DEVLET, SVL TOPLUM VE DEMOKRATK PEKMENN NNDEK YEN ENGELLER DEVLET, SVL TOPLUM VE DEMOKRASNN PEKMESNE YEN ENGELLER ELTLER ARASI ANLAMA VE YAKINLAMA YEN ENGELLER: SYASAL SLAM VE KRT MLLYETL zet Kendimizi Snayalm Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar

8. NTE

Sonu

SONU Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Szlk Dizin

nsz

nsz
Trk siyasi tarihinde, tek parti (CHP) iktidarndan ok partili dneme baka bir deyile demokrasiye gei, var olan kurumsal dzenlemelerden bir kopu eklinde olmamtr. Ancak ok partili demokrasi askeri darbeler bata olmak zere baz skntlar da beraberinde getirmitir. Bu adan bakldnda Trk siyasi tarihi denildiinde; Trk anayasa yapm anlayndan, siyasi partilerden, askerin Trk siyasetindeki yerinden sz etmek gerekir. Trkiyenin slam dinini kabul etmi olan lkeler iindeki yeri zeldir. nk Trkiye demokratik ve laiktir. Bu nedenle, demokrasinin geliimiyle ilgili Trkiyedeki olumlu ve olumsuz olgular, sadece Trkiye asndan zerinde durulmas gereken konular deil. Bu olgular hem islam lkeleri hem de bat lkeleri dikkatle izlemektedir. Trkiyede demokrasi defa kntye uram ve her seferinde de demokrasinin gelimesi iin aba sarfedilmitir. Trkiye ileri temsili demokrasiler dzeyine ulama abas iinde olan bir islam lkesidir. Bu balamda; asker ve demokrasi, temsili demokrasi yolundaki engeller, islam ve demokrasi zerine tartlmas gereken nemli konular olarak ortaya kmaktadr. Bu kitapta Trk siyasi tarihi karlatrmal bir bak asyla ele alnmaktadr. kinci dalga demokrasi olarak tanmlanan Trk demokrasisi bu kitapta; demokrasiye gei srecindeki skntlar, anayasa yapm siyaseti, partiler sistemi, Trk siyasetinde asker, devletin sivil toplumla ilikileri ve demokrasinin yeni tehditleri balklar altnda deerlendirilmektedir. seafoodplus.info Ergun zbudun Contemporary Turkish Politics: Challenges to Democratic Consolidation balyla ngilizce olarak yaynlanan bu kitabn Akretim rencileri iin Trke olarak yeniden kaleme ald. Bu kitab AF rencileri iin yeniden ilerken kitabn zgn yapsn koruduk. Giri ve Sonu blmlerini, nite bal altnda dz metin olarak braktk. Dier blmleri ise AF ders kitaplarna uygulanan biime dntrdk. Elimizdeki kitap gzden geirilmi ve geniletilmi yeni basmdr. lkemizde siyasal yaamdaki gelimelere paralel dzenlemeler yaplmtr. den sonra yaplan Anayasa deiiklikleri ve yeni kurulan siyasi partilerle ilgili konular kitaba eklenmitir. Bu ders kitabyla ilgili olarak hazrlanan Televizyon Eitim Programlar ve internet tabanl Altrma Yazlmlar kitapta ele alnan konular aklamak ve pekitirmek yannda sizleri snavlara hazrlamak amalarna yneliktir. Bu nedenle televizyon programlarnn ve altrma yazlmlarnn ders kitaplaryla bir btn olarak dnlmesi gerekir. Bu ders kitabnn hazrlanmas srecinde bata yazar, seafoodplus.info Ergun zbudun olmak zere birok kiinin emei gemitir. Prof. seafoodplus.info Uar, seafoodplus.info Cemalettin Yldz, seafoodplus.info Mjgan Bozkaya, Levent Tekin ve dizgi biriminden Mehmet Emin Yksele ve ekibine teekkr ederim. Bu ders kitabnn rencilerimize yararl olmas dileiyle. seafoodplus.info Levend Kl

1
GR

TRK SYASAL HAYATI

li yllarn ortasndan beri demokratikleme, zellikle demokrasiye gei ve demokrasinin pekimesi zerinde yazlm eserler, rahata bir ktphaneyi doldurabilir. Bu kitap, Trkiyenin ada demokratikleme teorilerinin birounu snayacak ilgin bir rnek olay olduu hususundaki inancmzdan kaynaklanmtr. Gerekten Trkiye, demokrasiye geii dneminde yaam olmas asndan, Huntingtonun deyimiyle bir nc dalga demokrasisi deil, bir ikinci dalga demokrasisidir.1 Dolaysyla Trkiye, olduka uzun bir demokrasi deneyimine sahiptir. te yandan Trk demokrasisi, askeri darbelerle defa kesintiye uram, defa demokrasinin kntsn ve yeniden kurulmasn yaamtr. Bu uzunca demokrasi deneyimine ramen Trkiye hl, ileri derecede kurumsallam ve pekimi demokrasilerin dzeyine erimi deildir. Bu durumun aklanmas, kitabmzn ana amalarndan birini oluturmaktadr. Trkiye, slam dnyasnda hem demokratik hem de gl anlamda laik tek lke olmas asndan da ilgin bir rnek olaydr. slamiyetin demokrasi ile badaabilirlii konusunda gncellik kazanan tartmalar asndan da, Trkiye rnei zerinde durulmaya deer niteliktedir. Trkiyenin demokrasi deneyiminin baar ya da baarszl da bu konuda nemli ip ular verecektir. Bu kitab yazmam tevik eden faktrlerden biri de, Trkiye ile ilgili aratrmalarda karlatrma boyutunun eksikliidir. Karlatrmal Orta Dou veya Gney Avrupa aratrmalarnda Trkiyenin hemen hemen hi yer almamas ilgintir. Ortadou lkelerinin siyasal rejimleri zerindeki karlatrmal aratrmalar, byk ounlukla Arap lkeleri zerinde younlamakta, zaman zaman bunlara ran da dahil edilmektedir. Gney Avrupann yeni demokrasileri (spanya, Portekiz ve Yunanistan) zerindeki karlatrmal aratrmalar da genellikle Trkiyeye yer vermemilerdir.2 Trkiyenin birok ortak zellii paylat Latin Amerika lkeleriyle karlatrmal almalar yok gibidir.3 Bu kitap, sistematik biimde karlatrmal deilse de, birok yerinde dier yeni demokrasilerin deneyimleriyle karlatrmalar yaplmaktadr. Bu alma Trkiyede demokrasinin pekimesi (consolidation) ve karlat engellerle ilgili olduundan, ie demokratik pekimenin tanm ile balamak gerekir. Adam Przeworskinin isabetli tanmna gre demokrasi, hi kimse demokratik kurumlar dnda hareket etmeyi dnmedii, kaybedenlerin btn istedii kaybettikleri kurumlar ierisinde anslarn tekrar denemek olduu zaman, ehirdeki

Giri
tek oyun haline gelir. Demokrasi, kendi kendisini gerekletirir olduunda, yani btn ilgili sosyal gler kendi menfaatlerini ve deerlerini kurumlarn sonucu belirsiz etkileimine terketmenin en iyi zm olduuna inandklar zaman pekimi olur4 Demokratik pekimenin tanmlanmas, pekimenin maksimalist ve minimalist anlay tarzlar arasnda bir tercihi gerektirir. Maksimalist bir tanm, demokratik deerlerin uzun bir sosyalleme sreci sonucunda vatandalarn ounluunca benimsenmesini vurgular. Minimalist tanm ise, demokratik kurumlarn meruluuna ynelik ciddi bir tehdidin bulunmamasn ve zellikle serbest ve yarmac seimlerin dzenli olarak yaplmasn n plana karr.5 Ancak her iki yaklamn da sorunlar vardr. Maksimalist yaklam ar uca gtrld takdirde, dnyada hibir demokratik rejim tam anlamyla pekimi saylamaz. stelik byle bir yaklam, tarihsel gereklerle de badamaz; nk siyasal demokrasinin douundan nce toplum ounluunun demokrat olduu bir rnek yoktur.6 te yandan minimalist yaklam, seimselcilik (electoralism), yani demokratik pekimeyi salt dzenli ve yarmac seimlerin yaplmas ile zdeletirmek tehlikesini tar. Bu yaklamn iki nemli sakncas vardr. Biri, seilmi olmayan makamlara, zellikle silahl kuvvetlere tannan vesayet yetkileri ve mahfuz alanlarla ilgilidir. Baz durumlarda, demokratik ekilde seilmi hkmetler uzunca bir dnem boyunca birbirlerini izleyebilirlerse de, bu sadece onlarn, demokratik hesap verme mekanizmalarnn dnda kalan aktrlerin iktidarna meydan okumama konusundaki ihtiyatl tutumlarndan kaynaklanabilir. Byle bir durumda salanan istikrar, tam demokratik bir rejim ynnde ilerleme ile eit tutulamaz.7 kinci sorun, temel hak ve hrriyetlere ne lde sayg gsterildii ile ilgilidir. Bu boyut da yarmac seimlerin varl kadar nemlidir; nk bir rejim geni katlma dayanan yarmac seimleri gerekletirebilir; ama temel hak ve hrriyetler gvence altnda olmad takdirde, tam demokratik saylamaz.8 Dolaysyla, asgari lde bir biimsel demokratik pekime anlay bile, demokratik ekilde seilmi sivil otoritelerin seilmemi otoriteler karsndaki stnlne ve btn vatandalarn temel haklarnn sayg grmesi ve etkin gvenceler altnda bulunmasna yer vermek zorundadr. Burada tanmlanan anlamnda pekime kavramnn, siyasal kurumlama kavram ile birok ortak noktalar vardr. Siyasal kurumlama ile, rejimin biimsel ve biimsel olmayan kurallarnn geni lde anlalp kabul grd ve balca siya-

Maksimalist: Azamyi yani en ou ieren demektir. Minimalist: Asgaryi yani en az ieren demektir.

Minimalist yaklamn sakncalar: Seilmi olmayan makama salanan yetkiler ve temel hak ve zgrlklere kar gsterilen sayg.

Trk Siyasal Hayat

Democraduras: Yar demokrasi anlamna gelir.

sal aktrlerin, davranlarn buna gre biimlendirdii bir durum kastedilmektedir.9 Ancak byle bir zdeletirme, sadece kurumsallam davran kalplar gerekten demokratik olduu takdirde dorudur. Aksi halde, mesela seilmi olmayan makamlar geni vesayet yetkilerine veya mahfuz alanlara sahipseler veya halkn bir kesiminin temel haklar sayg grmyorsa, kurumsallama ters etki yapar; yani demokratik pekimeye gtrecek yerde, ondan uzaklatrr Ksacas, siyasal kurumsallama, demokratik pekimenin nemli fakat sadece tek bir unsuru olarak kabul edilmelidir. Ayn nedenle, Samuel Huntingtonun nerdii iki iktidar deiiklii testi demokratik pekimenin belirleyici bir kriteri olarak kabul edilemez stelik bu test, sk hkmet deiikliklerinin mutlaka demokratik pekimeye hizmet etmedii ok-partili parlamanter rejimlerden ok, bakanlk rejimleri ve iki-partili parlamanter rejimler bakmndan anlamldr. Trkiyede ile arasnda iktidarn Blent Ecevit ve Sleyman Demirel hkmetleri arasnda defa el deitirmi olmas, demokrasinin deki knn gsterdii gibi, demokratik pekimeye hibir katkda bulunmamtr. Bu tartma, demokrasiye geiin tamamland anla, demokrasinin pekitii an arasnda geni bir gri blgenin bulunduunu ifade etmektedir. Bu konuda, Guillermo ODonnelln iki gei kavram zellikle yararl olabilir. ODonnell, demokratikleme srecinin iki geii ierdiini ileri srmektedir: Birincisi, nceki otoriter rejimden, demokratik bir hkmetin kuruluuna geitir. kinci gei, bu hkmetten demokrasinin pekimesine, yani bir demokratik rejimin etkin ileyiine geitir kinci gei, birincisinden daha az zahmetli veya daha az uzun olmayacaktr; demokratik bir hkmetten demokratik bir rejime gtren yollar, belirsiz ve karmaktr; otoritarizme geri dn ihtimalleri de boldur12 kinci geiin glkleri, yeni demokrasilerin bir ounun, democradurastan (yar demokrasiler) az ok ileyen fakat tam pekimi olmayan demokrasilere kadar uzanan bu gri blgede olduklar anlamna gelmektedir. Trkiye de, birok baka lke ile bu kaderi paylamaktadr. Bu kitapta, gerek maksimalist gerek minimalist yaklamlarn sakncalarndan kanan bir tanm olarak, Juan J. Linz ve Alfred Stepann demokratik pekime tanmn kabul ediyorum. Yazarlar, demokratik pekimeyi davransal, tutumsal ve anayasal olmak zere anlamda tanmlamaktadrlar. Davransal olarak bir lkede demokratik rejim, nemli herhangi bir milli, sosyal, ekonomik, siyasal veya kurumsal aktrn, demokratik olmayan bir rejim yaratmak veya devletten ayrlmak iin iddete ya da d mdahaleye bavurmak suretiyle amalarn gerekletirme teebbs uruna nemli kaynaklar harcamad zaman pekimi olur. Tutumsal olarak demokratik bir rejim, kamuoyunun gl bir ounluu, demokratik yntemlerin ve kurumlarn kendilerinki gibi bir toplumda kollektif hayat dzenlemenin en uygun yolu olduuna inand ve anti-sistem alternatiflere destein zayf ya da demokrasi yanls glerden az ok tecrit edilmi olduu zaman pekimi olur. Anayasal olarak demokratik bir rejim, gerek hkmet gerek hkmet-d gler lkenin tmnde atmalar yeni demokratik srecin emrettii belli kanunlar, usuller ve kurumlar ierisinde zmeye altklar ve bunlara tabi olduklar zaman, pekimi olur Linz ve Stepan, pekimi bir demokrasinin vazgeilmez art olarak grdkleri ileyen bir devlete ek olarak, bir demokrasinin pekitirilmesi iin, birbiriyle iliki-

1. nite - Giri

li ve birbirini glendiren be artn varlnn veya yaratlmasnn gerekli olduunu ileri srmektedirler. Birincisi, hr ve canl bir sivil toplumun geliimi iin artlar mevcut olmaldr. kincisi, nisbeten zerk ve kendisine deer verilen bir siyasal toplum bulunmaldr. ncs, vatandalarn hrriyetlerinin ve bamsz dernek hayatnn hukuki gvencelerini salayacak bir hukuk devleti mevcut olmaldr. Drdncs, yeni demokratik hkmet tarafndan kullanlmaya elverili bir devlet brokrasisi bulunmaldr. Beincisi, kurumsallam bir ekonomik toplum mevcut olmaldr Demokratik pekimenin bu be alannn herbirinde, Trkiye, bazlar demokratik pekimeyi kolaylatracak, bazlar da gletirecek nitelikler sergilemektedir. leyen bir devlet bakmndan Trkiye, Osmanl dneminden gnmze kadar yksek dzeyde bir devlet olma vasfna ve gl bir devlet geleneine sahip olmutur Bununla birlikte, lerin ortalarndan itibaren bu devlet olma vasf, Krdistan i Partisi (PKK) bayra altnda rgtlenmi nisbeten kk fakat militan ve iddet yanls ayrlk bir Krt grubunun tehdidi ile karlamtr. Hr ve canl bir sivil toplumun varl konusunda Trkiye, komnizm sonras demokrasilere oranla karlatrmal bir avantaja sahiptir. Trkiyenin totaliter bir gemii olmamtr. Trkiyeyi ten ya kadar yneten tek-partili Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) rejimi, totaliter deil, otoriter nitelikteydi; dolaysyla snrl bir oulculua izin vermi ve sivil toplumun siyasal olmayan alandaki tm ifadelerini yasaklamaya teebbs etmemitir. Bununla birlikte dernekler, mesela snf esasna dayanan dernekleri yasaklayan hayli baskc bir kanuna tabi tutulmulard. Keza, larn ilk yllarnda birok nemli dernek, kendilerini kapatmaya zorlanmlard. da demokrasiye geile birlikte sivil toplum kurumlar srekli bir gelime gstermi, liberal Anayasasnn kabul de bu gelimeyi nemli lde hzlandrmtr. Buna karlk sivil toplum kurumlar, Milli Gvenlik Konseyi rejimi dneminde ciddi bir darbe yemi, Anayasas, siyasal partiler hari tm sivil toplum kurulularnn her trl siyasal faaliyetini yasaklad gibi, siyasal partilerle sendikalar, dernekler, kooperatifler ve meslek kurulular arasnda her trl ibirliini men etmitir. Anayasann bu baskc hkmleri, Anayasa deiiklikleriyle kaldrlmtr; aslnda bu tarihten nce de, sivil toplum kurulularnn saysndaki ve faaliyetlerindeki art, bu hukuki snrlar zorlamaya balam bulunuyordu. Bugn sivil toplum, siyasal sylemin nemli bir unsuru haline gelmi bulunmaktadr. Gene de, en iyi artlar altnda bile sivil toplum kurulular, gl bir devlet gelenei ve bu kurululardan pek az katk salayan ar derecede merkezilemi bir karar alma mekanizmasyla mcadele etme durumundadrlar. Siyasal topluma gelince Trkiyenin, Osmanl mparatorluunun son onyllar ve Cumhuriyetin ilk yllar hesaba katlmasa bile, yarm yzyl akn bir ok-partili hayat deneyimi vardr. Huntingtonun ifade ettii gibi, daha nceki demokratik deneyim, bunun hi olmamasna oranla, nc dalga demokrasilerinin pekimesine daha elverilidir. Bu nermeyi genileterek, daha uzun ve daha yakn bir demokrasi deneyiminin, daha ksa ve daha uzak bir deneyime oranla demokratik pekimeye daha elverili olduunu varsaymak, akla yakndr Bu kriterlere gre Trkiyenin kere kesintiye uram dahi olsa uzun demokrasi deneyimi, demokratik pekimeyi kolaylatracak bir durum saylabilir. Teknik olarak Trkiye, bir nc dalga demokrasisi deil, bir ikinci dalga demokrasisidir. Bununla birlikte, Beinci nitede aklanaca gibi, halen Trk parti sistemi, oynaklk, paralanma, kutuplama ve siyasal partilerin rgtsel glerinde genel bir zayflama gibi ciddi sorunlarla kar karyadr.

Pekimi bir demokrasinin vazgeilmezleri: sivil toplum, siyasal toplum, hukuk devleti, devlet brokrasisi ve ekonomik toplum.

Oynaklk: Partilerin oylarnda bir seimden dierine gzlemlenen deiimlerin tmdr. Paralanma: Oylarn ok sayda parti arasnda ar derecede dalmasdr. Kutuplama: Partiler arasndaki ideolojik farklarn artmasdr.

Trk Siyasal Hayat

Trkiye, nisbeten uzun bir anayasaclk ve hukuk devleti geleneine sahip olmas itibariyle de, birok yeni demokrasiye oranla karlatrmal bir stnle sahiptir. Hukuk devleti geleneinin kkeni, sultann tebasna can, mal ve rz gvenlii salayan ve din ayrm gzetilmeksizin btn tebann kanun nnde eitliini kabul eden Tanzimat Fermanna kadar kmaktadr. Keza Osmanl mparatorluu, da ksmen seilmi bir yasama meclisine sahip bir anayasa ilan eden ilk Mslman ounluklu lke olmutur. Anayasa de uygulanmaktan alkonulmu olmakla birlikte, de yeniden yrrle konulmu ve mparatorluun yklna kadar yrrlkte kalmtr. Cumhuriyetin tek-partili yllarnda bile, bir anayasal devlet grnts zenle korunmu, olaanst mahkemelere ancak ar kriz dnemlerinde bavurulmutur. Tek-partili seimler dzenli olarak yaplm ve Trkiye Byk Millet Meclisi, uygulamadaki rol yksek parti liderlerinin kararlarn onaylamaktan ibaret kalsa bile, byk sayg grmtr. ve Anayasalar gl ve bamsz bir Anayasa Mahkemesi kurmu, yarg organnn bamszln tanm ve btn hkim ve savclar iin i ve maa gvenceleri salamtr. Hkim ve savclarla ilgili tm personel ve disiplin ilemleri, ounluu yksek mahkemelerce aday gsterilen ve Cumhurbakannca atanan hkimlerden oluan Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan yaplmaktadr. Bununla birlikte Trk yarg sistemi tmyle sorunsuz deildir. Mahkemelerin yava almas, hakl ikayetlere yol amakta ve bazen Mafya tipi zmleri tevik etmektedir. Hukuk devleti asndan tartmal konumda olan Devlet Gvenlik Mahkemeleri, anayasa deiiklii ile sivilletirilmi, anayasa deiiklii ile de tmden kaldrlmtr. Gvenlik gleri ile ilgili ikence ve kt muamele iddialar, son yllarda ciddi lde azalm olmakla birlikte, tamamen ortadan kaldrlabilmi deildir. Yargnn siyasallat, devletin yksek menfaatleriyle atr grndnde bireylerin temel hak ve hrriyetlerinin korunmasna gereken zeni gstermedii, gnmzde sk sk ileri srlen iddialardr. Kullanlabilir bir devlet brokrasisine gelince, Trkiye Cumhuriyetine Osmanl mparatorluundan, aklc-hukuki brokratik normlarn egemen olduu gl ve merkeziyeti bir brokratik devlet miras kalmtr. Gerekten, devletin kt (output) yaplar (kamu brokrasisi, silahl kuvvetler, polis ve mahkemeler) o derece kurumsallamlardr ki, devlet mekanizmasnn bu ar lde geliimi, Trk siyasal kltrndeki gl devlet gelenei ile birlikte, daha dengeli devlet-sivil toplum ilikilerinin ortaya kmasn engelleyebilir. ddia edilebilir ki, yalnz siyasal kurumsallamann eksiklii deil, devlet mekanizmasnn ar kurumsallamas ve onun yannda girdi yaplarnn (siyasal partiler ve menfaat gruplar) yeterince kurumsallamamas da, demokratik pekime mitlerini zayflatabilir Son olarak, bir ekonomik toplumun varl asndan da Trkiye, komnizmsonras demokrasilere oranla karlatrmal bir stnle sahiptir. Modern pekimi bir demokrasinin ne komuta ekonomisinde ne de saf bir piyasa ekonomisinde mevcut olduunu ileri sren Linz ve Stepan, u sonuca varmlardr: modern pekimi demokrasiler, devletle piyasa arasnda arac rol oynayan ve bizim ekonomik toplum olarak adlandrdmz bir dizi sosyo-politik biimde yaratlm ve sosyo-politik biimde kabullenilmi kurallara, kurumlara ve dzenlemelere gerek gsterir. En liberal piyasa artlar altnda bile piyasalar, irketler kanunlarna; borsalarn dzenlenmesine; arlk, l ve ieriklere ilikin dzenlenmi standartlara; ve gerek kamusal gerek zel mlkiyeti koruyan hkmlere muhtatr. Btn bunlar devlete ekonomide bir rol tannmasn gerektirir Trkiye ekonomisi her za-

1. nite - Giri

man iin geni bir kamu sektrnn zel teebbslerle birlikte bulunduu bir karma ekonomi olmu; dolaysyla bir ekonomik toplum her zaman mevcut bulunmutur. Tek-parti rejiminin ( - ) devletilii, zel teebbs kart bir ideoloji olmayp, sadece, zellikle zel sermayenin yetersiz olduu veya yatrmda isteksiz davrand alanlarda, devletin sanayilemeye nclk etmesi anlamn tamtr. Demokrasiye geiten sonra zel sektr srekli olarak bym ve lerde ekonominin ynetiminde piyasa glerinin roln arttran nemli admlar atlmtr. Bununla birlikte devlet, hl, zel sektrn nisbeten kk katklaryla, ekonomik politikalarn kararlatrlmasnda hkim bir rol oynamaktadr. Bunun, Yedinci nitede tartlaca gibi, sivil toplumun geliimi zerinde olumsuz etkileri mevcuttur. imdi daha sonraki nitelerin bir zetine geecek olursak, kinci nite, Trkiyedeki demokrasiye gei (ya da yeniden gei) olayn ve buna denk den knty tahlil etmektedir. CHPnin yerleik otoriter tek-parti rejiminden demokrasiye ilk gei, ile arasnda gereklemi ve muhalefetteki Demokrat Partinin (DP) 14 Mays serbest seimlerindeki zaferi ile sonulanmtr. DP hkmetinin ten sonra gitgide otoriter tedbirlere bavurmas nedeniyle, iktidarla CHP muhalefeti arasndaki ilikiler hzla ktlemitir. On yllk DP iktidar, 27 Mays askeri mdahalesiyle son bulmutur. Ynetimi ele alan askeri konsey (Milli Birlik Komitesi) muhalefetteki siyasal partilerle ibirlii halinde yeni ve demokratik bir anayasa hazrlam ve Ekim parlmento seimleriyle yeniden demokrasiye geilmesinin artlarn denetlemitir. Trkiyenin ikinci demokrasi deneyimi, 12 Mart de muhtral bir darbe yoluyla kesintiye uram ve silahl kuvvetler, hkmeti istifaya zorlayarak onun yerine partiler-st ya da teknokratik bir hkmeti greve getirmilerdir. Bununla birlikte mdahalesi, parlmentoyu feshetmi veya siyasal partileri yasaklam deildir. Bu ara dnem, parlmento seimleri ile sona ermitir. sonras dneme damgasn vuran, gitgide artan youn siyasal kutuplama ve ar sol ve ar sadaki gruplarn giritikleri geni apl siyasal iddet eylemleri olmutur. 12 Eyll askeri mdahalesi bu kaotik duruma son vermi ve Milli Gvenlik Konseyi (MGK) rejimi ad altnda yeni bir askeri ynetim dnemini balatmtr. MGK ynetimi, kendisinin zenle denetledii artlar altnda yaplan Kasm parlmento seimleri ile sona ermitir. kinci nitedeki temel iddialardan biri, Trkiyedeki her demokrasiye gei olaynn (, ve ) demokrasiye geilerin reform trne uygun nitelikler taddr. Reform yolunda gei sreci, otoriter iktidar sahipleri tarafndan balatlp denetlenmekte ve bu, ortaya kan demokratik rejim bakmndan nemli sonular dourmaktadr. nitedeki dier bir nemli iddia, demokrasinin kntsn (zellikle ve kntlerini) aklayan en kuvvetli deikenin, siyasal elitlerin davranlar, yani youn elit kutuplamas ve nde gelen politikaclarn uzlamaz tutumlar olduudur. nc nite, ve askeri mdahalelerini izleyen anayasa yapm srelerinin ve bu srelerin rn olan anayasalarn tahliline ayrlmtr. Bu sreler, askeri mdahalelerin sonrasnda siyasal glerin dengesi ve silahl kuvvetlerle sivil siyasal gler arasndaki ilikiler konusunda bir perspektif salamaktadr. Keza, anayasa yapm biimi, bu srecin sonucu olan anayasalar derinden etkilemekte ve bu da, yeni doan demokratik rejim bakmndan nemli sonular yaratmaktadr. nitede, anayasa yapm srelerinin dlayc veya yar-dlayc niteliinin (birinci sre eski Demokrat Partilileri, ikincisi ise btn siyasal partileri dlam-

Trk Siyasal Hayat

tr), anayasalar halk gzndeki meruluktan yoksun brakarak, doan demokratik rejimlerin istikrarn olumsuz ynde etkiledii ileri srlmektedir. Drdnc nite siyasal partileri ve parti sistemlerini teorik ve karlatrmal adan ele almaktadr. Trk siyasal partilerinin ve parti sisteminin anlalmas bakmndan gerekli olduunu dndmz bu nitede, siyasal partilerin douu ve geliimleri, parti tipleri, partilerin demokratik bir siyasal sistemdeki fonksiyonlar, devlet ynetimindeki rolleri ve parti sistemleri ele alnacaktr. Beinci nitenin konusu, Trkiyedeki siyasal partiler ve parti sistemidir. deki ilk demokrasiye geiten bu yana, Trkiyenin politikas, byk lde parti politikas olmutur. - dneminin iki-parti sistemi, askeri mdahalesini takiben, ksmen nisbi temsil sisteminin kabul, ksmen de toplumun gitgide karmaklamasnn ve farkllamasnn sonucu olarak, bir ok-parti sistemine dnmtr. Trkiyenin ikinci demokrasi deneyiminin son yllar, parti sisteminin giderek artan lde oynaklamasna, paralanmasna ve kutuplamasna tank olmu ve bu da, dier faktrlerin de katksyla, demokrasinin ylndaki kntsn etkilemitir. MGK rejimi, daha ideolojik nitelikteki kk partileri yarmadan dlayaca ve bir iki-parti (olmazsa, bir -parti) sistemini yarataca midiyle, yksek lke ve seim evresi barajlar getirerek, parti sistemini yeniden yaplandrmaya teebbs etmitir. ve seimleri, gerekten de bir tek parti (Anavatan Partisi) iktidar yaratmtr. Parti sistemi, den sonra yeniden paralanma eilimine girmitir. larda parti sisteminin oynaklk, paralanma ve kutuplama dzeyi gene ar lde ykselmitir. ve seimlerinin yaratt nisbeten istikrarl tablonun devam edip etmeyeceini bugnden kestirmek gtr. Beinci nite, ayrca Trk siyasal partilerinin genel rgtsel niteliklerini ve balca siyasal partilerin temel zelliklerini tartmaktadr. Altnc nite, Trk siyasal hayatnn baka bir nemli aktr olan silahl kuvvetleri ele almaktadr. tan bu yana ordu, sadece defa dorudan doruya mdahalede bulunmakla kalmam, askeri ynetimleri izleyen sivil hkmetler dnemlerinde de nemli bir siyasal rol oynamtr. ktidar terk etmeye hazrlanan askeri rejimlerin ve Anayasalar ile elde ettikleri k garantileri ordunun siyasal etkisini glendirmi ve korunmasna yardmc olmutur. Bu tr garantiler, silahl kuvvetlere sivil hkmetler karsnda belli vesayet yetkileri, mahfuz alanlar ve byk bir zerklik salamak suretiyle, onlarn siyasal iktidarda nemli bir pay sahibi olmalarna yol amaktadr. Bu da, demokrasinin pekimesini gletiren faktrlerden biridir. Yedinci nite, sivil toplumun geliimini ve politika yapmndaki etkisini incelemekte, zellikle i evrelerinin menfaatleri, siyasal liderlik ve devlet aygt arasndaki ilikiler zerinde durmaktadr. Bu nitede sivil toplumun hkmetten ne lde hesap sorabildii konusuna da deinilmitir. nitede ele alnan dier bir konu da, sivil toplumun dinamiklerinden doan, fakat demokratik pekimenin nnde bir engel oluturan iki olgu, yani siyasal slamn ve Krt milliyetiliinin ykseliidir. Her iki olgu, Trkiye Cumhuriyetinin liklik, milllik ve niterlik gibi baz temel niteliklerinin yeniden tanmlanmas sorununu gndeme getirmektedir. Sekizinci sonu nitesi, Trkiyede demokrasinin pekimesi konusunda bir bilano sunmakta ve Trkiyenin yeni demokrasiler arasndaki yerini tartmaktadr. Trkiye dier rnek olaylara ne lde uymaktadr? Benzerlikler ve farklar nelerdir? Trkiye rnek olayn aklayabilmek iin yeni bir demokrasi tipine ihtiya var mdr? Bu sonuncu noktaya ilikin olarak, Guillermo ODonnelln delegasyoncu

1. nite - Giri

demokrasi kavramnn Trkiyeye uygulanabilirlii tartlmaktadr. ODonnelln Latin Amerika deneyimi temelinde oluturduu model, ne pekimi (kurumsallam) ne de yakn bir kme tehlikesine mruz olan bir demokrasiyi anlatmaktadr. Bunun balca zellikleri, ar lde kiisellemi bir liderlik stili, zayf siyasal kurumlar (zellikle siyasal partiler) ve yatay hesap verebilirliin (yani yasama organlar ve mahkemeler gibi dier zerk kurumlara hesap verebilirlik) yokluudur. 19 Sonu blmnde Trkiyenin, Latin Amerikann delegasyoncu demokrasileri ile baz nemli zellikleri paylat ileri srlmektedir.

10

Trk Siyasal Hayat

Yararlanlan ve Bavurlabilecek Kaynaklar

2
Amalarmz

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkiyede yllar arasnda demokrasiye gei srecinin ne ekilde gerekletiini aklayabilecek, Demokratikleme srecini kesintiye uratan , ve askeri mdahalelerinin nedenlerini ve aralarndaki farkllklar saptayabilecek, Demokratik ynetimin krizlerini , ve yllarnda yaanan askeri darbelere bal olarak aklayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Demokrasi Otoritarizm Yarmac Siyaset Szlemeli Gei Liberal Demokrasi Milli Birlik Komitesi Milli Gvenlik Konseyi Meclis Aratrma Komisyonu Memorandum

erik Haritas
DEMOKRASYE GELER TEK-PART YNETMNDEN DEMOKRASYE GE () ASKER YNETMLERDEN DEMOKRASYE GELER (, , ) DEMOKRATK REJMN KRZLER VE KLER (,,)

Trk Siyasal Hayat

Karlatrmal Bir Perspektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

Karlatrmal Bir Perspektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

DEMOKRASYE GELER Tek-Parti Ynetiminden Demokrasiye Gei ()

Trkiyede ile yllar arasnda demokrasiye gei srecinin ne ekilde gerekletiini aklamak.

ncelenen dnemde gerekleen demokrasiye gei olgusu (, ve ) iinde ilki, yirmi yldan fazla sren yerleik bir tek-parti(CHP) rejiminin sona erii nedeniyle, gerek teorik, gerek pratik adan bunlarn en nemlisidir.2 Otoriter bir rejimden yarmac politikaya bu gei, bir kopma olmakszn gereklemesi ynnden, ok istisnai nitelik tamaktadr. Aksine bu olgu, gei srecinin nceki otoriter rejimin iktidar sahiplerince balatld ve denetlendii reform yolunun iyi bir rneidir.

Kopma (Ruptura): Yrrlkteki kurumsal dzenlemelerden an bir koputur.

14

Trk Siyasal Hayat

smet nnnn Demokrat Partinin programna kar hassas olduu noktalar: Laiklik, D politika, lkretimin yaygnlamasdr.

CHP ynetiminde liberalleme iaretleri, daha nce de baz izler olmakla birlikte, ylnda grlmeye balad. Cumhurbakan ve CHP lideri smet nn, Kasm te Trkiye Byk Millet Meclisinde yapt konumada u szleriyle yeni havay cesaretlendirdi: daremiz btn mnsyla halk idaresidir. Bu idare, demokrasi prensiplerini Trkiyenin bnyesine ve hususi artlarna gre tekml etirmektedir.3 nnnn 19 Mays tarihli konumas, daha da tevik edici niteliktedir: Memleketimizin siyasi idaresi cumhuriyetle kurulan halk idaresinin her istikamette ilerlemeleri ve artlaryla gelimeye devam edecektir. Harp zamanlarnn ihtiyatl tedbirlere lzum gsteren darlklar kalktka memleketin siyaset ve fikir hayatnda demokrasi prensipleri daha geni lde hkm srecektir.4 Mays ve Hazirannda Mecliste hkmetin sunduu toprak reformu tasars zerinde youn ve ateli tartmalar yaand; bu, yirmi yldan bu yana, normalde uysal kalm olan Mecliste yaanm ilk gerek ve uzun sren atmayd. Gerekten tasar, ancak nnnn kiisel mdahalesi ile kabul ettirilebildi. Aa yukar ayn zamanlarda drt CHP milletvekili, parti tznn ve baz kanunlarn demokratik ilkelere uygun ekilde deitirilmesini olduka genel ifadelerle neren bir nergeyi CHP Meclis grubuna sundular. nerge CHP grubunca reddedildi ve imzaclarn eletirileri basnda devam ettirmeleri zerine (Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltan) partiden ihra edildiler. Drdnc imzac Celal Bayar da, buna kar partiden ve milletvekilliinden istifa etti. nnnn 1 Kasm Meclis konumas, demokratikleme bakmndan ak bir yeil k olarak yorumland. nn unlar sylyordu: Demokratik karakter btn cumhuriyet devrinde prensip olarak muhafaza olunmutur. Diktatrlk prensip olarak hibir zaman kabul olunmadktan baka, zararl ve Trk milletine yakmaz olarak daima itham edilmitir. Bizim tek eksiimiz hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr. Bu yolda memlekette gemi tecrbeler vardr. Hatta iktidarda bulunanlar tarafndan tevik olunarak teebbse giriilmitir. ki defa memlekette kan tepkiler karsnda teebbsn muvaffak olamamas bir talihsizliktir. Fakat memleketin ihtiyalar sevkiyle hrriyet ve demokrasi havasnn tabii ilemesi sayesinde baka siyasi partinin de kurulmas mmkn olacaktr. nn, ayn konumasnda CHP iindeki muhalifleri ayr bir parti kurmaya tevik edecek nitelikte unlar sylemektedir: Bir siyasi kurul iinde prensipte ve yrtmede arkadalarna taraftar olmayanlarn hizip eklinde almalarndan fazla, bunlarn, kaanatleri ve programlar ile aktan durum almalar, siyasi hayatmzn gelimesi iin daha doru yol, milletin menfaati ve siyasi olgunluu iin daha yapc bir tutumdur.5 Bu cesaretlendirici demeten az sonra, 7 Ocak da drtl nergenin sahipleri, Celal Bayarn liderliinde Demokrat Partiyi (DP) resmen kurdular. Kurulu dilekesinin hkmete verilmesinden nce Bayar, partinin programn onay iin nnye sundu. nn, konuda duyarl olduunu belirtti: devletin lik niteliinin korunmas, d politika ve ilkretim seferberlii. Bayar bu konularda mutabk olduklarn belirtince, nn onayn vermekte tereddt etmedi.6 Aslnda daha nce de, 18 Temmuz tarihinde, zengin bir sanayici olan Nuri Demira, Milli Kalknma Partisi ad altnda bir parti kurmutu. Bu parti kamu oyunda pek fazla dikkat ekmi olmamakla beraber, kuruluuna izin verilmesi, hkmetin muhalefet partilerini kabul etmekte istekli olduunu gsteriyordu.7

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

15

zleyen aylarda yerel DP rgtleri lkede hzla yayld. 10 Mays da toplanan CHP Kurultay, kendisini yeni siyasal rekabet artlarna uyarlamak amacyla parti tznde baz deiiklikler yapt. Kurultay, snf esasna dayanan dernek ve siyasal partilerin kurulmas zerindeki yasan kaldrlmasna, yrrlkteki iki dereceli seimin yerine tek dereceli seimin kabulne, parti liderinin mr boyu grev yapmayp Kurultaylarca seilmesine, gerek bir muhalefet partisinin ortaya kmas sonucunda varlk sebebini kaybetmi olan Mstakil Grupun kaldrlmasna, ve gelecek TBMM seimlerinin normal zaman olan yerine da yaplmasna karar verdi.8 Trkiyenin siyasal tarihindeki ilk gerek anlamda yarmac seimler, 21 Temmuz da yapld. Enerjik bir kampanya yrten DP, CHPnin sandalyesine karlk 62 sandalye elde edebildi; bamszlar da 7 milletvekillii kazandlar.9 Demokratlar, seimlerde geni lde hile yapldn iddia etmekle birlikte, bunun gerek derecesini belirlemek g grnmektedir. Bu atmann sonucu olarak DP dnemi boyunca, seim srecinin daha da demokratikletirilmesini, balca taleplerinden biri haline getirmitir. seimlerinin, tartmal dahi olsa, demokratikleme yolunda nemli bir adm oluturmasna ramen, bunu izleyen gei sreci ne kolay ne de abuk olmutur. CHPnin, Austosundan Eyllne kadar babakan olan Recep Pekerin liderliindeki muhafazakr kadrolar, muhalefet partisinin faaliyetleri zerindeki kstlamalarn kaldrlmasna istekli deillerdi. Peker, en iyi ihtimalle, ok daha tedrici bir geii ho grebilirdi. te yandan, DP iinde arlar ad verilen bir grup, hkmetin niyetlerine gvenmiyor ve Meclisten ekilerek halk arasnda propaganda faaliyetine arlk verilmesini savunuyordu (sine-i millete dnmek). Bu da, CHP iinde biroklarna, isyana kkrtma gibi grnyordu. Sonuta her iki parti de lml politikalar izlemeyi baardlar ve bu, aada aklanaca gibi, gei srecinin baarsna byk katkda bulundu. nnnn demokrasiye gl ball, muhtemelen gei srecindeki en nemli faktrd. Gerekten, ne zaman hkmetle muhalefet arasndaki ilikiler gerildiyse, nn, havay yumuatmak ve muhalefete gvence vermek iin ahsen mdahalede bulundu. Bunun en nemli rnei, 12 Temmuz de, Babakan Peker ve muhalefet lideri Bayar arasndaki konumalardan sonra yaynlad ve 12 Temmuz Beyannamesi olarak adlandrlan demetir. nn bu demete unlar sylyordu: htillci metodlar deil, hukuki metodlar kullanan bir muhafelet partisinin, iktidar partisi ile ayn ayrcalklardan yararlanmas gerekir. Bu noktada ben kendimi, devlet bakan olarak her iki partiye kar eit derecede sorumlu sayyorum Hkmetin kanun ve dzeni srdrme sorumluluu bir gerektir, ancak onun kanunlara uygun ekilde kurulmu btn siyasi partilere kar tarafsz tutumu, siyasal hayatn temel gvencesidir Muhalefet, iktidar partisinden korkmakszn gvenlik iinde alacaktr. dare, muhalefetin sadece kanunlarla kendisine verilen haklar talep ettiini gznnde bulunduracak, vatandalar da hkmet yetkilerinin partilerden birinin ya da tekinin elinde bulunmasn gven ve sknetle karlayacaklardr. Bu hedefin nndeki engeller, esas itibariyle psikolojiktir ve ben, bunlar yenmek iin, muhalefet ve hkmet liderlerinden gerek ibirlii talep ediyorum
SIRA SZDE 12 Temmuz Beyannamesi Trkiyenin demokrasiye gei srecinde bir dnm noktas olarak grlebilir mi? Tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

16
Ilml: Siyasette kktenci, hzl bir dnmden yana olmayan, ar grler arasnda ortalama bir gr savunan kii, parti ya da rgttr. Liberal: Siyasi alanda bireysel zgrlklerin gelitirilmesinden;ekonomid e ise zel giriime dayal, devletin mdahale etmedii bir ekonomik dzenden yana olan kii ya da partilerdir.

Trk Siyasal Hayat

12 Temmuz Beyannamesi, gei srecinde bir dnm noktasyd. Az zaman sonra Peker, nn ile uyumazlklar ve CHP iindeki (Otuzbeler ad verilen) lml ya da liberal bir grubun artan muhalefeti nedeniyle, babakanlktan istifa etti. Yerine, 10 Eyll de daha lml olan Hasan Saka atand. Peker, 17 Kasm - 4 Aralk tarihindeki Yedinci CHP Kurultaynda nnye son bir defa meydan okuduysa da, kesin bir yenilgiye urad; genel bakanlk iin, nnnn oyuna karlk ancak 25 oy alabildi Saka hkmeti, 16 Ocak da yerini emseddin Gnaltay hkmetine brakt. Gnaltay hkmetine liberaller hkimdi ve dzenli bir gei nndeki son engeller onun babakanl srasnda kaldrld. En nemlisi olarak seim kanunu, ubat de, Demokratlarn isteklerini byk lde karlayacak ekilde deitirildi ( sayl Kanun). Yeni kanun, gizli oy, ak saym ve dkm ve seim srecinin yargsal denetimi ilkelerini getirdi; ancak yeni seilen milletvekillerinin seim tutanaklarnn onaylanmas konusunda niha yetki, TBMMnde kald. Yeni kanuna gre yaplan 14 Mays seimlerinde Demokratlar, CHPnin yzde oyuna ve 69 sandalyesine (yzde ) kar, oylarn yzde ile sandalye (yzde ) kazandlar. Bylece gei sreci, iktidarn bar biimde muhalefete devredilmesiyle sonuland. Trkiyede ile arasndaki demokratikleme sreci, demokrasiye geilerdeki reform yoluna aynen uymaktadr Gei sreci, mevcut otoriter rejimin iktidar sahiplerince balatlm ve dikkatle denetlenmitir; bu sre, hibir kopma (ruptura) unsurunu iermemitir. Aksine, demokrasiye gei, iddete bavurulmakszn ve eski rejimin anayasal kurallar ierisinde gereklemitir; o kadar ki, Anayasasnn bir kelimesine dahi dokunulmamtr. Bunun sebebi, Kemalist rejimin pekimesinden nce kabul edilmi olan ve otoritarizm izleri tamayan Anayasasnn temeldeki demokratik nitelii olabilir. Liberallemenin zorunlu kld hukuk deiiklikler, daha nce deinilmi olan ve nisbeten nemsiz saylabilecek birka noktaya inhisar etmitir. te yandan Trkiyedeki gei, bir szleme yoluyla gei in (pactada) zelliklerini de tamamaktadr. Szleme ya da pakt, hkmet ve muhalefet liderleri arasnda, geiin artlar ve kurulacak rejimin temel ilkeleri zerinde az ok biimsel nitelikte balayc bir anlamay ifade etmektedir. Dolaysyla paktlar, genellikle, iktidarla muhalefet arasnda yaklak bir g eitliinin bulunduu durumlarda grlr. Trkiyede geiinde ise DP muhalefetinin hkmeti mzakere edilmi bir pakta zorlayacak gc yoktu; hkmet, silahl kuvvetlerin ve tm devlet aygtnn destei ile, gei srecinin her aamasn denetleyebilecek konumdayd. Gei srecinin pakt yolunu bir lde andrabilecek tek yn, seim kanunu zerindeki anlamayd. Dolaysyla Trkiye rnek-olay, reform yoluyla demokrasiye geiin ancak hkmetin muhalefetten daha gl olduu durumlarda mmkn olabilecei yolundaki hipotezi desteklemektedir. Trkiye rnek-olaynn destekledii baka bir hipotez, reform yoluyla demokrasiye geiin ancak her iki kampta da lmllarn (yumuaklk yanllar) arlardan (sertlik yanllar) daha gl olmalar halinde mmkn olabilecei hipotezidir. Samuel Huntingtonun ifade ettii gibi, tutucularn hkmete, arlarn da muhalefete hkim olmas halinde demokratikleme mmkn deildirReform yoluyla dnmlerde, hkmet koalisyonu iinde reformcularla tutucular arasndaki iliki temel nem tar; dnm, ancak reformcularn tutuculardan daha gl, hkmetin muhalefetten daha gl, lmllarn da arlardan daha gl olduu durumlarda gereklemitir Gerekten de lmllarla arlar arasnda byle bir atma, demokrasiye gei srelerinin ounda gzlemlenmektedir.

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

17

Trkiye rnek-olay da bu kurala ok iyi uymaktadr. CHP iindeki sertlik yanllarn Babakan () Recep Peker ve taraftarlar temsil etmi, nn ise lmllara nderlik etmitir. Muhalefet ierisinde Bayar ve yakn arkadalar lmllar temsil etmi, arlar ise ylnda partiyi terkederek yeni bir parti (Millet Partisi) kurmulardr. Millet Partisi (MP) liderleri, iktidara kar daha uzlamaz bir izgi izlemi ve DPyi muvazaa partisi (ibirliki parti) olmakla sulamlardr seimlerinde MP, oylarn ancak yzde 3n kazanm ve bir milletvekillii elde etmitir. DP liderliinin lml tutumu, gei srecinin baaryla sonulandrlmasndaki en nemli faktrlerden biridir. CHP iktidar, DP liderliini, Kemalist miras tehdit edecek bir kar-elit olarak deil, Kemalist elitin bir paras olarak alglamtr. Bayar Atatrkn yakn bir alma arkada, uzun yllar boyunca ekonomi bakan ve son babakanyd. nde gelen dier DP liderleri (Adnan Menderes, Fuat Kprl, Refik Koraltan) uzun sredir CHP milletvekilleriydi. da DPnin Cumhurbakanl aday olan Mareal Fevzi akmak, Atatrkn baka bir yakn alma arkada ve Cumhuriyet tarihinin hemen hemen tm boyunca Genelkurmay Bakanyd. CHP organ Ulus gazetesinin bayazar Falih Rfk Atayn u szleri, yeni muhalefet partisinin iktidarca nasl alglandn anlatmaktadr: Celal Bayarn Kemalizm davasna ve Trk devrim geleneklerine uygun bir muhalefet partisi kurmaya ve iletmeye muvaffak olmasn biz de en aa kendisi ve arkadalar kadar dilemekteyiz. Celal Bayar bizim partimizde fazileti, drstl ve lkclyle hret kazanmtr. Karmzda bu vasfta bir liderin muhalefet partisini kurmasndan memnun olmamak imkn var mdr?15 Reform yolu, ou zaman, iktidardaki reformcularla muhalefetin lmllar arasnda en azndan zmm bir uzlamay ierir CHP iktidarnn, hkim konumuna ramen, kendisine k garantileri salamak veya oluacak demokratik rejimde bir iktidar pay garanti etmek yolunda hibir teebbste bulunmam olmas ilgintir. Bu, CHP liderlerinin seimlerini kolayca kazanacaklar hususundaki inanlarndan kaynaklanm olabilir. Bu anlamda Trkiye rnek-olay, iktidar liderlerinin yanl hesaplarnn demokrasiye geilerde ou zaman nemli rol oynad yolundaki gzlemi dorulamaktadr. Trk seimleri, Huntingtonun srpriz seimler (stunning elections) kategorisinin iyi bir rneidir nny reform yolunu balatmaya sevkeden saikler zerinde eitli yorumlar vardr. Genel olarak u faktrden sz edilmektedir: Milletleraras artlar, Trk toplumundaki sosyo-ekonomik dnmler, ve mevcut otoriter rejimin mahiyeti. Birinci iddiaya gre, kinci Dnya Savanda demokrasilerin zaferi ve Trkiyenin Sovyet tehdidi karsnda Bat ile yaknlama ihtiyac, reform hareketinin hayati itici gcn oluturmutur Buna karlk, sekin ngiliz tarihisi ve Trkiye uzman Bernard Lewis unlar sylemektedir: Siyasal deiim lehinde direkt Amerikan etkisi olduu teorisini destekleyen hibir kant yoktur. Sylenebilecek en ok ey, bunlarn (milletleraras faktrler) elverili bir ortam yaratlmasna yardmc olduudurTrkiyenin yneticilerinin, srf yabanc bir devleti memnun etmek iin hkmet ekillerini deitirmeleri ve iktidar bir muhalefete teslim etmeleri muhtemel deildi. Bu liderler, balangta bilmeseler bile ksa zamanda anlam olmaldrlar ki, Trkiyede demokratik hrriyetlerin geniletilmesi veya kslmas, Washingtonun onlara yardm etme veya onlar terk etme karar zerinde ancak snrl bir etkiye sahip olacakt19

nnnn reform srecini balatmasndaki etken: Uluslararas konum, Trk toplumundaki sosyoekonomik dnmler ve var olan otoriter rejimin doasdr.

18

Trk Siyasal Hayat

Feroz Ahmad, u szlerle ayn gre katlmaktadr: Amerikann asl ilgilendii ey, demokrasi veya ok-partili siyaset deil, blgesel ve i istikrard. Ksa bir zaman sonra Dileri Bakan olacak olan Necmeddin Sadak en etkili Amerikan ve ngiliz devlet adamlaryla grmt ve onlarn gr buydu. Ortadounun istikrar hayati nem tayordu ve onlar, gl olduu srece rejimin niteliine itiraz etmiyorlard. Hatt parti politikasnn Trkiyeyi zayflatmasndan endie ediyorlard Baka bilim adamlar da, Trkiyedeki demokrasiye geii, CHP ynetimi altnda toplumda meydana gelen yapsal deiimlerle aklamaya almlardr. Buna gre CHPnin devletilii, zel teebbs kart bir ideoloji olmayp, tersine, bir altyap yaratmak, ucuz ara mallar salamak ve daha sonra zel sektrde ynetici konumuna geecek kadrolar yetitirmek suretiyle, ticaret ve sanayi sektrlerini yararlandrmtr. Ayn argmana gre, brokrasi ve ticari snflar bir noktaya kadar birbirleriyle geinebilmiler, fakat o noktadan sonra menfaat birlii bozulmutur. kinci Dnya Sava srasnda serveti kat kat artan burjuvazi, Savan sonunda devletin korumasna baml olmaktan km, hatta korumalar zincirlere dnmtrTicari snflar, gvenliklerinin ancak brokratlarn yerine gemekle salanabileceine kani olmulardr Oysa, o dnemde baz i basklarn olduu varsaylsa bile, bunlarn CHP liderliini byle bir karara zorlayacak boyutlara eritiini kantlayan ampirik veriler yoktur. Tek-parti ynetiminin sonuna gelindiinde Trk toplumunun daha ykseke bir sosyal farkllama ve karmaklk dzeyine erimi olduu dorudur. Ancak CHPnin, i evrelerini kendi siyasal elit kadrolarna dahil etmek veya bir toprak reformunun yardmyla yoksul kylleri mobilize etmek gibi baka seenekleri de vard. Meksika Kurumsal Devrimci Partisinin (PRI) deneyimi, pragmatik bir tek-partinin, yeni oluan gruplar bnyesine dahil etmek hususunda yeterli uyarlanabilme kabiliyeti gsterebileceini kantlamaktadr. DPnin programnda ekonomik liberalleme ile ilgili vaadler de bulunmakla birlikte, onun gerek sava slogan siyasal demokrasi, yani serbest ve drst seimler, geni kamu hrriyetleri, keyfi ve otoriter rejime son ve devlet brokrasisinin iktidarnn snrlandrlmas idi. Bu sorunlar, DP muhalefetince o derece vurguland ki, demokrasi kelimesi o yllarda hemen hemen sihirli bir kelime, her derdin devas gibi alglanmaya balad DPye geni fakat sosyal trdelikten yoksun bir ktle desteini kazandran, onun ekonomik liberalleme vaatlerinden ok, bu anti-otoriter, anti-brokratik, hrriyeti grnm olmutur. Dolaysyla, Trkiyede demokrasiye geiin ana sebeplerini, otoriter CHP ynetiminin mahiyetinde aramak daha dorudur. CHPnin ideolojik ve rgtsel nitelikleri, demokrasiye geii, Kemalist reformlarn beklenilmesi gereken bir doruk noktas haline getiriyordu. Trk tek-parti rejimi gerek ideolojik gerek rgtsel bakmdan, komnist ve faist tek-parti rejimlerinden ok, liberal demokratik gelenee yakn olmutur. CHP, bir ideolojiden ziyade, pozitivist-rasyonalist bir zihniyete sahipti Atatrk, bu ruhu gl biimde ifade etmitir: Trk milletinin yrmekte olduu terakki ve medeniyet yolunda, elinde ve kafasnda tuttuu meale, msbet ilimdirDnyada herey iin, medeniyet iin, muvaffakiyet iin en hakiki mrit ilimdir, fendir. lim ve fennin haricinde mrit aramak gaflettir, dallettir Kemalist ilkeler, somut ihtiyalara ve durumlara cevap olarak, eylem iinde olumutur. Dankwart A Rustowun gzlemledii gibi, Kemal Atatrk, Meksika, Rus ve smrgecilik kart devrimlerden bu yana anlald anlamyla, sosyal ve ekonomik deiime pek az ilgi duymutur. Onun iin ekonomik gelime ve snf

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

19

farklarnn azaltlmas, derinden hissedilen beeri adalet ve onur ihtiyalarndan ok, milli dayanmann ve milletleraras itibarn pratik gerekleriydi CHPnin doktrini, tam da bu arasal niteliinden dolay, rasyonel eletirilere ak kalmtr. Bir kez lik, cumhuriyeti, milli devlet, salam ekilde yerlemi grndnde, Kemalist hedeflerin yarmac bir siyasal sistem iinde daha iyi izlenip izlenemeyeceini sormak merulamtr. Baka bir ifadeyle, Kemalist reformlarn baars, tek-parti sisteminin uzun vdedeki meruluunu sarsmtr CHP doktrininin hibir unsuru, otoriter bir tek-parti rejimi iin srekli bir meruluk salamamtr. Maurice Duvergernin zl biimde aklad gibi, Trk tekparti sistemi, hibir zaman bir tek-parti doktrinine dayanmamtr. Tekeli resmi olarak tanmam, onu snfsz bir toplumun varl veya parlmanter ekimelere ve liberal demokrasiye son verme arzusu gibi sebeplerle hakl gstermeye teebbs etmemitir. Tekelden her zaman sknt, hatta neredeyse utan duymutur. Trk tek-partisinde bir sululuk duygusu vard Feroz Ahmad, bu gre u szleriyle katlmaktadr: Kemalistler, faizmle herhangi bir benzerlii inkr etmilerdir. Roma ve Berlindeki rejimlerin aksine, Ankara, liberal prensipleri ve ondokuzuncu yzyln ilerleme dncesini benimsemitir. Hukuk devletini ve anayasal devletin nemini kabul etmitir. Faizmin aksine, uygarln evrensellii inkr edilmemi; aklclk, bireycilik ve insanlarla etnik gruplarn temel eitlii reddedilmemitir. Kemalist rejim, yakn gelecekte kendi yerini alacak liberal bir siyasal ve ekonomik sistemin zeminini hazrlayarak, geici niteliini srdrmtr Otoritarizmin bu geici niteliini ve CHPnin sululuk duygusunu belki en iyi ifade eden, Atatrk ve nnnn u beyanlardr. Serbest Cumhuriyet Fkrasnn kurulmas grmeleri srasnda Atatrk, Fethi Okyara unlar sylemitir: Bugnk manzaramz aa yukar bir diktatrlk manzarasdr. Vaka bir meclis vardr. Fakat dahilde ve harite bize diktatr nazaryla bakyorlarHalbuki ben Cumhuriyeti ahsi menfaatlerim iin yapmadm. Hepimiz fniyiz. Ben ldkten sonra arkamda kalacak messese bir istibdad messesesidir. Ben ise millete miras olarak bir istibdad messesesi brakmak ve tarihe o suretle gemek istemiyorum nn, demokrasiye geiten yllar sonra ayn duyguyu u ekilde ifade etmiti: Etrafmzdaki memleketlerin serbest seimler yaptklarn grr ve utancmdan odamn duvarlarna bakamazdm Maysnda nn, CHP iinde yldz ykselen bir milletvekili olan ve onun demokratikleme giriimlerini kuvvetle destekleyen Nihat Erime unlar sylemiti: Bizim imdiki sistemimiz bataki ahsa dayanmaktadr. Bu trl idareler ekseriya pek parlak balar, hatt bir sre parlak devam eder. Fakat bunun sonu yoktur. Bataki ahs sahneden ekildii zaman nasl bir akibetle karlalaca bilinemez. Tek parti rejimleri normal demokrasi usulleri ile idare ekline intikal edemedikleri, hi deilse bu zaruri olan intikali tam zamannda yapamadklar iin yklmtr. Ykntnn arasnda da birok zahmetlerle meydana getirilen birok eserin hepsi heba olmutur. Memleketimizi byle bir akibetten korumalyz. Ciddi ve esasl murakabe ve muhalefet sistemlerine sratle gemeliyiz Ben mrm tek parti rejimi ile geirebilirim. Ama, sonunu seafoodplus.info sebepten vakit geirmeksizin ie girimeliyiz rgtsel adan da CHP, modern totaliter bir ktle partisinden ok, eski tip bir kadro partisine benziyordu. Juan J. Linz, otoriter bir sistemde partinin fonksiyonel nemini lmeye yarayan bir dizi gsterge saymaktadr:

20

Trk Siyasal Hayat

elit arasna katlmadan nce partide aktif grevde bulunmu yksek grevlilerin says; ye saylar; parti btesinin gsterdii faaliyet dzeyi; tahrik ve propaganda faaliyetleri; parti grevlilerinin sahip olduklar prestij ya da iktidar; dier kurumlarda parti hcrelerinin veya temsilcilerinin varl; eitim merkezlerinin nemi; parti organlarna ve yaynlarna verilen nem; parti hizipleri ierisinde ideolojik polemiklerin canll Bu kriterlerin ouna gre CHP, pek gl bir tek-parti gibi grnmemektedir. Daha nce deindiim gibi CHP, sistematik bir doktrin alama giriiminde bulunmam, parti rgt genellikle pasif kalmtr. Bizim amzdan belki en nemli olan, CHPnin hibir zaman bir ktle mobilizasyonu partisi haline gelmemi olmasdr. CHP, merkezde resmi brokratik elitin, tarada da mahalli erafn egemenliindeki bir kadro partisi olarak kalmtr. Parti liderlii, partinin halk tabann geniletmek ya da kyl ktlelerinin desteini kazanmak konusunda fazla aba harcamamtr; bunun yerine, Batllam ve iyi eitim grm olan bir elit grup zerinde younlamtr Ksacas, CHPnin ne rgtsel ne ideolojik nitelikleri, srekli bir otoriter rejimi destekleyici nitelikteydi. Trkiyede yllarndaki demokrasiye gei, eski rejimin niteliinin, geiin tr ve sonucu zerinde etkili olaca hipotezini desteklemektedir CHP ynetiminin potansiyel adan demokratik karakteri, reform srecinin balatlmasn mmkn klm, bu da eski rejimle kurumsal bir kopma olmakszn demokrasiye geile sonulanmtr.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Trkiyede demokrasiye geiin temel nedenleri arasnda Cumhuriyet Halk Partisinin otoriter rejiminin grlmesinin ardndaki gerekler nelerdir? Tartnz.
DNELM Askeri Ynetimlerden Demokrasiye Geiler (,,) S O R U
AM A

DNELM S O R U

DKKAT

Demokratikleme srecini kesintiye uratan , ve askeriK mdahalelerinin nedenlerini ve aralarndaki farkllklar DK AT saptayabilmek.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

T E L EortakY O N lerin V Z noktalar:

Mdahaleleri yapan asker Yeni anayasa yaplrken etkili olmalar, Srekli< askeri rejim olmaktan kanmalar, N T E R N E T reformlar Demokrasi iin yapmalar ve ktidardan ayrlmalarnn bedelini garanti altna almalardr.

Askeri ynetimlerden demokrasiye gei, demokratik srecin askeri kesintisine denk dmektedir. Bunlardan mdahalesi, Anayasay askya almam, Meclisi kapatmam ve siyasal partileri yasaklamam olmas bakmndan, daha AMALARIMIZ ok, bir demokrasinin yeniden dengelenmesi sreci olarak grlebilir. 35 Bu olayda silahl kuvvetler, partiler-st ya da teknokratik bir hkmetin kurulmasn dayatmlarK ve T A P perde gerisinde gl siyasal etkilerini srdrmlerdir. Yeni onun hkmetten beklenen, skynetimin yardmyla siyasal iddet olaylarn sert ekilde bastrmak, yrtme organn glendirecek ynde anayasay deitirmek ve Anayasasnn O N verdii sosyal reformlar (zellikle toprak reformu) gerekT E L E V Z Y yer letirmekti. Ara dnem, normal zaman olan sonbaharnda yaplan parlamento seimleriyle sona erdi. deki yarm-darbeden farkl olarak ve askeri mdahaleleri, yNTERNET rrlkteki kurumsal dzenlemelerden tam bir kopuu iermitir. Her iki durumda da ordu, eskisinden hayli farkl siyasal rejimler yaratan yeni anayasalarn yapmnda byk siyasal rol oynamtr. (nite 3). Her iki durumda ordu, uzun sreli askeri rejimler kurmak istememi, nisbeten mkul bir sre iinde demokrasiye yeniden gemeyi amalamtr. Bizim amzdan daha nemlisi, her iki durumda da or-

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

21

du reform yoluyla demokrasiye gei srecini balatm ve geiin ekil ve artlarn dikkatle denetlemitir. Her iki durumda ordu, ynetimden ekilmesinin bedeli olarak nemli k garantileri elde etmitir (nite 6). Buna karlk, iki mdahale arasnda nemli farklar da vardr. mdahalesi, orta rtbeli bir grup subay tarafndan gerekletirilmi ve baarya ulalmas zerine darbeciler, DP hkmeti tarafndan emeklilik ncesi zorunlu izine gnderilen Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grseli ihtill komitesinin (Milli Birlik Komitesi, MBK) bakanlna getirmilerdir. Bunun aksine (ve )mdahalesi, silahl kuvvetlerin en yksek komuta kademesi tarafndan hiyerari zinciri ierisinde gerekletirilmitir. Bunun sonucu olarak, birinci askeri rejim srasnda, hkmet olarak ordu (MBK) ile kurum olarak ordu arasnda ciddi gr ayrlklar grlm, MBKnn kendi iinde de ekimeler meydana gelmitir. Bu ekimenin taraflar, demokrasiye mmkn olan en ksa zamanda dnlmesini (bu, pratikte, en byk rakibi DP kapatlm olan CHPye iktidarn devri anlamna geliyordu) savunan lmllarla, grnte radikal sosyal reformlar gerekletirecek uzun sreli bir askeri rejim kurmak isteyen radikallerdi. atma, radikallerin tasfiyesi ile sonuland ve bu da, sonbaharnda demokrasiye nisbeten hzla geilmesini salad. Bununla birlikte, hkmet olarak ordu ile kurum olarak ordu arasndaki gerilim, MBK iindeki radikallerin tasfiyesi ile sona ermedi. ylnda aktif grevde bulunan yksek rtbeli subaylar, MBKnin faaliyetlerini denetlemek amacyla, Silahl Kuvvetler Birlii (SKB) ad verilen gayr resmi bir emsiye rgt kurdular. ki oluum arasndaki ilikiler, Hazirannda MBKnin Hava Kuvvetleri Komutan General rfan Tanseli Washington askeri ataeliine tayin etme giriimiyle kriz noktasna ulat. SKBnin ltimatomu ve jetlerin Ankara zerinde umas, MBKni kararn geri almaya ve komuta kademesinde SKB tarafndan dayatlan deiiklikleri yapmaya zorlad Bylece, o andan itibaren gerek iktidar, SKB tarafndan kullanlmaya balad. Buna karlk dneminde ynetici askeri konsey (Milli Gvenlik Konseyi, MGK) silahl kuvvetlerin en yksek komuta kademesindeki be generalden olutu ve gerek MGK iinde, gerek MGK ile kurum olarak ordu arasnda kamu oyunun bilgisine ulaan bir atma yaanmad. ki askeri rejim arasndaki baka bir nemli fark, bu rejimlerin sivil siyasal glere kar olan tutumlarnda gzlemlenmektedir. MBKnin ( zellikle Komite iindeki hkim lml hizbin) ana muhalefet partisi CHP ile yakn ibirliinde bulunmasna karlk, MGK rejimi, hibir siyasal parti veya dier bir sivil siyasal kurumla ibirliinde bulunmamay tercih etti. Tersine, btn mevcut siyasal partileri yasaklad ve parlmento seimlerine yeni kurulmu partilerden sadece nn katlmasna izin verdi. ve te askeri rejimlerden her iki demokrasiye gei, Alfred Stepann ayrmna gre, hkmet olarak ordunun balatt yeniden demokratikleme hareketleriyle, kurum olarak ordunun balatt yeniden demokratikleme hareketleri arasndaki snr izgisi zerinde bulunmaktadr Her iki durumda da, yeniden demokratikleme sreci hkmet olarak ordu (MBK ve MGK) tarafndan balatlm, ancak plan, uzun sreli bir askeri rejimin kendi i birliine ve disiplinine zarar vereceine inanan kurum olarak ordu tarafndan da desteklenmitir. Trkiye deneyimi, ordunun nclnde gerekletirilen bir geiin, kurum olarak orduya tannan zerklik ve vesayet yetkileri gibi kurumsal izler brakmasnn muhtemel olduu hipotezini de desteklemektedir

22

Trk Siyasal Hayat

MGK rejiminin siyasal anlamdaki temel dzenlemeleri unlar olmutur: Siyasal partilerle sendikalarn, meslek odalarnn ve sivil toplum kurulularnn ilikisi yasaklanm, ii snfnn depolitize olmas salanmtr.

ki askeri rejim arasnda belki daha da nemli bir fark, onlarn izledikleri politikalarn niteliinde gzlemlenmektedir. darbesi, temel amacnn, sosyal ve siyasal yapda radikal deiiklikler yapmaktan ok, bir anayasa krizini zmek olmas asndan, arabulucu darbelere benziyordu. MBKnin yasama faaliyetleri, esas itibaryla, yeni bir anayasann, yeni bir seim kanununun ve az sayda dier kanunlarn yaplmasyla snrl kalmtr. MGK rejimi ise, sosyal, ekonomik ve siyasal yaplarn hemen her ynn ilgilendiren (bunlara, siyasal partiler, sendikalar, dernekler, meslek kurulular, niversiteler, radyo ve televizyon idaresi, yerel ynetimler, yarg organ, ve olaanst hal rejimleri dahildir) altyzden fazla kanun karmtr. Nisbeten ksa sreli oluu bir yana braklrsa, MGK rejimi, Latin Amerikada ve baka lkelerde kurulan brokratik otoriter askeri rejimleri andrmaktadr. Guillermo ODonnell ve dier yazarlar, Latin Amerikada yeni bir otoriter rejim tipi olarak brokratik otoriter rejimlerin ortaya knn, ithal ikamesine dayanan sanayileme politikalarnn baarszl ile balantl olduunu ileri srmlerdir Bu sanayileme stratejisinin ilk safhalar, milli sanayicilerle yeni domakta olan ehirsel ii snfn bir araya getiren halk (poplist) koalisyonlara vcut vermitir. Poplist koalisyonun her iki bileeni, bu genilemeci politikadan yarar salamtr: thal ikameci sanayicilere eitli yatrm tevikleri sunulmu ve bunlar, ithal kotalar, gmrk tarifeleri ve dviz kurlar yoluyla, yabanc rekabete kar gl ekilde korunmulardr; ehirli ii snf ise, i imknlar, sendikal haklar, sosyal yardmlar ve nisbeten yksek cretler gibi menfaatler elde etmitir; nk i pazarn bymesinin, ithal ikameci sanayilemeyi daha da canlandraca umulmutur. Ancak, ithal ikameci sanayilemenin bu ilk ve kolay safhas ksa zamanda sona ermitir. pazarn geliiminin snrlarna ulaldnda, verimsiz ve milletleraras rekabete elverili olmayan milli sanayiler, gerekli dviz girdilerini salayamaz olmutur. Bylece, ithal ikamesi temeline dayanan ekonomiler, demeler dengesi aklar, dviz ktlklar, dk veya negatif byme oranlar, enflasyon ve isizlik gibi ciddi sorunlarla kar karya kalmlardr. Ekonomik kriz ise, halk sektrnn (sanayi iileri snf) radikallemesine ve siyasal kutuplamann artmasna yol amtr. Bu kriz sonucunda ordu nclnde iktidara gelen brokratik-otoriter rejimler, ekonomik yapy daha serbest piyasaya ve ihracata ynelik ynde deitirmek ve halk sektrnn siyasal katlma olanaklarn snrlandrarak bu sektr pasif hale getirmek suretiyle, sorunu zmeye almlardr. Trkiyede de MGK rejimi, Latin Amerikadaki benzerleri gibi, ithal ikameci politikalarn baarszl sonucunda ortaya kan yksek enflasyon oranlar, ara ve tketim mallarnn yokluu ve ciddi bir dviz skntsnn belirledii derin bir ekonomik kriz dnemini izlemitir. Latin Amerikada olduu gibi bu kriz, DP ve APnin (Adalet Partisi) yaratt poplist koalisyonun sonunu getirmi, ehirli ii snfnn radikallemesine ve orta snflar iinde de komnizm korkusu nedeniyle otoriter eilimlerin glenmesine yol amtr. Gene Latin Amerikadaki benzerleri gibi MGK rejimi, bir yandan halk sektrnn mobilizasyonunu snrlandrrken, bir yandan da ekonominin temellerini ithal ikamesinden ihracatn tevikine evirmeye ynelik politikalar izlemitir. Gerekten, Anayasasnn ve MGK dneminde karlan dier kanunlarn analizi unu aka gstermektedir ki, MGK rejiminin temel amalarndan biri, ii snfn demobilize etmek ve tm toplumu siyasetten uzaklatrmak olmutur. Bu amala, siyasal partilerle, sendikalar, dernekler ve meslek kurulular gibi dier sivil toplum kurumlar arasnda her trl ibirlii yasaklanmtr. Ksacas, tpk Latin Amerikan brokratik-otoriter rejimlerinin daha nceki arabulucu darbelerden farkl oluu gibi, MGK rejimi de daha uzun srmesi

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

23

ve zellikle ekonomiyi ve toplumu temelden yeniden yaplandrmay amalamas asndan, mdahalesinden ayrlmtr. MGKnin ekonomik politikalarnn temelleri, Sleyman Demirelin 12 Eyllde devrilen aznlk hkmetince alnan ve 24 Ocak kararlar olarak anlan tedbirler dizisiyle atlmt. Henri Barkeyin ifade ettii gibi, 24 Ocak de Demirel hkmeti, tan bu yana en nemli tedbirler dizisini aklad. Yeni bir programla ekonomiyi canlandrmak amacn gden hkmet, ie dnk, ithal ikameci siyasal ekonomiyi, ihracata ynelik bir ekonomi lehine terketti. Bununla birlikte Barkey, Ocanda balatlan liberalleme politikalarnn, darbe olmasayd, srdrlemeyeceini iddia etmektedir. Ona gre askeri mdahale bir defa 24 Ocak tedbirlerini glendirmi, hatt kurtarmtr. kincisi, devletin siyasal temellerinin yeniden yaplandrlmasna yol amtr ki, bu olmadan uzun vdeli ekonomik dnm gerekleemezdi MGK rejimi, 24 Ocak kararlarnn mimar olan Turgut zal yerinde tutmu, hatt onu Devlet Planlama Tekilat Mstearlndan, ekonomik ilerden sorumlu Babakan Yardmclna ykseltmitir. zal, Kasmnda yeni kurulan Anavatan Partisinin lideri olarak babakanlk mevkiine geldiinde, bu politikalar srdrm ve glendirmitir; bugn bu konuda dn olmayan bir noktaya eriilmi grnmektedir. ve mdahaleleri arasndaki bir benzerlik, her iki durumda, zellikle mdahalesi rneinde, iktidardan ekilen askeri rejimin siyasal nfuzunun, gei seimlerinden ok sonraya kadar devam etmi olmasdr. DPnin asli mirass gibi grnen APnin artan poplerlii nedeniyle endieye kaplan askeri liderler, yaklaan 15 Ekim seimlerinde yrtlecek propagandalar konusunda baz kstlamalar getirmilerdi. Parti liderleri 31 Austosta silahl kuvvetlerin ncl altnda yuvarlak masa toplantlarna balamlar ve 5 Eyllde u hususlar taahht ettikleri bir deklarasyonu yaynlamlardr: (1) 27 Mays Devrimini sorgulamamak ve siyasal amalarla istismar etmemek; (2) Atatrk devrimlerini korumak; (3) slamiyeti siyasal amalarla istismar etmemek; (4) Yassada durumalarnda verilecek hkmleri istismar etmemek Siyasal liderleri ordunun gerekli grd baz ilkeler zerinde anlamaya zorlama uygulamas, seimlerden sonra da devam etmitir. 24 Ekim de parti liderleri, komutanlarn zorlamasyla imzaladklar protokolla, MBK tarafndan emekliye sevkedilmi subaylar grevlerine iade etmemeyi, Yassadada mahkm edilen DPlilerin aff iin almamay, General Cemal Grselin Cumhurbakan seilmesini, nnnn de babakanla getirilmesini kabul etmilerdir Bu, parti liderlerinin, ordunun yeni seilen parlamentonun almasna izin vermelerini salamak iin demek zorunda olduklar bir bedeldi. Yeni bir askeri mdahale tehdidi, 22 ubat de Harp Okulu Komutan Albay Talat Aydemirin darbe teebbsnn bastrlmasna kadar devam etti. geiinin ertesinde ise, ordunun bu eit ak zorlamalar ya da darbe tehditleri gzlemlenmedi; nk bunlara gerek yoktu. MGK rejiminin lideri, yedi yllk bir sre iin Cumhurbakan seilmiti; MGKnin dier yeleri, yeni kurulan Cumhurbakanl Konseyi yeliinin getirdii ayrcalk ve dokunulmazlklardan yararlanyorlard; Anayasas, silahl kuvvetlere daha baka salam k garantileri salamt (nite 6).
SIRA SZDE Trk siyasi hayatnda gerekleen , ve askeri mdahalelerinin demokratikleme srecine etkilerini olumlu ve olumsuz ynleriyle tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

24

Trk Siyasal Hayat

Demokratik Rejimin Krizleri ve kleri: , ,

Demokratik ynetim krizlerini , ve yllarnda yaanan askeri darbelere bal olarak aklayabilmek.

Yakn zamanlarn Trkiye siyasetindeki askeri mdahale, demokratik rejimin iine dt derin krizlerin sonucudur. Genellikle, dnyada demokratik rejimlerin kn aklamakta iki yaklamdan hareket edilmitir. Bunlardan biri, toplumlarn yapsal zelliklerini- snrlandrc bir art etkisi gsteren ve siyasal aktrlerin tercih imknlarn snrlayan sosyo-ekonomik alt yaplar - vurgulamaktadr. Baz bilim adamlar, kendi grlerine gre liberal demokratik kurumlarn istikrarn imkansz deilse bile olaslk d klan temel sosyal atmalara, zellikle snf atmalarna odaklanmlardr. kinci yaklamn en nemli temsilcileri ise, demokratik rejimlerin k zerindeki klasik eserin yazarlar, Juan Linz ve Alfred Stepandr. Bu yazarlara gre sosyal ve siyasal aktrler, bir rejimin devam ve istikrar olasln arttrabilen veya azaltabilen birtakm tercih imknlarna sahiptirler. Yazarlar, temel sosyal, ekonomik ve kltrel deikenleri inkr etmemekle beraber, siyasal srelerin neticedeki k abuklatrd inancyla, daha dar anlamdaki siyasal deikenler zerinde durmaktadrlar. Yazarlarn ileri srdkleri hipoteze gre, incelenen demokratik rejimlerin, hayatlarn srdrmek ve tam anlamyla pekimek hususunda u veya bu anda mkul bir anslar vard; ancak ilgili aktrlerin - bireyler olduu gibi kurumlarn da - belli zellikleri ve eylemleri, byle bir gelime olasln azaltt Trkiyedeki k, bu hipoteze gl destek salamaktadr.

k
Trkiyenin ilk uzun demokrasi deneyimi () 27 Mays askeri mdahalesiyle sona erdi. Bu dnemde iki byk parti, DP ve CHP, iktidar iin yartlar ve DP, , ve seimlerini ak farklarla kazand. ki parti arasndaki ideolojik ayrlk byk deildi; bu ayrlklar, daha ok, devletin, brokrasinin, zel teebbsn ve yerel giriimlerin uygun rolnn ne olmas gerektiine ve kyllerin siyasal katlmna ilikin tavrlar zerindeydi. CHPne ynelik ulusal elitin daha vesayeti bir geliim anlayna karlk, DP iinde toplanm olan tara elitleri, yerel giriimleri ve yerel beklentilerin derhal tatminini vurguluyorlard Bununla birlikte, Trkiye siyasetinin deerli bir gzlemcisi Feroz Ahmadn seimlerine ilikin olarak ifade ettii gibi, iki partinin programlar arasnda hemen hemen hi fark yoktu. CHP, seimi kazand takdirde alt ilkeyi anayasadan karmaya istekliydi ve Demokratlarla ve Millet Partisiyle rekabet edebilmek iin zel sektr ve dincileri tatmin etme yolunda her abay gstermitiBu iki parti arasndaki fark, aa yukar Amerika Birleik Devletlerindeki Cumhuriyeti ve Demokrat partiler arasndaki fark kadard ve ngilteredeki i ve Muhafazakr partilere oranla daha byk benzerlikleri vard Partiler aras mcadelenin ideolojiden uzak niteliine ramen, iki byk parti arasndaki ilikiler hzla ktleti. zellikle seimlerinden sonra DP, azalan destiine, muhalefete kar gitgide younlaan otoriter tedbirlerle karlk verdi; bu da, muhalefeti daha uzlamaz ve sert hale getirdi. DP iktidarnn otoriter tedbirleri arasnda, basn kanununun sertletirilmesi, onlarca gazetecinin hapse atlmas, seimlerinde muhalefetteki Cumhuriyeti Millet Partisine oy veren Krehir ili-

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

25

nin ile haline getirilmesi, devlet radyosunun tek yanl propaganda iin kullanlmas, seim kampanyalar dnda siyasal miting ve gsterilerin yasaklanmas, devlet memurlarnn erken emeklilie sevki ilemlerinin yarg denetiminden karlmas, muhalefet partilerinin seimlerde ortak liste yapmalarnn yasaklanmas, Meclis tznn deitirilerek muhalefetin sesinin kslmas saylabilir. Cumhurbakan Celal Bayar, bu tedbirleri ince demokrasiye paydos kelimeleriyle tanmlyor ve savunuyordu Bu uzun otoriter tedbirler zincirinin son halkas, Nisannda iktidar partisinin, CHP ve bir ksm basnn ykc faaliyetlerini soruturmak zere bir meclis aratrma komisyonu kurmasyla yaand. Komisyona, geni yargsal ve idari yetkiler verilmiti. Bu, birok muhalefet mensubunu, dnlmez bir noktaya gelinmi ve demokratik deiim kanallarnn tkanm olduuna inandrd. Doan kamusal huzursuzluk, stanbul ve Ankaradaki renci gsterileri ve rencilerle polis arasndaki atmalar, skynetim ilnna yol at; bu da orduyu, sempati duymad bir iktidar namna muhalefeti bastrmak gibi, arzu edilmeyen bir duruma soktu. 27 Mays ta ordu, muhalefetin desteiyle mdahalede bulundu. Trkiyenin bu ilk ve uzun demokrasi deneyiminin baarszlndan dolay kimin ve neyin sulanmas gerekir? Bir sebep, eitli CHP-kart glerin bir koalisyonu olan DPnin mahiyetinde aranabilir. DP liderlii, partinin birliinin, ancak CHPye kar saflarn sk tutmak suretiyle salanabileceine kaniydi. Bu, ksmen CHPyi, brokrasi zerindeki etkisini kullanarak hkmeti ykmakla sulamak, ksmen de CHPnin yeniden iktidara gelmesi korkusunu canlandrmak suretiyle salanyordu kinci faktr, siyasal sosyallemelerini CHP rejimi iinde yaam olan DP liderlerinin, yarmac bir parti sisteminden ok, tek-parti ynetimiyle uyumlu tutumlar, normlar ve ynelimler gelitirmi olmalaryd; bunlardan biri de, halktan alnan vekletin, iktidar partisine snrsz bir iktidar hakk verdiiydi. Siyasal muhalefetle hiyanet arasnda pek fark gzetmeyen Osmanl-Trk kltrel miras ile birletiinde bu tutum, meru bir muhalefete pek az yer brakmaktayd Sonuta demokratik rejimin kne yol am olan faktrlerden biri de, DP ile devlet brokrasisi arasndaki atmayd. Tek-parti rejiminin temel direi olmu bulunan brokrasi, ok-partili dnemde de CHPye sadakatini korumu ve DPnin siyasal iktidarn pekitirme abalarna kar koymutur. DP liderlerinin gznde bu, mill iradenin haksz bir biimde engellenmesiydi. Brokratlar ise, devlet kaynaklarnn siyasal kayrma amacyla kullanlmas abalarna kar kamu yararn korumann grevleri olduuna inanyorlard. Keza brokrasi, DP hkmetinin hukuk devleti ilkesine zen gstermemesinden ve dinsel faaliyetler karsndaki nisbeten hogrl tavrndan rahatszlk duyuyor ve bunu Kemalizmin lik mirasna ihanet gibi gryordu. Bu olumsuz tavrlar, gerek sivil brokratlar gerek subaylarca paylalyordu. Son olarak, gerek sivil gerek askeri btn brokratik gruplar, DP rejimi dneminde sosyal stat ve siyasal nfuz kaybna uramlar, nisbi gelir dzeyleri bakmndan da olumsuz olarak etkilenmilerdir. DPnin ekonomik politikalar, byk lde d borlanmaya ve enflasyonist finansmana dayanan hzl ithal ikameci sanayileme ve tarmn modernletirilmesine ynelikti. lerde olduka yksek bir ekonomik gelime hz salanm olmakla birlikte, gelir dalm ok daha adaletsiz hale gelmi ve enflasyonist politikalar zellikle maalaryla geinen gruplar ok kt etkilemiti. Dolaysyla darbesi, gerek subaylar gerek sivil brokratlarca, hem ekonomik hem dier nedenlerle, hemen benimsenmitir.

lk demokrasi giriiminin baarszlkla sonulanmasnn nedenleri unlardr: DPdeki CHP kart gler, DPnin liderleri, DPnin brokrosiyle atmas.

26

Trk Siyasal Hayat

Bu analiz, askeri mdahalesinin kanlmaz olmad dncesini akla getirmektedir. Burada deinilen ve kt hretli aratrma komisyonunun kurulmasyla doruk noktasna ulaan anti-demokratik tedbirler dizisi, CHP liderleri ve birok subay da dahil olmak zere, pek ok kimsenin zihninde, DP iktidarnn kendisini serbest ve drst seimlerin snamasna sunmasnn beklenemeyecei konusunda kuku brakmamt. Birok gzlemci, ilkbaharnda bile hkmetin bir erken seim arsnda bulunmasnn durumu kurtarabilecek olduunda hemfikirdir Gerekten de bu dnemde Menderesin byle bir aklamada bulunmakla anti-demokratik tedbirleri sklatrmak arasnda gidip geldii ve kendisinin ikinci seenee Bayar tarafndan itildii, yaygn bir kandr Bylece, DP hkmetinin demokratik rejime kar sadakatsizlii, CHP muhalefetini de gitgide sadakatsiz bir muhalefet olarak hareket etmeye yneltmitir Bu, CHPnin fiilen klann kapsn ald, ya da mdahaleden nceden haberdar olduu anlamna gelmez. Darbeden bir gn sonra darbenin lideri General Grselin CHP lideri nny arayarak ona unlar syledii ifade edilmektedir: Size kar kusurluyuz Paam. Hareketimizi size nceden haber vermedik. Fakat verseydik, bizi bundan caydrmak isteyeceinizi biliyorduk. Yapacak baka bir eyimiz kalmamt. Bizi affetmenizi rica ediyoruz. Emirleriniz bizim iin daima peygamber buyruudur nn de mdahaleden az nce sarf ettii: artk sizi ben bile kurtaramam ve Trk milletinin Kore milleti kadar haysiyet sahibi olmadn sanyorlar [nnnn bu szleri o gnlerde bir halk ayaklanmas ile devrilmi olan Syngman Rhee diktatrlne gndermede bulunmaktadr] gibi szleriyle mdahaleye yeil k yakmt. Metin Toker, eer o gnler smet Paaya DP diktas m, ihtilal mi?diye sorulacak olsayd ve smet Paa buna serbete yant verseydi ihtilal derdi sonucuna varmaktadr
SIRA SZDE

Trk siyasi hayatnda demokratikleme srecinin kmesine neden olan darbesinin SIRA SZDE toplumun byk bir ounluu tarafndan kabul grmesinin nedenlerini aklaynz.
D ELM Krizi:NMuhtra Yoluyla Darbe

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Adalet Partisinin (AP) ve seimlerinde Millet Meclisinde mutlak ounluu salamO olmasna ramen,l yllarn sonlarna doru Sleyman DemiS R U relin babakanlndaki AP hkmeti, ktleen siyasal durumla baa kmakta gitgide zorlanmaya balad. Ksmen Anayasasnn yaratt liberal atmosferin DKKAT sonucu olarak, ar sa ve ar sol gruplar siyaset sahnesinde belirdiler. Bu geliimi, zellikle ar genlik gruplarnn gerekletirdii cinayet, adam karma, bombalama ve SIRA SZDE banka soygunlar gibi, artan iddet eylemleri izledi. renci radikalizminin yan sra, ii snfnda da artan bir radikalleme grld ve bu, stanbul ve Kocaelideki Mart kanl ii ayaklanmas ile doruk noktasna ulat. AMALARIMIZ Topraksz kyller zel iftlikleri igale baladlar. Silahl kuvvetler iindeki eitli ihtilalci gruplarn faaliyetleri, krizi arlatrd. Muhafazakr APnin arka arkaya gelen seim zaferlerinden mitsizlie kaplan bu K T A P radikal subaylar, kkl sosyal reformlar gerekletirme gerekesiyle, uzun sreli bir askeri rejim kurmay amalyorlard. Aslnda, AP hkmetini istifaya zorlayan 12 Mart E V Z Y O N yksek komutanlarn radikal bir darbeyi nleyebilmek iin muhtras, TEL giritikleri bir son dakika hamlesiydi. Silahl kuvvetlerin yksek komuta kademesi hkimiyetini salar salamaz, 17 Martta aralarnda be general, bir amiral ve 35 albayn bulunduu ileri gelen radikal subaylar emekliye sevk etti
NTERNET

NTERNET

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

27

12 Mart rejimi ad verilen rejim, parlmentoyu feshedecek ve iktidar dorudan doruya ele alacak kadar ileri gitmedi. Bu mdahale, genelkurmay bakan ve kuvvet komutannn imzalad bir muhtra yoluyla gerekletirilmi bir darbeydi. Muhtrada unlar syleniyordu: 1. Parlamento ve hkmet sregelen tutum, gr ve icraat ile yurdumuzu anari, karde kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar iine sokmu, Atatrkn bize hedef verdii ada uygarlk seviyesine ulamak midini kamu oyunda yitirmi ve Anayasann ngrd reformlar tahakkuk ettirememi olup, Trkiye Cumhuriyetinin gelecei ar bir tehlike iine drlmtr. 2. Trk Milletinin ve sinesinden kan silahl kuvvetlerin bu vahim ortam hakknda duyduu znt ve mitsizlii giderecek arelerin partiler st bir anlayla meclislerimizce deerlendirilerek mevcut anarik durumu giderecek ve Anayasann ngrd reformlar Atatrk bir grle ele alacak ve inklp kanunlarn uygulayacak inandrc bir hkmetin demokratik kurallar iinde tekili zaruri grlmektedir. 3. Bu husus sratle tahakkuk ettirilmedii takdirde, Trk silahl kuvvetleri kanunlarn kendisine vermi olduu Trkiye Cumhuriyetini korumak ve kollamak grevini yerine getirerek idareyi dorudan doruya almaya kararldr. Bilgilerinize55 Muhtrann ikinci paragrafndaki talep uyarnca Demirel hkmetinin istifa etmesinin ardndan, eski bir CHPli politikac olan Nihat Erimin babakanlnda, partiler-st ya da teknokratik bir hkmet kuruldu; Erim, babakanlk iin daha uygun bir aday olabilmek amacyla, partisinden istifa etmiti. Erim hkmetinde APden be, CHPden , Gven Partisinden bir bakanla, parlmento dndan ondrt teknokrat yer ald;56 hkmet, Millet Meclisinin gvenoyuyla greve balad. Yeni hkmetten beklenenler, skynetimin yardmyla siyasal iddet eylemlerini sert biimde bastrmak, yrtme organn glendirecek anayasa deiikliklerini hazrlamak ve Anayasasnn ngrd sosyal reformlar (zellikle toprak reformu) gerekletirmekti. Ara dnem hkmeti, ilk iki amacnda baarl oldu. Siyasal iddet eylemleri bastrld. Anayasa, ve yllarnda, sadece yrtme organn glendirecek ynde deil, ayn zamanda siyasal arln ve iddetin ortaya kndan sorumlu gibi gsterilen baz kamu hrriyetlerini snrlandracak ekilde deitirildi. lgintir ki, ordunun nerdii ve parlmentonun kabul ettii anayasa deiiklikleri, liberal anayasasnn lks olduuna ve lkenin ynetilmesini imkanszlatrdna inanan APnin nerilerine byk lde paralel, hatt onlardan ok daha kapsaml nitelikteydi Buna karlk ara rejim, bir yandan parlmentodaki muhafazakr ounluk, bir yandan da 12 Mart muhtrasnn ardndan radikal subaylarn tasfiye edilmi olmalar nedeniyle, nc hedefi olan sosyal reformlar gerekletirmede baarsz kald. sonbaharndaki parlmento seimleriyle sona eren ara rejimi, ordunun, iktidar dorudan doruya ele alacak yerde lkeyi perde gerisinden idare ettii bir yarm darbe saylabilir. Mdahalenin bir sebebi, AP hkmetinin siyasal terrizmle mcadele etmekteki baarszl ise, daha derindeki bir sebep, birok subayn AP ynetimine kar duyduu gvensizlikti. Bylece, bir anlamda mdahalesi, hl, merkeziyeti brokratik elitle, seimlerde ounluu salamaya devam eden evre gleri arasndaki eski atmay yanstyordu. Gerek siyasal sonular, gerek politikalarnn genel yn bakmndan mdahalesi, ve mdahaleleri arasnda bir ara istasyon olarak grlebilir.

Nihat Erim hkmetinin hedefi unlardr: Siyasal atmalarn durdurulmas, Yrtmeyi glendirmesi ve Sosyal reformlarn gerekletirilmesi.

28

Trk Siyasal Hayat

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Hem siyasalSIRA SZDE asndan, hem de politikalarnn genel ynelimi asndan, sonular mdahalesi ve mdahaleleri arasnda duran bir ara durak konumunda gsterilebilir mi? Neden?
DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Siyasal sistemin merulunun kaybolmasnn nedenleri: Hkmetin ve meclisin hareket edemez duruma gelmesi, Kamu grevlilerinin blnml, Ekonomik skntlar ve Uluslararas problemlerdir.

S O R U askeri mdahalesinin yakn sebebi, ile arasnda bebinden fazla insann lmne ve bunun katnn yaralanmasna (bu, Trkiyenin stikll Savandaki kayplarna eittir) yol aan siyasal iddet ve terr olaylardr. ile DKKAT arasnda zellikle younlaan iddet eylemleri arasnda, silahl saldrlar, sabotaj eylemleri, adam karmalar, iyerlerinin igali ve tahribi ve bombalama olaylar da SIRA SZDE yer alyordu. Sol terrizme 49 radikal sol grubun karmasna karlk, sac terr, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) ile gayrresmi ilikileri olan lkc rgtlerde younlayordu. AMALARIMIZ Bylece bir anlamda, askeri mdahalesine yol am olan rnt, bu sefer ok daha geni ve daha tehlikeli bir lde tekrarlanyordu. lerin ilk yllarnda olduu gibi, lerin son yllarndaki hkmetler de, lkenin byk blK T A P mnde skynetimin yrrlkte olmasna ramen, sorunla baa kamyorlard. Trk anayasa sisteminde skynetim, polis yetkilerinin askeri makamlara devredilmesini, kamuE hrriyetlerinin kstlanmas veya askya alnmasn, ve skynetimin TEL VZYON ilnna yol aan sebeplerle ilgili sularn skynetim askeri mahkemelerince yarglanmasn ieren bir rejimdir. Bu anlamda skynetim, otoriter ve kstlayc niteliine ramen, anayasal bir yntemdir. Bununla birlikte lerin son yllarnda sNTERNET kynetim bile, iddet eylemlerini durduramamtr; bunun bir sebebi, polis glerine ar sa ve ar sol unsurlarn nfuz etmi olmas, bir sebebi de aada tartacamz artan siyasal kutuplama sonucunda devlet otoritesinde grlen genel anmadr. Skynetimin sakncal bir yan etkisi, silahl kuvvetlerin kanlmaz biimde siyasallamas, ya da siyasal atmann askerilemesidir ki, bu da tam bir askeri mdahalenin yolunu aabilir. Gerekten de, yakn Trkiye tarihindeki askeri mdahalenin ncesinde, sivil ynetimlerce iln edilmi skynetimler yer almtr. Daha derinden baklacak olursa, siyasal iddet eylemlerinin yaygnlamas, sada MHP (ve ok daha snrl lde Milli Selmet Partisi, MSP) ile soldaki birok kk radikal grup arasnda gitgide artan siyasal kutuplamay yanstmaktayd. MSP, iddet olaylarna karmamsa da, onun slami temalar dile getirmesi, lik Kemalist mirasa bal olanlar ve bu arada silahl kuvvetler gznde, rejimin meruluunu zayflatmtr. Parlamentodaki siyasal gler dengesi ve iki byk partinin (CHP ve AP) bir byk koalisyon ya da bir aznlk hkmeti zerinde anlaamamas veya anlamak istememesi, iki kk partiye muazzam bir pazarlk (daha dorusu, antaj) gc vermi, sz konusu partiler bu gc, nemli bakanlklar ele geirmek ve onlar kendi partizanlaryla smrgeletirmek iin kullanmlardr. Bu olgu, sistemdeki krizi aklayan en hayati etken olarak grnmektedir. Birok lkenin deneyiminin gsterdii gibi, sistem kart partilere belki muhalefette tahamml edilebilir, ama bunlarn hkmete girmeleri, sisteme, demokratik aralarla stesinden gelinemeyecek kadar ar bir yk ykler. Radikal san aksine radikal sol parlmentoda temsil edilmiyordu; ancak ar sol ideolojilerin, renciler, retmenler ve ii snfnn bir kesimi iinde birok taraftar vard. Siyasal kutuplama, devlet brokrasisini de etkilemi ve seafoodplus.info zamanlarn Trkiye tarihinde kamu kurumlar, hibir zaman, lerin

k

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

29

son yllarnda olduu kadar blnm ve siyasallam deildi. Hkmet deiikliklerini btn bakanlklarda geni apl tasfiye hareketleri izliyor ve bunlar, sadece st dzey personeli deil, orta ve alt kademelerdeki birok memurlar da kapsyordu. lerin ortalarna gelinceye kadar esas itibariyle siyaset-d niteliini korumu olan kamu brokrasisinde partizanlk kural haline gelmiti. Siyasal sistemin meruluunun zayflamasna katkda bulunan baka bir faktr de, li yllarn byk blmnde hkmetlerin ve parlamentonun, hareket kabiliyetinden yoksun kalm olmasyd. Parlmentodaki zayf ounluklar ve iktidar koaliyonlarnn trdelikten yoksun nitelii (gerek Milliyeti Cephe hkmetleri, gerek Ecevit hkmeti) yeni politikalarn oluturulmasn ok gletiriyordu. Yksek enflasyon, d ticaret dengesinde byk aklar, yatrm ve tketim mallar darl ve isizlik gibi ar ekonomik sorunlar ve Kbrs krizi ile A.B.D. silh ambargosu gibi milletleraras problemler karsnda, cesur siyasal kararlar alma yeteneinden yoksunluk, meruluk krizini arlatryordu. Dier bir deyimle, hkmetlerin etkinlikten yoksun olmalar, rejimin meruluunu sarsyordu. Hkmetlerin karar almadaki aczinin belki en iyi rnei, Trkiye Byk Millet Meclisinin ylnda bir cumhurbakan seememesiydi; alt ay sren bu tkanma, ancak 12 Eyll mdahalesiyle sona ermitir. zellikle ekonomik politika ve d politika alanlarnda bu tr tkanmalarn pek ok rnei vardr. mdahalesine yol aan siyasal dinamikler, Juan J. Linzin demokratik rejimlerin kne ilikin gzlemlerini dorulamaktadr. Linzin iddiasna gre, yar-sdk davrann bir gstergesi ve bir partinin sisteme olan sadakati hakknda sorulara yol aan alglamalarn bir kayna, dier katlmclarn bir demokraside bar, meru siyaset rntlerinin dna kan eylemlerini cesaretlendirme, hogrme, stn rtme, yumuak davranma veya mzur grme ynndeki istekliliktir. Partiler, belki bu aralar yakksz veya ar bularak reddedebilirlerse de, bu ekilde izlenen amalar zerindeki mutabakatlarndan dolay onlar mzur grebilirler ya da aka sulamayabilirler. Byle ilkelerde mutabakat ve taktiklerde anlamazlk, yar-sadakatin ok rastlanlan bir gstergesidirDeiik sadakatsiz muhaliflerin kanund eylemlerine kar adaletin eitsiz bir biimde uygulanmas, yarsadakat imajna kesinlikle katkda bulunur Gerekten, kne giden yllarn belirgin bir zellii, iki byk partinin (AP ve CHP) hkmetin banda olduklar dnemlerde sac ve solcu terristlere kar adaleti eit biimde uygulamadklar yolundaki yaygn alglama idi. AP, ou zaman, CHP temelli Ecevit hkmetini ( - ), komnistlere ve Krt ayrlklara kar yumuak davranmakla sulamtr Mesela AP lideri Demirel, 21 ubat ve Austos tarihlerinde Cumhurbakan Fahri Korutrke yazd iki mektupta Ecevit hkmetinin, komnist ve ayrlk terristlere kar kanunlar uygulamadn ve cinayet etelerini koruduunu iddia etmitir Benzer ekilde, Ecevit hkmetinde babakan yardmcsndan biri olan Demokratik Parti milletvekili Faruk Skan, istifasndan az nce 11 Eyll tarihinde Cumhurbakan Korutrke yazd mektupta, hkmetin CHP ve Millet Meclisi iinde dengeyi koruma hesaplar yaptn, bu yzden ayrlklara tavizler verdiini, dolaysyla anari ve ayrklkla mcadelenin imknsz hale geldiini ileri srmtr Ecevit, hkmetin ayrlklara ve anaristlere yumuak davrand sulamalarn iddetle reddetmitir Ecevit ve dier CHP szcleri de, APnin hkimiyetindeki Milliyeti Cephe hkmetlerine ( ve ) kar, sac terristleri koruduu iddiasyla benzer sulamalarda bulunmulardr. Birok kimse, sac terrn Milliyeti Hareket

30

Trk Siyasal Hayat

Partisi (MHP) ile ilikili olduu kansndayd ve MHPnin Milliyeti Cephe koalisyonlarna ortak oluu, bu iddialar, Demirel ve APnin kar iddialarndan daha inanlr klyordu. Ecevit, sk sk MHP ile ilikili sac terristlerin Milliyeti Cephe hkmetlerince beslendii ve korunduu iddiasnda bulunmutur CHPnin 24 Haziran tarihinde Demirelin aznlk hkmeti hakknda verdii gensoruda, bireysel veya rgtl terrn, hkmetin korumasndan yararlanan ve hkmeti tutsa haline getiren zorbalar tarafndan yaygn ktle terrne dntrlm olduu ifade edilmitir Demirelin aznlk hkmetinin kurulmasn izleyen aylarda Ecevit yle beyanlarda bulunmutur: lkenin batsndan dousuna kadar hemen her yerde ikence, hkmetin teviki ve bilgisi ile yaplmaktadr. SS zentisi, Gestapo zentisi ekiya masum halk topluluklarna krm uygulamakta, Gestapo liderlerinin igal altndaki lke halkna bile uygulamad ikence, gerek ya da sahte devlet glerince Trkiyede halka uygulanmaktadrPolis klna sokulmu iktidar ekiyas, baz kolluk gleri, hkmetin tevik ve bilgisi ile SS ve Gestapo yntemiyle masum insanlar zerinde bask ve ikence yapyor (15 ubat ). Son yllarda yar resmi koruma altnda bulunan ar sac militanlarn yetitirilmesi, ar sol terrizmi tahrik etti. u andaki hkmet bu gruplar arasnda taraf tutmaktadr (20 Nisan ). Hkmet MHPnin ve onunla balantl olarak, trmana geen faizmin tam kucana dm durumdadr, ona teslim olmu durumdadr. Trkiye adeta bir faist veya Nazi igaline gitmektedir (21 Mays ). Bugn hkmetin banda lkeye bir an nce faizmi getirebilmek hrsyla gzleri dnm bir kimse var (12 Temmuz ). Yozgatn nasl bir faist igal altnda bulunduunu, tm devlet rgtlerinin orada faist eylemcilere teslim olduunu Trkiyede bilmeyen kimse yoktur. Terrde taraf tutan, birtakm sorumsuz glerin kanl eylemcilerinin desteinden yararlanan, ak ve maskeli muhbirliinden yararlanan bir iktidar, terr nlemek yle dursun, ancak arttrr (15 Temmuz ) Tahmin edilebilecei gibi Demirel, her zaman, sac terristlere kar hogrl davrand ya da onlar koruduu yolundaki sulamalar reddetmitir. Onun, kimse bana saclar ve milliyetiler cinayet iliyorlar dedirtemez sz nldr Bununla birlikte Demirelin, bir gazeteciye zel olarak, MHP iinde bir cinayet ebekesinin varl kukusundan sz ettii ve bunlar gaddar ve acmasz. Bunlar bir bulabilirsem kklerini skeceim dedii ifade edilmektedir Faist, komnist veya ayrlk terre kar yumuak davranld yolundaki sulamalar ve kar sulamalar, lerin ikinci yarsnda artmakta olan kutuplamay yanstmaktayd. Tpk APnin MHP ve MSP ile ortakl dolaysyla saa ekilmesi gibi, CHP de kendi solundaki kk fakat grltc radikal gruplar tarafndan sola ekildi. Bu anlamda parti sistemi, seimlerinin vcut verdii drt-partili yaps nedeniyle biimsel bakmdan bir lml ok-parti sistemine benzemekle beraber, fonksiyonel bakmdan ar ya da kutuplam bir ok-parti sisteminin baz niteliklerini (zellikle bu sistemlere zg olan merkezka ynelimi) sergiliyordu Gene de, iki byk parti arasndaki ideolojik farklar, bu ikisinin bir byk koalisyon kurmalarn nleyecek kadar derin deildi. ki parti arasndaki bir uzlama, Trkiyedeki nemli siyasal gruplarn pek ou, bu arada i evreleri, en gl ii sendikas konfederasyonu (Trk- ), ordu, basn ve Cumhurbakannca olumlu karlanacak, AP ve CHP milletvekillerinin ounluunca da kabul edilecekti. ki partinin ortak desteine dayanan bir hkmet, muhtemelen, siyasal iddetle etkili

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

31

ve tarafsz biimde mcadele edebilecek, siyasal kutuplamay durduracak ve kamu brokrasisinin tarafszln bir lde iade edecek kadar gl olabilecekti. Byle bir koalisyon konusunda eitli frsatlar karld. Demirel bu fikre daima souk bakt; Ecevit de, ancak kendi hkmet kuramad zaman APnin ibirliini arad. CHPnin en ok sandalye kazand fakat Millet Meclisinde mutlak ounluun biraz altnda kald seimlerinin hemen ertesinde Ecevit, AP ve MHPnin ayn demokrasi anlayna sahip olduunu ileri srerek bu iki parti ile koalisyonu reddetti. Ayn ekilde Demirel de, Ecevitin aznlk hkmetini desteklemeyi reddetti Hkmeti gvenoyu alamaynca Ecevit, Demirele seenek sundu: Ya CHP liderinin, ya AP liderinin, ya da bir bamszn babakanlnda bir CHP-AP koalisyonu Baz AP milletvekillerinin bu neriyi desteklemelerine karlk, Demirel bunu eyann tabiatna aykr bularak reddetti mdahalesinden yllar sonra da Demirel bu tutumunu yle savunmutur: Doruda bir ve beraber olunur. Yanlta bir ve beraber olunmaz. Her mesele iin bir doru zm vardr. O ortaya konmadan, bir ve beraber olmadnz itham, hibir anlam tamaz. Doru zm ortaya konmu da, onda beraberlik salanmamsa, doru zm ortaya koyan ile, ona yanamayan beraberce ve ayn ekilde sulu saymak, hakszlk olur Baz meselelerin tabiatnda uzlama imkn olmayabilir. Bundan dolay da, Niye uzlamadnz? diye kimse sulanamaz. Zira her ey, uzlaarak zlebilse idi, harpler olmazd, mahkemelere lzum kalmazd Ecevit, balarnda APden ayrlan 12 milletvekilinin desteiyle hkmeti kurduu zaman, APnin ibirliini aramad. Ecevitin babakanl srasnda AP, gelecekteki bir AP-CHP koalisyonuna ancak erken seim artyla scak bakabilecek gibi grnyordu; CHPnin ise bu art reddedecei kukusuzdu Son bir karlm frsat, Ecevit hkmetinin, 19 Ekim ara seimlerinin ardndan istifa etmesiyle ortaya kt; bu seimler APnin ak zaferiyle sonulanm ve CHP oylar deki yzde dzeyinden yzde e dmt. Bu noktada Ecevit, MHPnin d desteine muhta olmamas iin, bir AP aznlk hkmetini dardan desteklemeyi nerdi Ancak Demirel, aznlk hkmetini, MHP ve MSPnin d desteiyle kurmay tercih etti. AP aznlk hkmeti ynetimi srasnda Ecevit, ya bir AP-CHP hkmeti, ya da MSPnin de katlaca onarm hkmeti adn verdii bir hkmet yolundaki nerisini birka kez tekrarlad Demirel, gerek bu nerilere, gerek CHP ile terrle mcadele konusunda anlaml bir diyaloa kar kaytsz kald. Demirelin bir gazeteciye, inann diyalog denilince artk midem bulanyor dedii ifade edilmektedir Geriye dnlp bakldnda, bir CHP-AP koalisyonunun k nleyip nleyemeyecek olduu, ancak bir speklasyon konusu olabilir. lerin ortalarnda verdii mlkatlarda Ecevit, byle bir hkmet kurulabilmi ve bir cumhurbakan seilebilmi olsayd, askeri mdahaleden kanlm olabilecei yolundaki grn tekrarlamtr Demirel ise, baz sorunlarn, mahiyetleri icab uzlama konusu olamayacana ve liderleri bu gibi konular zerinde uzlaamam olmaktan dolay sulamann yanl olduuna inanmaktadr. Ona gre, mdahalenin gerek sebepleri, grnteki sebepleriyle kartrlmamaldr: Gerek sebep, hedef ald gaye ve vard neticedir. Anayasay kaldrp, yeni bir Anayasa koymak, baz mevkilere oturmak, devlet idaresini ele almak, baz kadrolar tasfiye etmekle neticelenen bir hareketi, bir ve beraber olup, bunlar yapmadka, durduramazsnz. Bu da, mmkn deildir. Grnen sebeplere bakarak, bunlar kaldrsaydk mdahale olmazd gibi bir yargya varmak fevkalade yanltcdr

32

Trk Siyasal Hayat

te yandan askeri liderlerin, mdahalesinden nceki ve sonraki beyanlar, ordunun bir CHP-AP hkmetini iddetle istediini ve byle bir ibirlii olmamasn kn temel sebebi olarak grdn aka ortaya koymaktadr. Mesela 6 Eyll da Deniz Kuvvetleri Komutan (ve MGK dnemimde babakanla getirilecek olan) Oramiral Blent Ulusu, bir gazeteciye, zel olarak, lkeyi kurtaracak tek yolun, iki partinin bir araya gelerek bir hkmet kurmalar olduunu, aksi halde askeri bir mdahalenin kanlmaz olacan sylemitir Keza, genelkurmay bakan ve drt kuvvet komutannn Cumhurbakanna verdikleri 27 Aralk tarihli muhtrada, lkeyi hzla trmanan anari, terrizm ve ayrlklktan kurtarmann, gerek hkmete gerek dier siyasal partilere den bir grev olduu belirtilmi, btn siyasal partiler, Anayasa ve Atatrklk ilkeleri dorultusunda birlemeye ve devletin tahribini amalayan anari, terr ve ayrlkla kar btn gerekli tedbirleri ortaklaa almaya davet edilmitir Ancak baz kaynaklar, 14 Ekim ara seimlerinden sonra ordunun artk bir AP-CHP koalisyonu ile ilgilenmedii, nk bir mdahale kararnn verilmi olduunu ileri srmektedirler Bununla birlikte, iki byk parti arasnda bir ibirlii kurulamam olmasn, tmyle parti liderlerinin uzlamaz tutumlarna ve aralarndaki derin husumete balamak, yanl olur. Mevcut siyasal durumun mant da, kutuplamaya zorluyordu. Sa kanatta, Ecevit ve CHPnin ykselen yldz, derin bir endie yaratyordu; nk Demirel ve dier Milliyeti Cephe liderleri, CHPyi komnizmle olmasa bile, ar solla zdeletiriyorlard. Demirel, CHPnin bir rejim dman olduu, sosyalizm ve kollektivizm tutkusunu saklamad, CHPnin kooperatifilik tutkusunun Dou tipi bir kooperatifilie yol aaca grlerini dile getirmitir Benzer korkular solda da mevcut olmutur. CHPliler ve dier solcular, APnin MHP ile ibirlii iinde, Trkiyeye faizmi getirmekte kararl olduuna inanyorlard. Bu tr beyanlarn, sahiplerinin alglamalarn doru olarak m yansttn, yoksa kendi taraftarlarn korkutmak ve mobilize etmek iin bir ara olarak m kullanldn kestirmek gtr AP, komnizm korkusunu tahrik etmek suretiyle, Milliyeti Cephe hkmetlerini kurmay ve oylarn teki yzde den, de yzde a, ara seimlerinde de yaklak yzde 45e karmay baarmtr. Benzer ekilde faizm korkusu, CHP oylarnn te yzde ten de yzde e ykselmesinin nemli sebeplerinden biridir. Her iki parti bakmndan da tek bana iktidara gelme olasl yksek olduundan, iktidarn sorumluluklarn paylamaktansa durumu bsbtn kutuplatrmak, seim stratejisi asndan daha krl grnyordu. Ayrca, Trkiyenin siyasetinde, daha nce de deinildii gibi, iktidar mcadelesini bir toplam-sfr oyunu olarak grme eilimi her zaman mevcut olmutur. Demokrasinin krizlerinde ou zaman, rejime sdk partilerin yelerince bile, klann kapsn alarak ordudan destek isteme eilimi grlmtr kne gtren yllarda bu tr davranlarn birok rnei gzlemlenmektedir. Mesela, demokratik rejime sadakati zaten en iyi ihtimalle pheli olan MHP, ou zaman, skynetim ilnnda srarc olmutur; bunun nedeni, ordu iindeki yandalarnn yardmyla skynetimi, kendi karlar dorultusunda maniple edebilme midiydi Parti merkez ynetim kurulunun, Ekim tarihli bildirisi, pek ok kii tarafndan, bir askeri darbeye ak tahrik olarak yorumlanmtr AP, CHP ve Cumhuriyeti Gven Partisi gibi rejime sdk partilerin baz yelerinin, hatt bakanlarnn, komutanlara kendi liderlerinin davranlarn ikayet ettikleri, bylece mdahaleyi destekleyici bir atmosferin douuna katkda bulunduklar ileri srlmektedir

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

33

mdahalesine gtren olaylar, baz nemli sivil gruplarn desteini almadka bir darbenin muhtemel olmad yolundaki gzlemi desteklemektedir. Birok kimse, krizin devamnn ve ktlemesinin mdahaleye destei arttraca varsaymyla, ordunun harekete gemeyi bilerek geciktirdii inancndadr zetlemek gerekirse, demokrasinin knden hibiri, derin yapsal ve sosyolojik sebeplerin kanlmaz bir sonucu gibi grnmemektedir. Her durumda siyasal parti liderlerinin davranlar, ke yol amada en nemli faktr olarak rol oynamtr. zellikle de silahl kuvvetlerin doldurduu iktidar boluu, sadaki ve soldaki sadakatsiz muhalefetlerin eylemleri ve bellibal demokratik partilerin yar-sdk davranlar yznden yaratlmtr. Demokratik rejimin kne neden olan mdahalesinin gereklemesinde etken SIRA SZDE olan siyasal dinamiklerin neler olabileceini tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

34

Trk Siyasal Hayat

zet
AM A

Trkiyede ile yllar arasnda demokrasiye gei srecinin ne ekilde gerekletiini aklamak. Trkiyede ile ylllar arasndaki demokrasiye gei sreci, bir reform eklinde olmutur. Siyasal iktidar elinde tutan otoriter Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) bir kopma olmadan, anayasal dzen iinde iktidar Demokrat Partiye (DP) teslim etmitir. Bu Trk rnek-olay, reform yoluyla demokrasiye geiin ancak hkmetin muhalefetten gl olduu zamanlarda, muhalefet ve iktidar gruplarnda lmllarn arlardan gl olduu yerlerde mmkn olabilecei hipotezlerini desteklemektedir. Demokratikleme srecini kesintiye uratan , ve askeri mdahalelerinin nedenlerini ve aralarndaki farkllklar saptayabilmek. , ve tarihlerinde kez demokratik sre askeri mdahale ile kesintiye uramtr. ve askeri mdahalelerinin var olan kurumsal dzenden tam bir kopu iermesine karlk askeri mdahalesi yar darbe nitelii tar. ki mdahele arasndaki en nemli fark darbesi anayasal krizi zmeye ynelik arabulucu bir nitelik tarken, MGK rejiminin, sosyal, ekonomik ve siyasal yaplar btnyle deitirmeye ynelik bir mdahale olmasdr. Dnyadaki demokratik kleri aklamak iin iki hkim yaklam sz konusudur. Bir yaklam, toplumun yapsal niteliklerinin nemini vurgularken dier yaklam bir rejimin istikrar ve devamn salayan siyasal aktrlerin nemini vurgulamaktadr. Demokratik ynetimin krizlerini , ve yllarnda yaayan askeri darbelere bal olarak aklayabilmek. Trkiyenin ilk yaygn demokrasi giriimi () 27 Mays tarihindeki askeri darbeyle sona ermitir. Dnemin iki byk partisi olan DP ve CHP ideolojik olarak birbirinden byk ayrl olmayan partilerdi. seimlerinden sonra DP azalan oylarna tepki olarak ince demokrasiye paydos diyerek eitli alanlarda sert tedbirler almtr. Nisan ylnda olaanst yetki-

AM A

lerle donatlm Meclis Aratrma Komisyonunun almaya balamas ve ardndan gelen renci gsterileri sonunda, muhalefetin de desteiyle 27 Mays ta ordu mdahele etmitir. Anayasasnn salad liberal ortam sonucunda ise ar sa ve sol gruplar siyaset sahnesinde yer almtr. Adalet Partisi hkmeti l yllarn sonuna doru gittike ktleen siyasal ortamla ba edemez duruma gelmitir. Bir grup radikal subay, radikal sosyal reformlar yerine getirme grnts altnda uzun srecek bir askeri rejim kurmay hedeflemilerdir. 12 Mart askeri memorandumu bu radikal hareketi engelleyen son dakika hareketidir. Bu ara ynetim, Anayasasn, yrtme otoritesinin glendirilmesi ve belirli temel zgrlklerin kstlanmas asndan elden geirmitir. sonlarnda yaplan parlmento seimleriyle askeri darbesi son bulmutur. den balayarak yllarna kadar; iddet ve terrizm olaylar artm, hkmet ve meclis hareket edemez duruma gelmi, ekonomik skntlar ve uluslararas problemlerle birlikte rejim e gelindiinde meruluunu kaybetmeye balamtr. kne yol aan yllarn karakteristik bir zellii de AP ve CHPnin hkmete bakanlk yaptklarnda adaleti sa ve sol terristlere eit bir ekilde uygulamad ynndeki yaygn kanaattr. Bu iki byk partinin birlikte hkmet iin ibirliinde bulunmamas da demokrasinin knn nemli bir nedenini oluturmutur.

A M A

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

35

Kendimizi Snayalm
1. ylnda Mecliste hakiki ve uzun sreli ihtilaf kmasna neden olan yasann konusu aadakilerden hangisidir? a. Toprak reformu b. lkretimin yaygnlamas c. Sanayi tevikleri d. Seim usul e. D politika 2. ylnda demokrasiye gei srecindeki son engeller hangi babakan dneminde kaldrlmtr? a. emsettin Gnaltay b. Hasan Saka c. Recep Peker d. Fethi Okyar e. Fuat Kprl 3. Aadakilerden hangisi Trkiyede demokrasiye gei srecinin baarl olmasn salayan etkenlerden biri deildir? a. Hkmetin, muhalefetten gl olmas b. Ilmllarn, arlardan gl olmas c. Reformcularn, tutuculardan gl olmas d. DP liderliinin lml olmas e. MPnin uzlamac bir politika izlemesi 4. Aadakilerden hangisi, nnnn reform sreci balatmasnda rol oynayan gdlerle ilgili ileri srlen grlerden biri deildir? a. Demokratik rejimlerin II. Dnya Savandaki zaferi b. Trkiyenin Sovyet tehdidine kar Bat ile yaknlama ihtiyac c. Trk toplumundaki sosyo-ekonomik dnmler d. Tek parti sisteminin bataki ahsa dayand dncesi e. Amerika Birleik Devletlerinin siyasal deiim lehindeki basks 5. Aadakilerden hangisi DPnin muhalefeti boyunca vurgulanan sloganlarndan biri deildir? a. Serbest ve drst seimler b. Kapsaml sivil zgrlkler c. Keyfi ve otoriter ynetime son verme d. Brokrasinin glendirilmesi e. Ekonomik liberalleme 6. Trkiyedeki tek parti rejiminin liberal, demokratik gelenee komnist ve faist tek parti rejimlerinden daha yakn olmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. CHPnin pozitivist-rasyonalist dnceye sahip olmas b. Kemalist reformlarn etkisini kaybetmesi c. CHPnin sosyal ve ekonomik deiimlerle ar ilgili olmas d. CHP doktrinin deimez bir karakterde olmas e. CHPnin kadro partisi olmas 7. Aadakilerden hangisi 12 Mart askeri mdahalesinin amalarndan biridir? a. TBMMyi datmak b. Siyasal partileri yasaklamak c. Anayasay yrrlkten kaldrmak d. Sivil toplum kurulularn yasaklamak e. Demokrasiyi yeniden dengelemek 8. Aadakilerden hangisi 27 Mays askeri mdahalesinin zelliklerinden biri deildir? a. Orta rtbeli askerler tarafndan yaplmas b. Milli Birlik Komitesi ile st rtbeli subaylar arasnda ihtilaf yaanmas c. Milli Birlik Komitesinin ana muhalefet partisi ile sk iliki iinde olmas d. Milli Birlik Komitesinin yasama faaliyetlerinin snrl olmas e. Sadece siyasal yaplarn tm aamalarn etkileyecek kanun karlmas 9. Aadakilerden hangisi brokratik otoriter rejimlerin ortaya kmasnda etkili olan faktrlerden biri deildir? a. Yksek enflasyon oran b. Ara mallar ve tketici mallarnn eksiklii c. Dviz kurlarndaki dler d. demeler dengesi a e. sizlik Aadakilerden hangisi DP iktidarnn, askeri darbesine neden olan uygulamalarndan biri deildir? a. Basn yasasnn sertletirilerek ok sayda gazetecinin hapsedilmesi b. Devlet radyosunun iktidar lehine tek tarafl kullanlmas c. Siyasal toplantlarn yasaklanmas d. Devlet memurlarnn erken emeklilie zorlanmas e. Seimlerin askya alnmas

36

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

2. a

3. e

4. e

5. d

6. a

7. e

8. e

9. c

e

Sra Sizde Yant Anahtar

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

37

Sra Sizde 4 Gerek sivil gerekse askeri btn brokratik gruplar, DP rejimi dneminde sosyal stat ve siyasal nfuz kayb yannda nisbi gelir dzeyleri bakmndan da olumsuz olarak etkilenmilerdir. DPnin ekonomik politikalar, byk lde d borlanmaya ve enflasyonist finansmana dayanan hzl ithal ikameci sanayileme ve tarmn modernletirilmesine ynelikti. lerde yksek hzda bir ekonomik gelime grlmekle birlikte, gelir dalm noktasnda ise durum daha da adaletsiz hale gelmiti. zlenen enflasyonist politikalar zellikle maalaryla geinen gruplar ok olumsuz etkilemiti. Hem ekonomik hemde dier nedenler, darbesinin, gerek subaylar gerekse sivil brokratlarca kolaylkla benimsenmesini salamtr. Sra Sizde 5 sonbaharndaki parlmento seimleriyle sona eren ara rejimi, ordunun, iktidar dorudan doruya ele almayarak, lkeyi perde gerisinden idare ettii bir yarm darbe olarak kabul edilebilir. Mdahalenin bir sebebi, AP hkmetinin siyasal terrizmle mcadele etmekteki baarszl ise, daha derindeki bir sebep, birok subayn AP ynetimine kar duyduu gvensizlikti. Bylece, bir anlamda mdahalesi, hl, merkeziyeti brokratik elitle, seimlerde ounluu salamaya devam eden evre gleri arasndaki eski atmay yanstyordu. Gerek siyasal sonular, gerek politikalarnn genel yn bakmndan mdahalesi, ve mdahaleleri arasnda bir ara istasyon olarak grlebilir. Sra Sizde 6 zellikle de silahl kuvvetlerin doldurduu iktidar boluu, sadaki ve soldaki sadakatsiz muhalefetlerin eylemleri ve bellibal demokratik partilerin yar-sdk davranlar yznden ortaya kmtr.

nem daha sonra tartlmaktadr. 3. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar: Tek Partiden ok Partiye, (Ankara: Bilgi Yaynevi,), 4. Kemal Karpat, Turkeys Politics: The Transition to a Multi-Party System (Princeton: Princeton: University Press, ), 5. Toker, Tek partiden ok Partiye, 78de aktarlmtr. 6. A.g.e., , 7. Karpat, Turkeys Politics, 8. A.g.e., ; Mahmut Gololu, Demokrasiye Gei: (stanbul: Kaynak Yaynlar, ), 9. Gololu, Demokrasiye Gei, 65; Cumhuriyet ve Vatan, 25 Temmuz Karpat, Turkeys Politics, de aktarlmtr. Gololu, Demokrasiye Gei, Demokratik geilerin reform ekli iin, baknz, Huntington, The Third Wave, ; Scott Mainwaring and Donald Share, Transitions Through Transaction: Democratization in Brazil and Spain, W.A. Selcher, ed,
Political Liberalization in Brazil: Dynamics, Dilemmas,and Future Prospects (Boulder: West-

view Press, ), ; Alfred Stepan, Paths Toward Redemocratization: Theoretical and Comparative Considerations, Guillermo ODonnell, Philippe C. Schmitter and Laurence Whitehead, eds, Transitions
from Authoritarian Rule: Comparative Perspectives (Baltimore: Johns Hopkins University

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Press, ), Huntington, The Third Wave, Adam Przeworski, ayn ekilde, iktidardan ayrlmann, iktidardaki reformcularla muhalefetteki lmllarn birbirini anlamalar ile mmkn olabileceini ileri srmektedir: Otoriter rejimden k u artlarla mmkndr: (1) Reformcular ile Ilmllar kurumlar kurmada anlaabilirlerse ki, bu kurumlarda kendilerinin temsil ettikleri sosyal gler demokratik sistemde nemli siyasal varla sahip olacaklardr; (2) Reformcular Tutucular ikna edebilirler ya da onlar etkisiz hale getirebilirlerse, ve (3) Ilmllar Radikalleri kontrol edebilirlerse. Democracy and
the Market: Political and Economic Reforms in

38

Trk Siyasal Hayat

Eastern Europe and Latin America (Cambrid-

ge: Cambridge University Press, ), Toker, Tek Partiden ok Partiye, ; Feroz Ahmad, The Turkish Experiment with Democracy, (Boulder: Westview Press, ), Toker, Tek Partiden ok Partiye, de aktarlmaktadr. Przeworski, Democracy and the Market, Huntington, The Third Wave, Karpat, Turkeys Politics, ; etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, (stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi, ), ; Rfk Salim Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei (stanbul: Olga Matbaas, ), ; Hakan Ylmaz, Democratization from Above in Response to the International Context: Turkey, , New Perspectives on Turkey 17 (fall ): Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey (London: Oxford University Press, ), Ahmad, The Turkish Experiment, lkay Sunar, State and Society in the Politics of Turkeys Development (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, ), ; ayrca baknz, Ahmet N. Ycekk, Siyaset Sosyolojisi Asndan Trkiyede Parlmentonun Evrimi (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakl-

Trk Inklap Tarihi Enstits Yaynlar, ),; Taner Timur, Trk Devrimi: Tarihi Anlam ve Felsefi Temeli, Dankwart A Rustow,Atatrk as a Founder of a State, Prof. Dr. Yavuz Abadana Armaan (Ankara: seafoodplus.infol Bilgiler Fakltesi Yayn, ), Tek-parti rejiminin meruluk kayna olarak arasal ve anlatmc ideoloji ayrm iin, baknz, Clement H. Moore,The Single Party as Source of Legitimacy,Samuel Huntington and Clement H. More, eds, Authoritarian Politics in Modern Society: The Dynamics of Established One-Party Systems (New York:

Basic Books, ), Maurice Duverger, Political Parties: Their

tesi Yayn, ), ; Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Cem Eroul, Demokrat Parti: Tarihi ve deolojisi (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, ), Mantaliteler ve ideolojiler arasndaki fark iin, baknz, Juan J. Linz, Totalitarian and Authoritarian Regimes, Fred seafoodplus.infotein and Nelson W. Polsby, eds, Handbook of Political Science, Vol Macropolitical Theory

(New York: Wiley, ), Feroz Ahmad, The Political Economy of Kemalism, Ali Kazancgil and Ergun zbudun, eds, Atatrk: Founder of a Modern State (London: C. Hurst, ), Fethi Okyar, Devirde Bir Adam (stanbul: Tercman Yaynlar, ), Toker, Tek Partiden ok Partiye, A.g.e., Juan J. Linz, An Authoritarian Regime: Spain, Erik Allardt and Stein Rokkan, eds., Mass Politics: Studies in Political Sociology (New York: Free Press, ), Frederick W. Frey, The Turkish Political Elite (Cambridge: MIT Press, ), Linz ve Stepana gre nceki demokratik olmayan rejimin zelliklerinin, imdiki demokrasiye gei yollar ve pekimi demokrasiyi gelitirmek amacna ynelik abalarna balayan farkl lkelerin karlatklar devler zerinde derin etkisi olmutur. Juan Linz and Alfred Stepan, Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe (Baltimore: Johns Hopkins Uni-

(Reading, Mass: Addison - Wesley, ), ; CHPnin positivist mantalitesi iin baknz, Taner Timur, Trk Devrimi: Tarihi Anlam ve Felsefi Temeli (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, ), ; erif Mardin, Religion and Secularism in Turkey, Ali Kazancgil and Ergun zbudun, eds., Atatrk: Founder of a Modern State (London: C. Hurst, ), Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt 2 (Ankara:

versity Press, ), Ancak, Przeworski, nceki rejimin mahiyetinin aklayc bir deiken olduu konusunda kukuludur: artc ama, yeni cumhuriyetin zelliklerinin, eski rejimin zelliklerine ya da demokrasiye geiin trlerine uygun dt hakknda pek az kant buldum. Ancak, Prze-

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

39

worski u ifadelerle yukardaki grn bakalatrmaktadr: bizim analiz ettiimiz gei, otoritarizmdendir, ve eski rejimin zellikleri gei modellerini ve ynlerini ekillendirmektedir. Ancak, bu geiler ayn zamanda demokrasiye dorudur; ve hedef, yollarn birlemesini seafoodplus.infoacy and the Market, Linze gore, Bir demokrasinin yeniden dengelenmesi, temel demokratik siyasal mekanizmalarn istikrarn ve devamlln ciddi olarak tehdit eden bir krizden sonra, demokratik meruluun, etkililiin ve etkinliin ayn seviye ya da daha yksek seviyede varln srdrmesi ile sonulanan bir siyasal sretir Yeni rejim hukuk-d olarak kurulmu olabilir, fakat daha sonra demokratik sre yoluyla meruluk kazanmaldr, ve hepsinden nemlisi, bundan sonra demokratik kurallara gre ilemelidir. Juan J. Linz, The Breakdown of Democratic Regimes: Crisis, Breakdown, and Reequilibration

BOlarla Trkiyedeki MGK rejimi arasndaki benzerliklere iaret etmitim. Baknz, Ergun zbudun, Turkey: Crises, Interruptions, and Reequilibrations, Larry Diamond, Juan J. Linz, and Seymour Martin Lipset, eds., Politics in Developing Countres: Comparing Experiences with Democracy (Boulder: Lynne Rienner, ), Barkey, The State and the Industrialization Crisis in Turkey, lgintir ki, 24 Ocak kararlar uygulamaya konulduktan sonra, o zamanki CHP lideri Blent Ecevit, srekli olarak bu kararlarn uygulanabimesinin, ancak Latin Amerika tarz otoriter bir rejimle mmkn olabileceini sylemekteydi. Baknz, Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm, Kasm Nisan , Cilt 9 (Ankara: Bilgi Yaynevi, ), Ahmad, The Turkish Experiment, A.g.e., ; ayrca, Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar: Yar Silahl, Yar Klahl Bir Ara Rejim, (Ankara: Bilgi

(Baltimore: Johns Hopkins University Press, ), Ahmad, The Turkish Experiment, Stepan, Paths Toward Redemocratization, Przeworski, Democracy and the Market, Guillermo ODonnell, Modernization and Bureaucratic Authoritarianism: Studies in South American Politics (Berkeley: Institute of In-

ternational Studies, University of California, ); ayrca yine ODonnelln Tensions in the Bureaucratic-Authoritarian State and the Question of Democracy, David Collier, ed., The New Authoritarianism in Latin America (Princeton: Princeton University Press, ), ; Carlos H. Weisman, Reversal of Development in Argentina (Princeton: Princeton University Press, ); Henri J. Barkey, The State and the Industrialization Crisis in Turkey (Boulder: Westview Press, ). Bildiim kadaryla Barkey, darbesini ithal ikameci sanayileme (S)nin bitmesi ve Brokratik Otoriter (BO) rejimin ortaya kmas ile inandrc ve kapsaml bir ekilde aklayan ilk yazardr. Ben, daha nce, ksaca da olsa, Latin Amerikadaki

Yaynevi, ), Linz and Stepan, The Breakdown of Democratic Regimes, , Frey, The Turkish Political Elite, Ahmad, The Turkish Experiment, 30, Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar: DP Yoku Aa, (Ankara: Bilgi Yaynevi, ), lter Turan Stages of Political Development in the Turkish Republic, Ergun zbudun, ed., Perspectives on Democracy in Turkey (Ankara: Turkish Political Science Association, ), Ahmad, benzer ekilde, DPnin yle grlmesi gerektiini iddia etmektedir: dar menfaat ve kimlie sahip bir siyasal partiden ok, ortak bir hedef etrafnda birlemi bir ok atan ve kart menfaatleri kapsayan bir hareket. Menfaatlerin genilii muhalefetteyken olumlu iken, iktidara gelince bir handikap olduu ortaya kt. The Turkish Experiment, Ahmad, Demokratlarn ounun derin bir nn korkusu tadklarn gzlemlemektedir: te bu faktrPaa faktr partiler aras ilikileri bozdunn fobisi, smet Paann DP ynetimini gerek anlamda kabul etmedii ve Demokratlarn ilk fr-

40

Trk Siyasal Hayat

satta altn oymada kararl olduu inancna dayanmaktayd. The Turkish Experiment, Toker, Yar Silahl, Yar Klahl Bir Ara Rejim, Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar: Demokrasiden Darbeye, (Ankara: Bilgi Yaynevi, ), Sdk olmayan, yar-sdk, ve sdk muhalefet kavramlar iin baknz, Linz, The Breakdown of Democratic Regimes, Toker, Yar Silahl, Yar Klahl Bir Ara Rejim, Toker, Demokrasiden Darbeye, , Ahmad, The Turkish Experiment, 12 Mart mdahalesine yol aan artlar zerinde, keza bk. Muhsin Batur, Anlar ve Grler: Dnemin Perde Arkas (stanbul: Milliyet Yaynlar, ); Celil Grkan, 12 Marta Be Kala (stanbul: Tekin yaynevi,). Ahmad, The Turkish Experiment, Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar: smet Paann Son Yllar, (Ankara: BilgiYaynevi, ), Ahmad, The Turkish Experiment, ; mit Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri: Bir kilemin Anatomisi (stanbul: letiim Yaynlar, ), Linz, The Breakdown of Democratic Regimes, Mektuplarn metni iin baknz, Cneyt Arcayrek, Mdahalenin Ayak Sesleri: , 8. Cilt (Ankara: Bilgi Yaynevi, ), 76, ; ayrca 9. Cilt, Cneyt Arcayrek, Demokrasinin Sonbahar: , 7. Cilt (Ankara: Bilgi Yaynevi, ) 68, Arcayrek, 8. Cilt, A.g.e., rnek olarak, baknz, Arcayrek, 7. Cilt, , , Cneyt Arcayrek, Demokrasi Dur, 12 Eyll Nisan Eyll Cilt (Ankara: Bilgi Yaynevi, ), 85te aktarlmtr. A.g.e., de aktarlmtr. Cumhuriyet, 25 Aralk , Cizre- Sakallolu, AP-Ordu likileri, te aktarlmtr. Arcayrek, Cilt, 75,de aktarlmtr. Ergun zbudun, The Turkish Party System: Institutionalization, Polarization, and Fragmentation, Middle Eastern Studies 17 (): Ar ve lml ok partili system arasndaki ayrm iin, baknz, Giovanni Sartori,

Parties and Party Systems: A Framewok for Analysis (Cambridge: Cambridge University Press,

), Aslnda, Millet Meclisinde alt parti temsil edildi, ancak iki tanesi nemli (ya da Sartorinin deyimiyle kayda deer) deildi: Cumhuriyeti Gven Partisinin sadece sandalyesi vard (daha sonra bire dt), Demokratik Partinin ise sadece bir sandalyesi vard. Arcayrek, 7. Cilt, 65, 84, A.g.e., Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri, de aktarlmtr; Milli Gvenlik Konseyi, 12 September in Turkey: Before and After (Ankara: General Secretariat of the National Security Council, ), Arcayrek, 7. Cilt, ; Cilt, Arcayrek, 8. Cilt, 25, A.g.e. Ecevit bu teklifleri mdahalesinden sonra skynetim yetkililerine sunduu bir metinde ele almaktadr; bu metin Arcayrek, Cilt, de verilmektedir. Baknz, ayrca, Ecevitin Mecliste 22 Temmuz de yapt konuma, a.g.e., Arcayrek, 9. Cilt, A.g.e. ; Arcayrek, 8. Cilt, Arcayrek, Cilt, ; ayrca Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri, Arcayrek, 8. Cilt, Mektubun metni iin, baknz, Kenan Evren, Kenan Evrenin Anlar, 1. Cilt (stanbul: Milliyet, ), Arcayrek, 8. Cilt, , ; M. Ali Birand, 12 Eyll Saat (stanbul: Karacan, ), Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri, , zellikle not A.g.e., Linz, The Breakdown of Democratic Regimes, Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri, A.g.e., ; Arcayrek, 7. Cilt, Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri, ; mesela baknz, Kenan Evren, Kenan Evrenin Anlar, , , , , ; Ecevitin bu temaslar hakkndaki fikirleri iin, baknz Arcayrek, 8. Cilt, Demirel benzer ekilde unlar sylemitir: Askerler kendi balarna bir ey yapamazlar Onlar tahrik eden sivil kadrolar vardr. 12 Martta vardr, 12 Eyllde vardr. Bu sivil kadrolar genellikle bu ii meslek edinmilerdir. Cizre-Sakallolu, a.g.e., sayfa da aktarlmtr. Arcayrek, 8. Cilt, ; 9. Cilt,

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

41

Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar
Ergun zbudun, Demokrasiye Gei Srecinde Anayasa Yapm (Ankara : Bilgi Yaynevi, ). Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, (stanbul : Afa Yaynlar, nc bask, ).

3
Amalarmz erik Haritas
Trk Siyasal Hayat

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Farkl siyasi yapya sahip lkelerde demokrasinin pekimesi asndan anayasalarn ne ekilde hazrlandn karlatrabilecek, Trkiye Cumhuriyetinin ilk anayasas olan Anayasasnn ne ekilde gerekletirildiini aklayabilecek, Anayasasnn darbesine bal olarak gerekletirilmesini, bu anayasann belirleyici zelliklerini ve zerinde yaplan deiiklikleri saptayabilecek, Anayasasnn gerekletirilmesini, belirleyici zelliklerini ve dnemin siyasi iktidarlar tarafndan hazrlanan deiiklik almalaryla gerekletirilen deiiklikleri saptayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ortaklk ya da Oydamac Tarz Anayasa Yapm Demokrasinin Pekimesi Anayasa Yapm Kurucu Meclis Danma Meclisi Milli Birlik Komitesi Anayasa Revizyonlar

Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

GR ANAYASA YAPIMI SYASET OSMANLI ANAYASASI ANAYASASI ANAYASASI ANAYASASI ANAYASASI

Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

ANAYASA YAPIMI SYASET

Farkl siyasi yaplara sahip lkelerde demokrasinin pekimesi asndan anayasalarn ne ekilde hazrlandn karlatrabilmek.

zellikle demokrasiye gei dnemlerinde anayasa yapm, toplumun ve siyasal (ve dier) elitlerinin yaygn desteine sahip siyasal kurumlar yaratmak asndan mkemmel bir frsattr. Gerek anayasa yapm sreci, gerek onun rn olan anayasal tercihler, demokrasiye geiin ve demokrasinin pekimesinin hayati unsurlardr. Andrea Bonime-Blancn szleriyle; anayasa yapm, gei dnemindeki siyasal faaliyetlerin hem en eitli, hem en youn biimidir. Bu srete siyasal manevralar, pazarlklar ve mzakereler gerekleir; gruplar ve liderler arasnda siyasal tavrlar, uzlamalar ve anlamazlklar n plana kar. Anayasa yapmclarn bu sorunlar nasl zdkleri, bize gei sreci ve onun yol at rejim hakknda ok nemli eyler retebilir. Gerek srecin, gerek onun sonucunun genel nitelii, yeni rejimin istikrar ya da istikrarszlk potansiyeline ilikin ip ular verebilir.1 Baka bir deyile anayasa yapm sreci, sadece demokrasiye geiin biimini deil, belki daha da nemlisi, demokrasinin pekime anslarn etkiler. Bu nitede oydamac (consensual) ya da ortaklk (consociational) bir anayasa yapm ynteminin, demokratik pekime ansn byk lde arttraca ileri srlmektedir. Bu balamda, kinci Dnya Sava sonras dnemin en istikrarl demokratik anayasalarnn (bunlarn en iyi bilinen rnekleri, Alman, talyan ve spanyol anayasalardr) temsil nitelii yksek kurucu meclislerin ve oydamac bir anayasa ya-

Oydamak: Tartmak, bir konuda uzlaarak belli bir grte birlemek ya da ounluun belli bir grte birlemesidir. Ortaklk: Siyasal partilerin ya da bask gruplarnn belli bir konuda birleerek g oluturmasdr.

44

Trk Siyasal Hayat

pm uslbunun rn olmalar, bir rastlant deildir. talyada da seilmi olan Kurucu Meclis, byk partinin (Hristiyan Demokratlar, Sosyalistler ve Komnistler) hkimiyetinde idi. Hristiyan Demokratlarn en byk parti olmasna karlk, Sosyalistlerle Komnistlerin birleik sol oylar, Hristiyan Demokratlarnkinden fazlayd. te yandan Hristiyan Demokratlar, siyasal saflamada merkez konumunda olmalar nedeniyle, genellikle btn lml ve muhafazakr gleri kendi etraflarnda toplayabiliyordu. Buna ramen talyan anayasa yapm srecine tek bir koalisyon hkim olmamtr. Aksine, konulara gre deien oynak ve oydamac bir karar alma yntemi izlenmitir Partileri blme potansiyeli yksek sorunlarda bile sre, oydamac bir temelde sonulandrlm ve siyasal partilerin hepsi deilse bile pek ou, yeni anayasann niha eklini desteklemilerdir.2 talyan anayasas, gerek bir siyasal ant olarak vlmtr. Gianfranco Pasquinonun gzlemledii gibi, bu ibirlii dnemi o kadar nemli, sonular da o kadar nlyd ki, bugne kadar Komnistler, anayasay birlikte yapm olmalar dnda Hristiyan Demokratlarla pek az ortak noktalar olduunu vurgulamlardr.3 Benzer ekilde, Franco sonras spanyada anayasa yapm srecine uzlamac, oydamac bir yntem hkim olmutur; 15 Haziran deki ilk serbest parlmento seimlerinin sonular da, bu durumu tevik etmitir. Seimlerden, Adolfo Suarezin liderliindeki merkez-sa Demokratik Birlik (UCD), oylarn yzde si ve sandalye i (yzde ) ile en byk parti olarak kmtr. Sosyalist parti, oylarn yzde si ile sandalye yzde () kazanmtr. Daha ideolojik nitelikteki iki parti ise hayal krkl yaratc sonular almlardr: Franco gemiiyle ilikili olan Halk ttifak (Allianza Popular, AP) oylarn sadece yzde ini, Komnist parti de yzde n alabilmitir. Yeni meclis (Cortes) ilk oturumunda, bir Kurucu Meclis olarak almaya karar vermitir. Seim sonular anayasa yapmnda sac bir UCD-AP koalisyonu imknn ak brakyordu; ancak UCD, bu seenee nadiren bavurmutur. Ara sra iki parti arasnda, zellikle ahlaki sorunlar zerinde, ounluu salayan koalisyonlar olumusa da, byle bir koalisyon ne kapsayc ne de hkim nitelikteydi. spanyadaki sre, kutuplama sergilemek yerine, ok farkl ideolojilere sahip partilerin uzlama yoluyla ok-yanl (oydamac) hkim koalisyonu oluturduklar bir oydamac siyaset modeli olabilir.4 spanyada, temel anayasal sorunlarn pek ounda, sol ve sa arasnda zorlu, bazen de gizli, grmeler yoluyla uzlamalara varld. Anayasa yapm srecinin oydamac nitelii, Kongre ve Senatonun 31 Ekim tarihinde, sadece birka APli ve Basque yenin muhalif veya ekimser oyuyla, hemen hemen oybirliiyle anayasay kabul etmi olmasnda kendini gstermektedir. Bu gzlem, anayasann kullanlan oylarn yzde si ile onayland 6 Aralk anayasa halk oylamas bakmndan da geerlidir.5 Yelpazenin teki ucunda, en iyi rnekleri Fransa ve Portekiz anayasalar olan, atmac veya ihtilfl anayasa yapm tarz gzlemlenebilir. Drdnc Fransz Cumhuriyeti anayasasn yapan Kurucu Meclise, Komnistler, Sosyalistler ve Hristiyan demokratik Cumhuriyeti Halk Hareketi (MRP) gibi gl, disiplinli ve ideolojik ynelimli parti hkimdi. Bu parti, birok nemli anayasal sorun zerinde oydamac zmlere varamamlardr. Dolaysyla ilk anayasa tasars halk oylamasnda reddedilmi, ikincisi de kk bir ounlukla kabul edilmitir. Drdnc Fransz Cumhuriyetinin ksa mr () ve kronik hkmet istikrarszl gz nne alndnda, bu deneyimin baarl olduu sylenemez. Benzer ekilde, Salazar sonras Portekizde anayasa yapm srecini evreleyen zel artlar, hem bu srecin slbunu, hem de onun rn olan anayasay etkile-

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

45

mitir. Kurucu Mecliste sol partilerin (Sosyalistler ve Komnistler) ounlukta olmalar ve radikal solcu subaylarn etkisi sonucunda, anayasa yapmna oydamac deil, atmac bir slp hkim olmutur. Karar alma, koalisyonlar ve sonular ideolojik ynden tek-yanl idi ve daha merkezci, ikinci byk parti olan Halkn Demokratik Partisini hi umursamadan tek tarafl olarak gerekletirildi.6 Anayasas sosyo-ekonomik sisteme ilikin olarak, ideolojik, dogmatik ve ou zaman salt edebi nitelikteki hkmlerle doluydu; bu ideolojik ifadelerin ou, anayasa deiiklii ile kaldrlmtr. Dolaysyla, Portekizde demokrasinin tam anlamyla pekimesi, ancak anayasann ve da geirdii iki kkl deiiklikle mmkn olmutur. Bu karlatrmal gzlemlerin nda, Trkiyedeki anayasa yapm sreci, geni apl bir oydamaya dayanan siyasal kurumlar yaratma asndan, bir dizi karlm frsat olarak tanmlanabilir. Ne Cumhuriyetin anayasas (, ve anayasalar) ne de Osmanl anayasas, sosyal gleri byk lde temsil eden bir kurucu meclis, ya da yasama meclisi tarafndan, bir mzakere, pazarlk ve uzlama sreci ile yaplmt. Dolaysyla hepsinin siyasal meruluu zayft.

OSMANLI ANAYASASI

46

Trk Siyasal Hayat

iinde yeni seim yaplmas artlarna baland. Kanun teklif edebilmek iin padiahn izninin alnmas zorunluluu kaldrld. Meclislerce kabul edilen bir kanunun, padiaha ya iki ay iinde onaylanmas, ya da bir kere daha grlmek zere meclislere geri gnderilmesi hkm konuldu. Geri gnderme halinde bu metnin kanunlaabilmesi iin meclislerin 2/3 ounluu gerekli idi. En nemlilerine ksaca deindiimiz bu anayasa deiiklikleriyle, Anayasas, demokratik bir merut monari anayasas haline getirilmi oldu. Ne var ki, gitgide arlaan i ve d koullar ve lkede yeterli bir demokratik gelenein bulunmamas, bu anayasann gerei gibi uygulanmasna imkn vermedi. Anayasal bir rejim perdesi gerisinde, ttihat ve Terakki partisinin diktatrce ynetimi ortaya kt. Bu rejim, Birinci Dnya Savann yenilgi ile sona ermesiyle birlikte ykld.

ANAYASASI
Osmanl devletinin Birinci Dnya Savandaki yenilgisini takip eden yabanc igale kar Anadoluda gelien mill kurtulu hareketi, 23 Nisan de Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisinin almasyla, kurumsallama yolunda ok nemli bir aama kaydetmitir. Kurucu meclis niteliindeki bu meclis, 20 Ocak tarihinde yeni bir anayasa (Tekilt- Esasiye Kanunu) kabul etti. Kanun-u Esassi henz resmen ilga edilmi saylmad iin, bu Anayasa, sadece 24 maddelik ksa bir metin olarak kaleme alnd. Fakat Anayasasnn artk Kanun-u Esasden ok farkl temellere dayanmakta ve yeni bir Trk Devletini kurmakta olduu akt. Anayasasnn en nemli yenilii ve en devrimci ilkesi, mill egemenlik ilkesidir (m.1). Bu Anayasa, saltanatn kaldrlaca yolunda bir hkm tamamakla beraber, mill egemenlik ilkesinin, kiisel egemenlie dayanan monarik bir ynetim sistemiyle badaamayaca aktr. Ayn Anayasa, yasama ve yrtme kuvvetlerinin seafoodplus.info toplandn (m.2). Meclisin bakanlara yn gsterebileceini ve gerektiinde onlar deitirebileceini (m.8) belirtmektedir. Nihayet Anayasas, il ve nahiyelerde halk idaresi, yani yerinden ynetim ilkesini kabul etmitir. Anayasasnn kurduu bu hkmet sistemi, anayasa doktrininde meclis hkmeti adyla bilinen sistemin tipik bir rneidir. Bu sistem, yasama ve yrtme glerinin seafoodplus.info toplanm olmas, bakanlarn teker teker Meclis tarafndan seilmeleri, Meclisin bakanlar her zaman deitirebilmesi ve onlara yn gsterebilmesi, buna karlk Bakanlar Kurulunun Meclise kar kullanabilecei hibir hukuk silhn(rnein fesih yetkisinin) mevcut olmamas ve bir Devlet Bakanl messesesinin yaratlmam bulunmas bakmlarndan, tam bir Meclis hkmeti rneidir. Uygulamada da, T.B.M.M. hukuk yetkilerini kskanlkla kullanm, Atatrk ve Bakanlar Kurulu yeleri de en g koullara ramen T.B.M.M. yetkilerine daima byk sayg gstermilerdir. Tarihimizde Birinci T.B.M.M. dnemi (), en byk i ve d tehlikeler karsnda bile demokratik bir denetim sisteminin nasl srdrlebildiini gsteren gzel bir rnektir. Bununla birlikte, uygulamada meclis hkmeti modelinden nemli sapmalarn grld ve sistemin bir parlmenter rejimden pek de farkl olmayan bir biimde iledii de gzlemlenmektedir. Birinci seafoodplus.info bugn anladmz anlamda siyasal parti gruplar yoktu. Buna karlk, Meclisin alndan ksa bir zaman sonra, Birinci ve kinci Gruplar adyla anlan iki siyasal grup olumutu. Birinci Grup, Atatrk ve hkmeti destekleyen, kinci Grup ise onlara muhalif olan milletvekillerinden olumaktayd. Fakat bu iki grup arasndaki snr izgisi kesin deildi. Oylamalarda, gruplardan birine mensup baz milletvekillerinin, dier grubun ounluuyla birlikte oy kulland-

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

47

grlyordu. Birinci seafoodplus.info btn yeleri, vatann dman igal ve saldrsndan kurtarlmas amacnda gr birlii halinde bulunmakla beraber, bundan sonra izlenecek siyasetler konusunda farkl grlere sahiptiler. Atatrk ve onu destekleyenler, Cumhuriyeti bir devlet sisteminden ve devrimci toplumsal deiimlerden yana olduklar halde, onlarn karsndakiler, genellikle, padiahlk kurumunun korunmasn ve toplumsal deiimin daha yava ve evrimci yollardan gerekletirilmesini istiyorlard. Bu gr ayrlklarn vaktinden nce yzeye karmamak amacyla, Atatrk ve arkadalar Mill Mcadelenin bitiminden nce, padiahln kaldrlacana dair bir aklamada bulunmamlardr. Ayn gerekeyle, yukarda da deindiimiz gibi, T.B.M.M. Hkmeti bnyesi iinde bir Devlet Bakanl makamnn yaratlmamasna da dikkat edilmitir. Ulusal Bamszlk Savann zaferlerle sonulandrlmasndan sonra, artk bu duruma aklk getirmek zaman gelmiti. Nitekim T.B.M.M., 30 Ekim ve Kasm tarihli, ve sayl iki tarih kararyla, Osmanl mparatorluunun sona erdiini ve padiahln 16 Mart tarihinden geerli olmak zere tarihe karm olduunu iln etmitir. Bu kararlarda henz Cumhuriyet deyiminin kullanlmad ve rejimin hl Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti olarak adlandrld grlmektedir. Trk tarihinde bu derece nemli bir rol oynam bulunan Birinci T.B.M.M., tarih grevini yerine getirdikten sonra, Nisan te yeni seimler yaplmak zere, dalma karar verdi. Cumhuriyeti ilan eden ve Anayasasn hazrlayan, kinci T.B.M.M. olmutur.

ANAYASASI
kinci T.B.M.M., seilmesinden az sonra yeni bir anayasa yapma sorununa eilmek durumundayd. nk Osmanl Kanunu Esassi henz resmen ilga edilmi olmad gibi, Tekilt Esasye Kanunu da, yeni devletin ihtiyalarna cevap verecek derecede uzun ve ayrntl bir metin deildi. Yeni Anayasa, 20 Nisan te T.B.M.M. tarafndan kabul edilerek, 23 Nisan te yaynland. Anayasasnn baz temel ilkeleri, aadaki ekilde zetlenebilir: Anayasasnn, meclis hkmeti ile parlmenter rejim arasnda karma bir sistem kurduu sylenmitir. Gerekten Anayasada, her iki hkmet ekline has zellikler yer almaktadr. Anayasasnn meclis hkmetini andran ynleri unlardr: (a) Anayasaya gre, Trk Milletini ancak Trkiye Byk Millet Meclisi temsil eder ve Millet adna egemenlik hakkn yalnz o kullanr (m.4). Yasama yetkisi ve yrtme erki Byk Millet Meclisinde belirir ve onda toplanr (m.5) (b) Meclis, Hkmeti her zaman denetleyebilecei ve drebilecei (m.7) halde, Hkmetin meclisi feshetme yetkisi yoktur. Hkmete fesih yetkisi tannmas nerisi, Anayasa grmeleri srasnda uzun tartmalara konu olduktan sonra, seafoodplus.info yandan, Anayasas, baz ynleriyle de parlmenter sistemi andrmaktadr: (a) Meclis yasama yetkisini kendi kulland (m.6) halde, yrtme yetkisini ancak Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu eliyle kullanabilir (m.7). yleyse, yrtme yetkisi teorik olarak Mecliste bulunmakla beraber, Meclisin yrtme ilemlerini bizzat yapmas sz konusu deildir. Bu sistemi, anayasaclarmz, kuvvetler birlii ve grevler ayrl sistemi olarak adlandrmlardr. (b) Hkmetin kurulmas konusunda parlmenter sisteme uygun bir model kabul edilmitir. Anayasann 44nc maddesine gre, Babakan, Cumhurbakannca Meclis yeleri arasndan tayin olunur. teki bakanlar Babakanca seilip tamam Cumhurbakan tarafndan onandktan sonra Meclise sunulur. Meclis toplank deilse sunma ii

48

Trk Siyasal Hayat

Meclisin toplanmasna braklr. Hkmet, tutaca yolu ve siyas grn en ge bir hafta iinde Meclise bildirir ve ondan gven ister. Anayasas, sert bir anayasayd. Bu Anayasann nci maddesine gre, Anayasada deiiklik teklifinin Meclis ye tamsaysnn en az te biri tarafndan imzalanmas artt. Deiiklik tekliflerinin kabul de, ye tamsaysnn en az te ikisinin oyuyla mmknd. Gene, bugnk Anayasamzda da olduu gibi, bu Anayasann Devlet eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki birinci maddesinde deiiklik ve bakalama yaplmas hibir trl teklif edilemezdi. Anayasas, bunun dnda, Anayasann hibir maddesi hibir sebep ve bahane ile savsanamaz ve ilerlikten alkonamaz. Hibir kanun Anayasaya aykr olamaz (m) hkmn de tayordu. Ancak bu Anayasada kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimine yer verilmemi olduundan, anayasann stnl ilkesi byk lde teoride kalmtr. Anayasasnn getirdii en nemli yeniliklerden biri de, liklik ilkesidir. Geri bu ilke, Anayasasnda batan beri yer alm deildir. Anayasann ilk eklinde, Trkiye Devletinin dini, Din-i slamdr ifadesi yer ald (m.2) gibi, Meclisin yetkileri arasnda ahkm- eriyenin tenfizi (eriat hkmlerinin uygulanmas) hususu da saylmtr (m). Bu hkmler, ylndaki Anayasa deiiklii ile karlm, deiiklii ile de liklik ilkesi resmen kabul olunmutur. Anayasas, hrriyetler konusunda, Fransz Devriminden beri sregelmekte olan tabi hak anlayn kabul etmitir. Anayasann 68inci maddesine gre, Her Trk hr doar, hr yaar. Hrriyet, bakasna zarar vermeyecek her eyi yapabilmektir. Tabi haklardan olan hrriyetin herkes iin snr, bakalarnn hrriyeti snrdr. Bu snr ancak kanun izer. Bu hrriyeti anlaya ramen, Anayasas, hrriyetleri geni ve ayrntl ekilde dzenlememi, ou zaman bunlarn sadece adn saymak ve snrlarnn kanunla izileceini belirtmekle yetinmitir. Bylece Meclis, hrriyetleri diledii gibi snrlandracak kanunlar karabiliyordu. stelik, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sistemi de yerlemi olmadndan, Meclis ounluunun oyuyla, aznln haklarnn lsz ekilde snrlandrlmas mmknd.
AM A

Trkiye Cumhuriyetinin ilk anayasas olan Anayasasnn ne ekilde gerekletirildiini aklayabilmek.

Anayasasnn en nemli eksii: Kontrol ve dengeleme sisteminin olmamasdr. Bu nedenle, anayasa otoriter bir hkmet arac olarak kullanld.

Anayasas, te seilmi olan Trkiye Byk Millet Meclisi(TBMM) tarafndan yaplmtr. seimleri, Mustafa Kemal Paa taraftarlarnn yeni kurmu olduklar Halk Frkasnn (daha sonra Cumhuriyet Halk Partisi) denetimi ve hkimiyeti altnda yaplmtr. TBMMnin ilk dneminde () Mustafa Kemal Paaya muhalefet eden kinci Grup yelerinden hibiri, yeniden seilmemitir. Bylece anayasa grmeleri srasnda bir tek-parti sisteminin henz pekimi olmamasna ramen, yeni Meclis hemen tmyle Kemalistlerden olumaktayd. Bununla birlikte ve Meclisin toplumdaki btn bellibal gleri temsil etmemesine ramen, anayasa grmeleri, nisbi bir hrriyet havas iinde cereyan etmitir. Belki de bu atmosferin etkisi ile, srecin sonucunda gerek sz gerek ruhu itibar ile demokratik gibi grnen bir anayasa ortaya kt. Anayasas, dneminde uygulanan meclis hkmeti modelinden pek az saparak, TBMMni devletin en yce organ olarak muhafaza etti. Anayasann en nemli kusuru, seilmi ounluklarn iktidarn dengeleyecek etkili frenler ve dengeler mekanizmalarna yer vermemi olmasyd. Dolaysyla ylnda de facto bir tek-parti reji-

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

49

mi kurulduunda anayasa, kolayca otoriter ynetimin bir arac haline dnt. CHP liderlii TBMMne aday gsterilme ve seilmeyi denetimi ve tekeli altnda tuttuundan, Meclisin yce yetkileri, parti liderlii ve yrtme organ tarafndan kullanlr oldu. Bu nedenle, anayasay otoriter rejimin gereklerine uyarlamak ihtiyac duyulmad. Gene ayn nedenle, CHP liderlii ylnda ok-partili demokrasiye geme karar verdiinde de, anayasay daha demokratik ynde deitirme gerei ortaya kmad. Trkiyede demokrasiye gei, hibir anayasa deiiklii olmakszn, sadece seim, basn ve dernekler kanunlarndaki baz deiikliklerle gerekleti. de kabul edilen ve yarg denetimi altnda serbest ve drst seimleri garanti altna alan yeni bir seim kanunu sayesinde, DP, 14 Mays seimleriyle iktidara geldi. Anayasasnn Tek parti CHP dneminde ve ardndan gelen DP iktidar dneminde deSIRA SZDE itirilmeden kalmasn nasl deerlendirmek gerekir? Tartnz. Anayasas, DPnin on yllk iktidar sresi boyunca da D deiiklie urabir N E L M mad. Niin partilerden hibirinin, daha hrriyeti ve oulcu bir demokrasinin teS O R U mellerini atmak amacyla, daha etkili anayasal fren ve denge mekanizmalar nermedii sorusu sorulabilir. En akla yakn cevap, CHPnin iktidar kaybedeceini hibir zaman ciddi ekilde dnmemi olmas, DPnin de bir kez iktidara geldikten DKKAT sonra, anayasann salad snrsz ounluk hkimiyetini kendi siyasal karlar iin kullanmak istemi olmasdr. Dolaysyla, iktidar ve muhalefet partileri arasnSIRA bir anayasal dida, ne deki iktidar deiiminden nce, ne de sonra, anlaml SZDE yalog cereyan etmitir. Anayasal frenler ve dengeler mekanizmalarnn yokluu, ilk Trk demokrasi AMALARIMIZ deneyiminin knn balca sebebini oluturmutur. Temel haklara ilikin etkili hukuki gvencelerin olmamas ve kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminin yokluu, DP iktidarnca, muhalefetin haklarn ar ekilde snrlandK T A P ran bir dizi kanun karma imknn vermi, bu da muhalefetin iktidara kar tutumunu sertletirmitir. Bundan doan toplumsal huzursuzluk, 27 Mays tarihinde, DP iktidarn devirip geici bir askeri rejim kuran bir askeri Vmdahale ile soTELE ZYON nulanmtr.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

ANAYASASI
A M A

NTERNET

NTERNET

Anayasasnn darbesine bal olarak gerekletirilmesini, bu anayasann belirleyici zelliklerini ve zerinde yaplan deiiklikleri saptayabilmek.

mdahalesi, bir grup orta rtbeli subay tarafndan gerekletirilmi ve bunlar, iktidar ele geirmelerini takiben, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grselin bakanlnda, Milli Birlik Komitesi (MBK) adn alan bir ihtilal komitesi biiminde rgtlenmilerdir. MBK, batan itibaren, yeni bir demokratik anayasa yapma ve iktidar serbeste seilmi bir sivil ynetime devretme niyetini iln etmitir. MBK yelerinden bazlarnn askeri ynetimi uzatma abalarna ramen, MBK szne sdk kalm ve yeni anayasaya ve seim kanununa gre yaplan parlamento seimlerini takiben, de iktidar devretmitir

Anayasay hazrlamakla grevli Kurucu Meclis; MBK ve Temsilciler Meclisi olmak zere iki kuruluun yan yana gelmesinden oluuyordu.

50
Anayasas Kurucu Meclis tarafndan gelitirildi. Kurucu Meclis, MGK ve Temsilciler Meclisinden oluuyordu.

Trk Siyasal Hayat

Anayasasnn temel zellikleri: Geniletilmi temel zgrlkler, vatandalara geni sosyal haklar, kontrol ve dengeleme sistemi, idari mahkemelerin glendirilmesi, bamsz yarg yasama iinde ikinci meclis, i gvenliinin iyiletirilmesi, idari zerklii olan kamu kurumlar.

Bununla birlikte yeni anayasa, pek demokratik olmayan artlar altnda kabul edilmitir. ki meclisli Kurucu Meclisin kanatlarndan biri, MBK idi. Dolaysyla anayasa yapmnda ordunun gl etkisi hissedilmitir. te yandan, Kurucu Meclisin sivil kanad olan Temsilciler Meclisi de, tmyle temsili bir nitelik tamyordu. Bu Meclisin yelerinin yaklak te biri, ok snrl katlml bir seimle seilmiti; geri kalan ise, iki muhalefet partisi (CHP ve CKMP), devlet bakan General Cemal Grsel, MBK, yarg organlar, niversiteler, barolar, ticaret ve sanayi odalar, sendikalar, basn dernekleri, genlik rgtleri gibi kurulularca seilmi ya da atanmt. Daha da nemlisi, yasaklanan DPnin yeleri (semenlerin yaklak yars) Kurucu Mecliste hibir ekilde temsil edilmiyordu. Dolaysyla Kurucu Meclise byk lde devlet elitleri (ordu, brokrasi, niversite profesrleri) ve bu elitlerin balca szcs olan CHP hkim olmutur. Bunun sonucu olarak da, Meclisce kabul edilen ve halk oylamasnda yzde lik bir ounlukla onaylanan anayasa, devlet elitlerinin temel siyasal deerlerini ve karlarn yanstmtr. Anayasa, bir yandan vatandalarn temel haklarn geniletir ve kapsaml sosyal haklar tanrken, te yandan, seilmi organlarn iktidarn snrlandracak etkin bir frenler ve dengeler sistemi yaratmak suretiyle, politikaclara ve seilmi meclislere kar gvensizliini ifade etmitir. Bu fren mekanizmalar iinde, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminin kabul, btn idari ilemleri denetleyebilecek idari mahkemelerin glendirilmesi, yarg organna tam bamszlk kazandrlmas, ikinci bir meclisin kurulmas, devlet memurlarnn ve zellikle hkimlerin i gvenliinin salamlatrlmas, niversiteler ve Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu gibi baz kamu kurulularna geni idari zerklik verilmesi gibi hususlar yer almaktadr. Bylece, bir yandan seilmi meclislerin iktidarnn yargsal ve dier brokratik kurumlar vastasyla etkili biimde dengelenecei, te yandan da geniletilmi temel haklar ve sosyal haklarn yardmyla gerek bir oulcu ve demokratik toplumun tedricen gelimesinin salanaca umulmutur. Anayasasnn temel nitelikleri ve getirdii yenilikler yle zetlenebilir: (a) Anayasann stnl Anayasasnn millet egemenliini tek bana temsil eden stn yetkili Meclis anlayna karlk, Anayasas egemenliin kullanl bakmndan hayli farkl bir forml benimsemitir. Egemenliin kaytsz artsz Trk Milletinin olduu yolundaki ifade korunmakla birlikte, milletin egemenliini Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanaca belirtilmitir. (m.4). Bylece Trkiye Byk Millet Meclisi, egemenliin kullanlnda tek yetkili organ olmaktan karlm, egemenliin kullanlmasn Anayasada belirtilen dier devlet organlar ile paylar olmutur. stelik, btn bu organlar, millet egemenliini ancak Anayasann koyduu esaslara gre kullanabileceklerdir. Geri Anayasasnda da kanunlarn Anayasaya aykr olamayaca hkm (m) yer almtr ama, bu kuraln pratik meyyidelerden yoksunluu sebebiyle, Anayasasnn gerek anlamda Anayasann stnl ilkesini gerekletirmi olduu sylenemez. Anayasas ise, tmyle, Anayasann stnl ilkesi zerine ina edilmitir. Egemenliin kullanlmasna ilikin hkm yannda, Anayasasnn 8inci maddesi de, Anayasann stnln kukuya yer brakmayacak aklkta belirtmektedir: Kanunlar Anayasaya aykr olamaz. Anayasa hkmleri, yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn ve kiileri balayan temel hukuk kurallardr. (b) Kuvvetler Ayrl Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonu Raporunda, meclis hkmetinin dayand kuvvetler karm yerine, yumuak kuvvetler ayrl, ya da parlmenter

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

51

rejimin benimsendii ifade seafoodplus.infomek gerekir ki, kuvvetler ayrlnn ada anlam, yasama ve yrtme arasndaki ayrlktan ok, yarg organnn bu iki siyasal nitelikli organ karsndaki bamszln n plna karmaktadr. Anayasaclk akmnn ilk dnemlerinde mevcut olmayan siyasal partiler, son yzyl iinde byk gelime gstererek siyaset alannn gerek hkimi haline gelmilerdir. zellikle hkmetin ancak parlmentonun gveni ile grevde kalabildii parlmenter rejimde ounluk partisi (veya partileri) bu iki organ arasnda kuvvetler ayrl teorisinin ngrmedii lde sk bir siyasal ba yaratmtr. Bu durumda, yasama-yrtme ayrlnn eski nemini korumad gerek olmakla birlikte, yarg organnn bamszl, benimsenen hkmet sistemi ne olursa olsun, btn hrriyeti demokrasilerin vazgeilmez bir unsurudur. Anayasas teorik olarak yargnn bamszln tanm olmakla beraber, bunu fiiliyatta etkin klacak kurum ve gvencelerden yoksundu. Anayasasnn, yarg bamszln btn gvenceleri ile gerekletirmi olmas, bu Anayasann baka bir nemli yeniliidir. Anayasaclk akmnn temelinde yattn grdmz, devlet iktidarnn bllmesi, paylalmas ve snrlandrlmas ilkesi, sadece yasama, yrtme ve yarg kuvvetlerinin ayr organlara verilmesini deil, bazan tek bir kuvvetin eitli organlar arasnda bllmesini de ierebilir. Parlmenter rejimde yrtme kuvvetinin, sorumsuz devlet bakan ile sorumlu babakan ve bakanlar kurulu arasnda bllmesi, bunun bir rneidir. Baka bir rnek, yasama yetkisinin iki ayr meclis arasnda bllmesi anlamna gelen iki meclis sistemidir. Anayasasnn yeniliklerinden biri de, yasama organn (Trkiye Byk Millet Meclisi) Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu olarak iki meclise blm olmasdr. (c) oulcu Toplum Yapsnn Glendirilmesi Bilinen bir gerektir ki, devlet iktidarnn etkin biimde snrlandrlabilmesi iin, sadece hukuk dzenlemeler, yani devlet yetkilerinin anayasal dzeyde bllmesi yetmez. En az onun kadar nemli bir snrlama faktr de, devlete yaratlmam olan, sivil toplumun kendi bnyesinden doan eitli insan topluluklarnn, meslek kurulularnn, gnll derneklerin, menfaat ve bask gruplarnn varl ve bunlarn siyasal kararlar zerinde eitli yntemlerle etkili olmalardr. ngiltere gibi yazl bir anayasas bile olmayan ve ngiliz hukukuna gre Parlmentonun egemen yetkilere sahip olduu bir lkede bile, bu oulcu toplum yaps devlet iktidarn etkin ekilde snrlandrmaya yetmektedir. phesiz, anayasalar, oulcu bir toplum yapsn kendiliinden yaratamazlar. Ancak onun geliimi kolaylatrabilir veya engelleyebilirler. Anayasas, amalad oulcu demokratik dzeni gerekletirebilmek iin, oulcu toplum yapsnn ve onu oluturan gnll kurulularn gelitirilmesine ncelik vermi, bunu kolaylatrc bir dizi hkm kabul etmitir. Bunlarn banda siyasal partilere ilikin hkmler yer alr. Siyasal partiler, teknik anlamda devlet yaps iinde yer almamakla ve kamu tzel kiilii tamamakla beraber sivil toplumla devlet rgt arasnda kpr rol oynayan ve ada demokrasilerde siyasal kararlarn alnmas srecinde en ok arlk tayan kurululardr. Anayasas, ann anayasalarnn genel eilimine uygun olarak, siyasal partiler hakknda hibir hkm tamyordu. Anayasas ise, siyasal partileri ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik siyas hayatn vazgeilmez unsurlar olarak nitelendirmi (m/3) ve onlar daha gvenceli bir hukuk statye kavuturmutur. Siyasal partilere ilikin bu hkmlerin yannda, alanlara (iilere ve kamu grevlilerine) sendika kurma hakknn tannmas (m), iilere toplu szleme ve grev haklar gibi etkin bir sendikacln vazgeilmez unsurlar olan haklarn veril-

52

Trk Siyasal Hayat

mesi (m), herkesin nceden izin almakszn dernek kurma hakkna sahip olduunun belirtilmesi (m), kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn organlarnn kendileri tarafndan ve kendi yeleri arasndan seilmesi ve idarenin, seilmi organlar bir yarg mercii kararna dayanmakszn geici veya srekli olarak grevinden uzaklatramamas (m), oulcu bir toplum yapsnn gelimesini kolaylatrc nitelikte hkmlerdir. (d) Temel Haklarn Geniletilmesi ve Glendirilmesi Anayasas, temel hak ve hrriyetlere, Anayasasna oranla hem daha geni, hem daha gvenceli bir yer vermitir. Trkiye Cumhuriyetinin niteliklerini belirten 2nci madde, bu nitelikler arasnda insan haklarnadayanandevlet olma niteliini de saymaktadr. Bu deyim, hrriyeti (liberal) bir siyasal rejimi ifade etmektedir. Anayasasnn, bir hrriyetler rejimini gerekletirmek amacyla, Anayasasndan hayli farkl bir dzenleme yntemi izledii gze arpmaktadr. Hereyden nce, Anayasasnda ou zaman hrriyetlerin sadece adnn saylmasyla yetinildii ve bunlarn snrlarnn kanunla izilecei belirtildii halde, Anayasasnda hrriyetler ok daha ayrntl biimde dzenlenmitir. Bununla, yasama organnn, hrriyetleri dzenlerken neleri yapamayaca belirtilmi olmaktadr. Dier bir deyimle yasama organ, belli bir hrriyeti dzenlerken, Anayasas dneminde olduu gibi tam bir takdir serbestliine sahip deildir. Mesel toplant ve gsteri yryleri yapma hakkn dzenleyen 28inci madde, herkes nceden izin almakszn silhsz ve saldrsz toplanma ve gsteri yry yapma hakkna sahiptir demitir. Bu hkm karsnda yasama organnn, toplant ve gsteri yrylerini nceden izin alma artna balamasna imkn yoktur. Anayasasnn 11inci maddesine gre temel hak ve hrriyetler, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla snrlanabilir. Bu hkm de, hrriyetlerin snrlanmasna iki snrlama getirmitir. Biri, snrlamann ancak kanunla yaplabilmesi, dieri de snrlamann Anayasann szne ve ruhuna uygun olmasdr. Ayn maddenin ikinci fkras, kanun, kamu yarar, genel ahlk, kamu dzeni, sosyal adalet ve mill gvenlik gibi sebeplerle de olsa, bir hakkn ve hrriyetin zne dokunamaz demek suretiyle, hrriyetlerin snrlanmasna nc ve ok nemli bir snr getirmektedir. Hakkn z gvencesi adn verebileceimiz bu kavrama gre, temel hak ve hrriyetlere ilikin kanun dzenlemeler, bu hak veya hrriyetin zne dokunucu llere varamayacaktr. Hak veya hrriyetin z nedir? Anayasa Mahkemesinin eitli kararlarna gre, eer bir snrlama, bir hak veya hrriyetin kullanlmasn imknsz klyor veya ar derecede gletiriyorsa, o hak veya hrriyetin zne dokunmu olacaktr. Hrriyetlerin znn ne olduunu, btn hrriyetler iin genel olarak tanmlamaya almaktansa, bunu her hrriyetin kendi zelliklerine gre saptamak daha doru olur. Gene de, bu konuda baz genel ller koymak mmkndr. Mesel bir hrriyetin kullanlmasnn idar makamlarn iznine balanmas, o hrriyetin zn zedeleyici bir snrlama olarak kabul edilebilir. Nihayet, Anayasasnda kanunlarn Anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sisteminin kabul edilmi olmas da, kii hak ve hrriyetlerini daha gvenceli duruma getirmitir. Byle bir denetim olmasayd, Anayasaya aykr kanunlarla hrriyetlerin, Anayasaya aykr biimde snrlandrlmalar tehlikesi ortaya kabilirdi. (e) Sosyal Devlet Sosyal devlet, devletin sosyal bar ve sosyal adaleti salamak amacyla, sosyal ve ekonomik hayata aktif ekilde mdahalesini meru ve gerekli gren bir devlet

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

53

anlay olarak tanmlanabilir. Anayasas, de geirdii deiiklikle, Devletin nitelikleri arasnda halklk ve devletilik gibi sosyal devletle ilikili saylabilecek ilkeleri de saym olmakla beraber, sosyal devlet ne sadece halkla, ne de sadece devletilie indirgenebilir Anayasas, devlete eitli sosyal ve ekonomik grevler yklemek ve ada anayasalarda yer alan btn sosyal haklar tanmak suretiyle, sosyal adalete dayanan sosyal devlet ilkesinin gerekletirilmesini amalamtr. Anayasasnn getirdii yeni koullarn dnemin siyasi kadrolar tarafndan nasl karSIRA SZDE landn tartnz. Anayasasnn gerek ierii, gerek kabul edili artlar, onun Trk toplumunun ounluunca benimsenmesini gletirdi. Eski Demokratlar, ksmen de anaS U yasa yapm srecinden tmden dlanm olmalarnn etkisiyle,O9R Temmuz anayasa halk oylamasnda aleyhte oy kullandlar. te, DPnin kendini kantlam mirass olarak iktidara gelen AP, anayasaya kar iki ynl K K A tavr iindeybir T D di. Bir yandan bu anayasann snrlar iinde kalmaya zen gsterirken, bir yandan da onu, brokratik ve yargsal kurumlara ar yetkiler vermi olmas gerekesiyle SIRA SZDE eletiriyordu. ou zaman AP liderleri, anayasann ynetilemez bir siyasal sistem yarattn ileri srmler ve yrtme organnn glendirilmesini savunmulardr. Keza APliler, anayasann tand geni sosyal haklardan ve onun dier sola yneAMALARIMIZ lik hkmlerinden rahatszlk duyuyorlard. DP rejiminin 27 Mays mdahalesi ile drlen eski cumhurbakan Celal Bayarn anayasa konusundaki grleri, APlilerinkinden dahaK sistematik ve daha T A P aryd. Bayar, Trk milletinin tek temsilcisi olarak btn iktidar TBMMnde toplam olan Anayasasnn, Atatrkn kaytsz artsz milli egemenlik anlayna daha uygun olduu kansndayd. Ona gre Anayasas, Emilli O N T E L V Z Y egemenliin kullanlmasna yeni ortaklar (ordu ve aydnlar) getirmitir. Bu anlamda Anayasa, seilmi meclislere kar gvensizlii ve l Osmanl ynetim sistemine (saray, ordu ve ulema) geri dn temsil etmekteydi.7 Elbette, Anayasasna ilikin N E R APnin doal bu olumsuz grlerin bir sebebi de, ler ve larda DP Tve N E T ounluk partisi olmas, dolaysyla da seilmi meclislerin iktidar zerindeki brokratik snrlamalardan rahatszlk duymasyd.
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

ve Anayasa Revizyonlar

54
ve Anayasa deiiklikleri: Temel zgrlklerin kstlanmas, mahkemelerin denetleme yetkilerinin snrlandrlmas, yrtmenin glendirilmesi ve askerlerin kurumsal zerkliinin arttrlmasdr.

Trk Siyasal Hayat

du. Aslnda, yukarda grld gibi, yksek komutanlarn 12 Mart muhtras, radikal bir darbeyi nlemek iin giriilmi bir son dakika manevrasyd. Muhtray takiben silhl kuvvetlerin gl desteiyle kurulan partiler-st hkmetin anayasal tercihleri, daha ok, APnin muhafazakr felsefesiyle uyumluydu. Bu husus, APnin anayasa nerilerinin byk blmn gerekletiren ve anayasa deiikliklerinde kendisini gstermektedir. Bu deiiklikler, grupta snflandrlabilir: (1) baz temel haklarnn snrlandrlmas ve mahkemelerin denetim yetkilerine bir takm snrlar getirilmesi; (2) yrtme organnn, zellikle ona kanun hkmnde kararnameler karma yetkisinin verilmesi suretiyle, glendirilmesi; (3) silhl kuvvetleri Dantay ve Saytayn denetim alanndan karmak suretiyle, onun kurumsal zerkliinin glendirilmesi. Muhtemelen son nokta hari olmak zere bu deiiklikler, APnin anayasal tezleriyle uyumluydu; dolaysyla APliler ve dier muhafazakr milletvekilleri, bunlara seve seve oy verdiler. Anayasa deiikliklerinde gerekli olan te iki ounluu salayabilmek iin, grne gre, CHP liderlii ve milletvekilleri zerinde basklarda bulunuldu. 12 Mart muhtrasnda aka telffuz edilmi olan Meclisin feshi tehdidi ve skynetimin dourduu ar baskc atmosfer de, muhalefetin gcn ve cesaretini krd.8 Bylece bir kez daha anayasa deiiklikleri siyasal partiler arasnda hibir gerek mzakere ve uzlama sreci olmakszn, ar lde atmac yntemlerle gerekleti. Taraflardan biri, ordunun mdahale tehdidinden yararlanarak, kendi tercih ettii zmleri dier tarafa dayatt.

ANAYASASI
AM A

Anayasasnn gerekletirilmesini, belirleyici zelliklerini ve dnemin siyasi iktidarlar tarafndan hazrlanan deiiklik almalaryla gerekletirilen deiiklikleri saptayabilmek.

Anayasas Danma Meclisi tarafndan gelitirildi. Bu meclisin btn yeleri MGK tarafndan atand.

Anayasasnn yapm, geni bir oydamaya dayanan siyasal kurumlar yaratma bakmndan, bir dier karlm frsattr. 12 Eyll tarihinde iktidar ele alan ve silhl kuvvetlerin en yksek rtbeli be komutanndan oluan Milli Gvenlik Konseyi (MGK), neticede iktidar demokratik ekilde seilmi sivil makamlara devredeceini aklamakla birlikte, 12 Eyll ncesi duruma dnmek niyetinde olmadn da ayn aklkla ortaya koymutur. Aksine Konsey, lerin sonlarnda lkeye rz olan siyasal kutuplama, iddet olaylar ve tkanklklarn tekrar ortaya kmasn nlemek amacyla, Trk demokrasisini kkl biimde yeniden yaplandrmak niyetindeydi. Bu yeniden yaplandrma, MGKnin kurduu bir Kurucu Meclis yoluyla gerekletirilmitir. Bu meclis, Kurucu Meclisi gibi iki meclisten oluuyordu ve meclislerden biri, MGKnin kendisiydi. Ancak iki Kurucu Meclis arasnda nemli farklar vard. MGK dneminde sivil kanat (Danma Meclisi), dnemindeki Temsilciler Meclisi kadar bile temsili nitelik tamyordu. Temsilciler Meclisinde iki muhalefet partisince ve eitli kurumlarca seilmi yelerin bulunmasna karlk, Danma Meclisi yelerinin tm, MGK tarafndan atanmt. Ayrca, siyasal partilerin yeleri, Danma Meclisinde yer alamyorlard. Dolaysyla, devlet elitlerinin Danma Meclisindeki arl, Temsilciler Meclisindekinden daha bykt. kincisi, Danma Meclisinin MGK karsndaki yetkileri, Temsilciler Meclisinin MBK karsndaki yetkilerinden ok daha snrlyd. dneminde iki meclis, anayasann ve dier kanunlarn kabulnde yaklak eit yetkilere sahipti; hatt

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

55

Temsilciler Meclisinin yetkileri biraz daha geniti. MGK dneminde ise, son sz hakk, MGKna aitti. Dier bir deyimle, MGKnin Danma Meclisince kabul edilen tasla deitirmek veya reddetmek hususunda mutlak yetkisi vard; iki meclis arasndaki gr ayrlklarn zmek iin herhangi bir mekanizma ngrlmemiti. ncs, anayasa halk oylamasnn nisbeten hr bir atmosfer iinde yaplmasna ve anayasaya kar olanlarn (zellikle APliler) grlerini ifade edebilmelerine karlk, halk oylamas, devlet ve MGK bakan General Kenan Evrenin yrtt tek tarafl bir kampanyay takiben gerekletirilmitir. MGK, semenlerin oylarn etkilemeye ynelik grlerin aklanmasn, anayasann geici maddelerinin ve Evrenin kampanya konumalarnn eletirilmesini yasaklamtr. Son olarak, anayasa halk oylamas, cumhurbakan seimiyle birletirilmitir. Anayasaya verilen evet oylar ayn zamanda Evrenin tek aday olarak, yedi yllk bir sre iin cumhurbakan seilmesi iin verilen oylar olarak kabul edilmitir. Bu artlar altnda anayasa, 7 Kasm tarihli halk oylamasnda, semenlerin yzde oyu ile onaylanmtr. Selefi gibi devlet elitlerinin deerlerini ve karlarn yanstan Anayasas, milli iradeye, seilmi meclislere, siyasal partilere ve dernekler, sendikalar, meslek kurulular gibi tm sivil toplum kurumlarna, selefinden de daha az gven duyuyordu. Anayasa ile sendikalar zayflatlm, dernek kurma hrriyeti nemli lde snrlandrlmtr. Siyasal partiler, sendikalar, dernekler, vakflar, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ve kooperatifler arasnda her trl ibirlii yasaklanmtr. Anayasas yarg organnn denetim yetkilerine ve niversitelerin zerkliine kstlamalar getirmi olmakla beraber, bunu, seilmi meclisleri ve sorumlu hkmeti brokratik kurumlar aleyhine glendirmek amacyla yapmamtr. Buradaki ama, Anayasasn yapanlarn uzun sre askerlerin denetiminde olacan varsaydklar, gl bir cumhurbakanl makam yaratmaktr. Gerekten de, mdahalesinin lideri General Evren, Kasmna kadar cumhurbakanl grevini ifa etmitir. ve anayasalarnn yapm sreleri arasndaki nemli bir fark da, MGK dneminde silhl kuvvetlerin, paralanm, siyasal partilerin etkisine girmi ve radikal siyasal dncelere ak hale gelmi olarak algladklar sivil brokratik kurumlara gven duymamalar olmutur. Bu nedenle Cumhurbakanna, yksek mahkeme hkimlerini ve niversite yneticilerini atama konusunda geni yetkiler verilmitir; bu iki alan, silhl kuvvetlerce zellikle duyarl telkki edilmektedir. Ksacas, Anayasas, glendirilmi bir cumhurbakanl ve glendirilmi bir Milli Gvenlik Kurulu araclyla ordunun, siyasal sistemin nihai muhafz ve hakemi roln oynamasn salayacak biimde tasarlanmtr. Anayasasnn getirdii yeni koullar parlamenter sistem asndan tartnz. SIRA SZDE Cumhurbakanl makamnn bu ekilde glendirilmi olmas, AnayasaD NEL M snn kurduu hkmet sisteminin niteliiyle ilgili farkl yorumlarayol amtr. Baz gzlemciler, bu sistemi bir bakanlk ya da yar-bakanlk sistemi gibi alglamS O R U lardr. Baka bir gr, anayasann, iki alternatif hkmet modeli ngrdn ileri srmektedir. Buna gre sistem, normal olarak (krizsiz) iledii takdirde, cumhurbakannn deil babakann n plana kaca bir parlmenter rejime yaklaacakDKKAT tr; Turgut zaln babakanl () srasndaki durum, buna tmyle uygundur. te yandan, eer parti sistemi krizleri nlemeyi veya zmeyi baaramazSIRA SZDE sa, o zaman cumhurbakannn (veya onun temsil ettii devlet aygtnn) yedek
AMALARIMIZ

Anayasasnn temel zellikleri: Snrlandrlm temel zgrlkler, vatandan sosyal haklarnn snrlandrlmas, yargnn denetleme yetkisinin snrlandrlmas, idari zerkliin kaldrlmas, glendirilmi cumhurbakan ve glendirilmi MGKdr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

56

Trk Siyasal Hayat

Parlmenterizm: Parlmentoya dayanan, yrtme organnn seimle ibana getirilmi yasama organna kar sorumlu olmas ilkesine dayanan ynetim biimidir.

yetkisi genileyecek ve sistem, bir bakanlk rejimine yaklaacaktr.9 nc bir gre gre ise, cumhurbakannn parlmenter rejimdeki devlet bakanlarnn pek oundan daha gl olmasna ramen, Anayasasnn mant, bir parlmenter rejimi dikte etmektedir. Sonu olarak, Anayasasnn hkmet sistemi, Franszca bir deyimi (parlementarisme attenu) dn almak suretiyle, parlmenter rejimin zayflatlm bir ekli olarak tanmlanabilir Sistem, sadece zaln babakanl dneminde deil, daha sonraki babakanlarn grev srelerinde de esas itibarile bir parlmenter sistem olarak ilemitir Anayasasnn gerek yapl artlar, gerek ierii asndan, ada demokratik normlardan ok uzak olduunda kuku yoktur. Bu anayasa, yar-demokratik bir grnm altnda, otoriter, yasak, devleti ve vesayeti bir zihniyeti kurumsallatrmaya ve sivil siyaset alann mmkn olduunca daraltmaya almtr. Anayasa, geici hkmleriyle, normal bir sivil ynetime gei iin hayli uzun bir gei sresi ngrmtr. Bu geici hkmler arasnda, General Kenan Evrenin Anayasada ngrld gibi T.B.M.M. tarafndan deil, anayasa halkoylamasyla birletirilmek suretiyle halk tarafndan seilmesi, eski siyasetiler iin getirilen 5 ve 10 yllk siyaset yasaklar, MGKnin Cumhurbakanlna seilen General Evren dndaki yelerinin alt yllk bir sre iin Cumhurbakanl Konseyi yelerine dntrlmesi, gene alt yllk bir sre iin Cumhurbakannn anayasa deiiklikleri zerindeki veto yetkisinin glendirilmesi saylabilir. Anayasasnn antidemokratik ve vesayeti hkmlerinin bazlar, aada bu anayasann geirdii deiiklikler balamnda, bir blm de, Altnc nitede ele alnan k garantileri erevesinde incelenecektir.

Sonras Anayasa Deiiklikleri: , ve

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

57

Benzer belgeler

Kamu Yönetimi Bölümü Türk Siyasal Hayatı ders notudur.

3. sınıf 6. yarıyıl türk siyasal hayatı dersi kısa ders notudur.

Türk siyasal hayatı (SİYU) ders notu içeriği:

• türk siyasal hayatı dersi kısaca akılca kalıcı bir şekilde özetlenmiştir.

Diğer türk siyasal hayatı dersi arama kriterleri

türk siyasal hayatı pdf,türk siyasal hayatı ders notları,türk siyasal hayatı ders notları pdf,türk siyasal hayatı özet,türk siyasal hayatı konu anlatımı,türk siyasal hayatı dersi,türk siyasal hayatı konuları,türk siyasal hayatı sınava hazırlık,türk siyasal hayatı çalışma notları,aöf kamu yönetimi ders notları,açık öğretim türk siyasal hayatı pdf,açıköğretim türk siyasal hayatı ders notu,aöf kamu yönetimi bölümü için türk siyasal hayatı ders notu,kamu yönetimi öğrencileri için türk siyasal hayatı ders notu,