Saf Şiirin Özellikleri Nelerdir
SAF ŞIIR ÖRNEKLERI
&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;
&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; *
&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;, &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; «Anika × » &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; Anika
&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;
&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; (&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;) &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; Anika
&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; !
&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;? &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;!))) &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;.
&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;
&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;, &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; (&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;)
+ 50 &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; !
&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; *
&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;, &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; «Anika × » &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; Anika
&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;
&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; (&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;) &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; 50 &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; Anika.
&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; !
&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;? &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;!))) &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;.
&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;
&#;&#;&#;&#;&#; !
&#;&#;&#;&#;&#; «Anika x » &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; ! &#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; ! &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; «&#;&#;&#;&#;&#;&#;» &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#;&#; !
&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#; e-mail &#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; «Anika.
&#;&#;&#;&#;&#; !
&#;&#;&#;&#;&#; «Anika x » &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; ! &#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; ! &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; «&#;&#;&#;&#;&#;&#;» &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#;&#; !
&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#; e-mail &#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; «Anika.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Original Title
Copyright
Share this document
Share or Embed Document
Did you find this document useful?
Original Title:
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 2
sentyabr
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil
siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın
MATERİALLAR
TOPLUSU
TƏŞKİLATÇILAR:
Bakı
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 3
KONFRANSIN TƏŞKİLAT ŞURASI
TƏŞKİLAT ŞURASININ FƏXRİ ÜZVLƏRİ
Akif Əlizadə (AMEA-nın prezidenti, Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, geologiya-
mineralogiya elmləri doktoru, professor)
Kamal Abdullayev (Millətlərarası multikulturalizm və dini məsələlər üzrə dövlət müşaviri,
Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor)
İsa Həbibbəyli (AMEA-nın Vitse-Prezidenti, Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, filologiya
üzrə elmlər doktoru, professor)
Teymur Kərimli (AMEA Humanitar Elmlər bölməsinin Akademik katibi, Elmlər
Akademiyasının həqiqi üzvü, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor)
KONFRANSIN TƏŞKİLATÇILARI:
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm mərkəzi
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Bilik Fondu
KONFRANSIN KOORDİNASİYA ŞURASI:
Layihənin müəllifi və baş koordinatoru – Mayıl B. Əsgərov (filologiya üzrə elmlər
doktoru, dosent AMEA Dilçilik İnstitutu Sosiolinqvistika və Dil siyasəti şöbəsinin müdiri)
AMEA Nəsimi adına Dilçilik institutu üzrə koordinator - Gülrux Həsənova (filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və Dil siyasəti şöbəsinin böyük elmi
işçisi)
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Bilik Fondu üzrə koordinator – Elnarə
Əliyeva (filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Bilik
Fondunun baş mütəxəssisi)
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi üzrə koordinator –
Gündüz İsmayılov (Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədr
müavini)
Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm mərkəzi üzrə koordinator – Rəşad İlyasov (filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin baş məsləhətçisi)
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 4
KONFRANSIN MATERİALLAR TOPLUSUNUN REDAKSİYA HEYƏTİ:
Baş redaktor:
Möhsün Nağısoylu, AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, AMEA
Dilçilik İnstitutunun direktoru
Azərbaycan dilindəki materiallar üzrə məsul redaktor:
Gülsüm Hüseynova, filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent,
AMEA Dilçilik İnstitutu Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsinin aparıcı elmi işçisi
Türk dilindəki materiallar üzrə məsul redaktor:
Mayıl B. Əsgərov, filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent
AMEA Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsinin müdiri
Rus dilindəki materiallar üzrə məsul redaktor:
Gülrux Həsənova, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
AMEA Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsinin böyük elmi işçisi
İngilis dilindəki materiallar üzrə məsul redaktor:
Sevinc Ağayeva, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
AMEA Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsinin böyük elmi işçisi
Toplunun texniki redaktoru və dizayneri:
Jalə Əsgərzadə,
AMEA Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsinin kompüter operatoru
NƏŞRİYYATA AİD QEYDLƏR MƏTBƏƏ TƏRƏFİNDƏN
Buraya
YAZILACAQDIR
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 5
KONFRANS İŞTİRAKÇİLARININ ÜMUMİ SİYAHISI (əlifba sırası ilə)
Afaq Rüstəmova, f.ü.e.d. (Bölmə 7)
Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu
[email protected]
Afət Həbibova, doktorant (Bölmə 3)
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, müəllim
[email protected]
Asəf Qənbərov, magistr (Bölmə 7)
Bakı İslam Universiteti, müəllim
[email protected]
Aygün Abbasova (Bölmə 4)
Bakı Slavyan Universiteti“ Azərbaycan multikulturalizmi” kafedrası,müəllim
[email protected]
Aygün Orucova, fil.ü.f.d. (Bölmə 2)
AMEA Naxçıvan Bölməsi
[email protected]
Ayişə Şabutova (Bölmə 1)
Quba rayon Xucbala kənd tam orta məktəbi, tarix müəllimi
[email protected]
Ayşən Zərbəliyeva Mahmud qızı (Bölmə 4)
Bakı Slavyan Universiteti, müəllim
[email protected]
Aytən Arzulla qızı Əhmədova, dissertant (Bölmə 4)
Gəncə Dövlət Universiteti, baş müəllim
[email protected]
Aytən Hacıyeva, fil.ü.f.d., dosent (Bölmə 8)
ADU-un Ümumi dilçilik kafedrasının dosenti
[email protected]
Bəxtiyar Tuncay (Bölmə 1)
AMEA Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi
[email protected]
Camal Arıxov, t.ü.f.d., dosent (Bölmə 5)
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Zaqatala filialı, Təbiət fənləri və tədrisi metodikası
kafedrasının müdiri
Cavid Əsədov (Bölmə 1)
Azərbaycan multikulturalizmi kafedrası, stajor/müəllim
[email protected]
Çinarə Əliyeva (Bölmə 4)
Bülbülün Memorial Muzeyi, elmi işçi
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 6
Dadaş Əliyev (Bölmə 3)
AMEA Folklor İnstitutu dissertant
[email protected]
Elçin İbrahimov (Bölmə 5)
AMEA Dilçilik İnstitutu “Türkologiya” jurnalının məsul katibi
[email protected]
Elman Mirzəyev, fil.ü.f.d. (Bölmə 1)
ADPU-nun Cəlilabad filialının “İxtisas fənləri” kafedrasının müdiri
[email protected]
Elnur Lətif oğlu Həsənov, antropol.ü.f.d., Elm üzrə Prezident mükafatçısı (Bölmə 3)
AMEA Gəncə Bölməsinin baş mütəxəssisi
[email protected]
Elvin Əliyar oğlu Babayev, doktorant (Bölmə 5)
Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsinin elmi işçisi
[email protected]
Əbülfəz Quliyev, AMEA-nın müxbir üzvü (Bölmə 7)
[email protected]
Əfsanə Həziyeva (Bölmə 3)
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti, baş müəllim
[email protected]
Əli Fərhadov, t.ü.f.d. (Bölmə 4)
AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi, elmi işçi
[email protected]
Əminə ƏLİYEVA Prof. Dok. (Bölmə 7)
Faruk Kurt, doktorant (Bölmə 7)
[email protected]
Fazilə Nəbiyeva, doktorant (Bölmə 3)
AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu
[email protected]
Fəridə Allahverdiyeva, fil.ü.f.d., dosent (Bölmə 5)
Azərbaycan Dillər Universiteti, baş müəllim
Email: [email protected]
Firuzə Aşur qızı Əsgərova (Bölmə 1)
E-mail: [email protected]
Gülrux Sənhan qızı Həsənova, fil.ü.f.d. (Bölmə 4)
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun böyük elmi işçisi,
[email protected]
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 7
Gülşən Bəşirova, fil.ü.f.d. , dosent (Bölmə 2)
Heydər Əliyev adına AAHM.
Gülsüm İsrafil qızı Hüseynova, fil.ü.e.d., dosent (Bölmə 1)
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun aparıcı elmi işçisi
[email protected]
Gültəkin Alışan qızı Əliyeva, fil.ü.f.d., dosent (Bölmə 8)
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,
[email protected]
Gültəkin Əzim qızı Salmanova (Bölmə 8)
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti, müəllim
[email protected]
Gündüz İsmayılov (Plenar iclas)
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədr müavini
[email protected]
Günel Əliniyaz qızı Qarayeva (Bölmə 7)
Azərbaycan Dillər Universitetinin müəllimi
[email protected]
Hanife Koncu Doç. Dr., (Bölmə 2)
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
[email protected]
Xalidə Xəlilova (Bölmə 6)
AMEA-nın Fəlsəfə İnstitutunun kiçik elmi işçisi
[email protected]
Xanlar Məhəmməd oğlu Məmmədov (Bölmə 5)
Bakı şəh.,Təcili və Təxirəsalınmaz Tibbi Yardım Stansiyasının 10 saylı köməkçi yardımçı
stansiyasının səyyar həkimi
[email protected]
İsaxan Vəliyev, hüquq e.d., professor (Plenar iclas)
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunun aparat rəhbəri
Kəminə Həvil qızı, fil.ü.e.n. (Bölmə 6)
Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin H.Əliyev adına Akademiyasının müəllimi
funduszeue.info@ funduszeue.info
Könül Tehran qızı Baxışova (Bölmə 5)
İsmayıllı Dövlət Humanitar və Texnologiya Kollecində kadrlar üzrə mütəxəssis
[email protected]
Könül Yaqub qızı Əzimova, Rəssamlar İttifaqının üzvü, mədəniyyətşünas (Bölmə 6)
Bakı Xoreoqrafiya Akademiyası, tədris şöbəsinin metodisti
[email protected]
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 8
Qüdrət Qırtımov, t.ü.f.d., dosent (Bölmə 3)
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Univ. Zaqatala filialı, Humanitar fənlər və tədrisi metod. kaf. müdiri
Qüdrət.Qırtı[email protected]
Lalə Əliquliyeva, filologiya elmlər namizədi, dosent (Bölmə 8)
Bakı Avrasiya Universitetinin tərcümə və praktik dillər kafedrasının dosenti
[email protected]
Lalə Əliyeva, t.ü.f.d. (Bölmə 4)
Bakı Dövlət Universiteti, Tarix fakultəsi, dosent
[email protected]
Lamiə Nizami qızı Nağıyeva (Bölmə 2)
Gəncə Dövlət Universitetinin Ümumi pedaqogika kafedrasının baş müəllimi
[email protected]
Mahirə Hacıyeva, Doktorant (Bölmə 7)
Azərbaycan Dillər Universiteti, müəllim
[email protected]
Mayıl B. Əsgərov, fil.ü.e.d., dosent (Plenar iclas)
AMEA Dilçilik İnstitutunun Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsinin müdiri
funduszeue.info: mayı[email protected]
Məhəbbət Nəcəf qızı Əsədova, fil.ü.f.d., dosent (Bölmə 8)
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti, dosent
[email protected]
Məhəbbət Paşayeva, t.ü.e.d. (Bölmə 4)
ADİU “Azərbaycan tarixi” kafedrasının professoru
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi
[email protected]
Mətanət Bəkir qızı Əmrahova (Bölmə 6)
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC), müəllim
[email protected]
Mətanət Şəkixanova (Bölmə 6)
AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu böyük elmi işç i
Metanet.ş[email protected]
Mətanət Yaqubqızı, fil.ü.f.d. (Bölmə 3)
AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi
[email protected]
Möhsün Nağısoylu, AMEA-nın müxbir üzvü, fil.ü.e.d., professor (Bölmə 6)
AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru
Nağdəli Zamanov t.ü.f.d., dosent (Bölmə 6)
Azərbaycan Tibb Universiteti, dosent
[email protected]
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 9
Namiq Abbasov, kult.ü.f.d. (Bölmə 6)
AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun böyük elmi işçisi
namiq_abbasov_70
Nərminə Abdullayeva, doktorant (Bölmə 7)
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu
[email protected]
Nərgiz Məlik qızı Quliyeva, tarix üzrə elmlər doktoru, professor (Bölmə 3)
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun baş elmi işçisi
Nəzakət Qaziyeva, fil.ü.f.d. ,
AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
[email protected]
Nəzirə Şalbuzova, dissertant (Bölmə 1)
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, kiçik elmi işçi
[email protected]
Nigar Ağayeva (Bölmə 2)
AZMİU, müəllim
[email protected]
Nizami Tağısoy, Prof.,dr. (Bölmə 6)
Bakı Slavyan Universiteti
[email protected]
Nuridə Qurbət qızı Əhəmədova (Bölmə 5)
Sumqayıt şəhər 25 nömrəli tam orta məktəbin tarix müəllimi
[email protected]
Nüşabə Nəcəf qızı Əsədova (Bölmə 3)
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti, baş müəllim
[email protected]
Osman Əfəndi, fəl.e.d., professor (Bölmə 3)
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, fəlsəfə kafedrası
Pərvanə Teyyubova (Bölmə 5)
M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, kiçik elmi işçi
[email protected]
Ramid Hüseynov, s.e.ü.f.d. (Bölmə 6)
Heydər Əliyev adına AAHM-in dosenti
[email protected]
Rasim Arif oğlu Heydərov, fil.ü.f.d. , dosent (Bölmə 1)
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Monitorinq şöbəsinin aparıcı elmi işçisi
[email protected]
Rasimə Şamil qızı Əhmədova (Bölmə 3)
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Şəki filialı– müəllim, dissertant
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 10
Rauf Hacı, t.ü.f.d., dosent (Bölmə 4)
Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan multikulturalizmi kafedrası, müəllim
[email protected]
Reyhan Asif qızı Salahova, magistrant, BSU (Bölmə 8)
e-mail: [email protected]
Rəna Rizvan qızı Baxışova (Bölmə 2)
AMEA Bakıxanov adına Tarix İnstitutu “Qarabağ tarixi” şöbəsi, elmi işçi
[email protected]
Roza Eyvazova, fil.e.d., professor (Bölmə 5)
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, baş elmi işçi
[email protected]
Rübabə Şirinova, fəl.ü.f.d. (Bölmə 6)
AMEA M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, böyük elmi işçi
[email protected]
Ruqiyyə Hüseynova, müstəqil ekspert (Bölmə 2)
[email protected]
Rumella Əsədova (Bölmə 8)
Azərbaycan Milli Aviasiya Akademiyası, baş müəllim
[email protected]
Sahibə Paşayeva (Bölmə 3)
AMEA Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi
Sahilə Rafiq qızı İbrahimova (Bölmə 4)
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, tyutor
[email protected]
Salidə Şərifova, fil.ü.e.d., dosent (Bölmə 8)
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu, baş elmi işçi
[email protected]
Saniyə Cəfərova, Magistr (Bölmə 6)
ADPU (ixtisas Azərbaycan ədəbiyyatı)
Email ünvanı: [email protected]
Səadət Davud qızı Məmmədova, sosiol.ü.f.d., dosent (Bölmə 7)
AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu, aparıcı elmi işçi
[email protected]
Səba Namazova, fil.ü.f.d. (Bölmə 5)
Gəncə Dövlət Universiteti
[email protected]
Sədaqət Həsənova, fil.ü.e.d., professor (Bölmə 1)
Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun Tərbiyə işləri üzrə prorektoru
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 11
Selçuk Seçkin Yrd. Doç. Dr. (Bölmə 7)
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
[email protected]
Sevda Qasımova, fil.ü.f.d. (Bölmə 1)
İsmayıllı Dövlət Humanitar və Texnologiya Kollecinin direktoru v.i.e
[email protected]
Sevil Adıgözəlova (Bölmə 7)
AMEA Rəyasət Heyəti İctimai Elmlər Bölməsi, baş mütəxəssis
[email protected]
Sevinc Orucəli qızı Ağayeva, fil.ü.f.d. (Bölmə 1)
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, böyük elmi işçi
[email protected]
Sevinc Novruz qızı Əliyeva, fil.ü.f.d. , dosent (Bölmə 2)
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Monitorinq şöbəsi
[email protected]
Sevinc Mahmudova (Bölmə 4)
[email protected]
Solmaz Sərdar qızı Məmmədova, fil.ü.f.d. (Bölmə 2)
Bakı Qızlar Universiteti
[email protected]
Südabə Hüseynova, psixol.ü.f.d., elmi işçi (Bölmə 4)
AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu
[email protected]
Şəfaqət Abdulla qızı Mahmudova, fil.ü.f.d. (Bölmə 5)
Azərbaycan Dillər Universiteti, dosent
[email protected]
Şəhla Musayeva, fəl.ü.f.d. (Bölmə 5)
AMEA Fəlsəfə İnstitutu, böyük elmi işçi
[email protected]
Şəlalə Bağırova, t.ü.f.d. (Bölmə 5)
Azərbaycan Dillər Universiteti, Sosial elmlər kafedrasının dosenti
[email protected]
Taleh Əliyev, t.ü.f.d. (Bölmə 4)
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun böyük elmi işçisi,
[email protected]
Təranə Xəlilova, fil.ü.f.d. (Bölmə 1)
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin dosenti
[email protected]
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 12
Tofiq Əbdülhəsənli, fil.ü.e.d., professor (Bölmə 6)
Tünzalə Musayeva, dissertant (Bölmə 8)
AMEA Fəlsəfə İnstitutu Sosiologiya və sosial psixologiya şöbəsi, kiçik elmi işçi
[email protected]
Ulduz Bəşir Mürşüdova, fil.ü.f.d. dosent (Bölmə 3)
AMEA ŞREM aparıcı elm işçi və ADPU Şəki filialında Dillər kafedrasının müdiri
[email protected]
Ülkər Məmmədova, fil.ü.f.d. (Bölmə 1)
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu, aparıcı elmi işçi
u.z.m@ funduszeue.info
Ülviyyə Abbasova, fil.ü.f.d. (Bölmə 5)
Bakı Slavyan Universiteti Azərbaycan multikulturalizmi kafedrası, müdir
[email protected]
Ülviyyə Rəhimova, fil.ü.f.d. (Bölmə 8)
Azərbaycan Universiteti, Azərbaycan filologiyası və jurnalistika kafedrasının müdiri.
[email protected]
Vəfa Babayeva, doktorant (Bölmə 2)
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu, Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsi
[email protected]
CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN HEKAYƏLƏRİNDƏ MƏKAN ADLARININ
TİPİKLƏŞDİRİLMƏSİ
Vəfa Təyyar qızı Hüseynova (Bölmə 4)
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, metodist
[email protected]
Vüqar Ələsgərov (Bölmə 7)
Azərbaycan Dillər Universiteti, müəllim
[email protected]
Yusif Rzayev (Bölmə 4)
Oğuz rayon İcra Hakimiyyətində YYÇİ və HMÜ Komissiyanın məsləhətçi-psixoloqu
[email protected]
Zöhrə Əliyeva f.ü.e.d. (Bölmə 7)
Zülfiyyə Nasir qızı Cəlilova (Bölmə 2)
AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin kiçik elmi işçisi
[email protected]
Zümrüd İbrahim qızı Mənsimova, fil.ü.f.d. (Bölmə 4)
AMEA İctimai Elmlər Bölməsinin elmi katibi
zumrudibrahimqızı@funduszeue.info
Zümrüd Zeynalova (Bölmə 4)
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsinin böyük laborantı
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 13
[email protected]
Адалят Абдиева, funduszeue.info н. (Bölmə 3)
Доцент кафедры Социальных наук АУЯ
[email protected]
Александр (Фаут), Иеромонах (Plenar iclas)
Венера Антонова (Bölmə 1)
Гюльтакин Исмаилова (Bölmə 8)
Институт философии НАНА, м.н.с. отдела Социологии и социальной психологии
[email protected]
Егана Фирудин кызы Нагиева (Bölmə 7)
Главный советник Прокуратуры Азербайджанской Республики
[email protected]
Зульфия Мусави (Bölmə 8)
научный работник отдела социолингвистики и
языковой политики Ин-та языкознаия НАНА
[email protected]
Ламия Кафар-заде (Bölmə 7)
Научный сотрудник Института Истории имени А.А. Бакиханова НАНА
[email protected]
Mайыл funduszeue.infoв д.ф.н., доцент (Bölmə 8)
Заведующий отделом Социолингвистики и языковой политики
Института Языкознания Национальной Академии Наук Азербайджана
funduszeue.info: mayı[email protected]
Марианна Дворецкая, funduszeue.infoн. (Plenar iclas),
Профессор кафедры психологии человека
Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена
Олег Данакари (Bölmə 3)
руководитель Удинского культурного центра «Орайин»
Роберт Мобили (Bölmə 6)
Старший научный сотрудник Бакинского Государственного Университета, Председатель
Албано-удинской христианской общины Азербайджана.
[email protected] funduszeue.info
Салима Гасымова, к.ф.н. (Bölmə 2)
Доцент кафедры Теории литературы и мировой литературы Бакинского Славянского
Университета
[email protected]
Севда Cабир гызы Гулиева, докторант АУЯ (Bölmə 8)
[email protected]
Севда Кадиева, к.ф.н. (Bölmə 8)
старший преподаватель АМУ
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 14
Сейфеддин Бедирханов, к.ф.н. (Bölmə 2)
Институт языка, литературы и искусства им. Г. Цадасы ДНЦ РАН
[email protected]
Фарида Мамедтаги кызы Гусейнова (Bölmə 7)
Заведующий читальном залом президентской библиотеки по административным делам при
Президенте Азербайджанской Республики
Шукюфа Джабарова, funduszeue.infoн. (Bölmə 6)
доцент кафедры Социальных наук АУЯ,
[email protected]
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 15
PLENAR İCLASDA EDİLƏN MƏRUZƏLƏR
İsaxan Vəliyev, hüquq elmləri doktoru, professor
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında
Bilik Fondunun aparat rəhbəri
VİCDAN AZADLIĞININ VƏ ANA DİLİNDƏ DANIŞMAQ HÜQUQUNUN
KONSTİTUSİON HÜQUQİ TƏMİNATI
İnsan və vətəndaşın əsas hüquq və azadlıqlarından sayılan vicdan azadlığı hüququnun və ana
dilində danışmaq hüququnun təmin olunması demokratik cəmiyyətlərin və dövlətlərin ümumi
inkişafının təməl prinsiplərindən sayılır. Odur ki, inanclı insanların dini etiqad azadlığının
məhdudlaşdırılması, ölkədə yaşayan müxtəlif millətlərin öz ana dilində danışmalarına maneələrin
yaradılması Konstitusion Hüquq pozuntusu kimi qiymətləndirilir. Hər hansı münasibətin bu və
digər elmi araşdırma predmetinə daxil olub-olmamasından asılı olmayaraq qanunla tənzimlənirsə
ümumməcburi xarakter kəsb edir və o daha dayanıqlıqlı olur. Bu baxımdan mən həm vicdan
azadlıqlığının həm də dil azadlığının konstitusion hüquqi təminatı üzərində ayrı-ayrılıqda dayanmaq
istərdim. Çünki inanclara və dilə münasibət ölkədə tolerantlıq göstəricisini müəyyən edən əsas
kriteriyalardandır desək, heç də səhvə yol vermiş olmarıq. Son dövrlər dünyada gedən proseslər –
dünya əhalisinin artması ilə əlaqədar miqrasiya, ksenofobiya, terrorizm, ekstremizm, rasizm,
qarşılıqlı dözümsüzlük hallarının artması bəşəriyyəti bir sıra qlobal problemlərlə üz-üzə qoymuşdur
ki, bu səbəbdən də dünya siyasətçiləri tərəfindən yaranmış vəziyyəti stabilləşdirmək məqsədi ilə
yeni bir termin – tolerantlıq terminini dövriyyə buraxılmış və ci ildə YUNESKO
tərəfindən ona rəsmililik verilərək “Tolerantlıq prinsipləri Bəyannaməsi” qəbul edilmişdir.
Bəyənnamədə qeyd edildiyi kimi, tolerantlıq dünya mədəniyyətinin zəngin müxtəlifliyinə, özünü
ifadə formasına və insan fərdiyyətinin təzahür üsullarına hörmət edilməsini, onların qəbul
edilməsini və düzgün anlaşılmasını ifadə edir. Ona bilik, açıqlıq, ünsiyyət və fikir, vicdan, etiqad
azadlığı imkan yaradır. Akademik Kamal Abdullayevin təbirincə desək: “Tolerantlıq -
müxtəliflikdə harmoniyadır. O təkcə mənəvi borc deyil, həm də siyasi və hüquqi tələbatdır”.
Tolerantlıq hər şeydən əvvəl özünü Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının normalarında
təzahür etdirir. Mən əvvəlcə dini tolerantlığın təmin edilməsinin əsası kimi çıxış edən normalara
münasibət bildirməyi məqsədəmüvafiq hesab edirəm. Bu hər şeydən əvvəl cı ilin Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə “Multikulturalizm ili” elan edilməsi və bununla bağlı
təsdiq edilmiş Tədbirlər Planında vicdan azadlığı məsələsinə xüsusi yer ayrılması ilə şərtləndirilir.
Vicdan azadlığı hər kəsin dinə münasibəti ilə bağlı azadlığıdır. Ölkənin əvvəlki
konstitusiyalarından fərqli olaraq Azərbaycan Respublikasının ci ildə referendum yolu ilə
qəbul edilmiş Konstitusiyasında din və dövlət münasibətləri beynəlxalq standartlara uyğun şəkildə
tənzimlənmiş və ci maddədə qeyd edilmişdir ki, Azərbaycan Respublikasında din dövlətdən
ayrıdır. Bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir. Konstitusiyanın ci maddəsində elan
edilmişdir ki, hər kəsin vicdan azadlığı vardır: hər kəsin dinə münasibətini müstəqil
müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, yaxud heç bir
dinə etiqad etməmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ vardır.[1]
Konstitusiyanın bu maddəsi Azərbaycanda dini müxtəlifliyin qorunması geniş imkanlar yaratmaqla
bərabər, həm də hər bir şəxsə sərbəst şəkildə hər hansı bir dinə etiqad etmək, dinə münasibətdə öz
neytral mövqeyini saxlamaq və ya heç bir dinə etiqad etməmək imkanı verilməsinin hüquqi əsası
kimi çıxış edir. Halbuki, bəzi ölkələrin konstitusiyasında əhalinin böyük əksəriyyətinin etiqad
etdiyi dinin dəyişdirilməsi qadağan edilir. Məsələn Yunanıstan Konstitusiyasının (ci il 11
iyun) cü maddəsinə görə, bu ölkədə prozepitizm, yəni yeni dini əqidəyə və ya məhzəbə xidmət
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 16
etmək qadağandır. İlk görünüşdən elə gəlir ki, vətəndaşın vicdan azadlığı hüququ sərhədsizdir.
Halbuki, konstitusion normalar vicdan azadlığı hüququnun hüdudlarını da müəyyən etmişdir: ci
maddədə göstərilmişdir ki, insan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan
dinlərin (dini cərəyanların) yayılması və təbliği qadağandır, dövlət təhsil sistemi dünyəvi xarakter
daşıyır. Bu vicdan azadlığı hüququnun ilk məhdudiyyətidir. Digər məhdudiyyətlər isə ölkə
konstitusiyasının ci maddəsində nəzərdə tutulmuşdur: dini mərasimlərin yerinə yetirilməsi,
ictimai qaydanı pozmursa və ya ictimai əxlaqa zidd deyildirsə, sərbəstdir; dini etiqad və əqidə
hüquq pozuntusuna bərayət qazandırmır; heç kəs öz dini etiqadını və əqidəsini ifadə etməyə
(nümayiş etdirməyə), dini mərasimləri yerinə yetirməyə və ya dini mərasimlərdə iştirak etməyə
məcbur edilə bilməz. Dispozitiv xarakteri daşıyan bu normaların təminatı Azərbaycan
Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin bir sıra maddələrində öz əksini tapmışdır. Azərbaycan
Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin ci maddəsi dini ayinləri icra etməyə mane olmaya,
1-ci maddəsi dini etiqad etməyə məcbur etməyə, ci maddəsi qanunsuz olaraq dini təyinatlı
ədəbiyyatları yaymağa, ci maddəsi dini ayinlərin icrası adı altında vətəndaşaların hüquqlarına
qəsd etməyə görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutmuşdur.[2] Müstəqil Azərbaycan Respublikası
qanunvericiliyinin üstün cəhətlərindən biri də verilmiş dini azadlıqla bərabər həmin hüquqların
təminatının müvafiq normalarda əks etdirilməsindədir. Bu təminatlardan birincisi, fikrimizcə,
vicdan azadlığı hüququnun çərçivəsini müəyyən edən qanunlarda həmin hüququn ona edilə biləcək
qəsdlərdən mühafizəsinin də nəzərdə tutmasıdır. Başqa sözlə desək, əgər şəxs konstitusiyanın
müəyyən etdiyi məhdudiyyət səddini keçməzsə, qanun tələblərinə əməl edərsə o, vicdan azadlığı
normalarını pozmağa görə günahlandırıla bilməz. Vicdan azadlığı hüququna verilmiş ikinci hüquqi
təminat konstitusiyanın cı maddəsində təsbit olunmuşdur: hər kəsin qanunla qadağan olunmayan
üsul və vasitələrlə öz hüquqlarını və azadlıqlarını müdafiə etmək hüququ vardır. Ölkə
konstitusiyasının ci maddəsində nəzərdə tutulan və hər kəsin yüksək keyfiyyətli hüquqi yardım
almaq hüququnu rəsmiləşdirən müddəa vicdan azadlığına verilmiş 3-cü təminatdır.
Azərbaycanda vicdan azadlığı hüququnun təminatı sırasında ən mühüm yerlərdən birini
bərabərlik hüququ prinsipi tutur. Multikultural cəmiyyətin mühüm komponenti hesab olunan
etnomədəni müxtəlifliyin qorunub saxlanılması, bütün xalqların bərabər hüquqi əsaslarla eyni bir
dövlətin sərhədləri çərçivəsində mövcud ola bilməsi baxımından “bərabərlik hüququ”nun həyati
əhəmiyyəti çox böyükdür. Bu məsələlərə xüsusi diqqət yetirən Ulu öndər Heydər Əliyev də öz
çıxışlarında davamlı olaraq vurğulayırdı ki: “Azərbaycan çoxmillətli dövlətdir. Onun bütün
vətəndaşları milli mənsubiyyətindən, dini etiqadından və siyasi əqidəsindən asılı olmayaraq, bərabər
hüquqa malikdirlər”.[3]
Bu nöqteyi-nəzərdən ölkə Konstitusiyasının ci maddəsi irqindən, milliyyətindən, dinindən,
dilindən asılı olmayaraq hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir. İnsan və
vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını irqi, milli, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial
mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırmağı qadağan edir.
Ölkəmizdə vicdan azadlığının təmin edilməsinə yönələn normativ-hüquqi aktlar sırasında 20
avqust ci il tarixdə qəbul edilən “Dini etiqad azadlığı haqqında” qanunu da xüsusi yer
tutur.[4] Qanun dövlət və dini qurumlar, din və məktəb, dini icma, dini idarə və mərkəzlər, dini
təhsil, dini qurumların dövlət qeydiyyatına alınması, onların ləğvi, dini qurumların mülkiyyəti,
istehsal və təsərrüfat fəaliyyəti, dini ayin və mərasimlərin keçirilməsi, ümumiyyətlə, din və onunla
əlaqəli olan təsisatlar arasında olan münasibətləri təfərrüatı ilə tənzim edir. Əslində bu qanun Ulu
öndərin birbaşa təşəbbüsü ilə aparılan əlavə və dəyişikliklərdən sonra multikulturalizmin əsas
prinsiplərini özündə əks etdirən dini tolerantlıq nümunəsinə çevrilmişdir.
Qanuna əsasən Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən bütün dini qurumlar bərabər
hüquqa malikdirlər. Dövlət bu qanunla onlar üçün hətta bəzi güzəştli şərtlər də müəyyən etmişdir.
Qanunun cı maddəsinə əsasən dini qurumlar dini təyinatlı binaların yerləşdikləri ərazi ilə
birlikdə onlara verilməsində üstünlük hüququna malikdirlər. Dini qurumların qəbul etdikləri ianələr
üzərində vergi qoyulmur, Dini qurumların işçilərinin sosial sığortası “sosial sığorta haqqında”
Azərbaycan Respublikasının Qanunu, pensiya təminatı “Əmək pensiyaları haqqında” Azərbaycan
Respublikasının Qanunu ilə tənzimlənir, islam dininə aid ayin və mərasimlərin aparılması yalnız
Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları tərəfindən həyata keçirilə bilər. Xaricdə dini təhsil almış
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 17
Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına islam dininə aid ayin və mərasimlərin aparılması
qadağandır və s. Lakin bu qanunun bəzi müddəalarının təkmilləşdirilməsinə də ehtiyac vardır.
Qanunun ci maddəsinə əsasən qoşun hissələrinin komandanlığı (müstəsna hallardan başqa) hərbi
qulluqçuların boş vaxtlarında ibadət etmələrinə və dini ayinləri yerinə yetirmələrinə mane ola
bilməz. Əsgəri bölmələrdə hərbi rəhbərliyin razılığı ilə ruhanilərin fəaliyyətinə yol verilir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 7-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan dünyəvi
dövlət elan edilmiş, ci maddəsinə əsasən isə dinin dövlətdən ayrı olduğu təsbit edilmişdir. Bu
baxımdan “Dini etiqad azadlığı haqqında” Qanunun ci maddəsi konstitusiyanın qeyd edilən
maddələri ilə uyğunsuzluq təşkil edir. Hərbi hissələr dövlətin icra strukturlarının əsas həlqələrindən
biri olduğu halda, fikrimizcə orada dini qurumların fəaliyyətinə yol verilməsi hüquqa ziddir. Bu
nöqteyi-nəzərdən ci maddənin üçüncü bəndinin maddədən çıxarılması təklifi ilə çıxış edirik.
Cəmiyyətin tolerantlığı həm də ölkədə mövcud olan xalqların, millətlərin dilinə olan
münasibətlə şərtləndirilir. Azərbaycanın müstəqillik əldə etdiyi dövrədək mövcud olmuş
konstitusiyalarına nəzər salsaq görərik ki, burada dil məsələlərinə münasibət heç də həmişə konkret
olmamışdır. Nə 19 may ci il tarixdə qəbul edilmiş Azərbaycanın ilk Konstitusiyasında, nə də
26 mart ci il tarixdə qəbul edilmiş konstitusiyalarında Azərbaycan dili barədə konkret
normanın olduğu müşahidə edilmir. 14 mart ci il tarixdə qəbul edilmiş üçüncü
Konstitusiyasında da dövlət dili barədə heç bir norma nəzərdə tutulmamış və yalnız ci maddədə
qanunların habelə Azərbaycan SSR Baş Soveti Prezidiumunun fərmanları və izahatlarının,
Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin qərar binəgüzarlıqlarının Azərbaycan, rus və erməni
dillərində elan edilməsi barədə müddəa nəzərdə tutulmuşdur. ci il konstitusiyasına Ulu
öndərin səyi nəticəsində Azərbaycan dili barədə yeni norma əlavə edilmiş və göstərilmişdir ki,
Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir (cü maddə).
Müstəqillik dövrünün 12 noyabr ci il konstitusiyasında nəyinki Azərbaycan dilinə münasibət
konkretləşdirilmiş, habelə Azərbaycanda yaşayan müxtəlif xalqların dillərinin inkişafı üçün şərait
yaradılmasına xüsusi diqqət yetirilmişdir. Ölkə Konstitusiyasının ci maddəsində (dövlət dili)
qeyd edilmişdir ki, Azərbaycan Respublikasının dövlət dili - Azərbaycan dilidir. Azərbaycan
Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir. Azərbaycan Respublikası əhalinin danışdığı
başqa dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir. Konstitusiyamızın ci maddəsi Ana
dilindən istifadə adlanır. Bu maddədə digər millətlərin Azərbaycan dili ilə bərabər inkişafı
nəzərdə tutulmuş və qeyd edilmişdir ki, hər kəsin ana dilindən istifadə etmək hüququ vardır. Hər
kəsin istədiyi dildə tərbiyə və təhsil almaq, yaradıcılıqla məşğul olmaq hüququ vardır. Heç kəs ana
dilindən istifadə hüququndan məhrum edilə bilməz.
Bu ümumbaşlanğıclar sahəvi qanunvericilikdə, o cümlədən, cinayət prosessual
qanunvericiliyin müvafiq normalarında konkretləşdirilmişdir. Cinayət prosessual məcəlləsinin cı
maddəsində qeyd edilir ki, Azərbaycan Respublikası Məhkəmələrində cinayət mühakimə icraatı
Azərbaycan Respublikasının dövlət dilində və ya müvafiq ərazinin əhalinin çoxluq təşkil edən
hissəsinin dilində aparılır. Cinayət prosesini həyata keçirən orqan cinayət mühakimə icraatının
aparıldığı dili bilməyən cinayət prosesi iştirakçılarına ana dilində istifadə etmək hüququnu izah
etməli, tərcüməçinin köməyindən pulsuz istifadə etmək, ibtidai araşdırma qurtardıqdan sonra
cinayət işi və ya cinayət təqibi ilə bağlı digər materiallarla tam tanış olmaq, məhkəmədə ana dilində
çıxış etmək və sair hüquqlarını ona izah etməlidir.
Cinayət prosessual məcəllənin cü maddəsində cinayət prosesində müdafiəçinin
iştirakının təmin edilməsinin məcburiliyi təsbit edilmiş və qeyd edilmişdir ki, şübhəli və ya
təqsirləndirilən şəxs cinayət mühakimə icraatının dili bilmədikdə müdafiəçi ilə təmin edilməlidir.
cü maddəyə görə isə, əgər cinayət mühakimə icraatının aparıldığı dili bilməyən şəxsin
hüquqlarının pozulması ilə aparılmışdırsa əldə edilmiş məlumatların, sənədlərin və digər əşyaların
cinayət işi üzrə sübut kimi qəbul edilməsinə yol verilmir.
Dindirmə zamanı şahid öz ifadələrini ya Azərbaycan Respublikasının dövlət dilində və ya
özünün bildiyi dildə verir. Şahid dövlət dilini və ya ibtidai araşdırmanın aparıldığı dili bilmədiyi
halda prosesə mütləq tərcüməçi cəlb edilir və sair (). [5]
Ölkəmizin digər qanunvericilik aktlarında da dil məsələsinə tolerant münasibət öz əksini
tapmışdır. Milli azlıqların və etnik qrupların öz dillərini qoruyub saxlaya bilməsi üçün dövlət
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 18
tərəfindən məktəbəqədər təhsil müəssisələrində, ümumtəhsil orta məktəblərində və eyni zamanda
müxtəlif tipli tədris müəssisələrində ana dilində ayrıca siniflər və qruplar təşkil edilməsinə şərait
yaradır. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanununda hər kəsin təhsil dilini seçmək
hüququ təsbit edilmişdir.[6]
Göründüyü kimi, vicdan azadlığı və ana dilindən istifadə etmək hüququnun təminatı
məsələsi Azərbaycan dövlətinin yeritdiyi siyasətin prioritet istiqamətlərindən biridir və onun daim
təkmilləşməsi yönümündə mütəmadi olaraq yeni qanunvericilik aktları qəbul edilməkdə, yeni
konsepsiyalar hazırlanmaqdadır. “Güclü dövlət” konsepsiyasının gündəmə gətirilməsi insan hüquq
və azadlıqlarının müdafiəsi məsələsinə yeni bucaqdan baxılmasını zəruri etmişdir.
Akademik funduszeue.infoevin qeyd etdiyi kimi, güclü dövlət anlayışını ilk növbədə, dövlətin
iqtisadi və siyasi sistemini legitimlik əsasında idarə etmək bacarığının xarakteristikası kimi başa
düşmək lazımdır. Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, güclü dövlət dünyəvi dövlətdir. Güclü dövlət
trasparent dövlət idarəetmə sistemini dəstəkləmək üçün vətəndaşın demokratiklik hüququndan,
demokratiyanın ifrat həddə yuvarlanmasının və nəticədə çıxılmaz vəziyyətə düşməsinin qarşısını
alan güclü hüquq mühafizə strukturları ilə birlikdə istifadə edə bilən dövlətdir İnsan hüquqlarına
və azadlıqlarına hörmət etməyən güclü dövləti təsəvvürə gətirmək mümkün deyildir. Lakin bu
zaman nəzərə almaq lazımdır ki, insan hüquqlarının dövlət maraqlarına münasibətdə prioritet
olması prinsipinin mütləqləşdirilməsi cəmiyyətdə ifrat və fərdiyyətçilik və xudbinlik
psixologiyasının formalaşmasına və yayılmasına şərait yaradır ki, bu da son nəticədə cəmiyyətin və
dövlətin həyat fəaliyyətinə çox mənfi təsir göstərir. Bir sıra səbəblərə görə, bəzən dövlətin insanın
şəxsi maraqlarına müdaxilə etməsi obyektiv zərurətdən irəli gəlir. Lakin bu heç də vətəndaş
cəmiyyətinin formalaşmasına maneə kimi başa düşülməməlidir.[7]
Əminliklə deyə bilərik ki, Azərbaycan Respublikasında din və dil münasibətlərinin
konstitusion hüquqi tənzimlənməsi tolerantlıq nümunəsidir və multikulturalizmin Azərbaycan
modelinin formalaşmasının hüquqi əsaslarından biri kimi çıxış edə bilər.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Bakı Qanun nəşriyyatı
2. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi, Bakı, “Hüquq yayın evi”,
3. Heydər Əliyev. Müstəqillik yolu, Bakı
4. Dini etiqad azadlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu, http:// funduszeue.info
framework/
5. Azərbaycan Respublikasının Cinayət-prosessual Məcəlləsi, Bakı, “Hüquq yayın evi”,
6. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, funduszeue.info /72/
7. Ramiz Mehdiyev. Güclü Azərbaycan dövləti qloballaşma şəraitində milli ideyanın
təcəssümü kimi, Xalq qəzeti,
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 19
Иером. Александр (Фаут),
Марианна Дворецкая, доктор психологических наук,
Профессор кафедры психологии человека
Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена
ПЕРЕВОДЫ СВЯТООТЕЧЕСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ – ДЕЛО МИРОТВОРЧЕСТВА
«ОБЩЕСТВА ПАМЯТИ ИГУМЕНИИ ТАИСИИ»
(Россия, Санкт-Петербург)
Мир создан Творцом для любви, радости и вечной жизни! Но где это все сегодня?
Почему ссоры, войны, беспорядок, несправедливость, зло, болезни, насильственная смерть
стали привычным явлением нашей жизни?
Священное Писание повествует о грехопадении светозарного ангела Денницы и о
совращенных им прародителях – Адаме и Евы. Нарушение Божественного Закона ангелом и
людьми исказило течение жизни в мире, впустив в него смерть. Грех стал причиной всех
нестроений, именно он разделил целостный Божий мир на два: мир Божий и мiр
человеческий. Первый являет собой совершенный образ гармонии, связанности Бога и
человека в любви, что проявляется состоянием покоя, согласия; отсутствием вражды, войны.
В этом мире все определяется порядком, установленным Богом. Второй – более известный и
привычный для нас, мiр человеческих конфликтов, войн и противоречий, где страх и тревога,
давно расцениваются как неизбежное следствие человеческих отношений, в которых нет
места ни Богу, ни любви. Отпав от Бога этот мiр все меньше похож на тот, каким он был
изначально задуман и создан Творцом1.
Падший мiр требует врачевания, но это возможно только при исцелении человека, так
как через человека приходит в мир Божественная благодать, восстанавливающая
первозданный порядок. Людьми, способными исцелить мiр, по свидетельству Священного
Писания, являются святые миротворцы. Это их молитвами происходит примирение,
прекращение конфликтов, войн, восстанавливается мир и согласие. Не случайно в Евангелии
написано, что миротворцы причастны наивысшему благу – они наследуют Царство Божие и
являются сынами Божиими, со-творцами. «Блаженны миротворцы, ибо они будут наречены
сынами Божиими» (Мф. 5, 9).
Как указывалось выше, изначально творению были присущи совершенство, мир и
покой, правда, современный мир – это мiръ, пронизанный грехом и несовершенством.
Непременным спутником его является война. Восстановление прежнего порядка творения и
есть основная задача миротворцев.
Чтобы стать миротворцем человеку необходимо приобрести душевный мир, т.е.
усмириться, стать смиренным, кротким, милостивым, любящим. Преподобный Серафим
Саровский наставлял: «Стяжи дух мирен, и тысячи спасутся рядом с тобой».
Совершенный образ Миротворца явил в этот мир Иисус Христос. Евангелие
свидетельствует, что мир возможно иметь только во Христе: «Сие сказал Я вам, чтобы вы
имели во Мне мир» (Иоанна ). Не самооправдание, а оправдание «верой во Христе»,
возвращает человеку, утраченный в грехопадении, мир с Богом, открывая «доступ к той
благодати, в которой стоим и хвалимся надеждою славы Божией» (Рим. ), -
свидетельствует апостол. «Все же от Бога, Иисусом Христом примирившего нас с Собою и
давшего нам служение примирения, потому что Бог во Христе примирил с Собою мир, не
вменяя людям преступлений их, и дал нам слово примирения» (2 Кор. ). Миротворцами,
1
Если в сердце тревога и беспокойство, - это значит, что нарушен мир между нами и Богом, т. е. мы грешим.
При непорочном поведении человек осеняется благодатью Божественного мира, и никакие внешние
обстоятельства не могут волновать или тревожить в таком состоянии. Привычка «нервничать» - это явный
признак своенравия. Эта душевная болезнь развивается по мере потворства себе, при самооправдании.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 20
последовавшими за Христом, испокон века в православии считались святые, ибо мир стоит
ради святых!
В «Обществе памяти игумении Таисии» чтится память многих миротворцев, но более
всего почитаются св. прав. Иоанн Кронштадтский и игумения Таисия (Солопова).
Они являют те самые образы послушания, кротости, смирения, милосердия и любви,
которых так недостает современному человеку, чтобы упорядочить мир внешний и
внутренний, стяжав благодать Святого Духа. Св. Иоанн Кронштадтский учил, как достичь
мира душевного: ««…Все для меня Господь. <…> все твое сокровище заключается в сердце
твоем и в воле твоей и Бог требует от тебя сердца твоего, говоря: даждь Ми, сыне, твое
сердце [Притч. 23, 26], для исполнения воли Божией, благой и совершенной, откажись от
исполнения своей растленной, страстной, прелестной воли; не знай своей воли, знай одну
волю Божию; говори: не моя воля, но Твоя да будет».
Игумения Таисия в своих дневниках писала об о. Иоанне, своем духовном наставнике:
«Как хочется мне жить более духовной жизнью – верою, а не ведением. И со мной случаются
иногда проблески этого состояния <…> но я боюсь ему вверяться, как еще не искусная в
духовной жизни, чтобы не посмеялся враг моего спасения. Как мне об этом разуметь и
положиться; надобно будет спросить Батюшку моего о. Иоанна. Он объят Духом Божиим, и
я слово его принимаю за внушение Божие». Ее жизнь была ярким свидетельством
послушания Богу.
Святые отцы оставили нам незыблемые правила духовной жизни, следуя которым
человек исцеляется от греха, приходит в нормальное состояние обожения и становится со-
творцом Богу - миротворцем. Путь духовного становления человека определяется
содержанием внутреннего и внешнего закона, установленного Богом. «Как в физической
природе господствует всеобщий и неизменный закон, производящий повсюду порядок и
красоту, так и в мире духовном, и в частности, в области человеческой жизни, господствует
такой же всеобщий и неизменный закон, устанавливающий повсюду порядок и
производящий благо»1.
«Нормальным» святые считали такое развитие, которое приводит человека к спасению
и обожению. Для этого необходимо:
• Постоянное памятование о Боге, страх оскорбить Бога неисполнением Его воли.
• Отношение к другому человеку, как к самому себе, созерцание в каждом человеке
образа Божия.
• Способность к терпению, кротости, смиренномудрию, служению и любви, как
необходимым условиям реализации этого отношения.
• Творческий характер жизни, проявляющийся в стремлении максимального
уподобления образу Божию, созиданию личности.
• Потребность в обретении свободы, знающей и творящей только Добро.
• Способность к покаянию и послушанию, отсечению самоволия, несению своего
креста и благодарению.
• Вера и надежда, упование во всем на Бога и Его милость, стяжание благодати Духа
Святого.
• Жизнь по совести, дающая основание для чувства долга и ответственности перед
Богом и людьми, прошлыми и будущими поколениями.
• Обретение единого смысла жизни и смерти, связующего настоящее и будущее
(посмертное) существование души, утверждающего ее воскресение и жизнь вечную.
Ненормальным, аномальным они считали такое развитие человека, которое приводит
его к крайнему эгоцентризму и уподоблению животному:
• Творение кумиров при полном забвении истинного Бога.
• Постоянная забота о себе, страх смерти, болезни, оскорбления, нанесения любого
ущерба своему «эго».
1
Олесницкий М., проф. КДА. Нравственное Богословие. – СПб, , с
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 21
• Отношение к другому человеку как к вещи, манипуляция им для удовлетворения
своекорыстия.
• Отсутствие способностей: терпения, кротости, смиренномудрия, милосердия и любви,
подменяемых самолюбованием, тщеславием и гордостью.
• Причинно-обусловленное, подчиняющееся внешним обстоятельствам поведение,
ориентированное на извлечение максимального телесного удовольствия (гедонизм) и личной
выгоды (прагматизм). Уподобление кумирам, идолопоклонство.
• Желание обрести свободу от Бога и окружающих людей, знающую и творящую
только своеволие.
• Неспособность к покаянию и послушанию, несению своего креста и благодарности.
• Отсутствие веры и надежды на промысел и милость Божью, жизнь в самоуповании и
самооправдании.
• Жизнь по страсти, безответственное поведение, отсутствие долженствования перед
Богом и людьми, прошлыми и будущими поколениями.
• Отсутствие единого смысла жизни и смерти, связующего настоящее и будущее
(посмертное) существование души, приводящего к бессмысленному существованию при
жизни и вечной смерти после разлучения души и тела.
Святые отцы своей жизнью проповедали эти правила, вот почему для нас так важно
знать их жизненный путь.
Духовно близким человеком для Иоанна Кронштадтского почти на протяжении
тридцати лет была игумения Таисия (Солопова), искренняя, не терпящая в себе никакого
двоедушия, удивительная женщина. Получив от Бога много талантов, наиболее яркими из
которых были вера и любовь, она всю свою жизнь посвятила служению ближним и Богу. Ее
труды требует отдельного слова, так как более тридцати лет Матушка игумения была
близкой помощницей о. Иоанна во многих благих начинаниях, особенно, в делах духовного
просвещения. Она не только стояла у истоков почти десяти женских монашеских обителей,
которые наполнились жизнью благодаря ее усердию и молитве, но и смогла возродить
практически утраченный дух древнего монашества. «Устав Леушинского монастыря» и
«Записки к новоначальной инокине», написанные игуменией Таисией, являются
свидетельством высокой духовной жизни самой Матушки Таисии, в полной мере
исполнившей все обеты, данные ею Богу.
Отец Иоанн Кронштадтский в году, поздравляя игумению Таисию с днем Ангела,
писал ей: «Сегодня святая память преподобных Ксенофонта и Марии, а тебе при крещении
дано было имя Марии. Да будут твоими покровительницами и молитвенницами св. Таисия и
Мария» (26 января )1. Обе ее святые покровительницы являли собой пример чистой,
искренней веры. Своей жизнью игумения Таисия показала такую же силу доверия к
промыслу Божию, как ее святые молитвенницы.
Она опытно изведала силу молитвы и любви, а потому, наставляя новоначальных
монахинь, писала: «старайся всех любить! Заповедь не трудная, свойственная самой природе
нашей и при том настолько сладкая и отрадная, что исполнение ее наполняет каким-то
чудным миром сердце, любящее ближних: “Возлюбиши искреннего твоего, яко сам себе”
(Мф. 19, 19), сказано в Евангелии»2, ибо исполнение этой заповеди позволяет приобрести:
«смирение, непамятозлобие, прощение обид, готовность на всякое угождение ближнему,
хотя бы потребовалось для того и самопожертвование. <…> Итак, берегись осуждения,
угождай всем, считай себя худшею всех, храни любовь ко всем в сердце твоем и проявляй ее
на деле; тогда будешь мирствовать и спасешься»3. Заповедь любви она исполняла
неукоснительно, о чем свидетельствуют не только ее дела, но и воспоминания
современников, а главное, отношение к ней о. Иоанна Кронштадтского: «С благодарной
1
Митрополит Вениамин (Федченков) Игумения Таисия сотрудница о. Иоанна Кронштадтского. – СПб., ,
с
2
Игумения Таисия Леушинская Письма к новоначальной инокине. – СПб., , с.
3
Указ. соч., с.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 22
любовью получил через верную рабу Божию Серафиму и твою усердную посланницу –
печатную брошюру о непротивности злу, платочек шелковый, дар твоего усердия, и
любвеобильное твое письмо. Не нарадуюсь я твоей любви о Христе и твоему усердию,
выражающемуся столь разнообразно и постоянно. <…> Но особенно ты утешала меня своей
беззаветной преданностью Христу Спасителю, словесное стадо Которого ты собрала и пасла
и пасешь доселе на пажити спасительной; – за что дай Бог тебе и им всем – добрым
послушницам – Царство Небесное»1.
После отшествия Матушки Таисии ко Господу несколько тысяч человек собралось
только в Леушинском монастыре, чтобы проводить старицу в последний путь. В своем
прощальном слове протопресвитер о. Александр Дернов отметил: «Почившая “труженица”
без сомнения жила о Христе Господе – без сомнения за этою умирающею игуменией
Таисией пошли вслед живые дела духа, дела покаяния, веры, любви к Богу и ближнему.
Почившая внимательно исследовала и благовременно располагала свою жизнь и дела так,
чтобы она могла умереть о Господе, чтобы могла за пределами гроба переступить,
сопровождаемая делами жизни, и чтобы вследствие того способна была услышать глас Духа
Божия: почий от трудов временной жизни в уповании вечного блаженства»2.
Вера св. Иоанна Кронштадсткого и его духовной сподвижницы игумении Таисии
явилась не только в делах милосердия, молитвы, но и духовного просвещения, которое
поддерживает нас и ныне. Удивительно, плоды этого делания взошли обильно в годы
послереволюционных гонений на Православную Церковь. Монастыри закрывались и
уничтожались, но вопреки жесточайшему преследованию со стороны безбожной власти
сохранилась в народе вера. Леушинские монахини и ученики монастырских школ
продолжали незримый подвиг веры в самых потаенных уголках нашей страны, многие стали
новомученниками и молитвенниками о России. Так незримо вера святых праведников спасла
и спасает нас до сих пор от духовной разрухи, подавая не только пример, но и свидетельство
присутствия Св. Духа в делах любви, милосердия, правды…
Дело св. прав. Иоанна Кронштадтского и игумении Таисии продолжает «Общество
памяти игумении Таисии» в Санкт-Петербурге. И одним из важных направлений
деятельности Общества является духовное просвещение, в рамках которого не только
издаются книги, но и осуществляется их перевод на многие языки мира. Так перевод
Православного Катихизиса И.А. Глухова уже сегодня осуществлен более чем на сорок
иностранных языков, в том числе и азербайджанский, благодаря замечательному ученому,
доктору филологических наук, профессору Аскерову Майылу.
Презентации Православного катехизиса, безвозмездно представленного Обществом для
бесплатной раздачи населению, прошла во многих городах, как в России, так и за рубежом.
Хотелось бы отметить Презентации в Крыму, куда Обществом было доставлено более 11
тонн книг для раздачи населению и для комплектования городских и школьных библиотек.
Выставка-презентация Катехизиса прошла на Общероссийском образовательном Форуме
«Качественное образование во имя страны» в г. Пенза, проходившего с участием Президента
РФ В.В. Путина. География Презентаций достаточно разнообразна, это и Сеул (Южная
Корея), и Хельсинки (Финляндия), и София (Болгария). Книги, практически, во все эти
страны предоставлялись Обществом не только бесплатно, но и в достаточно большом объеме
от 5 тыс. до 11 тыс. экземпляров. Почему Общество открыло просветительскую программу
именно с Катихизиса.
Православный Катихизис — не просто сборник толкований религиозных или
философских истин, это бесценный источник неискаженных представлений о Боге, мире и
человеке, благодаря которым происходит формирование целостного мировоззрения, где
1
Из писем о. Иоанна Кронштадтского к Игумении Таисии, Ваулово 9 июля - Журнал «Кронштадтский
Пастырь», №4, с.
2
Александр Дернов, прот., Памяти незабвенной Матушки Игумении Таисии. - Журнал «Кронштадтский
Пастырь», №4, с.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 23
единство слова и дела неразрывно связаны в ориентации на непреложные Евангельские
ценности — любви, соборности, служения, прощения и жертвы.
История свидетельствует, что содержание православного образования и христианского
Катихизиса всегда оказывало колоссальное влияние на социальную, культурную и, в первую
очередь, духовную жизнь народов. Катехизисом во многом определялось содержание
образования, особенно воспитания. Не случайно «образование» понимается как
формирование образа. Катихизис возвращает в нашу жизнь неискаженный образ
миротворца. Духовник «Общества памяти игумении Таисии» иеромонах Александр (Фаут)
считает, что «в настоящее время в средних и высших учебных заведениях наблюдаются
большие уклонения в изучение опасных для развития детей сектантских воззрений, низводя
жизнь до неверия, атеизма и безбожия. Отсюда и наркотики, детский алкоголизм,
депрессии, самоубийства, морально-нравственное растление. И всему этому негативу легко
противостоит благодарение Бога, Божией Матери, святых, наполняющих всю сущность
человеческого бытия».
На издательскую деятельность «Общества памяти игумении Таисии» было получено
благословение архимандрита Кирилла (Павлова), протоиерея Николая (Гурьянова) и старцев
из других монастырей, которые с любовью прижимали наши книги к сердцу, целовали их и
благодарили; лица их светились необычайной радостью, может быть, от непосредственной
близости к святым, к Богородице и к Богу. Их молитвами и усердием всех членов «Общества
памяти игумении Таисии» осуществляется дело миротворчества – духовно-нравственное
просвещение народов мира.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 24
Mайыл funduszeue.infoв доктор филологических наук, доцент,
заведующий отделом Социолингвистики и языковой политики
Института Языкознания Национальной Академии Наук Азербайджана,
mayı[email protected]
“ТЕОРИЯ ЛИНГВО-ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО ЕДИНСТВА”
– МУЛЬТИКУЛЬТУРАЛЬНАЯ ТЕОРИЯ, С ПОТЕНЦИАЛОМ ПРИМЕНЕНИЯ
КО ВСЕМ ЯЗЫКАМ МИРА
Ключевые слова: форма, речь, язык, образ интеллекта, код интеллекта.
Keywords: form, speech, language, image intelligence, code intelligence
ОБСУЖДАЕМАЯ ПРОБЛЕМА
Главные причины, которые толкнули нас к созданию «Теории лингво-
психологического единства», являются ошибки и неточности, замеченные в теоретических
подходах психолингвистических школ или направлений, существующие на сей день, а также
наше желание исправить эти ошибки. Общее количество этих школ колеблется от трех до
пяти, в зависимости от их психологических и лингвистических основ, а также определяющих
их параметров. Главные характеристики этих школ или направлений с позиции
минимальных единиц и методологических основ следующие.
Первое психолингвистическое направление, созданное Ч. Е. Осгудом (более подробно
смотрите: 10), называется бихевиоризм. Психологической основой этого направления
является схема «стимул-реакция», предложенная funduszeue.infoом. А с лингвистической позиции
это направление основывается на «регулирующие функции языка», выдвинутые
funduszeue.infoльдом (более подробно смотрите: 2). Методологии, усвоенные этим направлением,
являются сугубо психологическими. Решаемые проблемы тоже носят чисто психологический
характер (4, ).
Второе психолингвистическое направление, названное необихевиоризмом, тоже
разработано funduszeue.infoм (более подробно смотрите: 10) совместно с funduszeue.infoм.
Психологической основой этого направления является схема «стимул-диспозиция-реакция»,
предложенная funduszeue.infoом, а лингвистической основой данного направления является
теория «порождающей грамматики» funduszeue.infoго (более подробно смотрите: 12).
Третье психолингвистическое направление создано funduszeue.infoевым и называется
теорией речевой деятельности. Психологической основой данной школы является теория
деятельности, разработанная funduszeue.infoким и funduszeue.info (более подробно смотрите: 7). С
лингвистической позиции это направление основывается на понятие «деятельность,
завершенное в слове» funduszeue.infoкого (более подробно смотрите: 2), а также на «реальные и
виртуальные знаки» funduszeue.infoева (6, ).
Психологической основой коннекционистической психолингвистики, конечно же,
является коннекционистическая психология, а лингвистической основой данной направления
опять-таки является теория «порождающей грамматики» funduszeue.infoго.
Коннекционистический модель психологии объясняется таким образом, что клетки
коры головного мозга, образующие общую память, представляют собой модули,
соединенные между собой рецепторами. Любая информация, полученная извне, протекая
этими рецепторами, оставляет свой «след» в каждом модуле, т.е. сохраняется в каждом из
них (11, ).
Психологической основой когнитивной психолингвистики является когнитивная
психология. Авторами данной теории являются Жан Пиаже и Роберт Солсо. Научная
новизна, приводимая этой теории Жаном Пиаже, основывается на эксперименты, которые
проводились над детьми в возрасте и лет и дали всесторонние сведения об этапах
развития интеллекта (9, ).
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 25
Главная заслуга Роберта Солсо относительно этой теории заключается в том что, он
рассматривает память в разных пропозициях как временный и постоянный, изменчивый и
стабильный, собирательный и обобщающий, примитивный и совершенствованный и т.д. Тем
не менее, поэтапное развитие интеллекта и разума в онтологии человечества оба ученые
идентифицируют с развитием интеллекта у детей. Таким образом, снова наблюдается
приравнивание образования первобытных слов и речи с процессом усвоение слов и речи
детьми. Этим самым повторяется та же методологическая ошибка, как и было.
Но в отличие от бихевиоризма и необихевиоризма, как коннекционистическая, так и
когнитивная психолингвистика включают в объект исследования психологические процессы,
которых с помощью экспериментов наблюдать невозможно.
Представленная здесь теория лингво-псхологического единства (ЛПЕ) создана путем
усвоения и доработки положительных результатов вышеперечисленных направлений, а
также путем разработки методов и способов устраняющие ошибки и недочеты этих школ. А
что касается минимальных единиц, механизма реализации, основ, объекта, предмета и
способов исследования, то по этим параметрам данная теория в корне отличается от всех
психолингвистических школ, существующие на сей день.
ОБСУЖДЕНИЯ
Объективная действительность состоит из отдельных единиц. С первого прикосновения
невозможно до конца понять и осмыслить ни объективную действительность, ни ее единицы.
Когда говорим о понимание и осмысление объективной действительности, имеем в виду
восприятия единиц, образующие эту действительность, а когда говорим о понимание и
осмысление этих единиц, то имеем в виду восприятия характерных признаков этих единиц,
которые находятся на самой поверхности.
Если скрепленные между собой листы бумаги с надписью достаточно для понимания
того, что тут речь идет о книге, то данного признака можно считать минимальной
воспринимаемой единицей книги. Самый общий признак о книге, имеющийся у нас в
памяти, именно это и ест.
Величина, толщина, цвет, цена, современность или древность, или же сфера к которой
относиться эта книга не имеет особого значения. Если даже какая-та книга будет иметь
необыкновенные особенности, все ровно она, прежде всего, будет воспринята просто как
книга, то ест, как скрепленные между собой листы бумаги с надписью.
Воспринимаемые признаки и особенности единиц объективной действительности, в
рамках данного исследования называются элементами действительности. Воспринимае-
мые единицы объективной действительности могут быть и материальными объектами и
предметами как книга, стол, дом, и абстрактными представлениями как радость, любовь,
страх, и также вымышленными образами как, людоед, ведьма, домовой. С этой точки зрения,
элемент действительности представляет собой самый характерный и доступный признак
единицы объективной действительности любого происхождения.
Единицы или же элементы действительности сами по себе не могут быть восприняты и
сохранены в памяти. Их сохранения в памяти обеспечиваются минимальными единицами
восприятия и мышления. Эти минимальные единицы в рамках данного исследования
называются образами интеллекта.
Посредством своих органов чувств человек бывает в визуальном (видя), вокальном
(слыша), фриктуальном (касаясь), тастуальном (съедая), аттаральным (нюхая) контакте с
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 26
единицами объективной действительности. В результате этих контактов образуются, образы
интеллекта эквивалентные к каждому элементу действительности, и вместе с ним как
двусоставный код интеллекта сохраняется в основной памяти. Двусоставный код интеллекта
состоит из:
1) элемента действительности, 2) образа интеллекта первого ряда, обеспечивающего
сохранение элемента действительности в памяти.
Все процессы восприятия и мышления реализуются посредством образа, или же кода
интеллекта.
Процессы восприятия и мышления представляют собой последовательных
психологических актов, и каждый акт состоит из 4-х фаз, последовательность которых
никогда не нарушается.
Первая фаза – это фаза контакта с единицей объективной действительности и принятие
информации о ней в оперативную память. В данной фазе определяется элемент
действительности и образуется, эквивалентный ему образ интеллекта первого ряда.
Вторая фаза – это фаза сохранения информации об элементе действительности в
основной памяти. В данной фазе элемент действительности и эквивалентный ему образ
интеллекта первого ряда как код с двумя составляющими регистрируется в основной памяти.
Как видно из изложенного, первые две фазы образуют первого полуакта процесса
восприятия и мышления и в этом полуакте процесс восприятия завершается. А следующие
две фазы образуют второго полуакта процесса восприятия и мышления. В этом полуакте
реализуется процесс мышление.
Третья фаза – это фаза вспоминания информаций об элементе действительности. В
данной фазе образ интеллекта первого ряда, находящийся в основной памяти, разыскивается
среди миллионов себе подобных, и приводиться в оперативную память. Элемент
действительности, находящийся с ним в одном коде, полностью раскрывается в той форме, в
котором был воспринят, или же в другой форме, которую требует следующей акт восприятия
или же мышления.
Четвертая фаза – это фаза практического использования информацию об элементе
действительности. В данной фазе информация об элементе действительности используется в
практических действиях или же в умственной деятельности, управляющий практическими
действиями.
Психологической основой теории лигво-психологического единства (ЛПЕ) является
схема С+K+Д=ВиМ (стимул + код + деятельность = восприятие и мышление).
Лингвистическая основа данной теории заключается в том, что структурные единицы
языка через соединение с находящимися в памяти образами и кодами интеллекта элемента
действительности становятся языком как таковое.
Язык с такими структурными единицами как форма и речевое высказывание с одной
стороны представляет собой итогового продукта процессов мышления, а с другой стороны,
как зеркало отражает именно воспринятых элементов действительности.
Теория лингво-психологического единства образована в результате корректного
объединения лингвистических и психологических норм и принципов. Смысл слова
единство, который присутствует в назывании теории, заключается именно в этом.
Люди отличаются от других живых существ тем, что ими воспринимаются не только
элементы действительности, существующие в объективном мире и влияющие на органы
чувств. Кроме всего, человек также способен создать своим разумом элементы
действительности, не существующие в объективном мире и воспринимать их. При
образовании таких элементов действительности человек пользуется ранее воспринятыми
элементами действительности как источник или сырье, а возможностями своего разума, и
способностями мышления пользуется как инструмент. Такого рода мышление в рамках
данного исследования называется синктуальное мышление. Синктуальное мышление – это
умственная деятельность, как правило, наблюдаемая во втором акта мышления и
реализуемая после подготовительного акта.
Реализацию синктуального мышления рассмотрим в основе примере:
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 27
Первый полуакт общего акта восприятия и мышления (принятие информации и
сохранение ее в основной памяти): funduszeue.infoеев долгое время изучал химических элементов
и ознакомился со всеми исследованиями, усвоил все доступные информации о них.
Второй полуакт общего акта восприятия и мышления (вспоминание и практическое
использование информации): funduszeue.infoеев вспоминал все сведения о химических элементах,
визуально представлял их в оперативной памяти и анализировал. В основе усвоенных
информаций он знал, что каждый химический элемент имеет свой неповторимый атомный
вес. Он старался выявить общую закономерность этих наблюдений.
Второй акт восприятия и мышления, первая фаза синктуального мышления:
funduszeue.infoеев открыл периодический закон химических элементов и выявил закономерность
о соотношение свойств с атомным весом элементов. В основе этих открытий он создал
таблицу периодичности химических элементов. В этой таблиц он даже мог определить места
для химических элементов, которые еще не были открыты.
Второй акт восприятия и мышления, вторая фаза синктуального мышления:
funduszeue.infoеев сохранил у себя в памяти периодический закон химических элементов и
закономерность о соотношение свойств с атомным весом элементов.
Второй акт восприятия и мышления, третья фаза синктуального мышления:
funduszeue.infoеев, вспоминая все детали своего открытия в оперативной памяти, образно
представлял их.
Второй акт восприятия и мышления, четвертая фаза синктуального мышления:
funduszeue.infoеев дал устное и письменное информации мировому научному сообществу о своем
открытие.
Когда человек чувствует нужду передать или получить информации о воспринятой
элемента действительности, то путем синктуального мышления дает название этому
элементу действительности. В рамках данного исследования дать называние элементу
действительности именуется образованием слова или формы.
Рассмотрим один пример в связи с процессом образования слова.
Допустим, единица объективной действительности, которой мы должны дать
называние, до этого момента нам не было известно. Представим себе, что нам показывают
овощи и дают такую информацию: Эти овощи уменьшают норму сахара в крови,
стабилизируют состав крови. Они предотвращают появление рака. Предположим,
требуется дать название этому овощи.
Если мы до этого не видели и не знаем называние данной единицы объективной
действительности, то при виде его у нас в оперативной памяти появляется двусоставной код
интеллекта и сохраняется в основной памяти. Этот код интеллекта состоит из: 1) элемента
действительности, отражающий самых заметных признаков единицы объективной
действительности; 2) образа интеллекта первого ряда (ОИ-1), обеспечивающий сохранение
элемента действительности в памяти.
OИ-1
Все единицы объективной действительности, называние которых не известны, или же
не имеют называния вообще, регистрируются в основной памяти такими двусоставными
кодами интеллекта.
Отметим что, в иллюстрациях кодов интеллекта, здесь и далее, для наглядной
демонстрации элемента действительности, мы условно пользуемся их фотографией или же
другими символами. Эту нельзя воспринимать в буквальном смысле. Т.е. не следует думать,
что элемент действительности предметов, вещей и явлений это и ест их фотографии или же
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 28
их визуальные образы. Еще раз подчеркиваем что, элемент действительности предметов,
вещей и явлений – это их самые важные, характерные признаки, которые находятся на самой
поверхности, т.е. это самые общие представления о них, но, ни в коем случае, не визуальные
образы и тем более не фотографии.
Согласно общим правилам и принципам образования слов, прежде чем дать называние
какой-либо единице действительности, следует учитывать ее функциональную роль,
внешние признаки, а также принципы, согласно которым дано ей называние в других языках
мира.
Учитывая вышеперечисленные правила и традиции словообразования на
азербайджанском языке можно было бы называть эту единицу объективной
действительности, используя исконно азербайджанские слова. Но считалось целесообразным
в качестве называния пользоваться его именем на турецком языке (enginar) с некоторыми
фонетическими изменениями. Так что, этой овощи на азербайджанском языке назвали
ənginar.
Если бы мы не знали называние этой единицы объективной действительности ни в
одном языке мира, то при виде ее у нас в памяти образовался бы двусоставный код
интеллекта. Но в тот момент, как только мы узнали называние этой овощи на
азербайджанском языке, то двусоставный код интеллекта эквивалентный ей,
преобразовалось бы на четырехсоставный код со следующими составляющими:
OИ-1 OИ-2 Ənginar
1) элемент действительности, 2) образ интеллекта первого ряда, обеспечивающий
сохранение элемента действительности в памяти, 3) называние единицы объективной
действительности, 4) образ интеллекта второго ряда (ОИ-2), обеспечивающий сохранение
называния в памяти.
Слова, образованные синктуальным мышлением, разделяются на три группы:
лексические, лексико-грамматические и грамматические формы.
Лексические формы имеют: 1) полностью самостоятельный элемент действительности,
2) образ интеллекта первого ряда, обеспечивающий сохранение элемента действительности в
памяти, 3) называние единицы объективной действительности, выраженное
самостоятельным словом, 4) образ интеллекта второго ряда, обеспечивающий сохранение
называния в памяти.
Лексико-грамматические формы имеют: 1) элемент действительности совместный с
формой, от которого образован, или же элемент действительности в виде абстрактного
представления 2) образ интеллекта первого ряда, обеспечивающий сохранение элемента
действительности в памяти, 3) называние единицы объективной действительности,
выраженное окончанием, 4) образ интеллекта второго ряда, обеспечивающий сохранение
называния в памяти.
Грамматические формы имеют: 1) элемент действительности, в виде абстрактного
представления 2) образ интеллекта первого ряда, обеспечивающий сохранение элемента
действительности в памяти, 3) называние единицы объективной действительности,
выраженное окончанием, 4) образ интеллекта второго ряда, обеспечивающий сохранение
называния в памяти.
Процессы мышления, связанные с единицами объективной действительности, и сами, и
называния которых уже восприняты, реализуются с четырехсоставными кодами интеллекта.
Все психологические процессы происходят посредством образов интеллекта первого ряда,
имеющиеся в составе этих кодов.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 29
Все слова и формы образуются в результате синктуального мышления и с момента
образования являются самостоятельными единицами объективной действительности, и как
все другие единицы объективной действительности, воспринимаются в первых двух фазах
актов восприятия. Слова, как правило, воспринимаются визуальным и вокальным способами.
Предположим, что мы первый раз в жизни услышали или прочитали слова somun
турецкого языка. Это значит, что единица объективной действительности, к которому
относиться услышанной или прочитанной слова, нам не известно. Поэтому у нас появляются
сомнения по поводу того, к какому коду интеллекта, находящегося в основной памяти,
прикрепить образ интеллекта второго ряда (ОИ-2) этого слова. По этой причине у нас в
оперативной памяти временно образуется код интеллекта, в котором элемент
действительности и образ интеллекта первого ряда не известны.
???? ??? OИ-2 SOMUN
После того, как это слово услышано или же прочитано, если в течение короткого
времени, и само слово, и его образ интеллекта второго ряда (ОИ-2) не будет соединено с
элементом действительности, и его образом интеллекта первого ряда, то данное слово,
непременно будет стерта с памяти. Иными словами, если после восприятия словоформы не
поступит информация о его значении, причины и условия употребления, то по истечения
некоторой времени данная словоформа забудется.
Предположим, что нам показывают самого, или же фотографию единицы объективной
действительности, называние которой в турецком языке является словоформа somun. Наряду
с этим нам сообщают, что перевод этой словоформы на нашем языке – гайка.
Четырехсоставный код интеллекта данного элемента действительности (гайки),
который уже существовал у нас в памяти, в результате полученной информации получает
еще два элемента, и данный код интеллекта становится шестисоставным.
ГАЙКА SOMUN
OИ-1 OИ-2 OИ-2
Как видно и из приведенного примера, показать фотографию или же самой единицы
объективной действительности, к которой относится словоформа, является процессом,
создающим образа интеллекта первого ряда данной словоформы. Подсказать перевод данной
словоформы на родном языке, является процессом, создающим связь с доминантным
элементом речи. Кроме того, этот же процесс знакомит слушателя образом интеллекта
первого ряда данной словоформы посредственным образом, т.е. посредством слова родного
языка. В обоих случаях слушатель принимает слово somun в основную память и понимает
его значение. Это значит, что воспринять формы и понять значение слова, представляет
собой процессы образования, или же создания связи с образом интеллекта первого ряда
данной формы или же слова.
Обмен информацией между людьми происходят посредством речи и высказываний.
Коммуникативная речь или высказывание, обеспечивающий обмен информацией, образуется
в результате четырех последовательных ступеней четвертой фазе акта мышления.
В первой ступени коды интеллекта, пришедшие в оперативную память, выстраиваются
в ряд согласно плану и логике высказываний речи.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 30
Во второй ступени коды интеллекта, которые занимают первые позиции в плане речи,
раскрываются более детально и тем самым формируется основная идея высказывания.
OИ-1 OИ-1 OИ-1 OИ-1
В третьей ступени образы интеллекта первого ряда, эквивалентные основной идеи
речи, распадаются на части, вернее объединяются в более мелких группах в виде образов
интеллекта отдельных высказываний. После чего образы интеллекта первого ряда
трансформируются на образы интеллекта второго ряда, а они в свою очередь
трансформируются на слова. В конце этой ступени первое высказывание речи бывает
готовым на лексическом уровне.
OИ-1 OИ-1 OИ-1 OИ-1
OИ-2 OИ-2 OИ-2 OИ-2
Копютер,
Word, создать клавиатура мышка
документ
В четвертом ступени заполняются все фонетические, грамматические и
синтаксические пробелы высказывания речи, которые были готовы в оперативной памяти на
лексическом уровне, и тем самым первое высказывание речи бывает полностью готовым для
употребления (озвучение или написание).
→ ≈
İO-1 İO-1 İO-1 İO-1 İO-1 İO-1 İO-1 İO-1 İO-1
İO-2 İO-2 İO-2 İO-2 İO-2 İO-2 İO-2 İO-2 İO-2
Копютерный
клави
Word- созда ет ся мышк ой или ой
атур
документ
Как видно из изложенного, образование коммуникативной речи – это результат
трансформаций или же замены одного составляющего другим, которые находятся внутри
одного и того же кода интеллекта. Это значит, что образы интеллекта первого ряда,
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 31
выстроенные как первичная идея, заменяются образами интеллекта второго ряда, а они, в
свою очередь, заменяются словами, и в итоге этого возникает коммуникативная речь. В
рамках данного исследования такие трансформации или взаимные замены называются
тотальной модуляцией.
Как уже отметили, не все восприятия являются усвоением единиц объективной
действительности, которые реально существуют в окружающем нас мире. Точно также не
все речи или высказывания являются коммуникативными и образованными в результате
тотальной модуляции. Человек путем синктуального мышления как может образовать новые
единицы объективной действительности, точно так же может образовать интеллектуальную
речь. Интеллектуальная речь образуется и регистрируется в основной памяти в первой и
второй фазе сиктуального мышления.
Во время общения в повседневной жизни человек пользуется и коммуникативной, и
интеллектуальной речью, порой перемешивая их. В рамках данного исследования такое
комбинированное использование речи называется комбинальная речь.
Вне зависимости от способа и цели образования коммуникативная, интеллектуальная и
комбинальная речь, всегда без исключений, служат средствами получения информации об
элементе действительности. По этой причине все виды речи для слушателя носят
коммуникативный характер и усваиваются визуальным или вокальным способами в первой
фазе восприятия посредством четырех последовательных ступеней. Схема реализации этих
ступеней происходят в обратной последовательности механизма образования
коммуникативной речи.
Когда мы говорили о словах и формах отметили, что если и сами единицы объективной
действительности, и их называния восприняты, то все психологические процессы о них
реализуются четырехсоставными кодами интеллекта, вернее, образами интеллекта первого
ряда, являющимися главным составляющим элементом этих кодов. Во время
психологических процессов, образы интеллекта второго ряда и эквивалентные им слова тоже
активируются в составе этих кодов и сопровождают психологических процессов. В
результате сего создается такое ложное представление, что процессы восприятия и
мышления реализуется посредством слов или речи. А, в самом деле, слова в активированных
кодах всего лишь сопровождают процесса мышления. Такое сопровождение слов процессов
мышления в классической психолингвистике по ошибке трактуется как «внутренняя речь».
Но следует учесть, что во время психологических процессов о единицах объективной
действительности, не имеющих называния, слово не участвуют и не могут участвовать.
Именно по этой причине, funduszeue.infoкий, когда говорил о внутренней речи, писал, что
«внутреннюю речь можно называть и речью без слов» (3, ).
Существуют еще две причины, способствующие к созданию такого ложного мнения,
что якобы мы думаем посредством слов и речи.
Первая причина: человек, оказавшись в сложной ситуации или в стрессовом состоянии
порой, разговаривает сам собой или же просто ворчит. Такая речь почти всеми
воспринимается как односторонняя коммуникативная речь. Например, почти каждая
пятница, то сам себе, то вслух я говорю: «Опять пятница. Опят два дня просижу без дела.
Должны проходить два долгих дней, и два долгих ночей, чтобы я мог снова вернутся сюда и
заниматься любимым делом с любимыми коллегами». Если я произношу эти слова вслух, то
все соглашаются с тем, что это коммуникативная речь. А когда я их вслух не произношу, то
все склоняются к тому, что это внутренняя речь. Хотя и в первом, и во втором случае эти
речевые высказывания образуются в результате одних и тех же психологических процессов,
т.е. в четвертом акте, путем тотальной модуляции. В зависимости от того, что данные
речевые высказывания были произнесены вслух, или нет, считать их внутренней или
коммуникативной речи – это в корне не верно, и не укладывается ни в какую научную
логику.
Когда мы анализировали процесса образования речи выше, заметили, что в момент
готовности речи для озвучения, этот процесс уже завершается. Озвучить речь, или ее
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 32
записывать, или же не делать ничего из этих, не меняет сути процесса образования
коммуникативной речи. В любом случае данный психологический процесс является
процессом образования коммуникативной речи.
Вторая причина: предполагается, что все формы синктуалного, или же когнитивного
мышления реализуются с обязательным использованием, или же посредством слов и речи.
Конечно же, образование слов и интеллектуальной речи путем синктуального
мышления, непосредственно реализуется с использованием слова и речи. По этой причине
все информации, которые будут использованы в этом процессе, в подготовительном акте
модулируются в форме слов и речи.
Следует учитывать и тот факт, что все научные открытие и изобретения гуманитарных
и социальных наук реализуются путем образования интеллектуальной речи. По этой
причине, как психологи, так и лингвисты, занимающиеся психологическими проблемами
языка, предполагают и утверждают, что всякие мыслительные процессы реализуются
посредством или обязательным использованием слов и речи. Не только психологи и
лингвисты, а также все деятели гуманитарной, социальной и общественной сферы
придерживаются именно этой мнении. И это потому, что в сфере их деятельности процесс
синктуального или когнитивного мышления всегда и без исключения завершается
образованием интеллктуальной речи. И они, исходя из сферы собственной деятельности,
правы в своих предположениях о том что, синктуальное или когнитивное мышление
реализуется с использованием слов и речи.
Но относит эту всем процессам восприятия и мышления, конечно же, не верно.
Например, скульптор, художник, архитектор, фармацевт, геолог, инженер в процессе
синктуального или когнитивного мышления своей профессиональной деятельности не
нуждаются ни в словах, ни в речи, и не в языке, вообще. Отметим и тот факт, что именно в
научных работах, связанных даже точными и прикладными науками, всегда присутствует
сопровождающий поток речи, подготавливающий почву для образования интеллектуальной
речи. Причиной тому, является тот факт что, всякая научная деятельность подразумевает
или же предполагает давать отчет о ходе и результатах проведенных работ. А любой отчет о
научной деятельности – это уже образование интеллектуальной речи. По этой причине,
естественно, что научная деятельность сопровождается потоком интеллектуальной речи. А в
процессе образования интеллектуальной речи, не пользоваться словом или речью,
невозможно.
Обобщая сказанные выше, можно утверждать, что коммуникативная речь, служащая
односторонней коммуникации, существует. Существует также интеллектуальная речь, с
одной стороны, созданная целесообразно, а с другой стороны подсознательно
сопутствующая всякой научной деятельности. Но считать их внутренней речью, или же,
речью, обеспечивающей реализации процессов восприятия и мышления – эта грубейшая и
непростительная ошибка. Как уже отметили неоднократно, процессы восприятия и
мышления всегда и без исключения происходят посредством кодов и образов интеллекта.
Язык и мышление представляют собой две однотипные системы, похожие на зеркала,
взаимно отражающие друг друга. Воспринятые вещи и явления, как правило, отражаются в
зеркале языка, а все имеющиеся в языке, отражаются в зеркале мышления. Но нельзя
поставить между ними абсолютный знак равенства. Так как все языковые единицы без
исключения отражаются в зеркале восприятия и мышления. А из числа явлений, имеющихся
в системе восприятия, отражаются в зеркале языка только те, о которых возникает
потребность получить или передать информации. Явления, которые восприняты, но в связи,
с которыми не возникает потребности получить или передать информации, они не
отражаются в зеркале языка. Это еще раз доказывает, что система восприятия и мышления
более обширна, чем система языка.
Язык, не отраженная в системе восприятия и мышления – это или вообще мертвый
язык, или же язык, которым не владеем. Структурные единицы языка, не отраженные в
системе восприятия и мышления – это всего лишь бессмысленные кривые линии на белой
бумаге, или же селевые потоки магнитных волн, бушующие на пустынях эфира. Язык
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 33
обретает своего активного системного значение только после воссоединения с системой
восприятия и процессами мышления. По этой причине для анализа любых языковых
структурных единиц более всего подходит теория лингво-психологического единства.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
1. Единственное, что воспринимается об окружающем нас мире – это элементы
действительности.
2. Минимальная единица восприятия и мышления – это образ интеллекта.
3. Сохранение в основной памяти кода, состоящий из элемента действительности и
эквивалентный ему образа интеллекта первого ряда – это и есть восприятие, а любы
операции производимы воспринятыми элементами действительности – это мышление;
каждый акт восприятия и мышления состоит из 4-х последовательных фаз.
4. Психологическая основа теории лингво-психологического единства заключается в
схеме С+K+Д=ВиМ, а лингвистическую основу определяет языковая система, способная
отражать и быть отразимым.
5. Создание новых единиц или элементов действительности путем мыслительных
операций, и их восприятие называется синктуальным мышлением. Такое восприятие
является процессом умственного творчества.
6. Слова имеют лексические, лексико-грамматические и грамматические формы,
образуются синктуальным мышлением и воспринимаются в первом полуакте мышления
визуальным и вокальным способами; они являются не средствами восприятия и мышления, а
всего лишь их итоговыми продуктами.
7. Коммуникативная речь может образоваться в четвертой фазе любого вида
восприятия и мышления путем тотальной модуляции или трансформации; интеллектуальная
речь может образоваться только в первом полуакте синктуального мышления; комбинальная
речь образуется путем комбинированного использования коммуникативной и
интеллектуальной речи; с точки зрения восприятия, все виды речи носят коммуникативный
характер и по этой причине усваиваются визуальным или вокальным способами в первой
фазе восприятия и мышления, путем тотальной модуляции или адекватной замены.
8. Структурные единицы языка и мозговые активности являются внутренние
составляющие активной языковой системы.
Использованная литература:
1. Блумфильд Л. Язык. Москва, «Прогресс», , с.
2. Выготский Л.С. Мышление и речь. Москва, Издательство “Высшая школа”, , с.
3. Выготский Л.С. Психология. Москва, “Апрель Пресс, ЭКСМО-ПРЕСС”, с.
4. Əsgərov M.B. Linqvopsixologiya və ya dilin psixologiyası. Bakı, “Elm və təhsil”, , s.
5. Əsgərov M.B. Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi. Bakı, “Elm və təhsil”, , s.
6. Леоньтев А.А. Эвристический принцип в восприятии, порождении и усвоении речи //
Вопросы психологии , № 5, с.
7. Лурия А.Р. Язык и сознание. Москва, “МГУ”, , с.
8. Osgood Ch.E. Psycholinguistik//Psycholinguistik. Darmstadt, , s.
9. Пиаже Ж. Психология интеллекта. – В кн.: Избранные психологические труды. М.:
Просвещение, , с.
Psycholinguistics. A survey of theory and research problems. Ed. By Ch.E. Osgood and T.A.
Sebeok. Baltimore,
Солсо Р. Когнитивная психология. 6-е изд, СПб, Питер , с.
Хомский Н. Язык и мышления. Москва, “МГУ”, , с.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 34
Резюме:
В этой статье дается краткое описание «Теории лингво-психологического единства».
Данная теория разработана нами на пересечении лингвистики и психологии. Воспринятые
единицы объективной действительности отражаются в системе языка, а единицы языка
отражаются в системе восприятия и мышления. Такие двусторонние возможности языка и
мышления составляют основу этой теории. Данная теория открывает новое направление в
языкознание. С ее применением можно провести лингво-психологический анализ любых
структурных единиц языка.
Mayil B. Askerov
Doctor of Sciences in Philology, Associate Professor
"The theory of linguistic-psychological unity" - it is multicultural theory with potential application
to all languages of the world
Summary:
This article gives a brief description of the "Theory of linguistic and psychological unity".
This theory was developed by us at the intersection of linguistics and psychology. Perceived unity
of objective reality reflected in the language system, and the language units are recorded in the
system of perception and thought. Such bilateral possibilities of language and thought are the basis
of this theory. This theory opens a new direction in linguistics. With its use can be made of
linguistic and psychological analysis of all structural units of language.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 35
Gündüz İsmayılov,
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədr müavini
[email protected]
MÜASİR AZƏRBAYCANDA DÖVLƏT-DİN MÜNASİBƏTLƏRİ
Açar sözlər: dövlət-din münasibətləri, milli-mənəvi dəyərlər, multikulturalizm, tolerantlıq,
dini qurumlar.
Ключевые слова: государственно-религиозные отношения, национально-духовные
ценности, мультикультурализм, толерантность, религиозные объединения.
Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra keçdiyi dövrü üç mərhələyə bölmək olar:
iqtisadi-siyasi böhran dövrü, sabitlik və ilkin inkişaf dövrü, sürətli inkişaf dövrü. Ölkədə sabitliyin
və inkişafın təməli Ulu Öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Şübhəsiz ki, onun əsasını qoyduğu
və formalaşdırdığı idarəçilik sistemi olmasaydı, növbəti mərhələdə Azərbaycanın inkişafı indiki
qədər sürətli getməyəcəkdi. Bu baxımdan ölkəmizin hər iki mərhələdə uğurlarının təməlində
Heydər Əliyev siyasəti dayanır. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın sürətli inkişaf
dövrü Prezident İlham Əliyevin adı ilə bağlıdır. Başqa ifadə ilə desək, dövlət başçısı İlham Əliyevin
rəhbərliyi altında Heydər Əliyevin yolu ilə gələcəyə doğru inamla və sürətlə irəliləyən Azərbaycan
həm sosial-iqtisadi göstəricilərinə görə, həm də milli-mənəvi dəyərlərimizin yaşadılması, tarixi-dini
abidələrimizin bərpası sahəsində regionun lider dövlətinə çevrilib, dünyada sürətlə inkişaf edən
ölkələr sırasına daxil olub və dünya birliyinin layiqli hörmətini qazanıb.
Bütün sahələr üzrə inkişafın təməlində iqtisadi amil dayanır. Azərbaycanın sürətli iqtisadi
inkişafı, təbii ki, din sahəsinə də öz təsirini göstərib. Nəticə etibarı ilə bu gün ölkədəki dini durum
ötən əsrin doxsanıncı illəri ilə müqayisədə kifayət qədər dəyişib. Lakin Azərbaycan hökumətinin
din siyasətinin mahiyyəti və prinsipləri zərrə qədər dəyişikliyə məruz qalmayıb. Çünki Ulu Öndər
Heydər Əliyev Azərbaycan hökumətinin din siyasətinin əsas istiqamətlərini xalqımızın və
dövlətimizin milli maraqlarına, dövlətçilik prinsiplərinə, eləcə də beynəlxalq normalara uyğun
müəyyənləşdirib.
Azərbaycan hökumətinin din siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri məhz tolerantlıq və
mutikulturalizmlə bağlıdır. Belə ki, xalqımızın minilliklər boyu formalaşmış tolerant və
multikultural ənənələrini qoruyub saxlamaq, inkişaf etdirmək, o cümlədən yerli və beynəlxalq
səviyyədə təşviq, təbliğ etmək dövlətin din siyasətinin əsas hədəfləri sırasındadır. Dövlətin
tolerantlıq və multikulturalizm prinsiplərinə yanaşmasını həm dini konfessiyalara, müxtəlif dinlərin
nümayəndələrinə, tarixi-dini abidələrin bərpasına, həm bu istiqamətdə təşkil etdiyi beynəlxalq
konfranslara münasibətdə, həm də milli qanunvericiliyin mahiyyətində açıq aydın görmək
mümkündür. Əslində, Azərbaycandakı tolerant və mutlikultural ənənələri ən yaxşı ölkənin dini
mənzərəsi əks etdirir. Bu baxımdan Azərbaycanda dövlət-din münasibətlərinə və mövcud vəziyyətə
ötəri də olsa, nəzər salmaq yaxşı olardı.
Hesablamalara görə, Azərbaycan əhalisinin təxminən 96 faizini müsəlmanlar, 4 faizini
xristianlar, yəhudilər, bəhailər, krişnalar və digər dinlərin mənsubları təşkil edirlər. Ölkə
müsəlmanlarının təxminən faizi şiə, faizi sünni məzhəb müsəlmanlardan ibarətdir [4,
s. ].
Xristianlığın, demək olar ki, bütün cərəyanları ölkəmizdə təmsil olunmuşdur. Belə ki,
Azərbaycanda pravoslav, katolik, lüteran və protestant təriqətlərin, eləcə də tarixi Alban kilsəsinin
mənsubları olan xristianlar yaşayır. Ölkənin xristian əhalisi əsasən Bakı, Sumqayıt, Gəncə
şəhərlərinin, eləcə də Qax (gürcü pravoslavlar), İsmayıllı, Gədəbəy, Qobustan (molokanlar), Qəbələ
və Oğuz (Nic qəsəbəsində və Oğuz şəhərində alban-udilər) rayonlarının əhalisidir.
Hazırda Azərbaycanda 2 mindən çox məscidlə yanaşı, 13 kilsə və 7 sinaqoq fəaliyyət göstərir.
[5, s. 3]. Kilsələrdən 5-i pravoslav (Bakıda 3, Gəncə və Xaçmazda 1), 4-ü gürcü pravoslav (Qax
rayonu), 1-i lüteran, 1-i katolik və 2-si Alban-udi dini icmasına mənsubdur. Yəhudi sinaqoqlarından
2-i Bakıda, 2-i Oğuzda, 3-ü Quba rayonunun Qırmızı qəsəbəsində yerləşir
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 36
İbadət evləri ilə yanaşı, respublikada xristian və yəhudi dini tədris müəssisələri, o cümlədən
pravoslav kilsələri yanında bazar günü məktəbləri, protestant icmalarının Bibliya kursları,
yəhudilərin ivrit dilini, yəhudi dini və mədəniyyətini öyrətmə kursları və s. fəaliyyət göstərir.
20 aprel cı ilin məlumatına görə, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsində dini
qurum dövlət qeydiyyatına alınmışdır. Onlardan i qeyri-islam təmayüllüdür. Sonunculardan i
xristian, 7-si yəhudi, 2-si bəhai və 1-i krişna şüuru dini icmasıdır.
Dövlətin din siyasətinin əsas mahiyyəti və məqsədi: Azərbaycan Respublikasının din
sahəsində apardığı siyasət cəmiyyətdə dinin müxtəlif formalarda mövcudluğunu nəzərə alaraq, fikir,
söz və vicdan azadlığı üzərində qurulmuşdur. Eyni zamanda, dövlətin din sahəsindəki siyasəti
beynəlxalq hüququn prinsiplərinə və normalarına, Azərbaycan Respublikasının qoşulduğu
beynəlxalq müqavilələrə, ölkə Konstitusiyasına və digər normativ hüquqi aktlara əsaslanır [6, s.
].
Bütün müasir demokratik dövlətlər kimi, Azərbaycan Respublikası fikir, söz və vicdan
azadlığı prinsiplərini gündəlik həyatda təmin etməyə və qorumağa çalışır. Bu sahədə görülən işlər
həyatın ən vacib elementlərindən biri kimi, Azərbaycan hökumətinin diqqət mərkəzindədir. Dövlət
ölkədə və dünyada dini azadlıqların qorunması ilə bağlı bütün səyləri dəstəkləyir.
Azərbaycan hökumətinin vətəndaşların etiqad azadlığının təmin etmək sahəsində həyata
keçirdiyi siyasət öz müsbət bəhrələrini verməkdədir. Hazırda respublikada dini durum sabitdir,
ölkədəki dini tolerantlığın səviyyəsi yüksəkdir, din sahəsində beynəlxalq konfranslar və görüşlər
keçirilir, dini əqidəsinə görə vətəndaşlar arasında heç bir ayrı-seçkiliyə yol verilmir. “Bütün bunlar
da öz növbəsində Azərbaycanın Cənubi Qafqazdakı geosiyasi liderliyindən xəbər verir və ölkənin
daxili və xarici siyasətində mühüm amil kimi çıxış edir” [3, s. ].
Qanunvericilik bazası: Azərbaycan Respublikasında dövlət-din münasibətlərini tənzimləyən
və birbaşa vətəndaşların vicdan azadlığı ilə bağlı olan qanunvericilik bazası formalaşdırılarkən,
eləcə də mövcud qanunvericilikdə dəyişikliklərin layihəsi hazırlanarkən ölkə ərazisindəki xalqların,
etnik qrupların, o cümlədən dinlərin nümayəndələrinin vicdan azadlığı, multikulturalizm və
tolerantlıq məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Əsas məqsəd uzun dövrlər ərzində
azərbaycanlılarla birgə harmoniya və qardaşlıq şəraitində yaşayan xalqların ən böyük nailiyyəti olan
dini və milli dözümlülük ənənələrinin möhkəmləndirilməsi və onu yad təsirlərdən qorumaq
olmuşdur.
12 noyabr ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına indiyədək
iki dəfə ( və cu illərdə) ümumxalq səsverməsi (referendum) vasitəsilə
əlavələr və dəyişikliklər edilmişdir. Təkcə son referendumda dini etiqad azadlığının normativ əsası
olan üç maddəyə mühüm əlavələr olunmuşdur. Məsələn, ci maddə dövlət-din münasibətlərinin
əsasını və hüquqi vəziyyətini müəyyən edən mühüm normadır. Bu normada dinin dövlətdən ayrı
olması, bütün dini etiqadların qanun qarşısında bərabərliyi göstərilmişdir. Bu müddəa ilə dövlət
dinlərə qarşı Konstitusiya səviyyəsində özünün ali niyyətini bəyan edir. İkinci hissədə insan
ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərin yayılması və təbliğinin
qadağan olması göstərilir [2, s. 8].
Yeni dəyişikliklərdən biri dinlərlə yanaşı, belə fəaliyyətə xidmət edən dini cərəyanların
qadağan olunmasıdır. Bu yenilik yeni yaranmış qeyri-ənənəvi cərəyanların ölkədəki dini duruma
zərərli təsirinin qarşısını almağa və müxtəlif dinə mənsub olan insanların bərabər səviyyədə
hüquqlarının təmin edilməsinə yönəlmiş addım hesab edilir.
Bundan başqa, “Bərabərlik hüququ” adlanan ci maddəyə iki yeni – IV və V bəndlər əlavə
edilmişdir. Həmin maddənin 3-cü hissəsinə görə “dövlət, irqindən, milliyyətindən, dinindən,
dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi
partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, hər
kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir. İnsan və vətəndaş hüquqlarını və
azadlıqlarını irqi, milli, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial mənsubiyyətə görə
məhdudlaşdırmaq qadağandır”. Bu bənddə nəzərdə tutulmuş müddəalar real həyatda öz əksini
tapmışdır və bilavasitə milli və dini azadlıqların hüquqlarının müdafiəsinə yönəlmişdir. Buna
baxmayaraq, Konstitusiya səviyyəsində belə təminatın gücləndirilməsi məqsədilə aşağıdakı yeni
bəndlər qəbul edilmişdir:
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 37
“IV. Heç kəsə bu maddənin III hissəsində göstərilən əsaslara görə zərər vurula bilməz,
güzəştlər və ya imtiyazlar verilə bilməz, yaxud güzəştlərin və ya imtiyazların verilməsindən imtina
oluna bilməz.
V. Hüquq və vəzifələrlə bağlı qərarlar qəbul edən dövlət orqanları və dövlət hakimiyyəti
səlahiyyətlərinin daşıyıcıları ilə münasibətlərdə hər kəsin bərabər hüquqları təmin edilir” [2, s. 10].
Göründüyü kimi, bu bəndlər ümumən insanlar, o cümlədən müxtəlif etnik və dini qruplar
arasında hüquq bərabərliyinin təmin olunmasına xidmət edir, eləcə də bu hüquqların mühafizəsində
dövlət hakimiyyəti nümayəndələrinə imperativ göstərişlər verir.
Dini etiqad azadlığının əsas prinsiplərini özündə əks etdirən ci, “Vicdan azadlığı”
maddəsinə ciddi dəyişikliklər edilmişdir. Həmin maddənin mətni aşağıdakı kimidir:
“I. Hər kəsin vicdan azadlığı vardır.
II. Hər kəsin dinə münasibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə təkbaşına və ya
başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, yaxud heç bir dinə etiqad etməmək, dinə münasibəti ilə bağlı
əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ vardır.
III. Dini mərasimlərin yerinə yetirilməsi, ictimai qaydanı pozmursa və ya ictimai əxlaqa zidd
deyildirsə, sərbəstdir.
IV. Dini etiqad və əqidə hüquq pozuntusuna bəraət qazandırmır.” Əlavə edilmiş bəndə görə
isə “Heç kəs öz dini etiqadını və əqidəsini ifadə etməyə (nümayiş etdirməyə), dini mərasimləri
yerinə yetirməyə və ya dini mərasimlərdə iştirak etməyə məcbur edilə bilməz” [2, s. ].
Əsas Qanunun dinə aid maddələrinə olunmuş əlavələr dövlətin vətəndaşların və dini azlıqların
mənafeyinin qorunmasında maraqlı olduğunu göstərir.
Qanunvericiliyə din sahəsindəki insan hüquqları baxımından edilmiş dəyişikliklər bununla
məhdudlaşmır. Bu sahəyə aid əsas tənzimləyici qanunlardan biri olan “Dini etiqad azadlığı
haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Konstitusiya yeniliklərinə uyğun xeyli əlavələr
və dəyişikliklər edilmişdir. Məsələn, adıçəkilən Qanunun preambula hissəsində və “Dini etiqad
azadlığı” adlanan 1-ci maddəsində Əsas Qanunda olan əlavələr və dəyişikliklər qanunvericiliyə
uyğun olaraq bu Qanuna da daxil edilmişdir. 1-ci maddənin 2-ci hissəsinə əsasən, “şəxsin dini
etiqadını ifadə etməsinə, ibadətlərdə, dini ayin və mərasimlərdə iştirak etməsinə və ya dini
öyrənməsinə hər hansı maneə törədilə bilməz. Heç kəs öz dini etiqadını ifadə etməyə (nümayiş
etdirməyə), dini mərasimləri yerinə yetirməyə və ya dini mərasimlərdə iştirak etməyə məcbur edilə
bilməz. Dini etiqadın və dini həyat tərzinin zor tətbiq etməklə və ya zor tətbiq ediləcəyi ilə
hədələməklə, habelə, irqi, milli, dini, sosial ədavət və düşmənçilik yaratmaq məqsədi ilə təbliğinə
yol verilmir. İnsan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərin (dini
cərəyanların) yayılması və təbliği qadağandır” [1, s. 63]. Həmin müddəalar nəzərə alınarkən
Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrin prinsipləri hüquqi təminatlar
sisteminə daxil edilmişdir.
Bundan başqa, hüquqi məsuliyyətin növlərini özündə əks etdirən Azərbaycan Respublikasının
Cinayət, İnzibati Xətalar və Cinayət-Prosessual məcəllələrinə mühüm dəyişikliklər olunmuşdur.
Ümumiyyətlə, dövlət-din münasibətlərini tənzimləyən normativ hüquqi aktların demək olar
ki, tam əksəriyyətinə insan hüquq və azadlıqlarının mühafizəsi və qarşılıqlı vəzifələrin
gücləndirilməsi istiqamətində mühüm əlavələr və düzəlişlər edilmişdir. Bura Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin müvafiq fərman və sərəncamlarını, Nazirlər Kabinetinin qərarlarını,
Dövlət Komitəsi haqqında Əsasnaməni və digər normativ hüquqi aktları aid etmək olar.
Bunlarla yanaşı, Azərbaycanda qanunvericiliyin yaradılmasında və təkmilləşdirilməsində belə
bir tendensiya mövcuddur ki, qanunların qəbulunda dini məsələlərin tənzimlənməsinə xüsusi yer
ayrılır. Misal kimi, “Qaçqınların və məcburi köçkünlərin (ölkə daxilində köçürülmüş şəxslərin)
statusu haqqında”, “Fərdi məlumatlar haqqında”, “Təhsil haqqında”, “Təhsil sahəsində ayrı-
seçkiliklə mübarizə haqqında” Konvensiyanın təsdiq edilməsi barədə”, “İnsan hüquqlarının və əsas
azadlıqların müdafiəsi haqqında” Konvensiyanın və onun 1, 4, 6 və 7 saylı Protokollarının təsdiq
edilməsi barədə”, “Sərbəst toplaşmaq azadlığı haqqında”, “Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan
şəxslərin hüquqi vəziyyəti haqqında”, “Siyasi partiyalar haqqında” və s. onlarla belə xarakterli
Azərbaycan Respublikasının qanunlarını göstərmək olar [4, s. ].
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 38
Qəbul edilmiş yeni aktların aliliyi və həyatda öz əksini tapması üçün dövlət səviyyəsində,
dövlətin müvafiq qurumları vasitəsilə mühüm tədbirlər həyata keçirilir. Son illər Azərbaycanda
həyata keçirilmiş və kütləvi informasiya vasitələrində işıqlandırılmış tədbirlər bunun əyani
sübutudur.
Bir sözlə, hazırda qüvvədə olan qanunvericilik cəmiyyətin inkişaf dinamikasına uyğun olaraq
zamanın tələbinə, ümumi inkişaf qanunauyğunluqlarına, indi və gələcəkdə yarana biləcək bütün növ
hüquqi münasibətlərin tənzimlənməsinə, multikulturalizm və tolerantlıq prinsiplərinə tam uyğun
gəlir. Hətta həmin aktlar dini aspektdən mütərəqqi qanunlar hesab edilə bilər.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Respublikasında dövlət-din münasibətlərini tənzimləyən rəsmi sənədlər. Bakı:
“Elm və təhsil”, , s.
2. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: 64 s.
3. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. Dərslik. Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, ,
s.
4. İsmayılov G.K. Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz. Bakı: “Nurlar” Nəşriyyat-
Poliqrafiya Mərkəzi, , s.
5. Muradova B.Ə. Azərbaycanda multikulturalizm dövlət siyasətinin prioritet istiqamətidir //
Xalq qəzeti. , 8 may.
6. Orucov H.X. Azərbaycanda din: ən qədim dövrdən bu günədək. Bakı: “İdrak İB”,
s.
XÜLASƏ
Məqalədə Azərbaycanın dövlət-din siyasətindən, ölkənin qədim köklərə dayanan tolerantlıq
ənənələrindən danışılır, dövlətin dinə pozitiv münasibəti bariz nümunələrlə diqqətə çatdırılır. Qeyd
olunur ki, geridə qalan dövrdə Konstitusiyaya, bu sahə üzrə qanunvericilik bazasına bir sıra əlavə və
dəyişikliklər edilsə də, Azərbaycan dövlətinin din siyasətinin mahiyyəti və prinsipləri zərrə qədər
dəyişikliyə məruz qalmayıb.
Гюндюз Исмаилов
ГОСУДАРСТВЕННО-РЕЛИГИОЗНЫЕ ОТНОШЕНИЯ В СОВРЕМЕННОМ
АЗЕРБАЙДЖАНЕ
РЕЗЮМЕ
В статье повествуется о государственно-религиозной политике Азербайджана,
укоренившихся толерантных традициях, на основании ярких примеров показывается
позитивное отношение государства к религии. Отмечается, что несмотря на некоторые
дополнения и изменения, внесённые в Конституцию в прошедшем периоде, сущность и
принципы религиозной политики Азербайджанского государства совершенно не
подверглись к изменениям.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 39
BÖLMƏLƏRDƏ EDİLƏN MƏRUZƏLƏR
I FƏSİL:
AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN XALQLARIN VƏ ETNİK QRUPLARIN DİLİ
BÖLMƏ 1 – MAHMUD KAŞQARLI SALONU
Gülsüm İsrafil qızı Hüseynova, filologiya üzrə elmlər doktoru
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun aparıcı elmi işçisi
[email protected]
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİNİN ETNOQRAFİK LEKSİKASINA DAİR
Açar sözlər: Tat dili, etnoqrafik leksika, subdialekt, tədqiqat, müqayisəli
Key words: Tat language, ethnographic lexics, subdialect, investigation, comparatively
Azərbaycan tatlarının etnoqrafiyasına mövcud tədqiqatlarda, o cümlədən, A.Əlizadə (1),
M.Əfəndiyev (2), funduszeue.infov (3), funduszeue.infova (4) və s. tədqiqatlarında toxunulmuşdur. Etnik
mədəniyyəti ifadə edən sözlərin araşdırılması hər bir xalqın mənəvi və maddi mədəniyyət tarixinin,
məişətinin həyat tərzinin, etnogezinin, etnik tarixinin, eləcə də, ədəbi dil tarixinin qədim dövrlərinin
öyrənilməsi üçün əsaslı faktlar verir… Etnoqrafik leksikanın öyrənilməsi xalqın mədəniyyətinin,
onun adət - ənənə və mərasimlərinin izahına da xidmət edir (5, 1).
Tat dilinin etnoqrafik terminləri sırasında aşağıdakı yemək və xörək adlarını göstərmək olar:
(nun «çörək», nimik «duz» öü «su», şir «süd», şirəvo «südlü sıyıq», vürü «umac», qurqut
«qovrulmuş yarma», tüvəlos «quymaq», siyə həlva «qara halva» (səmənidən hazırlanır), tara həlva
«un halvası», duğ «ayran», duvavo «dovğa», həsi «əriştə», kolanun «göyərtidən hazırlanmış çörək»,
darungərgi «zoğal qurusundan hazırlanmış qiymə», ruğananun «fəsəli», xoyəkərg «yumurta»,
xoyəginə «şirin qayğanaq», sərəpö «xaş» (baş-ayaq), aş futolı «əvəlik aşı», qilinpiyoz «kartof-soğan
qızartması», nun tari «kartof supu», həlisə «ətli hədik», mixləmə «qayğanaq» və s. paltar, ayaqqabı
və parça adları: (şe «köynək», ru şey «üst köynəyi», zir şey «alt köynəyi», zir şalvar «alt şalvarı»,
ostin «köynəyin qolu», püstin «şuba», kisə «cib», çarşö «çarşab», çaxşür «corab», olat «paltar»,
ləçəy «ləçək», şalvor «şalvar», çit «çit parça», külmaxmar «gülməxmər», qeyiş «qayış, toqqa»,
paltok «palto», dəsmol «dəsmal», sədəf «düymə»), məişətdə istifadə olunan əşyalar və qab-qacaq
adları: (bilmə «boşqab», bəsti «güyüm», satıl «mis su qabı», qaqala «saxsı banka», ləif «yorğan»,
nolin «döşək», abgərdun «abgərdən», nəəlbəki «nəlbəki», məştəfə «aftafa», aşpəlö «aşsüzən», ərsin
«ərsin», istikon «stəkan», qəməti «ət baltası», müqayisə et: azərb. qəməlti «böyük çörək bıçağı»,
korda «bıçaq», qeyçi «qayçı», qaşuğ «qaşıq», qacqun «qazan», bolış «balış, yastıq», xolinçə
«xalça», miz «stol», ustul «stul», qəndob «qəndqabı», qəfədon «çaynik», dəmkeş «dəmkeş», bisg
«kabab şişi», kirsin «kətil» xüsusi yer tutur. Etnoqrafiyaya aid bu terminlərin bəzilərinin izahı
vacibdir.
Ş.Musayev yazılı abidələrdə klassiklərimizin əsərlərində etnoqrafiyaya aid terminlərin
işləndiyini qeyd etmiş və nümunələr vermişdir. Bu nümunələr arasında tat dilində istifadə edilən
ümumiran mənşəli terminlər də var (6, 46).
Loşbəbər «üstündə xəmir yaymaq üçün taxta», «yayan». Bu söz əsasən, Bakı dialektində
qeydə alınmışdır. Tat dilinin Abşeron ləhcəsində bu söz xəmobər şəklində işlənir. Sarə xəmovərə
avard bəreymu. «Sara yayanı bizə gətirdi»və s.
Sənət sahələrində hazırlanan əşyaların məişətdə istifadə olunması onların adlarını bildirən
sözlərin etnoqrafik leksikanın vahidləri kimi araşdırılmasına da imkan verir (7, 29).
Kündəgir «xəmir kündələyən» Naxçıvan dialektində geniş şəkildə işlənir. Bu söz iki tərkib
hissəsindən ibarətdir: kündə + gır (giriftan//giriftən feilindən) və s.
Beybut «qatlanmayan iri bıçaq». Tat dilinin Lahıc ləhcəsində beybut sözü mənasında qeydə
alınmışdır.
Kirsin «qışda qızışmaq üçün evin ortasında xüsusi düzəldilmiş ocaq». Tat dilinin Şamaxı
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 40
şivəsində bu söz geniş işlənir.
Çömçə ağac və metal emalı prosesində hazırlanan məmulatdır. Çömçə sözü müasir
Azərbaycan dilində və başqa türk dillərində geniş işlənir: azərb. çömçə, türk. çömçe və s. Orta əsr
türkcəsində və əski qıpçaqcada çömçə lekseminin işlənməsi və onun fars dilindən (çamçə) alınması
göstərilir (8, 99). Türk dilində o, kepçe sözü ilə paralel işlənir. Qeyd etmək lazımdır ki, kepçə sözü
tat, talış və fars dillərindəki keçə «qaşıq» (8, ) sözü ilə mənşəcə eyni ola bilər.
Qəmçı «qamçı». Bu söz Azərbaycan ədəbi dilindəki qamçı variantı ilə yanaşı, dial. qəmçi
variantına da malikdir. Onun fonetik siması yəqin ki bununla bağlıdır.
Ovsar «dəvə yüyəni, noxtası». Azərbaycan ədəbiyyatında bu söz müvafiq materiallarla təmsil
olunmuşdur:
Ağ dəvə düzdə qaldı,
Ovsarı bizdə qaldı.
Neçə arzum, həsrətim
Dərdli Təbrizdə qaldı.
Yaxud: Bir dəvənin ovsarını tuta-tuta və s.
Dəsgirə «cəyəndən toxunma səbət, zənbil» (dəst «əl» + gir «tut»).
Təsək «təsək» (gecə papağı). Qədim pəhləvi dilində təsik, ümumiyyətlə, paltar, bundan əmələ
gəlmiş təşkuk sözü isə «müqəddəs paltar» mənasını daşımışdır. funduszeue.infoıyev göstərir ki, «tatlar da
gecə yuxusundan qabaq başlarındakı papağı çıxarıb təsək qoyardılar ki, gecə yatanda pis yuxular
görməsinlər, onların açıq başına bəd ruhlar qonmasınlar. Onlar, deməli, təsəkdə bir müqəddəslik,
bir nicatvericilik görmüşlər (o) tas//təs (başın ortası, qafası) sözündən və ək kiçiltmə ədatından
yaranmış düzəltmə sözdür» (9, ).
Təsək sözü eyni formada, eyni mənada və aid olduğu əşya ilə birlikdə azərbaycanlılar
arasında yaşayır. Bu isə xalqımızın təsəvvür və inamlarının nə qədər qədim olduğunu bir daha
təsdiqləyir.
Qir «quyudan su çıxartmaq üçün işlədilən ucu əyri ağac», «ağacın uca budaqlarını aşağı
əymək üçün istifadə edilən ucu əyri ağac», (koğa, «qarmaq») və s.
Bu sözə talış dilində bu sözə «qəloskonə» şəklində rast gəlinir.
Gərənay «dudkeş», «buxarının tüstü çıxan yeri». Müq. et: azərb. gərənay «nəfəsli musiqi
aləti». Carçılar çağrışır, gərənay bozlar, Ərəb atlar macal tapmaz qaşana («Koroğlu») və s.
Məzrəhə «xəlbir».
Məfrağ «çuğun suqabı».
Nimdər//nimdar «döşəkçə», nimdərçə//nimdarçə «kiçik döşəkçə». Həmin söz formalarda
«kiçik həcm» təsəvvürü yerinə görə həm ayrıca leksik vahidlə, həm də kiçiltmə bildirən şəkilçi ilə
ifadə edilmişdir.
Taz «nazik, uzun tir».
Şətəl «yun corab» (10, ).
Küşə «çarığın bağı keçirilən yer, dəlik». Müq. et: azərb. köşə «çarıq tikmək üçün göndən
çəkilmiş bağ».
Kala « litrlik şüşə qab, banka».
Tilat «ağzı yeyilmiş və sapı düşmüş köhnə bıçaq», «çaqqu».
Qirabli «qaloş».
Qalağ «bozdamacı çevirmək üçün ağac alət».
Qafun «yavanlıq (pendir, yağ və s.)»; «duru, yüngül xörək».
Xudur «sulu xörək».
Tax-tax «çox nazik bişirilmiş quru çörək» (təqlidi söz).
Kal//kol «yumurta, yağ və qoz vurulmuş xəmirdən bişirilən çörək».
Zərdou//zərdo «ayranın qaynatdıqdan və şoru götürüldükdən sonra qalan su «şur suvu» (zərd
«sarı», su//o «su»).
Yağlipiyaz «soğanqovurması». Müq. et: yağlı və piyaz.
Pindirpiyaz «soğan qovurmasının üzərinə pendir tökməklə hazırlanan xörək».
Dülə qoğal (Ab.) «iç qoğal». Bu ad başqa yerdə də bizə təsadüf edib. Birinci tərkib hissəsi dül
sözü «ürək», məs. «iç» deməkdir. İkinçi tərkib hissəsinin izaha ehtiyacı yoxdur: Bə id Noruz dülə
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 41
qoğal boş həmsiya impezim «Novruz bayramında qonşularla birlikdə iç qoğal (şorqoqal) bişirərik».
Pezirən (Ab.) «bişirmək». Əsasən, Balaxanı və Suraxanı tatlarının dilində qeydə alınmışdır.
Nezilə əyəlü, nə mutanı xurak pezirən «Nazilə uşaqdır, xörək bişirə bilməz». Tat dilinin digər
şivələrində bu söz «bürcundan» formasında işlənir.
Tso (Ab.) «doşab». Əsasən, Balaxanı tatlarının dilində qeydə allınmışdır. Saxtə xəşilə
muxardim boş tşo boş rağan ve lezzəti. «Bərk xəşili doşabla, yağla ləzzətlə yeyərdik».
Halə «gəlinin otağında bəylik yatağın üstünə salınan bəzəkli örtük. Müq. et:
Yax lampanı lalə kimi,
Sərin nurlu halə kimi
Gəlinmizin otağında (M.Müşfiq).
Simsor//simşər «simsar», «yaxın adam».
Mənə eş ye simsor gərəyi. «Mənə də bir simşar gərəkdir» və s.
funduszeue.infoin lüğətində bu söz semsar şəklində «köhnə paltar satan» mənasında verilmişdir (11,
).
Nosi-nosi «novruz payı» (Ab.). Əyəlun müamarund bə nosi-nosi xonçə muxastund. «Uşaqlar
gəlib xonçadan novruz payı istəyərdilər».
Nuhəvar, tirəçu (Qon. k.) «yelləncək». İmi bə hamin bə Qonaqkənd bəraftəni boş əyalun ə
tütdar tirəçi. «Biz yayda Qonaqkəndə gedəndə uşaqlarla tut ağacından yelləncək asardıq» və s.
Küfarə, borley (yə) (Q.) «beşik». Ə küfarə tə bə qabr elm vamurind (Həzrəti Əlinin kəlamı).
«Beşikdən qəbrədək elm öyrənin» və s.
Ləbbadə (Ab.) «uzun üst paltarı», «plaş». Poy ləbbadə xaştənə dəkünü. «Qoy plaşını
geyinsin» və s.
Cannığ «sırıqlı», «canlıq». Tat dilinin Lahıc, Məlhəm, Quba ləhcələrində geniş işlənir. Əği
cannığ na ımbı «Bundan sırıqlı olmaz» və s.
Çaxçur//carcur «qadın şalvarı». Tat dilində bu söz çaxçür//çaxçur kimi işlənərək, «corab»
mənasını bildirir. Ye cift çaxçur boft be man. «Mənim üçün bir cüt corab toxudu» və s.
Düriyə «ikiüzlü naxışlı gecə papağı»; (dü//di «iki» + ru/rü «üz») tərkib hissələrindən əmələ
gəlmişdir.
Həfsər (Kil.) «yeddibaşlı». Mürəkkəb söz olub, həf (t) «yeddi» və sər «baş» sözlərinin
birləşməsindən yaranmışdır. Ə pişe anu ye dər bu, dərə vakart vind ki, incə ye həfsəri döü nişte.
«Qarşısında bir qapı var idi, açdı, gördü ki, bir yeddibaşlı div oturub və s.
Cora//coru (Ab.) «süpürgə». Quba, Qon. k., Xaç. ləhcələrində coru, Lahıc ləhcəsində isə cezi
formasında işlənir. Əyal boş coru vozi saxtən «Uşaq süpürgə ilə oynayır» və s.
İnqarçu (Q.) «çəngəl». Bərey arsi inqarçu-kardəhanə xub-xub şustim. «Toy üçün çəngəl-
bıçaqları yaxşı-yaxşı yuduq» və s.
Nühəvar (Q., Qon. k.) «çörək yaymaq» (nü (n) «çörək» + həvar «yaymaq»). Munün
həvardənüm «Mən lavaş yayıram» və s.
Başdığ//başdüğ «başlıq». Toy ərəfəsində qız evinin oğlan evindən aldığı pul, heyvan.
Xırş «ağuz (doğmuş inəyin ilk südü)» (Lah.). Mərəgö bizəndəni xırşirə bədi-şündənim. «İnək
doğanda ağuzunu qaynadırıq». Talış dilində hış formasında işlənir.
Övərə «evdə çimmək üçün istifadə edilən yer» (Lah.). Bu sözü təşkil edən komponentlərdən
birincisi -ö İran dillərində olan ab «su» sözünün fonetik variantı, ikincisi vərə isə «yer» mənasını
verən leksik vahiddir. Göstərilən mənada övərə sözünə digər İran dillərində təsadüf olunmamışdır.
Bə qədimiyə xunahona bə həmmeyi övərə bire. «Qədimi evlərin hamısında çimmək yeri olmuşdur»
və s.
Xiş barundan «yer şumlamaq». Bə marta mohi bə Löyic xori xiş barundənund, gəndim
başundənund. «Mart ayında Lahıcda yeri xışla əkirlər, buğda səpirlər».
Dağar/dəğər «dağar, dağarcıq». Həm tat, həm də Azərbaycan dialektlərində eyni mənada
«qoyun-keçi dərisindən hazırlanmış taxıl qabı» mənasında işlənir.
Bu söz türkdilli lügətlərdə müəyyən fonetik dəyişikliklə eyni mənada qeydə alınır (12, ).
Vəçanüm «dilənçi» (Q.). Sekinə xalə bə dər amarə vəçanumə dəst bə tihi rahə nə dərəbü
«Səkinə xala qapıya gələn dilənçini əliboş yola salmazdı» və s.
Azərbaycan tatlarının dilində qeydə alınmış etnoqrafizmlərin tədqiqi təkcə ümumlinqvistik
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 42
baxımdan əhəmiyyət daşımayıb, Azərbaycan tarixinin, dilinin, mədəniyyətinin təşəkkül tapması və
fəaliyyət göstərməsində mühüm rol oynamış amillərdən birinin də öyrənilməsi kimi qiymətləndirilə
bilər.
Məqalədə ilk dəfə olaraq, Azərbaycan tatlarının dilinin, etnoqrafik leksikası müqayisəli
şəkildə tədqiqata cəlb olunur, Azərbaycan dialekt və şivələrinin etnoqrafiya ilə bağlı söz və
terminləri araşdırılır.
ƏDƏBİYYAT
1. Ализаде А.А. Лагич-поселок ремесленников (этнографическое исследование
современного быта) АДД, Тбилиси, 24 с.; yenə onun: Семейно-бытовые традиции Лагича //
Азербайджанский этнографический сборник. Баку, Элм, , с.
2. Эфендиев М. Селение Лагич Геогчайского уезда Бакинской губернии // Сборник
материалов для описания местностей и племен Кавказа вып. Тифлис, , с.
3. Гулиев Г.А. Социальный быт и культура азербайджанских колхозников (по
материалам Кубинского района), АКД, Наук, М., , 27 с. yenə onun: Таты // Народы
Кавказа, т. II, М., , с.
4. Quliyeva N.H. Azərbaycan tatları (ailə məişəti və mənəvi mədəniyyət), NDA, Bakı, ,
24 s.
5. Musayev Ş.Ş. Etnoqrafiya terminlərinin bəzi xüsusiyyətləri // ATP, s.
6. Məmmədov İ.O. Azərbaycan dilinin etnoqrafik leksikası, DDA, Bakı, , 29 s.
7. Eren H. Türk dilinin etimoloji sözlüyü. Ankara, , s.
8. Пирейко Л.А. Талышско-русский словарь. М., Русский язык, , с.
9. Hacıyev M. Azərbaycan tatlarının dili: Bakı, Təfəkkür, , s.
Hacıyev M. Tat dilinin Qonaqkənd ləhcəsi, Bakı, Elm, , s.
Миллер В. Персидско-русский словарь. М., ГИИНС, , с.
Древнетюркский словарь Л. Наука, , с.
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti, I c. Ankara, , s.
Xülasə
Məqalə Azərbaycan ərazisində yaşayan tatların dilinin etnoqrafik leksikasına həsr
olunmuşdur. Azərbaycan tatlarının dilində etnoqrafiya ilə bağlı terminlər müəyyən bir leksik lay
təşkil edir. İlk dəfə olaraq tat ləhcə və şivələrinə dair toplanmış materiallar əsasında bu dilin
etnoqrafik söz və terminləri, o cümlədən, yemək və xörək adları, məişət əşyalarının adları və s.
qohum və qohum olmayan dillərlə müqayisəli şəkildə araşdırılır, oxşar və fərqli cəhətlər aşkara
çıxarılır. Azərbaycan tatlarının dilinin etnoqrafik leksikasının öyrənilməsi təkcə ümumlinqvistik
baxımdan əhəmiyyət daşımayıb, Azərbaycan tarixinin, dilinin, mədəniyyətinin təşəkkül tapması və
fəaliyyət göstərməsində mühüm rol oynamış amillərdən birinin öyrənilməsi kimi qiymətləndirilə
bilər.
funduszeue.infoova
On the ethnographic lexics of the Azerbaijani Tat’s language
Summary
The article is dedicated to the ethnographic lexics of Tat’s which live on the territory of
Azerbaijan. In the Azerbaijani Tat’s language the terms connected with ethnography form a special
layer. For the first time on the basis of materials of Tat subdialects and accents ethnographic words
and terms of this language including denominations of foods and dishes, rutinizms and etc. had
been investigated in related and unrelated languages comparatively and their common and
distinguishing features had been revealed. The research of ethnographic lexics of the Azerbaijani
Tat’s is very actual not only from the point of view of general linguistics but it may be estimated as
an investigation of one of the factors which play a definite role in the formation and functioning of
the Azerbaijan history, language and culture.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 43
Sədaqət Həsənova, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun Tərbiyə işləri üzrə prorektoru
[email protected]
AZƏRBAYCAN DİLİNİN NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ PROBLEMLƏRİ
Açar sözlər: nitq mədəniyyəti, mətbuat, dil, problem, norma
Key words: speech culture, press, language, problem, norm.
Azərbaycan dilçiliyi qarşısıalınmaz bir sürətlə inkişaf edib, ayrıca məktəbə - Azərbaycan
dilçiliyi məktəbinə çevrilib, lakin heç bir elmin sonuna nöqtə qoyulmayıbdır. Dilçilik də belədir.
Dilçi alimlərimiz bunu düşünməlidirlər.
Heydər Əliyev
Azərbaycan dili dünyanın möhtəşəm bir dil ailəsinə – böyük türk dilləri ailəsinə məxsus olan
diqqətədəyər dillərdən biridir. Bu dil musiqili tonu, anlam keyfiyyəti və dərinliyi, axıcılığı və
zənginliyi ilə xarakterikdir. Zaman-zaman təzyiqlərə məruz qalsa da, o, qətiyyətini itirməmiş,
yaşamını ləyaqətlə davam etdirmişdir.
Azərbaycan ikinci dəfə müstəqillik qazandıqdan sonra dilimizin inkişafında bir sıra yeniliklər
özünü göstərdi və onun yüksəlişi üçün geniş imkanlar yarandı. Dilimizin həm şifahi, həm də yazılı
qolunun zənginləşməsində ədəbi sima və mətbuatın da rolu danılmazdır. Xüsusilə də nitq
mədəniyyətinin inkişafı diqqəti çəkən məsələlərdəndir.
Nitq mədəniyyəti məsələləri bütün zamanlarda dilimizin önəmli problemlərindən biri
olmuşdur. Qədim dövrlərdən indiyə qədər nitq mədəniyyətinin inkişaf və zənginləşməsində mühüm
rol oynayan söz sənətkarları, bu prosesi təsdiq edən maraqlı faktlar dilçilik tariximizdə özünəxas
mövqe tutur. Heç bir tarixi dövrdə dil məsələləri ilə bağlı XX yüzilin sonu və XXI yüzilin əvvəlində
olduğu qədər çox sayda rəsmi sənədlər qəbul edilməmişdir. Bu, dövlətimizin dilimizə diqqət və
qayğısını təsdiq edən faktlardandır. Nitq mədəniyyətinin inkişafı üçün hazırda çox səmərəli işlər
görmək mümkündür. Dilimizin müxtəlif istiqamətlərdə irəli getməsi üçün bu qədər yüksək dövlət
münasibətinin göstəriciləri hamıya bəlli olsa da, bəzi yarıtmaz cəhətlər də diqqəti çəkir. Bir tərəfdən
nitq mədəniyyətimizi yüksəltməyə çalışmağa marağı olanlar bu prosesdə fədakarlıq göstərirlərsə,
digər tərəfdən onun daha da möhkəmlənməsinə mane olan səbəblər üzə çıxır. Və təəssüf ki, nitq
mədəniyyətimizin korlanmasına səbəb olanlardan biri bəzi çağdaş mətbuat orqanlarıdır. Bu
anlamda, “İdeal” dərgisi, “Azərbaycan” və “Zaman” qəzetləri, o cümlədən “ci qəzet” diqqəti
çəkən mətbuat nümunələridir. Adamı bu barədə daha çox narahat edən dili qüsurlu mətbuatın –
“İdeal” toplusunun təyyarə salonlarında təbliğidir. Sözsüz ki, təyyarədə insan darıxmamaq və bir
növ, “vaxtı öldürmək” üçün istər-istəməz əlinin altındakı jurnala nəzər salmalı olur. Azərbaycanın
dil, mövzu, maraq oyatmaq baxımından sanballı və layiqli mətbuat örnəkləri olduğu halda, dilimizə,
onun nitq mədəniyyətinə xələl gətirən mətbuat nümunələrinin reklamı nə dərəcədə düzgündür?
cı ildə dərc edilən “İdeal” toplusundan bəzi faktlara nəzər salaq:
Yazın əsl rəngləri – sarı və yaşıl gözlərin makyajında trend oldular ( səh. 23).
Dolğun, cəsarətli və parlaq, onlar bir anda dəyişdirir və obrazı qramir edirlər (səh. 24).
Maraqlı detal – bu mövsümdə hətta ifadəli çalarlar belə dəqiq xülasələri tələb etmir (səh. 24).
Göz qapaqları pastel-çəhrayı gölgələrin yüngül duvağı ilə örtülmüş, dodaqlar isə təbii çalarlı
çəhrayı dodaq boyası ilə vurğulanmışdır (səh. 26).
Səh. da “bey rəngli dodaq boyası” ifadəsi yazılmışdır.
Supreme Jeunesse Payot dərinin qocalmanın bütün əlamətləri ilə mübarizə aparır (səh. 32).
Parlaq, təbii və zərif, onlar bütün il sevincli yaz əhval-ruhiyyəsini təmin edəcək, güc və enerji
verəcəklər və s.
Məlumdur ki, dilin leksikasının zənginləşməsində alınma sözlərin də böyük rolu vardır və
dünyada məlum olan altı minə yaxın dil içərisində lüğət tərkibi yalnız öz sözlərindən ibarət olan dil
tapmaq mümkün deyil. Xüsusilə də dünyanın hazırkı inkişaf və inteqrasiya mərhələsində “saf” dilə
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 44
rast gəlmək çətindir. Dünya xalqlarının ədəbi, mədəni, siyasi əlaqələri möhkəmləndikcə dilin də
inkişafında fərqli cəhətlər özünü göstərir, dillər bir-birinə daha çox söz alıb verir. Bu, dildəki təbii
hadisələrdən biridir. Bu gün dilimizdəki “hava” sözünün alınma olduğunu, bəlkə də çoxları bilmir.
O cümlədən, “zəhmət”, “şəfəq” və s. kimi leksik vahidlər dilimizə o qədər doğmalaşıb ki, onları öz
sözlərimizdən ayırmaqda çətinlik çəkənlər vardır. Lakin yeri gəldi-gəlmədi və gəlişinə ehtiyac
duyulmayan sözlərin dilimizə gətirilməsi cəhdi normal hal deyildir. Məsələn, “İdeal” dərgisindən
alınmış birinci örnəkdəki “makyaj” və “trend” sözlərinə ehtiyacımız yoxdur. Çünki milli dilimizə
məxsus olan “bəzək” sözünün qarşılığına və uzun illərdən bəri alınma olsa da, dilimizdə bol-bol
işlənən və artıq xalq tərəfindən qəbul edilmiş “marka” sözü olduğu halda, “trend” sözünün
işlədilməsi dilimizə uğur gətirmir. Dilin leksikasının əcnəbi sözlərlə doldurulması onun
zənginləşməsi demək deyildir, əksinə, onun korlanmasına, çirklənməsinə imkan yaradan bir
prosesdir.
İkinci cümlədəki “qramir edirlər” ifadəsinin anlamını bu gün camaatdan soruşsaq, yəqin ki,
on nəfərdən doqquzu, bəlkə də heç biri cavab verə bilməz. Həmin cümlədə durğu işarəsinin
(vergülün) yerinə düşməməsi çaşqınlıq yaradır və üslub baxımından fikrin düzgün anlaşılmasına
mane olur. Bu, təkcə sözügedən dərgiyə aid deyil. Təəssüf ki, son dövrün mətbuatında durğu
işarələrinə yetərincə diqqət edilməməsi yazılı nitqimizin zəifləməsinə gətirib çıxarır.
Üçüncü örnəkdə “dəqiq xülasələr” birləşməsi, dördüncü cümlədə “pastel-çəhrayı” və
“vurğulanmaq” sözləri yerində işlənmədiyi üçün anlam daşıya bilmir.
Dilimizdə rənglərin böyük üslub imkanları vardır. Göy qurşağında olan gözəl rənglər
hamımızın yaddaşına həkk edilib. Uşaqlıqda nənələrimiz göy qurşağını bizə çox sadə və təbii
şəkildə öyrətmişlər. Biz göy qurşağına “Fatma nənənin hanası” deyərdik. O hananın içindəki
rənglər bir-biri ilə növbələşirdi: qırmızı, narıncı, sarı, yaşıl, mavi, göy, bənövşəyi. Və biz göy
qurşağı görünəndə bu rəngləri ardıcıl yadda saxlamaq üçün tez-tez bu cümləni təkrar edərdik: Qarı
nənə səksən yaşında məxməri gülə bənzər. Cümlədəki hər bir sözün ilk hərfi göy qurşağındakı
rənglərin birinci hərfini bildirir. Xalqın verdiyi təhsil nə qədər də təbii, gözəl və təsirlidir. Bundan
başqa, Xalq şairi Rəsul Rzanın “Rənglər” silsiləsində rənglərin möhtəşəmliyini duyur, müsbət və
mənfi çalarlarını öyrənirik. Xalqımızın indiyə qədər tanıdığı və milli sözlərimizlə adlandırılan
(“xaki” sözündən başqa) rənglər hamımıza tanışdır. Onlar arasında “bej” adlı rəng yoxdur. Bu adı
rənglər arasına qatan publisistlər, yəqin ki, əcnəbi dilin sözündən istifadə etməklə yenilik yaratmaq
iddiasındadırlar. Lakin xalq bunu yenilik kimi qəbul etmir, əksinə oyunbazlıq kimi qiymətləndirir.
Beşinci cümlədə fikir anlaşılmazlığı vardır. İlk baxışda “dərinin”, “qocalmanın” sözləri
arasında durğu işarəsinin qoyulmalı olduğunu düşünürsən. Lakin bu işarəni təsəvvür edəndən sonra
da, baxırsan ki, fikrin aydın olması üçün bu da kifayət deyil. Çünki cümlədə nitqin leksik norması
pozulmuşdur. Əgər “dərinin” sözü “dəridəki” sözü ilə əvəz edilsəydi, nə isə başa düşmək olardı.
Sonuncu cümlədə yanlış olaraq qoyulan durğu işarəsi cümlənin məzmununda qarışıqlıq yaradır,
onun başa düşülməsinə əngəl olur.
Dərginin dilində nitq mədəniyyətimizə xələl gətirən faktlar deyilənlərlə məhdudlaşmır. ci
səhifədəki “mövsümün must-havedir” sözlərinə nə ad verək?
“İdeal” dərgisi hansı dildədir və məqsədi nədir? Adətən, mətbuat orqanlarının istiqaməti
adından sonrakı sətirdə yazılanlardan bəlli olur. Bu jurnalı isə yetərincə “tanıdacaq” bir şey tapmaq
şətindir.
Jurnalın cu səhifəsində diqqətimizi bir yazı çəkdi. Yazının adı belə idi: Yeni seçim. Lakin
məqalənin adı Azərbaycan dilində olsa da, mətni rus və ingilis dillərində idi. cı səhifədə isə “şık
etmək” feilinin birinci tərəfi türk dilində verilmişdir. Bundan başqa, jurnalın dilində fonetik və
qrammatik normalara da əməl edilməmişdir. “Tövsiyə” sözünün iki “y” samiti ilə yazılması, cansız
isimlərlə ifadə olunan mübtədalara aid xəbərlərin cəm şəkilçisi ilə verilməsi və s. belə
qüsurlardandır.
Qüsurlar qeyd edilənlərlə qurtarmır. Təəssüf ki, nitq mədəniyyətinin aşağı düşməsinə səbəb
olan faktlar, əsasən, kütləvi informasiya vasitələrinin dilindədir. “Azərbaycan” qəzetinin 14 may
cu il tarixli nömrəsindən bir cümləyə nəzər salaq: Və hər biri ilə də mövzunu fırlayıb bu, heç
şübhəsiz, peşəkar olmaqla yanaşı, həm də bir qədər odioz, qeyri-sabit adamın üzərinə gətirdik.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 45
(“Azərbaycan” qəzeti, 14 may, ). Burada ədəbi dilimizin normalarından danışmaq
mümkündürmü? Və ya “Zaman” qəzetindən alınmış aşağıdakı örnəklərə baxaq:
Rusiya cəmiyyətində ksenofobiya mövcuddur ( XII, , s. 13). Hazırda Bakıda nə
qədər bomj olduğunu dəqiq bilən yoxdur ( yanvar, , s. 5) və s.
Burada “ksenofobiya”, “bomj” kimi sözləri tərcüməsiz başa düşmək çətindir.
Bakıda nə qədər bomj olduğunu dəqiq bilən yoxdur (Nicat İntiqam. Bomj: Övladımı
zirzəmidə dünyaya gətirmişəm. “Zaman”, yanvar, , s. 5).
Son dövrün bir neçə mətbuat orqanında müşahidə etdiyimiz (və hətta ötəri nəzər saldıqda üzə
çıxan) “dreyf etmək”, “kumir seçimi”, “qekatomboy”, “ekstraditsiya etmək”, “sərhədlərin
delimitasiyası”, “fandreyzinq şöbəsi”, “enosis məsələsi”, “ibadətə dalmaq”, “əcaib nonsens”,
“meyitlərin eskimasiyası”, “cəmiyyətin dekadansı” kimi söz və ifadələrin işlənməsinə ehtiyacımız
yoxdur. Bu gün “müzakirə” əvəzinə “panel” sözünün, “birləşmək” sözünün əvəzinə “ilhaq” və
“enosis” sözlərinin işlənməsi dilimizin saflığına xəyanətdən başqa bir şey deyildir. Doğrudur, bəzən
bu sözlə yalnız nitqdə qalır, dilə keçə bilmir. Nitq, doğrudan da, dilin sınaq meydanıdır. Lakin uzun
müddət nitqdə işlənən sözlərin dilə keçməsi prosesi də mümkündür. Ona görə də, ilk növbədə, nitq
mədəniyyətimizi qorumalıyıq ki, nitqimizdən dilimizə gərəksiz sözlər keçməsin. Xeyli zamandır ki,
kütləvi informasiya vasitələrinin dilində işlənən “ekskluziv”, “evokuasiya”, “təhliyə” kimi sözlər
xalqın dilinə girə bilmir və bu, sevindirici haldır. “Xüsusi”, “önəmli” sözləri var olan yerdə
“ekskluziv”, “köçmək, köçürmək” feilləri var ikən “evokuasiya”, “ayırmaq” kimi milli leksik-
qrammatik dil vahidinin olduğu halda, “təhliyə” sözünün yadlığı qabarıq görünür. “Dil
mədəniyyətin aynası və onun təməl rüknüdür. İnsanın düşüncə və duyğularını, xəyal və istəklərini
bütün incəlikləri ilə açıqlayan və yaşamasına imkan yaradan dildir” (3, s. 34). İnsanın həyatında bu
dərəcədə rolu olan dilin qorunması, inkişafı, zənginləşdirilməsi qeyrət və vicdan işidir. Böyük
maarifçi K.D.Uşinski deyirdi: “Xalqın əlindən hər şeyi alın, o, hər şeyi qaytara bilər. Ancaq dilini
alsanız, o, heç vaxt onu yarada bilməz, hətta yeni vətən də yarada bilər, ancaq dili heç vaxt! Xalqın
ağzında dil ölərsə, xalq da ölər” (3, s. ). Bu həqiqəti bilərəkdən, ya bilməyərəkdən dilimizin
saflığına xələl gətirənlər böyük günah işləyir və məsuliyyət daşıyırlar. Bəzi ziyalılar elə düşünürlər
ki, dilimizin sözləri sırasına gərəksiz yerə alınma sözləri qatmaqla savad nümayiş etdirirlər. Bəlkə
də, necə bir anormal vəziyyətin yaranmasından xəbərdar deyillər.
Təfəkkürlü adamlar milli dilin nə qədər dəyərli olduğunu anlamış və onun yüksəlişi üçün
əllərindən gələni əsirgəməmişlər. Hələ fars dilinin poeziya dili kimi hökmran olduğu zamanlarda da
milli dilimizə laqeydlik göstərilməmiş, onun itib-batmaması üçün çalışanlar öz xalqı qarşısında
mənəvi borclarını ödəmək üçün fəaliyyət göstərmişlər. Dahi Nizami yad dildə yazmaq
məcburiyyətində olsa da, əsərlərinin dilində çox sayda milli sözlər işlədərək dilimizin yazılı ədəbi
dil səviyyəsinə qalxmasına səy göstərmişdir (Məlumdur ki, şifahi ədəbi dilimizin tarixi daha
qədimdir). Türk dünyasının böyük oğlu Əlişir Nəvai o zamankı şairlərin çoxunun əsərlərini fars
dilində yazmasından narahat olmuş və bu münasibətlə “Mühakemetül-luğateyn” əsərini yazmışdır.
Şairin fikrincə, türk dillərində incəlik çox olduğundan və bunu ifadə etməyin çətinliyindən qorxub
başqa dildə yazanlar da olmuşdur. Hər adam bu dillərin incəliyinə vara bilmir. Bu, dilin dərinlik və
zənginliyindən, xüsusilə də məna çalarlarının bolluğundan irəli gəlir. Bizim dilimiz də belə dildir.
Təkcə bayatılarımızdakı “əzizim” sözünün şirinliyi bəsdir ki, xalqın dilinin məziyyətlərini anlamaq
mümkün olsun. Bir xalqı yetərincə tanımaq üçün onun dili kifayətdir.
Bu gün orfoqrafik, orfoepik, üslub nöqsanlarının baş alıb getdiyi kütləvi informasiya
vasitələrinin qarşısında həyəcan təbili çalmaq lazım gəlir. “Ümumxalq tərəfindən qəbul edilmiş
vahid orfoqrafik qaydalar yazını sabitləşdirir, onun imkanlarını artırır və bunun da əsasında yazılı
ədəbi dil inkişaf edir” (6, s. ). Küçədə, mağazada, televiziya ekranlarında yanlış yazılan bir söz
tələbəni, şagirdi çaşdıra bilər və o, həmin sözün düzgün yazılışını mənimsəməkdə çətinlik çəkər.
Hazırda Azərbaycanın elə bir bölgəsi yoxdur ki, bütün hallarda “ehtiyat” sözü düzgün yazılsın. Çox
yerdə həmin söz iki “y” hərfi ilə yazılır. Və ya “kompüter” sözü və onlarla belə sözlər hər yerdə
düzgün yazılmır. Çox təəssüf doğuracaq faktdır ki, idarə və təşkilat adlarının düzgün yazılmaması
halları da vardır. Bunları görənlər, xüsusilə də şagirdlər elə başa düşürlər ki, sözlər belə yazılmalıdır
və onlar da gördükləri kimi yazırlar, beləliklə də yazı savadımız istər-istəməz get-gedə korlanır. Bu
gün yazı savadının aşağı düşməsinin səbəbini testlə aparılan imtahanlarda görənlərin sayı çoxalır.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 46
Belə ki, bəzilərinin düşüncəsinə gözə əvvəlki qəbul imtahanlarında inşa yazıların olmasını yazılı
nitqimizin inkişafında əsas hesab edirlər. Lakin, fikrimizcə, bu, düzgün baxış deyil. Çünki bir dəfə
qəbul imtahanında inşa yazmaqla yazılı nitq inkişaf eləmir. Bunun üçün ibtidai siniflərdən
başlayaraq təsiredici işlərin görülməsinə çalışmaq lazımdır. Mütaliədən uzaqlaşmaq, dilin
qrammatik qayda-qanunlarına laqeydlik göstərmək, yad dillərə meyl etmək kimi səbəblər yazılı və
şifahi ədəbi dilimizə, nitq mədəniyyətimizə zərbə vurur. Ziyalılarımız bunun qarşısını almaq
əvəzinə, özləri də nöqsanların qarşısında yaşıl işıq yandırırlar. Məsələn, aşağıdakı faktlara nəzər
salaq: 9 mart ci ildə Azərbaycan televiziyası verilişlərinin birində ziyalılarımızdan birinin
nitqində belə bir cümlə işləndi “Mənim xırda sənə tövsiyələrim var”. Burada “xırda” sözünün
yerinə düşməməsi ilə dilin leksik norması pozulmuş və fikrin məqsədinə nail olunmamışdır. Həmin
söz “tövsiyə” sözünün qarşısında gəlməli idi. Həmin verilişdə “ 50 milyondan artıq azərbaycanlılar
bizə baxırlar” cümləsində isə dilimizin qrammatik norması pozulmuşdur. Belə ki, cümlədəki saydan
sonra gələn söz – azərbaycanlılar cəm şəkilçisi ilə işlənməməlidir. 25 fevral ci il tarixində
başqa bir verilişdə “Gerbimizin üstündəki ağac və bitki hansıdır?” sualına verilən cavabda “palıd və
sümbül” sözləri yazılmışdır. Halbuki “zənbil”, “sünbül”, “anbar” kimi sözlərdəki “N” samiti
tələffüzdə “m” kimi işlənir, yazıda isə “n” hərfi olmalıdır. Bu gün televiziyadan eşitdiyimiz “artıq”
sözü əvəzinə, “uje”, “uşaq kolbasası” əvəzinə, “detski kolbasa”, “əlbəttə” əvəzinə “koneçno” və s.
kimi sözlərin nitqimizdə qalması düzgün deyil. İndiyə qədər nitq istisnalarında rus dili hökmran
idisə, hazırda bu yeri ingilis dili tutur. Əgər bu istisnalar nitqdə qalsa və keçici olsa, har4dasa təsəlli
tapmaq olar. Lakin onları istisnalıqdan çıxarıb ümumişlək vahidlər səviyyəsinə qaldırmaq
istəyənlərin səyi nəticəsində dilimizin gələcəyinin qaranlıq olması qorxusu yaranmaqdadır. 23 mart
ci ildə bir kremi reklam edən telejurnalist “sızanaqların anasıdır, atasıdır”, deyə xüsusi vurğu
ilə tərif deyirdi. Əvvəla, sızanaqların aradan qaldırılmasına kömək etmək, yəni onları məhv etmək
analıq-atalıq vəzifəsi deyil. Ana, ata məhv etməyə yox, yaşatmağa çalışar. Yəni fikir məntiqsizdir.
Digər tərəfdən, biz nə zamandan bəri əzizlərimizə - valideynlərimizə verilən müqəddəs adları
adiləşdirməyə, kiçiltməyə başlamışıq? Əlimiz qələm tutanda ilk dəfə yazılışını öyrəndiyimiz söz
“ana” olub. Bu söz “torpaq” (ana torpaq), “vətən” (ana vətən), “dil” (ana dili) sözlərinin qarşısında
gəlməyə layiqdir. Yeri gəldi-gəlmədi əzizlərimizin adını hər yerdə işlədə bilmərik. Bu, ən azı onlara
hörmətsizlikdir. Son müstəqilliyimizin ilk illərində sərhədlərin açılması ilə bağlı qohum dillərdən,
özəlliklə, türk dilimizə sözlərin axını başladı və bu, mütərəqqi hal idi. Belə ki, dildə “özləşmə”
prosesi hər zaman layiqli hadisədir. Lakin dilimizin bu ailəyə məxsus olsa da, onun özünəxas
özəllikləri vardır. “Ana petrol”, “ata bank” türk dili üçün məqbul ola bilər. Lakin bizim dilimiz üçün
normal hal deyil. 29 mart ci ildə efirdən səslənən cümlələrdən biri belə idi: “Düz məni başa
düşün”. Və ya belə bir cümlədə də səsləndi: “Çox əla dannıların var”. Bundan başqa, “Tamaşaçıları
bu müzakirədə iştirak etməyi xahiş edirəm”, “İndi hansısa şagird deyir ki, mən hansısa yazıçının
neçə tomunu oxumuşam” və s. kimi onlarla nöqsanlı fikirlər dilimizə soyuqluq gətirir, ona laqeyd
münasibətin əsasını qoyur.
Bunlardan başqa, naqis cəhətlərdən biri də budur ki, ədəbi dilin üslubları xarakterik
xüsusiyyətlərindən uzaqlaşdırılır. Publisistik üslubun əsas məziyyəti onun dilində ümumişlək
sözlərə geniş meydan verilməsidir. Lakin hazırda bu üslubun diqqəti çəkən cəhəti ümumişlək
sözlərin əcnəbi leksika ilə əvəz olunmasıdır. Məlumdur ki, xəbərlər publisistik üslubun efirdə çox
işlənən janrlarındandır. Son zamanlara qədər xəbərlər lazımi intonasiya ilə oxunur və xalqı
məlumatlandırırdı. İndi isə bəzən xəbəri çatdıran kütləvi informasiya vasitələrinin əməkdaşları
gərəksiz yerə səs tonunu qaldırır, pauzaya diqqət etmir, ən pisi isə xəbərdəki hadisəyə şəxsi
münasibət bildirir. Halbuki onun vəzifəsi xəbəri çatdırmaqdır, şəxsi münasibətinin isə xalqa dəxli
yoxdur. Televiziyanın qarşısında oturduqda nəinki bir-iki, hətta yarım saatın içində nə qədər
məntiqsiz fikirlər, qeyri-normativ nitq faktları ilə qarşılaşırıq. Zaman dəyişsə də, bir zaman məişət
leksikasına daxil olan rus sözləri hələ də yaşamını davam etdirir. Bəzən onları istəyərək dilin aktiv
leksikasına gətirməyə çalışırlar.
Bizim dilimizin süni şəkildə söz artımı prosesinə ehtiyacı yoxdur. Ola bilər ki, bu gün
dilimizdəki sözlərin sayı bəzi dillərdəki sözlərin sayından az olsun. Lakin bu, o demək deyildir ki,
dilimiz kasıbdır. Dünyanın ən zəngin dilindən istənilən mətni dilimizə çevirə biliriksə, hansı
kasıblıqdan danışmaq olar? Dilimizdə sözlərin məna çaları kəmiyyət və keyfiyyət baxımından o
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 47
qədər yüksəkdədir ki, hər hansı bir fikri lazımi səviyyədə ifadə etməkdə heç bir problemimiz
yoxdur. Sözə ehtiyacımız yaranarsa, dialektlərimiz var olsun. Bu gün dialektlərimizdə ədəbi
dilimizə keçməyə layiq olan o qədər söz var ki. Məsələn, Şamaxı dialektinə məxsus olan həm
milliliyi, həm də səslənməsi ilə“işıqlıq” sözü necə də gözəldir. Onsuz da, reklam və elanlarımızla
dilimizi yetəri qədər korlayırıq, düzgün yazı və tələffüz qaydalarına əməl etmirik. Bu, azmış kimi
dilimizə yatmayan lazımsız alınmalara meydan açırıq. Dilimiz bizim mənəvi kimliyimizdir, qürur
yerimizdir, mədəni sərvətimizdir. İnsan vətənsiz yaşaya bilər, amma dilsiz yaşaya bilməz. Gəlin
dilimizin qədrini bilək!
ƏDƏBİYYAT1.
1. “Azərbaycan” qəzeti, funduszeue.info
2.“ci qəzet”, 21 XI, , s. 19; 17 aprel, , s.
3. Cavad Heyət. Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda. Bakı, Elm və təhsil,
4. “Ekspress” qəzeti, 30 yanvar, , s. 9.
5. “İdeal” dərgisi,
6. Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. I c. Bakı, Nurlan,
7. “Zaman” qəzeti, may; iyun; 2 oktyabr; oktyabr; noyabr; və
dekabr,
XÜLASƏ
Məqalədə müasir dövrdə nitq mədəniyyəti problemlərindən danışılır. Bu məqsədlə mətbuatın
dilindəki nöqsanlar təhlil edilir. “İdeal” jurnalının, “Zaman”, “Azərbaycan”, “Ekspress” qəzetlərinin
dilindən alınmış faktlar əsasında nitq mədəniyyətimizə xələl gətirən məsələlər sistemli şəkildə
göstərilir. Azərbaycanda nitq mədəniyyətinin inkişafına mane olan cəhətlər araşdırmaya cəlb edilir.
İrəli sürülən elmi-nəzəri fikirlər faktiki materialla əsaslandırılır.
Sadagat Hasanova
SPEECH CULTURE PROMLEMS OF THE AZERBAIJANI LANGUAGE
SUMMARY
It is stated about speech culture problems in modern time in the article. For this purpose
defects in the language of press ara analysed. Issues that harm our speech culture are given in
systematic form on the bases of facts taken from the magazine «Ideal», newspapers «Zaman»,
«Ekspress», «Azerbaijan». Aspects preventing the development of speech culture in Azerbayjan
were drawn into research. The stated scientific –theoretical view points are grounded on actual
materials.
Венера Антонова, педагог
Габалинский район, Ниджская средняя школа №5.
[email protected]
УДИНЫ И РАЗВИТИЕ УДИНСКОГО ЯЗЫКА
Сегодня мне, как представителью удинского народа, выпала огромная честь выступать
здесь и говорить об удинах, о развитии удинского языка и о будущих планах. Хочу сказать,
что я горжусь своей страной. Для меня нет на Земле края лучше чем наш родной
Азербайджан и наш родной посёлок Нидж. Благодаря программе мультикультурализма
сегодня мы собрались из всех регионов родного Азербайджана на эту конференцию. Это
говорит о том, что Азербайджан, как многонациональное государство, не безразличен к
судьбе своего малочисленного народа и старается сделать все возможное для его
процветания. В республике проводится огромная работа по изучению и разъяснению
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 48
истории, культуры и традиции Азербайджана и проживающих на его территории народов в
том числе и удин. Благодаря этой работе сегодня в Азербайджане нет людей, которые бы не
знали кто такие удины. Итогом такой политики является восстановленное доверие между
народами, живущими в республике Азербайджан.
Внимание к жизни удин, проявляемое руководством республики, проявилось в
частности в следующих делах:
- Отреставрирована и действует в посёлке Нидж историческая церковь «Чотари».
- Созданы и действуют Культурный центр «Ораин» и «Албано – Удинская
Христианская Община».
- Фондом, руководимым первой леди Азербайджана Мехрибан ханум, была построена
и работает великолепная современная школа.
За последние годы начали уделять внимание на развитие удинского языка, за что от
имени всех удин, я выражаю руководству республики и лично Президенту Илхаму Алиеву
низкий поклон и благодарность.
Удинское селение Нидж является самым крупным селением Габалинского района. В
Нидже проживают более 4, удинов.
Удины принадлежат к числу предков современного азербайджанского народа, известны
только в его истории и на его земле. История и культура удин исследована
азербайджанскими учёными и нашла отражение в трудах funduszeue.infoва, funduszeue.infoва,
funduszeue.infoова, funduszeue.infoова, а также история и культура удин исследована учеными всего
мира.
Хочу также отметить о проделанной работе грузинским учёным Зазой Алексидзе.
Обнаруженная им на Синайской горе, в Монастыре св. Екатерины албанская рукопись
является очень древним и датируется второй половине 4 века. Рассмотрев в тексте в этой
письменности, склонение имён, лексику албанского языка, прочитанную учёным
funduszeue.infoдзе, которая почти один к одному совпадает с лексикой современного удинского
языка.
Например:
Кристос – Кристосен
Титос – Титоси
Якоб – Якоби
Якоб – Якобах
Титос – Титосах
Показателем множественного числа является формант – ух
(брат) вичи – вичимух (братья)
(женщина) чух – чибух (женщины)
бул – голова
муз – язык
кул – рука
Последовательность имён в отрывках текста (Петронен ка Иоанен ка Якобен) также
подтверждает о том, что албанский язык является не таким уж далёким предком удинского
языка.
В г funduszeue.info издал указ о защите прав и свобод, государственной поддержке
развитие языка и культуры национальных меньшинств, малочисленных народов и
этнических групп, проживающих в Азербайджанской Республике. Благодаря этому указу в
данный момент в 3-х школах поселка Нидж обучаются уроки удинского языка.
Я обучаю уроки английского и удинского языков в школе №5 funduszeue.info Хочу напомнить,
что уроки удинского языка проводятся с 1-го по 4-ые классы. Но материалов для проведения
уроков удинского языка на нужном уровне не было.
В году успешно завершив курсы лингвистики в США начала работать над
усовершенствованием своего родного языка. Был издан мною совместно с учеными новый
удинский алфавит на основе латинской графики, с целью создания учебников и учебных
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 49
материалов по детской литературе и других изданий, которая была утверждена
Министерством Образования Азербайджанской Республики.
При поддержке учителей начальных классов и под руководством академика Низами
Джафарова, профессора Яхья Керимова и доктора филологических наук Артема Куранова,
приготовлены мною учебники для х классов. Учебники для 2го, 3го и 4го классов, при
поддержке районного отделения образования и Министерства Образования, уже
напечатаны. Была презентация книг в школе и уже используются в 3-х школах пос. Нидж.
Создан проект удинской литературы, где собираются и создаются материалы
(народные истории, пословицы, стихи, легенды, сказки, скороговорки, песни), переводятся
рассказы известных писателей, создаются словари.
В мире глобализации и интернета, когда культура и традиции народов стремительно
сближаются и перемешиваются, язык является единственным идентификационным фактором
удин. Стремясь избежать негативного развития событий планируем открыть дополнительные
курсы для изучения родного языка. Для этого каждое лето планируем обучать некоторое
количество учителей.
Планируются:
- проведение культурно-массовых мероприятии для молодежи с обязательным
общением на родном языке;
- создание сайта на удинском языке (для современной молодежи это может быть
дополнительным стимулом изучения удинского языка);
- перевод и печатание на удинский язык книг азербайджанских авторов, а также
авторов других народов;
- издание местных газет, брошюр и календарей на удинском языке;
- провести читательские конференции для молодежи;
- представление удин и удинской культуры и литературы как в пределах республики
также и за его пределами.
А также составляется электронная версия словаря с удинского языка на другие языки и
наоборот.
Все перечисленные меры могут только способствовать сохранению удинского языка.
Основным же условием сохранения языка является компактное проживание удин на своей
исторической Родине - поселке Нидж. Здесь в бытовом общении удинский язык наименее
подвержен давлению других языков. Наличие этих несколько тысяч удин в поселке Нидж
становится необходимым фактором сохранения удинского языка и самих удин.
Сохранить удинский этнос и обеспечить его дальнейшее развитие возможно только при
всесторонней помощи руководства республики Азербайджан. Для этого нужно разработать и
принять государственную и комплексную программу сохранения удин, создавать проекты
для развития удинского языка в поселке Нидж.
Bəxtiyar Tuncay
AMEA Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi
[email protected]
QAFQAZ XALQLARININ DİLİNDƏ İŞLƏNƏN «KOTAN» TERMİNİ QƏDİM
MƏDƏNİ ƏLAQƏLƏRİN YADİGARI KİMİ
Açar sözlər: Kotan, Tunc dövrü, Kür-Araz mədəniyyəti, Qafqaz xalqları, əmək aləti.
Key words: Plough, Bronze Age, Kur- Araz culture, the Caucasian Peoples , labour tool.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 50
Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlardan biri olan udinlərdə kotanla bağlı maraqlı bir adət
var. Bu adət folklor mətnlərində belə təsvir edilir:
“Udiyoxoy ədətə görə öküzə kötənəni töxtün şame. Me vədə bəyka biney partalxoxun
siftinatux me maxsadeynak exesi parcexo öküzü piya ləmdi şota bekaxun şotoxo sa kala etunbsay,
bəye anan yal xuncen tərəfəxun şotoxo captunbsay. Piya ləmesi kötən aruxoy töx latunxsay. Laşqoi
axırda bina bəyə tapşurbatan pina ləmesi kğtənka partalxo axuğo bakostunbsay. Nu baytun
düşmənxon te pila partarxo başki, bəyə cadudunbsay, mo bəyi bisinaxun çərkes bakoniy…”
Tərcüməsi:
“Udilərin adətinə görə öküzü kotanın yanında kəsərdilər. Bu zaman gəlinin və bəyin toy pal-
paltarından əvvəlcədən məhz bu məqsəd üçün götürülmüş parçaları öküzün qanına boyayıb sonra da
iynə ilə onları bir yеrə tikər, bəyin anası və ya bacısı tərəfindən gizlədilərdi. Qana boyadılmış kotan
isə ocağın yanına qoyulardı. Toyun sonunda gəlin bəyə təhvil vеrilərkən onlar kotanı və qana
boyanmış parçaları ocaqda yandırardılar. Əks halda düşmənlər həmin qanlı parçaları oğurlayar,
bəyə cadu еləyər, bu bəyin ölümü ilə nəticələnərdi…” ( s. ).
Udincə olan mətndən göründüyü kimi, bu xalq “kotan” kəlməsini “kötən” şəklində tələffüz
etməkdədir ki, kəlmənin məhz bu formasına xalq təqvimizdəki aylardan birinin adında da rast gəlirik
(11).
Herodotun yazdığına görə, Tanrı kotan, qılınc, xamut və qabı ilk dəfə iskitlərə bəxş etmişdir
(1. s). Başqa sözlə, bu əşyaları ilk dəfə iskitlər kəşf etmişlər. Bunlardan kotan mövzumuz
baxımından böyük maraq doğurmaqdadırlar. Çünki bir xalqın adının bu əşya ilə yanaşı çəkilməsi,
həmin xalqın oturaq əkinçilik mədəniyyətinin əsasını qoyması anlamına gəlir. Herodot kotanın
icadını iskitlərin əfsanəvi əcdadı Tarqitayın oğlu Arpaksayın (Arpaçayın) adı ilə bağlayır (1. s. ).
Burada “Kotan” kəlməsinin üzərində xüsusi durmağımıza ehtiyac var.
Alimlərin apardığı tədqiqatlar qara kotanın Qafqaz mənşəli şum aləti olduğunu təsdiq edir.
“Bu şum aləti Qafqaz xalqlarının çoxunda olub, azərbaycanlılarda “kotan”, ləzgilərdə və Şahdağ
qrupu xalqlarında “kutan”, gürcülərdə “qutani”, çeçenlərdə “quton”, avarlarda “kutan”, balkarlarda
“qotan”, darginlərdə “qutan”, udunlərdə “kötən”, osetinlərdə “quton // qoton”, farslarda “qutan”
adlandırılır” (2. s. 22).
Azərbaycanın əksər etnoqrafik zonalarında yayılan bu alət əhali arasında “qara kotan” adı ilə
tanınmaqdadır (2. s. 23). Bu söz birləşməsi Azərbaycan folklorunda da özünə möhkəm yer
eləmişdir:
Qara kotan ağırdır,
Öküzlərin yağırdır.
Qarmax tellim çəkməyir,
Xınalım da sağırdır (2. s. 24).
Buradakı “qara” ifadəsi xüsusi diqqət çəkir. funduszeue.infovun yazdığına görə, bu söz” türk
xalqlarında yer, torpaq və rəng mənalarında işlədilmişdir (3. s. ). Ayrıca “kotan” kəlməsinə
gəlincə, ona da folklorumuzda gen-bol rast gəlinir:
Dağ döşündə yatana,
Gün gedər ay batana.
Qara kəlim qarğıyır,
Kotan macı tutana.
Öküzlər qoşa getdi,
İşlədi, çoşa getdi.
Kotan macı qırıldı,
Zəhmətim boşa getdi (4. s. ).
Azərbaycan folklorunda bu əkinçilik aləti ilə bağlı bir tapmaca da qeydə alınmışdır:
Mücürü, ay mücürü,
İlişdirdim ucunu,
Yeddi qatar nər gərək,
Çəkə onun gücünü (kotan) (9. s. ).
Başqa bir tapmacada isə “kotan” kəlməsi işlənmişdir:
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 51
Atdım atana,
Dəydi kotana,
Düzdə ceyrana ( s. 59).
“Kotan” termininin mənşəyinin dəqiqləşdirilməsi əkinçilik mədəniyyətinin cütçülüklə bağlı
mərhələsinin, eləcə də, bu mərhələyə start vermiş Kür-Araz mədəniyyətinin əsasının bilavasitə hansı
etnos tərəfindən qoyulduğuna və digər xalqlara yayıldığına aydınlıq gətirə bilər. Yəni bu kəlmə hansı
xalqa mənsubdursa, sözügedən mədəniyyətin əsasını da məhz bu xalq qoymuşdur və digər etnoslar bu
mədəniyyəti ondan əxz edərkən, bu kəlməni də həmin xalqadan əxz etmişlər.
Qeyd edək ki, terminin mənşəyi barədə çox fikirlər söylənmiş, onu ayrı-ayrı xalqlara şamil
etmək cəhdləri olmuşdur. Məsələn, akademik B. A. Cavaxişvili iddia edir ki, guya bu kəlmə gürcü
sözüdür və gürcü dilindən də digər dillərə keçmişdir (5. s. ). Şübhəsiz ki, bu kimi iddiaların
heç bir faktoloji əsası yoxdur. Çünki bu, gerçəkdən də belə olsa idi, qonşu xalqlar da termini eynən
gürcülər kimi axırına gürcü dilinə “-i” şəkilçisi artırmaqla, yəni “qutani” formasında işlədərdilər.
Məsələn, gürcü mətbəxinin şah yeməklərindən hesab edilən xaçapurinin (pendir-çörək mənası verir)
adı bütün qonşuların dilinə məhz “xaçapuri” şəklində keçib və heç kəs də həmin kəlmənin sonundakı
“-i” şəkilçisini atmağı ağlına belə gətirməyib. Gürcülər isə, əksinə, kənardan aldıqları bütün sözlərin
arxasına öz dillərinin qanunauyğunluqlarına müvafiq olaraq sözügedən şəkilçini əlavə edirlər.
Məsələn, Azərbaycan türkcəsindən bu dilə keçən “cib” kəlməsi həmin dildə “cibi”, “şalvar” sözü
“şalvari”, pəncərə “pancari”, salam “salami” və s. formasını alıb. Eyni qayda ilə Azərbaycanın qədim
şəhərlərindən olan Tiflis şəhəri də Gürcüstan dövlətinin paytaxtına çevrildikdən sonra bütün dünyaya
“Tbilisi” kimi təqdim olunur və sovet dövründən sonra biz də həmin şəhəri o cür adlandırmağa
başlamışıq və bu zaman toponimin sonundakı “-i” şəkilçisini bir kənara atmaq ağlımıza belə
gəlməyib.
B. A. Cavaxişvilidən fərqli olaraq, XVIII əsrin tanınmış gürcü maarifçisi və leksikoqrafı S.
Orbeliаninin tərtib etdiyi izahlı lüğətdə sözügedən kəlmə türk mənşəli termin kimi qeyd edilib.
Onun bu fikrini türk dilləri üzrə mütəxəssis olan İ. A. Abuladze də təsdiq edir (6. s. 82).
R. Açaryanın “kotan” sözünün dil baxımından guya Qafqaz mənşəli olduğu və Qafqaz
dillərindən türk, fars və suriya dillərinə keçdiyi barədə fərziyyəsini tənqid edən, onun bu fikrinin
doğru olmadığını əsaslandıran funduszeue.info bildirir ki, “kotan” istilahı Qafqaz dillərində önlü şum
aləti kimi başa düşülsə də, onu Qafqazdilli xalqların, o cümlədən gürcülərin köklü sözü saymaq
mümkün deyildir ( s. ).
Bu sözü linqvistik baxımdan bir də ona görə Qafqaz mənşəli hesab etmək olmaz ki, kotanın
insanların mənşəyinə daxil olduğu erkən Tunc dövründə (e.ə. IV minillik) Qafqaz ərazisində
qafqazdillilərin yaşadığını təsdiqləyəcək fakt belə yoxdur. Məsələ burasındadır ki, qafqazdilli
etnosların mənsub olduqları kafkasion antropoloji tipinin Qafqaz ərazisində ilk dəfə peyda olma
vaxtı son Tunc – erkən dəmir dövrünə (e.ə. II minilliyin ortaları) təsadüf edir. Halbuki, Azərbaycan
türklərinin mənsub olduqları kaspi (oğuz) tipi ən azı Mezolit dövründən (e. ə. XII-VIII minilliklər)
müşahidə edilir. Odur ki, sözün türk mənşəli olduğu heç bir şübhə doğurmur və bunu həmin
terminin eyni anlamda digər türk dillərində də (qırğız, uyğur, cığatay və s.) ümumişlək söz olması
faktı da təsdiq edir.
“Kotan” kəlməsi linqvistik baxımdan Qafqaz mənşəli olmasa da, coğrafi areal baxımından,
şübhəsiz ki, Qafqaz mənşəlidir və bilavasitə Azərbaycan türklərinə məxsusdur. Təsadüfi deyil ki, V. V.
Radlov və L. Z. Budaqov kimi görkəmli türkoloqların lüğətlərində həmin termin məhz Azərbaycan dili
materialı kimi təqdim olunmaqdadır (7. столб ; 7. s. ).
Maraqlıdır ki, kotan məişətdə erkən Tunc dövründən etibarən işlədilməyə başlanıb və onun tarix
səhnəsinə çıxması bilavasitə Kür-Araz mədəniyyəti ilə bağlıdır. “Kotan” termini də müxtəlif
variasiyalarda vaxtilə bu mədəniyyətin yayıldığı ərazidə yaşayan xalqların dilində mövcuddur.
Tanınmış arxeoloq alim Rəşid Göyüşovun yazdığına görə, İlk Tunc dövrü tuncun kəşfi ilə
başlanır. Bu dövr üçün başlıca xarakterik xüsusiyyətlərindən biri həmin dövr mədəniyyətinin
ümumi Qafqaz miqyasında eyniliyidir. Azərbaycanda ilk Tunc dövrü abidələri elmi ədəbiyyatda
“Kür – Araz mədəniyyəti” adı ilə məşhurdur. Hazırda müəyyən olunmuşdur ki, ilk Tunc dövrünə
aid Kür – Araz mədəniyyəti üçün xarakterik olan abidələrin yayılma ərazisi olduqca genişdir.
Tədqiqatçılar Kür – Araz mədəniyyətinin izlərinə bütün Qafqazda, İranın şimal – qərbində (Güney
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 52
Azərbaycanda və bugünkü İranın ona bitişik ərazilərində), Şərqi Anadoluda, Dağıstanda, Çeçen –
İnquşetiyada və b. yerlərdə təsadüf etmişlər.
Alim yazır ki, həmin dövrü səciyyələndirən abidələrin yayılma arealı və onların sıxlığı haqlı
olaraq belə nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, ilk Tunc dövründə Azərbaycan ərazisində əhalinin sayı
xeyli artmışdı. Bu dövr, başlıca olaraq, məişət abidələri – yaşayış məskənləri vasitəsilə
izlənməkdədir. Naxçıvanda l Kültəpənin ll təbəqəsi, ll Kültəpənin alt təbəqəsi, Babadərviş yaşayış
yerinin üst qatı, Mingəçevir abidələri kompleksinin ilk dövrü, Kültəpə, Meynətəpə, Uzuntəpə və
digr abidələr Kür – Araz mədəniyyətini səciyyələndirən maddi – mədəniyyət qalıqları ilə olduqca
zəngindir. Bu mədəniyyətin izlərinə Qobustan abidələri kompleksində də təsadüf olunmuşdur.
Göstərilən abidələrdə aparılmış arxeoloji qazıntılar, həmin dövrdə məhsuldar qüvvələrin inkişaf
səviyyəsini, yaşayış məskənlərinin xarakterik cəhətlərini, İlk Tunc dövrü üçün səciyyəvi olan bir
sıra adət - ənənələri, həmçinin Kür – Araz mədəniyyəti sakinlərinin həyatında baş vermiş digər
iqtisadi, ictimai və ideoloji dəyişiklikləri üzə çıxarmışdır.
Tunc dövrünün Azərbaycan türklərinin həyatına daxil etdiyi ən önəmli yeniliklərdən biri
əkinçilikdə kotandan, öküzdən və qoşqu alətlərindən istifadə edilməsi idi (13).
Beləliklə, Qafqaz xalqlarının dilində işlənməkdə olan “kotan” terminini Kür-Araz mədəniyyəti
dövrünün yadigarı hesab edə və bu xalqlar arasında mədəni əlaqələrin tarixinin erkən Tunc dövrünə
qədər uzandığını söyləyə bilərik.
Qaynaqça
1. Гасанов З. Царские Скифы. "Liberty Publishing House", New York,
2. Cavadov Q. Əkinçilik mədəniyyətimizin sorağı ilə. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı,
3. Кононов А. Н. О семантике слов «кара» и «ак» в тюркской географической
терминологии. Изв. отделения общественных наук АН Таджикской ССР. Вып. 5,
Bayatılar. Bakı: Azərnəşr:
4. Джавахишвили В. А. Экономическая история Грузии. Т. 1, Тбилиси,
5. Абуладзе И. А. Тюркские переводы словника словаря Сулхан-Саба Орбелиани.
Тбилиси,
6. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий. Т. 2, часть 2, СПб,
7. Будагов Л. З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. СПб,
8. Tapmacalar. Bakı, “Şərq-Qərb”, , səh.
funduszeue.infoı xalqların folkloru. I kitab. Bakı, Elm və təhsil, səh.
Həsən Sədirli. Qədim mədəniyyətimizin izlərini özündə yaşadan xalq təqvimimiz
(funduszeue.info).
Генко А. Н. О названиях «плуга» в Северокавказских языках. Док. АН СССР, ,
№ 7.
Yengi M., Tuncay B. Kür-Araz mədəniyyəti və damğalarımız: Damğadan yazıya keçid
(funduszeue.info
funduszeue.info).
СМОМПК, I выпуск, Тифлис,
Xülasə
Tunc dövrünün Qafqaz xalqlarının həyatına daxil etdiyi ən önəmli yeniliklərdən biri
əkinçilikdə kotandan, öküzdən və qoşqu alətlərindən istifadə edilməsi idi. Elm adamlarının apardığı
tədqiqatlar qara kotanın Qafqaz mənşəli şum aləti olduğunu təsdiq edir. “Bu şum aləti Qafqaz
xalqlarının çoxunda olub, azərbaycanlılarda “kotan”, ləzgilərdə və Şahdağ qrupu xalqlarında
“kutan”, gürcülərdə “qutani”, çeçenlərdə “quton”, avarlarda “kutan”, balkarlarda “qotan”, dar-
ginlərdə “qutan”, udunlərdə “kötən”, osetinlərdə “quton // qoton”, farslarda “qutan” adlandırılır”.
Bakhtiyar Tuncay
THE TERM “ PLOUGH” USİNG İN CAUCASİAN PEOPLES lANGUAGE AS A
MEMORY OF ANCIENT CULTURAL RELATIONS
Summary
One of the most important innovations of Bronze Age including to Caucasian Peoples’ lives
was using of plough, bull and harness tools in agriculture. The researches of schientists confirm the
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 53
black plough as a Caucasus ploughing tool. “ This ploughing tool have been used in most Caucasian
peoples and is named in azerbaijanians “ kotan”, in lezghins and peoples of Shahdagh group “
kutan”, in georgians “ gutani” , in chechens “ guton”, in avarians “ kutan”, in balgars “ gotan”, in
dargins “ gutan”, in uds “ koten”, in ossetics “ guton \ goton”, in persians “gutan” .
Rasim Arif oğlu Heydərov, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Monitorinq şöbəsinin aparıcı elmi işçisi
[email protected]
TALIŞ DİLİNDƏ SÖZ SIRASI
Açar sözlər: talış dili, söz sırası, sintaksis, hind-Avropa dilləri, İran dilləri
Key words: Talysh language, word order, syntax, Indo-European languages, Persian
languages
Talış dili İran dilləri qrupunun şimal-qərbi İran dil yarımqrupuna daxil olan dillərdən biridir.
Əsasən, Azərbaycanın cənubunda və İran ərazisində yaşayan xalqlardan biri olan talışların dili ilə
bağlı müəyyən tədqiqat işləri olsa da, xüsusən də bu dilin sintaksisi ayrıca tədqiqat obyekti
olmamışdır. Azərbaycan müstəqillik əldə edildikdən sonra bir çox sahələrdə olduğu kimi, talış
dilinin tədqiqi ilə bağlı da müəyyən işlər görüldü, talış dili orta məktəblərdə tədris olunur, bu dildə
qəzet və internet səhifələri mövcuddur. Lakin bu dilin yazılı ədəbi formasının formalaşmaması bu
sahədə problemlərin olması ilə nəticələnir. Ziyalılar arasında, ədəbi dilə münasibətdə iki fikir
mövcuddur. Onların bir qismi ədəbi dilin xalq danışıq dili əsasında, digər bir qismi isə “süni”
şəkildə formalaşdırmağın lehinə fikirlər söyləyir. Bu məsələ özünü söz sırasına münasibətdə də
göstərir. Belə ki, bəziləri belə bir qənaətə gəliblər ki, talış dilində cümlə əvvəllər CVO – yəni
“Mübtəda, xəbər, ikinci dərəcəli üzvlər” konstruksiyasında olmuş sonradan isə digər dillərinin təsiri
ilə bu COV – yəni “Mübtəda, ikinci dərəcəli üzvlər, xəbər” konstruksiyasına keçmişdir. Bu
səbəbdən də həmin qismə aid insanlar öz yazılarında və çap əsərlərində cümlə quruluşunda
müəyyən dəyişikliklər edərək xəbəri mübtədadan sonra işlədir və CVO konstruksiyasını tətbiq
etməyə çalışırlar. Buna şərait yaradan səbəblərdən biri, artıq qeyd etdiyimiz kimi, talış dili
sintaksisinin demək olar ki, tədqiq olunmamasıdır.
Dil faktlarına diqqət etdikdə müasir talış dilində biz daha çox COV – yəni “Mübtəda, ikinci
dərəcəli üzvlər, xəbər” ardıcıllığının şahidi oluruq. Məsələn: Kəçəl rəyrə tumə qəvış okarde, çı
vəziri çanqı-poş dəbaste. – Keçəl tez torbanın ağzını açdı, vəzirin əl-qolunu bağladı (1, s); Qədə
Yusif bımon təmşo kardedəbe – Kiçik Yusif bunlara tamaşa edirdi (1, s); Ə qılə manqədə puli
bə nəşriyati hisob dəbəvordınem – O biri ay pulu nəşriyyatın hesabına köçürəcəyəm (2, s); İ
mıddət dəvardə bəpeştə, bə çımı kə zanq be – Bir müddət keçəndən sonra mənim evimə zəng oldu
(2, s). Verilən nümunələrdən də göründüyü kimi xəbər cümlənin sonunda işlənir. Belə ki,
“Nağıllar” kitabından verilən ilk iki cümlədə işlənən okarde (açmaq), dəbaste (bağlamaq), təmşo
kardedəbe (tamaşa edirdim), S.Əsədullayevin “Oğru – Novator” kitabından götürülmüş sonrakı
iki cümlədə dəbəvordınem (köçürəcəyəm), be (oldu) feilləri cümləni tamamlayır və xəbər
cümlənin sonunda işlənir. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, talış dilində cümlə yalnız xəbərlə
tamamlanır. Heç şübhəsiz, məntiqi vurğunun tələbi ilə bəzən cümlədə ikinci dərəcəli üzvlər
xəbərdən sonra işlənə bilər. Məsələn, Xəbəş do ki, omə beşə bə Boku – Xəbər verdi ki, gəlib çıxıb
Bakıya (2, s); Ve çoka şebən ım komandirovka – Çox yaxşı şey imiş bu ezamiyyət (2, s).
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – sentyabr - səhifə 54
Göründüyü kimi, verilən nümunələrdə cümləni heç də xəbər tamamlamır. Amma qeyd olunmalıdır
ki, bu yalnız nitqin tələbi ilə bağlı olan haldır.
Talış dili ilə bağlı XX əsrin əvvəllərində yazılan mətnlərdə də biz eyni mənzərənin şahidi
oluruq. Misallara diqqət edək: Səməd Vurğun Vəkilov ci sorədə çı Qazaxi rayoni Salahli
diədə çı mo bə - Səməd Vurğun Vəkilov cı ildə Qazax rayonunun Salahlı kəndində anadan
olub (3, s.9); Çı qıləy dırısə sıquti dılədə şedəbin – Tam bir sükut içində gedirdilər (3, s). ci
ildə orta məktəbin beşinci sinifi üçün çap olunmuş “Ədəbiyyat müntəxəbatı” (Ədəbiyatə
xrestomatiya) kitabından verilən nümunələrdə çı mo bə və şedəbin sözləri xəbərdir və cümləni
qapayır. İkinci siniflər üçün hazırlanan “Talış dili” kitabında verilən nümunələrə baxaq:
Zımıstonədə həvo sard bedə - Qışda hava soyuq olur (4, s); Əlfbeyədə əbıə vanqənə hərfon
bınıvıştən – Əlifbada olan səsli hərfləri yazın (4, s) və s. Verilən nümunələrdə də xəbərin sonda
işləndiyi aydın görünür.
Müasir talış dili ilə bağlı yazılan orta məktəb dərsliklərində də biz eyni halla rastlaşırıq.
Misallara diqqət edək: Rujon i ruji vişə kənoədə pələnq də kıtı dimbədim omən – Günlərin bir günü
meşə kənarında pələnglə pişik üz-üzə gəldilər (5, s); Sadıx dərsədə işdən bəşdə hejo qəp jedəbe –
Sadıq dərsdə öz-özünə həmişə danışırdı (5, s) və s.
Maraqlı cəhətlərdən biri də budur ki, funduszeue.infoin toplayaraq nəşr etdiyi mətnlərdə
(“Талышские тексты”) söz sırası çox vaxt pozulur və daha çox CVO – yəni “Mübtəda, xəbər,
ikinci dərəcəli üzvlər” düzülüşünə uyğun gəlir. Məsələn: Qılai tolış omeda ba mordov leina dave
tovsonədə - Bir talış gəlir bataqlığa qaşış biçməyə yayda. (6, s); Glai axmağa merd qiniş kardə
be ıştə ha – Bir axmaq kişi itirmişdi öz uzunqulağını (6, s); İ la sük nışdəbe doədə - Bir xoruz
oturmuşdu ağacda (6, s) – Göründüyü kimi, bu nümunələrdə xəbər mübtədadan sonra işlənir və
bir çoxu məhz bu cür nümunələri əldə əsas tutaraq talış dilinin söz sırasının dilxarici faktorlarla
sonradan dəyişdiyini iddia edirlər. Fikrimizcə, bu mətnləri əldə əsas tutaraq, bu cür fikirləşmək heç
də doğru olmazdı. Çünki nəzərə almaq lazımdır ki, bu mətnlər şifahi danışığa aiddir və şifahi
danışıqda söz sırasının pozulması normal haldır və bu daha çox məntiqi vurğu ilə bağlıdır. Bu
məsələyə bir çox dilçi alimlər diqqət yetirmiş və söz sırasının ədəbi dilə nisbətən şifahi nitqdə və
dialektlərdə daha çevik və sərbəst olduğunu qeyd etmişlər (7, s). Digər tərəfdən əgər bu tam
olaraq belə olsaydı, heç şübhəsiz, funduszeue.info kimi tanınmış bir iranşünas bunu nəzərdən qaçıra
bilməzdi. Və sonuncu ən əsası isə bu mətnlərdə söz sırası yalnız CVO – yəni “Mübtəda, xəbər,
ikinci dərəcəli üzvlər” quruluşuna uyğun deyil. Bu mətnlərdə biz eyni zamanda COV – yəni
“Mübtəda, ikinci dərəcəli üzvlər, xəbər” konstruksiyasına da rast gəlirik. Misallara diqqət edək:
Hısaini jen boa pata be – Hüseynin arvadı doşab bişirmişdi (6, s); Podşo glai sıxan vote –
Padşah bir söz dedi (6, s). Verilən nümunələrdə pata be (bişirmişdi) və vote (dedi) sözləri
cümlənin feili xəbəridir və cümlənin sonunda işlənir.
funduszeue.info özü də bu mətnlər əsasında hazırladığı “Talış dili” (Талышский язык) kitabında
talış dilində sadə cümlədə söz sırasından danışır və yazır: “Cümlə üzvlərinin sırası ümumi halda
ancaq aşağıdakı vəziyyətlərlə məhdudlaşır:
1. Bütün təyinlər və təyin qrupları həmişə, heç bir istisna olmadan, təyin olunanadan əvvəl
gəlir. Belə ki, biz burada yeni fars dilində rast gəlinən (fars izafəti adlanan) halın tam əksini
görürük;
2. Normal emosiyasız nitqdə xəbər mübtədadan sonra gəlir və cümlənin sonunda durur;
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası