Cumle Turleri Konu Anlatimi

Örnek:

Yarın sabah nasıl erken kalkacağım hiç bilmiyorum.

Bir korkuyu, bir sevinci, bir şaşkınlığı, bir coşkuyu, bir hayranlığı, vb. dile getiren cümlelere ünlem cümlesi denir.

Örnek:

A, sen mi geldin?

Aman dikkat et!

Vah vah, yazık şu başımıza gelenlere.

D. Yapısına Göre Cümle Çeşitleri

Cümleler yargı bildirir. Kimi cümlelerde bir yargı, kimi cümlelerde ise birden çok yargı vardır. Cümleler yapılarına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır. Bu konuyu daha iyi kavrayabilmek için “temel cümle” ve “yan cümle” kavramlarına iyice öğrenmek gerekmektedir.

Temel Cümle: Birleşik cümlelerde asıl yargıyı bildiren, yardımcı yargıları sonuca bağlayan cümledir.

Örnek:

Dün akşam saklambaç oynadık.

Babam bana para verdi.

Yan Cümle: Tam bir yargı bildirmeyen, fiilimsilerle ya da çekimli bir fiille kurulan, temel cümlenin ögesi olarak görev yapan söz ya da söz öbeklerine yan cümle denir.

Örnek:

Yağmur yağacaksa şemsiyeni al. (Yağmur yağacaksa – yan cümle / şemsiyeni al – temel cümle)

Babaannemlere gidince beni ararsın. (Babaannemlere gidince – yan cümle / beni ararsın – temel cümle)

Tek yargı bildiren cümlelere basit cümle denir. Basit cümleler tek bir yargı bildirdiği için tek bir yüklemden oluşur.

Örnek:

Erken yaşta saçlarım döküldü.

Bu hafta sonu denize gideceğim.

Tek bir yüklemi ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle denir. Birleşik cümleler kendi içinde 4 ayrı gruba ayrılmaktadır.

Girişik Birleşik Kelime: Yan cümlesi fiilimsilerle kurulan cümlelere girişik birleşik cümle denir.

Örnek:

Son gülen iyi güler. (Son gülen – fiilimsi ile kurulan yan cümle / iyi güler – temel cümle)

Ki’li Birleşik Cümle: Ki’li birleşik cümle iki tane yargısı olan, yargıları birbirine “ki” bağlacı ile bağlanan cümlelerdir.

Örnek:

Görüyorum ki ders çalışıyorsun. (Görüyorum - temel cümle / ders çalışıyorsun – yan cümle)

Şartlı Birleşik Cümle: Birleşik cümlelerde, yan cümle temel cümleye şart anlamı katarak bağlanmışsa, bu tür cümlelere şartlı birleşik cümle denir. Şartlı birleşik cümlelerde yan cümle sadece “-se, -sa” ekiyle oluşturulur.

Örnek:

Hava sıcak olursa camları açarız. (Hava sıcak olursa – yan cümle /camları açarız - temel cümle)

İç içe Birleşik Cümle: Bir temel cümleyle, onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelere denir.

Örnek:

Bu iş birazdan biter diye düşünüyorum. (Bu iş birazdan biter – yan cümle / diye düşünüyorum – temel cümle)

Basit ya da birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül veya noktalı virgülle bağlanması sonucu oluşturulan cümlelere sıralı cümle denir. Sıralı cümleler kendi içinde ikiye ayrılmaktadır.

Bağımlı Sıralı Cümle: Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı varsa, böyle cümlelere bağımlı sıralı cümle denir.

Örnek:

Doktor geldi, sizi odasında bekliyor.

Doktor geldi, (doktor) sizi odasında bekliyor. ( Ortak Öğe: Özne)

Bağımsız Sıralı Cümle: Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı yoksa böyle cümlelere bağımsız sıralı cümle denir.

Örnek:

Ben çalışıyordum, o ise odasında eğleniyordu.

İki veya daha fazla cümlenin “ile, ve, ama, fakat, lakin, çünkü, meğer, veya, halbuki” gibi bağlaçlarla birbirine bağlandığı cümlelerdir.

Örnek:

Çok çalıştı lakin başaramadı.

Bir kepçe daha yemek koydu hâlbuki yemeğim yeterliydi.

CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Cümleler; yükleminin türüne ve yerine, anlamlarına, oluşturulma biçimlerine göre değişik gruplara ayrılır. Bu grupları şöyle sıralayabiliriz:

Yüklemine Göre Cümleler

Cümleler, yüklemlerinin sözcük türüne göre ikiye ayrılır:

1. Eylem Cümlesi

Yüklemi basit ya da bileşik çekimli eylem olan cümlelerdir.

Uzun yıllar bu işyerinde çalıştım.

Bu cümlenin yüklemi &#;çalış-&#; eylemi olduğundan cümle, eylem cümlesidir.

Aşağıdaki cümleler, yüklemleri çekimli bir eylem olduğundan eylem cümlesidir.

2. Ad Cümlesi

Yüklemi ad soylu sözcük ya da sözcük öbeği olan cümlelerdir. Yüklemi eylem olmayan bütün cümleler ad cümlesidir.

Sınavı kazandığı için çok mutluymuş.

Bu cümlenin yüklemi ad soylu &#;mutlu&#; sözcüğü olduğundan cümle, ad cümlesidir.

Aşağıdaki cümleler, yüklemleri ad soylu sözcükler olduğundan ad cümlesidir.

Öğe Dizilişine Göre Cümleler

Cümleler, yüklemlerinin cümledeki yerine göre ikiye ayrılır:

1. Kurallı (Düz) Cümle

Yüklemi cümlenin sonunda bulunan cümlelerdir.

Çok uzaklardan kuş sesleri duyuluyordu.

Bu cümlenin yüklemi (duyuluyordu) en sonda bulunduğundan cümle, kurallı cümledir.

Aşağıdaki cümleler, yüklemleri sonda bulunduğundan kurallı cümledir.

2. Devrik (Kuralsız) Cümle

Yüklemi cümlenin sonunda bulunmayan cümlelerdir. Bu tür cümlelerde yüklem cümlenin başında veya ortasında bulunabilir.

Hepimiz canla başla çalışıyoruz burada.

Bu cümlenin yüklemi (çalışıyoruz) en sonda bulunmadığından cümle, devrik cümledir.

Aşağıdaki cümleler, yüklemleri sonda bulunmadığından devrik cümledir.

Eksiltili Cümle

Yüklemi yazılmayıp yüklemini okuyucunun, zihninde tamamlaması beklenen cümledir. Eksiltili cümlelerin sonuna üç nokta konur.

Önümüzde göz alabildiğine bir kumsal&#;

Yüklemi yazılmayan bu cümlenin sonuna &#;uzanıyor, duruyor, var&#; gibi sözleri yüklem olarak getirebildiğimiz için bu cümle, eksiltili bir cümledir.

Yüklemi yazılmadığı için eksiltili cümle durumunda bulunan aşağıdaki cümlelerin sonuna, yüklem olabilecek sözcükler, koyu olarak yazılmıştır.

Anlamına Göre Cümleler

Cümleler, taşıdıkları anlamlara göre temelde ikiye ayrılır:

1. Olumlu Cümle

Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleştiğini veya yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olduğunu, bulunduğunu bildiren cümlelerdir.

Şiddetli yağışlardan dolayı yol trafiğe kapandı.

Bu cümlede &#;kapanmak&#; eyleminin gerçekleşmesi söz konusu olduğu için, cümle anlamca olumludur.

Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin gerçekleşmesi ya da varlığı söz konusu olduğu için cümleler anlamca olumludur.

2. Olumsuz Cümle

Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleşmediğini veya yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olmadığını, bulunmadığını bildiren cümlelerdir.

Eylem cümlesinde olumsuzluk -ma / -me (geniş zamanda &#; maz, -mez) ekiyle sağlanır.

Ad cümlesinde olumsuzluk &#;değil / yok&#; sözcükleriyle ya da &#;-sız, -siz&#; ekiyle sağlanır.

Bu cümlelerde &#;katılmak&#; eyleminin gerçekleşmemesi, &#;kalabalık&#; kavramının söz konusu olmamasından dolayı cümleler anlamca olumsuzdur.

Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin gerçekleşmemesi ya da var olmamaları söz konusu olduğu için cümleler anlamca olumsuzdur.

a. Anlamca Olumsuz Yapıca Olumlu Cümle

Bazı cümleler, olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük almadığı halde olumsuz anlam taşıyabilir. Böyle cümlelere yapıca olumlu, anlamca olumsuz cümle denir.

Senden ayrı kalmaya dayanacak gücüm mü var? (gücüm yok)

Bu cümlede yüklem (var), olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük almadığı için anlamca olumludur. Ancak, soru biçiminde düzenlenmiş cümlede amaç soru sormak değil, yüklemde söylenenin (var) tersini (yok) kastetmektir. Dolayısıyla bu cümle yapıca olumlu, anlamca olumsuzdur.

Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin, cümlenin gelişinden anlamca olumsuz olduğu anlaşılmaktadır.

b. Anlamca Olumlu Yapıca Olumsuz Cümle

Bazı cümleler, olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük aldığı halde olumlu anlam taşıyabilir. Böyle cümlelere yapıca olumsuz, anlamca olumlu cümle denir.

Bu cümlelerde yüklemler (beğenmez miyim, anlamıyor değilim), olumsuzluk eki (-maz) ve olumsuzluk bildiren sözcük (değil) aldığı için yapıca olumsuzdur. Ancak, bu cümlelerde amaç, yüklemde söylenenin (beğenmez miyim, anlamıyor değilim) tersini (beğenirim, anlıyorum) kastetmektir. Dolayısıyla bu cümleler yapıca olumsuz, anlamca olumludur.

3. Soru Cümlesi

İçinde soru eki ya da soru sözcüklerinden biri bulunan ve soru anlamı taşıyan cümlelerdir.

4. Şart Cümlesi

Yargının gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı cümlelerdir.

5. İstek Cümlesi

İstek anlamı taşıyan cümlelerdir.

6. Emir Cümlesi

Emir anlamı taşıyan cümlelerdir.

7. Ünlem Cümlesi

İçinde ünlem ya da ünlem değeri taşıyan sözcükler bulunan cümlelere ünlem cümlesi denir.

Yapısına Göre Cümleler

Cümlelerde; yargı (yüklem) sayısına ya da yan cümlecik olup olmamasına bakılır. Cümleler yapısı yönüyle dörde ayrılır.

1. Basit Cümle
2. Bileşik Cümle
3. Sıralı Cümle
4. Bağlı Cümle

Yapısına göre cümlelerin çeşitlerine geçmeden önce &#;yan cümlecik&#; kavramını görelim.

Yan Cümlecik: Cümlede, kendi içinde cümle özelliği gösteren ve daha çok, eylemsiyle kurulan sözcüğe ya da sözcük grubuna yan cümlecik; geri kalan bölüme ise temel cümlecik denir. Yan cümlecik, genellikle temel cümleciğin bir öğesi olur.

Arkadaşım, yarın bu okula yazılacağını söyledi.

Bu cümlede, nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz &#;neyi&#; sorusuna cevap olan &#;yarın bu okula yazılacağını&#; sözcük grubu, içinde eylemsi bulunduğu için yan cümleciktir.

Aşağıdaki cümlelerde koyu olarak yazılan yan cümleciklerin oluşturduğu öğeler ayraç içinde belirtilmiştir.

1. Basit Cümle

Yan cümleciği bulunmayan, yani bir yargıdan oluşan cümledir.

Ödevlerimi sabah erkenden yaparım.

Bu cümle, yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit bir cümledir.

Aşağıdaki eylem ve ad cümleleri de yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit cümlelerdir.

2. Bileşik Cümle

Yargı bildiren yüklemin dışında yan cümleciği de bulunan cümledir.

Bu cümle, yüklemi (temel cümle) dışında, bir eylemsi sayesinde (geleceğini) yan cümleciği olduğu için, yapıca bileşik bir cümledir.

Yan cümlecik, genellikle eylemsilerle kurulur ve cümlenin herhangi bir öğesi olur, demiştik. Yan cümlecik farklı yollarla da kurulabilir ve buna göre, bileşik cümleler dörde ayrılır.

• a. Girişik Bileşik Cümle
• b. Şartlı Bileşik Cümle
• c. Ki&#;li Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
• d. İç İçe Bileşik Cümle 

a. Girişik Bileşik Cümle

Yan cümleciği eylemsi ile kurulan bileşik cümledir.

b. Şartlı Bileşik Cümle

Yan cümleciği dilek-şart (-sa, -se) kipiyle kurulan bileşik cümledir. Dilek-şart kipinin oluşturduğu bölüm yan cümleciktir.

c. Ki’li Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)

Yan cümleciği temel cümleciğe &#;ki&#; bağlacıyla bağlanan bileşik cümledir.

Anladım ki hep çile çekermiş anneler.

Aslında yabancı kökenli olan &#;ki&#; bağlacıyla kurduğumuz bu cümleyi, Türkçe cümle yapısına uygun söylemek istersek &#;Annelerin hep çile çektiğini anladım.&#; biçiminde, yani yan cümleciğini eylemsiyle oluşturarak söyleriz.

O kadar çok şaşırmıştı ki hiçbir şey söyleyemedi. (O kadar çok şaşırdığı için hiçbir şey söyleyemedi.) Bu cümlede &#;ki&#; bağlacından önce yazılan ve yan cümleciği oluşturan bölüm ayraç içinde, eylemsi ile temel cümleciğe bağlanmıştır.

d. İç İçe Bileşik Cümle

Yan cümleciği başka bir cümle tarafından oluşturulan bileşik cümledir. Bu cümlelerde yan cümlecik genellikle nesne görevindedir.

3. Sıralı Cümle

Birden fazla yargının (yüklemin) birbirine virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile bağlanmasıyla oluşan cümledir.

Bu cümlede, iki yüklem (geldi, başladı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümle (Sonbahar geldi) ikinci cümleye (köyde kış hazırlıkları başladı) virgülle bağlanarak sıralı cümle oluşturulmuştur.

Aşağıdaki cümleler, birbirine virgül ya da noktalı virgülle bağlanmış sıralı cümlelerdir.

a. Bağımlı Sıralı Cümle

Öğe ortaklığı olan sıralı cümledir.

Burada sıralı cümleyi oluşturan ilk cümlenin yüklemine (çıktılar) ve ikinci cümlenin yüklemine (attılar) sorduğumuz &#;kim&#; sorusunun cevabı olarak her iki cümlenin öznesinin &#;çocuklar&#; sözcüğü olduğunu görüyoruz. Yani bu sıralı cümleyi oluşturan cümlelerin öznesi ortaktır.

Aşağıdaki cümlelerde ortak öğeler koyu yazılmış, öğelerin türü ayraç içinde verilmiştir.

b. Bağımsız Sıralı Cümle

Öğe ortaklığı olmayan sıralı cümledir.

Bu cümlenin yüklemlerine (gelirdi, toplanırdık) öğeleri bulmak için gerekli soruları sorduğumuzda, cümlelerde öğe ortaklığı olmadığı görülmektedir. Öyleyse bu cümle, öğe ortaklığı olmayan sıralı bir cümledir.

Aşağıdaki cümleler, öğe ortaklığı olmayan sıralı cümlelerdir.

4. Bağlı Cümle

Birden fazla cümlenin birbirine bağlaçla bağlandığı cümledir. Sıralı cümledeki virgül ya da noktalı virgül yerine, bağlaç getirilirse ortaya bağlı cümle çıkar.

Bu cümlede, iki yüklem (açıldı, çıktı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümlenin (Evin kapısı açıldı) sonuna nokta konmamış, ikinci cümle (dışarı yaşlı bir adam çıktı) küçük harfle başlamıştır. Bu iki cümle birbirine bağlaçla (ve) bağlanarak bağlı cümle oluşturulmuştur.

Aşağıdaki cümleler, birbirine bağlaçla bağlanan cümlelerden oluşan bağlı cümlelerdir.

Ayrıca Bkz.Cümle Bilgisi Konu Testleri