, «Anika × » Anika
() Anika
? !))) .
, ( )
, «Anika × » Anika
() 50 Anika.
? !))) .
«Anika x » ! ! «» !
e-mail «Anika.
«Anika x » ! ! «» !
e-mail «Anika.
funduszeue.info [email protected]
[email protected]
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar
Göygöl –
2
Jurnal Azərbaycan Respublikasının Jurnal Heyvandarlıq Elmi-Tədqiqat
Ədliyyə Nazirliyinin Qeydiyyat və Notariat İnstitutunun Elmi şurasının ci il
Baş İdarəsi tərəfindən Dövlət qeydiyyatına tarixli (protokol №16) iclaslarının qərarı
(; № ) və jurnala ilə nəşr edilmişdir.
Beynəlxalq Standart Seriya Nömrəsi
(; ISSN) alınmışdır.
Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin
Heyvandarlıq Elmi Tədqiqat İnstitutunun “Aqrar sahədə elmi araşdırmalar” jurnalının
REDAKSİYA ŞURASI:
Hacıyev Mahir Həmzə oğlu Aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Redaksiya Şurasının sədri, baş redaktor
Əsgərova Aidə Nizami qızı Texnika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Redaksiya Şurasının sədr müavini, baş
redaktorun müavini
Gözəlov Yasin Qaibqulu oğlu Məsul redaktor
Məmmədova Aysul Yəhya qızı Redaksiya Şurasının katibi
Seyidəliyev Nizami Yaqub oğlu Aqrar elmlər üzrə elmlər doktoru, professor
3
ELM SAHƏLƏRİ ÜZRƏ REDAKSİYA HEYƏTİNİN TƏRKİBİ:
Heyvandarlıq və baytarlıq təbabəti elm sahələri üzrə:
Tağıyev Arif Əlirza oğlu Aqrar elmlər üzrə elmlər doktoru, professor,
redaksiya heyətinin üzvü
Məmmədov Qafar Mahmud oğlu Aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
redaksiya heyətinin üzvü
Dünyamalıyev Qalib Ənvər oğlu Baytarlıq elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
heyətinin üzvü redaksiya
Mustafayev Namiq Canəli oğlu Biologiya üzrə elmlər doktoru, dosent,
redaksiya heyətinin üzvü
Bitkiçilik, əkinçilik, ekologiya və bitki mühafizəsi elm sahələri üzrə:
Məmmədov Ramin Kamil oğlu Aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
redaktor
Hümbətov Hümbət Sərxoş oğlu Aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
redaksiya heyətinin üzvü
Bəşirov Vüqar Vahid oğlu Aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
redaksiya heyətinin üzvü
Allahverdiyev Elxan Rəcəf oğlu Aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
redaksiya heyətinin üzvü
Abbasquliyeva Sevil Güləş qızı Aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
redaksiya heyətinin üzvü
Salahov Elçin Arif oğlu oğlu İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, redaktor
Musayev Telman Elbəyi oğlu İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, redaksiya
heyətinin üzvü
Qurbanova Əsli Alı qızı İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, redaksiya
heyətinin üzvü
Hacıyeva Sevda Tofiq qızı İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, redaksiya
heyətinin üzvü
4
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Aqrar islahatların gedişinə uyğun olaraq Heyvandarlıq Elmi Tədqiqat İnstitutu bu islahatda
iştirak edir, öz tədqiqatları ilə heyvandarlıq sahələri ilə məşğul olan özəl bölmələrin real
problemlərinin aradan qaldırılmasına nail olmağa çalışır.
İnstitut bir elm müəssisəsi kimi yarandığı dövrdən heyvandarlığın müxtəlif sahələri üzrə
aktual problemlərin elmi izahının verilməsini qarşısına məqsəd və vəzifə kimi qoyulmuşdur. Belə
ki, aparılan elmi-tədqiqat işlərinin əsas istiqaməti südlük qara mal cinsinin məhsuldarlıq
göstəricilərinin artırılması, ətlik maldarlıqda mal əti istehsalı, Azərbaycan camışlarının
yetişdirilməsi və məhsuldarlıq göstəricilərinin artırılması, mövcut qoyun cinslərinin və tiplərinin
yaxşılaşdırılması, xalq seleksiyası əsasında yaradılmış və məhv olmaq təhlükəsində olan cinslərin
bərpası və qorunması, quşçuluğun inkişafı və arı populyasiyalarının məhsuldarlığının artırılması,
Respublikamızda süni mayalamanin yeni texnalogiya əsasında işlənib hazirlanması, yemlərin
kimyəvi-mineral tərkibinin öyrənilməsi və bu sahənin heyvandarlıqda tətbiqi işidir.
Azərbaycanda qoyunçuluq əsrlər boyu əhalinin məişətində mühüm rol oynamışdır. Ona
görə də yerli əhali bu sahəyə xüsusi diqqət vermiş və onu həmişə inkişaf etdirməyə çalışmışdır.
Minilliklər boyu xalqımız qoyunçuluqla məşğul olmuş və ondan bol məhsul götürmüşlər.
Hər bir ölkənin, dövlətin ərazisində olduğu kimi, bizim respublikamızın ərazisində də onun
coğrafi iqlim və ekoloji şəraitinə tam uyğunlaşmış bir çox xəstəliklərə davamlı, tarixi təkamül
nəticəsində formalaşmış qoyun cinsləri mövcuddur. Bu cinslər uzun tarixi inkişaf nəticəsində xalq
seleksiyası yolu ilə yaradılmışdır.
Son dövrlər, ci ildən başlayaraq Abşeron rayonunun Qala kəndində «Zirə» südçülük-
tərəvəzçilik qoyunçuluq təsərrüfatı yaradılmışdır. Bu ildən başlayaraq Şirvan qoyun cinsinin bir
qolu olan Qala qoyunlarının təmizlikdə yetişdirilməsinə imkan yarandı. Yerli qaba yunlu qoyunlar
zərif yunlu Prekos cinsli ətlik-yunluq qoyunlarla çarpazlaşdırılmış, ci ildən başlayaraq
Abşeron Heyvandarlıq Təcrübə Stansiyasının elmi əməkdaşı, kənd təsərrüfatı elmləri namızədi
N.A.Nəcəfov Qala (bundan sonra Abşeron) mənşəli qoyunların təmizlikdə yetişdirilməsi işi ilə
məşğul olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu cins qoyunlar iri gövdəli, möhkəm konstitusiya
tipinə malik, tez yetişən Abşeronun sərt iqlim şəraitinə dözümlü, yüksək məhsul vermə
qabiliyyətinə malikdir. Erkəklərin diri çəkisi 18 aylıq yaşda 60 kq-a, dişilərin çəkisi isə 50 kq-a
qədərdir. Sağım dövründə hər qoyundan 6,,5% yağlılıqda kq əmtəəlik süd sağmaq olar.
5
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Qeyd etməliyik ki, yeni qoyun cinslərinin yaradılması istiqamətində aparılan işlər indi də
davam etdirilir.
Bu məqsədlə Lerik rayonunun Pirəsora kəndində qoyunçuluq sahəsi üzrə fəaliyyət göstərən
“Lerik Kənd Təsərrüfatı İstehsalat Müəssisəsi” MMC adlı Dövlət Damazlıq Təsərrüfatında xeyli
işlər görülmüşdür.
Aparılan seleksiya damazlıq işi nəticəsində ətlik-südlük-yunluq istiqamətli; möhkəm
konstitusiya tipinə malik; gövdəsi kifayət qədər inkişaflı; ayaqları hündür və möhkəm; rəngi
əsasən boz, qonur (bənöş); baş və ayaqları tünd, açıq qəhvəyi, sarı; yunu, yarım qaba və sıx; əti
dadlı və zərif; quyruqları yağlı; qulaqları iri, kürə və kərə; buynuzsuz, bəzən xırda buynuzlu yeni
“Pirəsora” qoyun tipləri yaradılmışdır.
6
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
7
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
“Pirəsora DDKTİM-də mürəkkəb zavod çarpazlaşdırılması yolu ilə yeni qoyun tipinin
yaradılmasının tədqiqi və bunun əsasında yeni Pirəsora qoyun cinsinin yaradılması üzrə
10 illik seleksiya-damazlıq Proqramı” əsasında yeni seleksiya nailiyyətinin yaradılması
yaradırdı, bu isə nəticədə iqtisadi səmərəsizliyə gətirib çıxarırdı. Sürüdə ümumi kontingent Merinos
cinsi hesab edilsə də, istehsal edilən yun zərif və yarımzərif yunun aşağı kateqoriyasına aid edilirdi.
Nəticədə yun məhsulu illərlə satılmırdı və anbarlarda xarab olurdu.
Yetişdirilən cavan heyvanlar qış dövrünün soyuq, yağmurlu, küləkli, yay dövrünün isə
kəskin isti iqlim şəraitinə dözə bilmir, köç yollarının və yaylağın daşlı - çınqıllı relyefinə uyğunlaşa
bilmir, müxtəlif xəstəliklər və təlafat get - gedə artırdı. Həmçinin, kontingentdə real məhsuldarlıq
müxtəlif göstəricilər üzrə cinsin potensialının %-indən yuxarı deyildi.
Bununla yanaşı, həmin dövrdə çobanlara məxsus və ətrafda, həyətyanı təsərrüfatlarda
yetişdirilən yerli və mələz davarların eyni baxım şəraitində daha yaxşı inkişaf etməsi, yerli
bazarlarda həmin heyvanların daha həvəslə və yüksək qiymətə alınması, bir sözlə daha
rəqabətədavamlı olması aydın nəzərə çarpırdı. Belə bir şəraitdə bəzən təsadüf nəticəsində, bəzən də
bilərəkdən çobanlar təsərrüfatın doğar qoyunlarını da özlərinə məxsus yerli qoçlarla
mayalandırırdılar ki, bunun nəticəsində sürülərdə mələz heyvanların sayı artırdı. Həmin heyvanların
merinoslara nisbətən yerli ekstremal şəraitə daha yaxşı uyğunlaşması, ət məhsuldarlığının artması
və ətinin keyfiyyətinin yaxşılaşması müşahidə edilirdi. Artıq bu qarşısıalınmaz bir prosesə
çevrilməkdə idi və seleksiya işinin istiqamətini dəyişməklə yerli şəraitə daha yaxşı uyğunlaşan,
iqtisadi səmərə verən tiplərin yaradılması zərurətini ortaya çıxarırdı.
ci ildə “Azərdamazlıq” birliyinin şura iclasında bu məsələlər müzakirə edilərək Pirasora
və “Dostluq” damazlıq təsərrüfatlarında bir neçə briqadada eksperiment olaraq sovet merinosu
cinsindən olan doğar qoyunların yerli Qarabağ qoyunları ilə cütləşdirilməsi qərara alındı. Növbəti
3 il ərzində sürüdə xeyli miqdarda 1-ci (F1) nəsil mələzləri alındı. Eyni zamanda, xəstəlik və tələfat
hallarının azalması ət məhsuldarlığının artması, ətin keyfiyyətinin yaxşılaşması müşahidə olunurdu.
Lakin alınan 1-ci nəsil Qarabağ-Merinos mələz toğluları qonşu fermer təsərrüfatlarda və
çobanların şəxsi təsərrüfatlarında yetişdirilən yerli davarlardan, habelə, daha dərin mələzləşmiş
davarlardan inkişaf səviyyəsinə görə yenə də xeyli dərəcədə geridə qalırdı. Bu isə aparılan işlərin
daha da dərinləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi zərurətini ortaya çıxarırdı. Məsələ ilə bağlı Kənd
Təsərrüfatı Nazirliyinin Kollegiyasında (Kollegiyanın ci il 22 fevral tarixli 01/ nömrəli
Qərarı), həmçinin Damazlıq Şurasının bir sıra iclaslarında müzakirə edilərək aparılan
eksperimentlər bəyənilmiş və yeni qoyun tiplərinin yaradılması prosesinin davam etdirilməsi qərara
alınmışdır. Bunun üçün isə elmi əsaslandırılmış seleksiya-damazlıq proqramının hazırlanması
zərurəti yarandı.
Proqramın əhatə etdiyi dövrün başlanğıcında təsərrüfatda yerli Caro cinsindən olan qoçlarının
qatıldığı sürülərdə cütləşmə kontingentində cəmləşən heyvanlar əsas etibarı ilə genotipində az
miqdarda merinos qanı daşıyan Qarabağ-Merinos mələzləri idi. Əvvəlki mərhələlərdə aparılmış
işlərin nəticəsi olaraq belə qənaətə gəlmək olar ki, təsərrüfatda formalaşmış kontingent valideyn
fərdlərdən, eləcə də digər mövcud cins və cins qruplarından əsaslı şəkildə fərqlənən yeni tiplər idi.
Daha doğrusu, həmin dövrdə formalaşmış massivdə 2 əsas tərkib ayırd olunurdu:
- birinci tip - genotipində Qarabağ qanı üstünlük təşkil edən, nisbətən incə tip heyvanlar
olmaqla, onları biz şərti olaraq Pirəsora-Qarabağ tipi adlandırmışdıq. Bunların yunu yarım qaba, üz
və ayaq hissələri ağ rəngli, orta, az hallarda iri, lakin yığcam quyruğu, yaxşı reproduksiya qabiliyyəti
və ət məhsuldarlığı olan, tez yetişkənliyi, nazik dəri və yaxşı yun örtüyü ilə fərqlənən, orta, lakin
möhkəm ayaqlara malik, daha çox aran şəraitinin (Neftçala və digər rayonların qışlaq ərazilərinin)
iqlim şəraitinə yaxşı uyğunlaşan heyvanlar idi.
- ikinci tipi isə şərti olaraq Pirəsora-Caro tipi adlandırırdıq ki, bu tipə aid edilən heyvanlar
yarım qaba və qaba yun örtüyünə, üz və ayaq hissələri tünd (boz, qəhvəyi, bənövşəyi çalarlarla),
yaxşı ət məhsuldarlığına və reproduksiya qabiliyyətinə, möhkəm dırnaqlara, hündür ayaqlara,
yığcam və orta ölçüdə quyruğa malik, dağlıq bölgənin relyefinə və kəskin iqlim dəyişmələrinə daha
yaxşı uyğunlaşan heyvanlar idi.
Proqramın əhatə etdiyi 10 il ərzində qeyd edilən tiplərin əsasında əsas etibarı ilə mürəkkəb
zavod çarpazlaşdırılması yolu ilə Pirəsora qoyun cinsi tam formalaşmaqla cinsin daha geniş arealda
9
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
yayılması təmin olunmuşdur. Bu dövr ərzində şərti olaraq 3 mərhələdə kompleks seleksiya-
damazlıq tədbirləri həyata keçirilmişdir:
1-ci mərhələ ci illəri əhatə etməklə, yeni seleksiya nailiyyətinin yaradılması
işində yenilik və fərqlilik prinsipinin təmin olunması əsas hədəf kimi qarşıya qoyulmuşdur. Belə ki,
aparılan təhlil belə nəticə çıxarmağa əsas verir ki, həmin dövrə qədər formalaşmış tiplər yeni və
sələflərindən əsaslı şəkildə fərqlənməklə, yenilik və fərqlilik prinsipləri təmin edilmişdir.
2- ci mərhələdə cü illərdə oxşarlıq kriterinin şərtlərinə görə, yuxarıda qeyd
olunan qayda üzrə formalaşmış tiplərin bir – birinə assimilyasiyası prosesi əsas götürülmüşdür.
Buna ilk növbədə briqadalararası qoç mübadiləsi yolu ilə nail olunmuşdur. Məlumdur ki, bu
metodika istər dünya qoyunçuluğunda, istərsə ölkəmizdə yeni qoyun cınslərinin alınmasında geniş
istifadə edilmişdir. Akademik F. Məlikovun rəhbərliyi ilə Azərbaycan Dağ merinosu cinsinin
alınmasında, eyni zamanda görkəmli alim Eyyub Bəşirovun rəhbərliyi ilə alimlər - Morul Dəmirov
tərəfindən Qarabağ və Qaradolaq cinslərinin yaxşılaşdırılmasında, eyni zamanda Nəcəf Nəcəfovun
rəhbərliyi ilə Qala qoyunlarının yaxşılaşdırılmasında tək nömrəli briqadalarla cüt nömrəli briqadalar
arasında qoç mübadiləsinin növbəli prinsiplə aparılması metodikasından istifadə edilmiş və qan
qohumluğuna yol verilmədən arzu edilən nəticəyə nail olunmuşdur.
Təsərrüfatda mövcud davarların 7 briqadada və 24 sürüdə cəmləşməsini və bəzi sürülərddə
heyvanların sayının seleksiya nöqteyi-nəzərdən çox olmamasını nəzərə alaraq qoç mübadiləsinin
aparılmasında briqadaların şərti olaraq nömrələnməsi və qeyd olunan prinsiplə daha qısa zaman
kəsiyində və daha intensiv səviyyədə Pirəsora-Qarabağ və Pirəsora-Caro tiplərinin bir-birinə
“inteqrasiyası” baş vermiş oldu.
Sözsüz ki, bu dövr ərzində əldə edilən davarların ət, yun, süd məhsuldarlığı izlənilmiş,
xüsusilə, yunun həddən artıq qabalaşmaması üçün tədbirlər görülmüşdür.
3-cü mərhələ cı illəri əhatə etməklə yeni seleksiya nailiyyətinin yaradılması
işində sabitlik prinsipinin təmin olunmasına və arealının genişləndirilməsinə xidmət edən
”sabitləşdirici seçmə” adlanan üsuldan geniş istifadə edilmişdir. Bu işlərin əsasını formalaşmış
tiplərin üzərində qurulan tamamlayıcı konsolidasiya prosesi təşkil etmişdir. Bu mərhələdə Kənd
Təsərrüfatı Nazirliyinin əməkdaşı Şaiq Əzimovun iştirakı ilə təsərrüfatda cinsin tələblərinə cavab
verməyən, sinifsiz heyvanlar çıxdaş edilərək seleksiya özəklərinin formalaşdırılması işləri davam
etdirilmişdir. Seleksiya işinin elmi əsaslarla aparılmasının təmin edilməsi məqsədilə F.Məlikov
adına ET Heyvandarlıq İnstitutunun və Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin alim və
mütəxəssisləri ilə əməkdaşlıq edilmişdir.
Seleksiya işinin sonunda konsolidasiya prosesinin əsasında genotipində Qarabağ, Merinos,
Caro, Bozax qoyunlarının qanını daşıyan fərdlərin təmizlikdə yetişdirilməsi ilə yeni, eynicinsli
massivin formalaşdırılmasına nail olunmuşdur. Burada başlıca meyar kimi, qeyd olunan cinslərin
qan paylarının optimal balansının (kombinasiyasının) əldə olunması götürülmüşdür ki, bu isə istər
genotipik, istərsə fenotipik cəhətdən arzu edilən tipə maksimum dərəcədə yaxın massivin əldə
olunmasına şərait yaratmış oldu.
Pirəsora qoyunları möhkəm konstitusiyalı, mütənasib eksteryer quruluşa malik, orta və iri
gövdəli, yaxşı çəki artımı və süd verimi qabiliyyəti olan heyvanlardır. Bu qoyunların tipik
nümunələrinin başı yüngül, orta böyüklükdədir. Qoyunıarın əksəriyyəti, qoçların isə % - ə
qədəri buynuzsuzdur. Qoyunlar əsasən sallaq qulaqlıdır. Boynu orta, dik duruşlu, kifayət qədər
əzələlidir. Bədəni dərin, nəzərəçarpacaq dərəcədə enlidir. Budu dolğun, ayaqları hündür, möhkəm,
dırnaqları quru və möhkəmdir. Dayaq-əzələ sistemi yaxşı inkişaf etmişdir. Oval şəkilli quyruğu orta
ölçüdə iki hissədən ibarət olmaqla çapma oynağından sm yuxarıya kimi sallanır. Quyruq aynası
yarım açıqdır, irtməyi yağsızdır. Yığcam quyruq forması bu qoyunların tipik əlamətlərindən biridir.
Yunu yarım qaba və qaba, ağımtıl, açıq boz və krem rəngdə, saçaqlıdır. Ala-bula, qəhvəyi yun
örtüklü fərdlərə rast gəlinir ki, bu qoyunlar elit və birinci sinfə aid edilmir. Yunu əsasən uzun tiftik,
10
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
keçid və nazik qlandan ibarətdir. Yunun uzunluğu sm-dən aşağı olmamaqla, ölü tüklər çox
azdır.
Pirəssora qoyun cinsinin formalaşdırılması üzrə əldə olunan nəticələr
Proqramın reallaşması ilə yüksək məhsuldarlığa malik, yerli ekstremal iqlim şəraitinə və
xəstəliklərə dözümlülüyü ilə valideyn nəsillərdən üstün cəhətlərlə fərqlənən qoyun tipləri
təkmilləşdirilərək onların əsasında yeni Pirəsora qoyun cinsi formalaşmışdır.
Yeni iqtisadi şəraitdə damazlıq bazarlarının tələblərinə cavab verən, rəqabətədavamlılığı və
yaxşılaşdırıcı xüsusiyyətlərinin üstünlüyü ilə seçilən damazlıq resursları, bölgədə fermer
təsərrüfatlarının yüksək məhsuldar damazlıq materialları ilə təmin edilməsinə, bu isə təsərrüfatın,
bölgədə çalışan fermerlərin və digər benifist qurumların gəlirlərinin artmasına xidmət etmişdir.
Ətlik-südlük-yunluq istiqamətli Pirəsora qoyunları milli mətbəximizin tələblərinə cavab verən
yüksək keyfiyyətli ət məhsulu verməklə yanaşı, yarım qaba yunu yerli xalça sənayesi üçün, yüksək
süd məhsuldarlığına malik olmaqla süd məhsuları (ilk növbədə pendir, yağ, xama və s.) ilə yerli
bazarlar təmin edilir.
Pirəsora qoyun cinsi respublikamızın cənub bölgəsində yaradılan seleksiya yeniliyi olaraq
cənub bölgəsi üçün nəzərdə tutulsa da, nəticə etibarı ilə daha geniş arealda-respublikanın müxtəlif
rayonlarında sınaqdan keçirilməklə özünü doğrultmuşdur. Bu isə, Proqramın bütövlükdə
Azərbaycan aqrar elminə böyük töhvə verdiyi fikrini deməyə əsas verir.
11
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
12
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Группа
Возраст,
недель
Контрольная опытная-1 опытная-2 опытная-3
самцы
сутки 54,6±2,7 53,8±2,8 54,0±3,0 53,5±3,9
1 ,4±6,2 ,4±5,4 ,5±5,8 ,8±6,8
2 ,7±21,7 ,7±19,8 ,2±20,4 ,4±23,4
3 ,3±24,5 ,3±25,0 ,9±29,7 ,5±31,2
4 ,9±36,8 ,7±34,9 ,1±35,6 ,4±38,9
5 ,1±40,1 ,5±41,7 ,4±44,8 ,2±41,0
6 ,8±57,2 ,2±61,2 ,2±53,8* ,8±58,6
7 ,6±62,5 ,5±64,4 ,5±63,2* ,3±62,1
самки
14
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Группа
Показатель
контроль-
опытная-1 опытная-2 опытная-3
ная
Фагоцитарная емкость,
,85±5,49 ,23±5,56 ,08±5,38 ,85±5,43
funduszeue.info
* – р<0,05; ** – р<0,01
Анализируя полученные данные, следует отметить, что утята, в состав рациона
которых включали смесь фитоэкдистеридов из сока серпухи венценосной,
характеризовались лучшей естественной резистентностью организма. Так, показатели
бактерицидной активности утят опытных групп находились в пределах 33,,51%, что
превышало показатель контрольной группы на 2,,75%. Среди опытных групп наиболее
высокий уровень данного показателя отмечен в сыворотке крови утят, получавших 1,0 мг/л
воды смеси экдистероидов (опытная-2 группа), что составило 34,51% и на 3,75% (р<0,05)
достоверно превышало контрольную группу.
Лизоцимная активность сыворотки крови молодняка уток опытных групп была
наибольшей, составив 12,,79 %, что на 0,,37% выше, по сравнению с показателем
контрольной группы. По лизоцимной активности достоверных различий между
контрольной и опытными группами выявлено не было.
Результаты анализа фагоцитарной активности показали, что в опытных группах она
также была но более высоком уровне. Установлена достоверная разница (р<0,05) между
активностью фагоцитов у молодняка контрольной и опытной-2 группы, что составило 5,6%.
По фагоцитарному индексу прослеживалась аналогичная тенденция: в контрольной
группе данный показатель был наименьшим, составив 7,01, что на 0,,68 (р<0,01)
уступало показателям опытных групп.
Наиболее высокая фагоцитарная емкость выявлена в сыворотке крови утят опытной-
2 группы, составив ,08 funduszeue.info, что на 3,4% превосходило показатель контрольной
группы.
Для оценки экономической эффективности производства, необходимы показатели,
отражающие влияние различных факторов на процесс производства и объем производимой
продукции в стоимостной форме. Основными стоимостными показателями производства
являются валовой доход, чистый доход, себестоимость, прибыль и уровень рентабельности.
По результатам производственной проверки нами был произведен расчет
экономической эффективности использования смеси экдистероидов из сока серпухи
венценосной при выращивании утят на мясо, показатели которой представлены в таблице 5.
15
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Вариант
Показатель
базовый новый
Поголовье, гол
Библиографический список
1. Гадиев Р.Р. Эффективность использования сорго в рационах цыплят-бройлеров / Р.Р.
Гадиев, А.Б. Чарыев // Известия Оренбургского государственного аграрного
университета. – - №6(44). – С.
16
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Annotation: The article presents data of scientific research on the use of ecdysteroids,
extracted from the juice of Serratula coronata L., on the productive qualities and viability of young
ducks. The inclusion of ecdysteroids extracted from the juice of the crowned serpuha in the
composition of the diet of ducks contributed to the increase in productive qualities and the level
of production profitability.
Key words: ducks, productive qualities, crowned serpuha, live weight, efficiency.
17
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
UOT
yaxşılaşması və dərinin möhkəmliyinin artması qeyd edilmişdir ki, bu da kəsim prosesində çıxdaş
quşların həcminin azalmasına səbəb olur.
funduszeue.info, funduszeue.info, X Qi, S Ji, funduszeue.info, X Liu, Z.P. Wang, Y.P. Gao () tərəfindən
aparılmış tədqiqatın nəticələri göstərdi ki, yumurtalayan toyuqlara qeyri-üzvi sink əvəzinə xelatlı
sinklə yemləndirmək onların intensiv yumurta istehsalına, yumurta çəkisinə, yem istehlakına və
ya konversiyasına təsir göstərmir, lakin qabığın qalınlığının və möhkəmliyinin artması nəticəsində
qırılan yumurtaların sayını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır [12].
M. K. Manangi, M. Vazques-Mən, J. D. Richards, S. Carter, C. D. Knight () eyni
nəticəyə gəldilər ki, yumurtlayan toyuqların sink, mis və manqan əlavə helat mikroelementləri
olan rasionlarla yemlənməsi yumurta qabığının qalınlığının və immun reaksiyasının yaxşılaşması
ilə nəticələnir [10].
Üzvi mikroelementlərlə: "All Tech" şirkətinin sink və marqansı ilə zənginləşdirilmiş
qarışıq yemlərin istifadəsi zamanı valideyn sürüsünün qazlarının yemləndirilməsində Qadiyev
R.R., Qumarova G.A., Xayrulliin N.Ş. () qazların yumurta istehsalını, yumurtaların morfoloji
və inkubasiya göstəricilərinin yaxşılaşmasını müşahidə edirdilər ki, bu da birgünlük cücələrin
çıxışının artmasına səbəb olur [1].
Təcrübələrlə müəyyən edilmişdir ki, qazların rasionunda mikroelementlərin (sink —
qr./t, manqan— qr./t və onların kompleksi göstərilən dozalarda) üzvi formalarından istifadə
baş sayının salamat saxlanmasının 1,,1%, 94,6% -ə qədər yaxşılaşmasına kömək etmişdir.
Yem xərclərinin azalması ilə yumurta istehsalının 1,,3% artması və rentabellik səviyyəsinin
1,,7% artmasına səbəb olmuşdur [2].
Bir sıra xarici müəlliflər tərəfindən aparılan tədqiqatlar göstərir ki, broyler cücələrinin
yemləndirilməsində mikroelementlərin üzvi formalarından istifadə məhsuldarlığın və yemin
konversiyasının artmasına kömək edir, immun vəziyyətini yaxşılaşdırır, qaraciyər və əzələlərdə
yemləndirilən elementin konsentrasiyasını artırır.
M. K. Manangi, M. Vazquez-Mən, J. D. Richards, S. Carter, K. D. Christensen ()
təsdiq etdi ki, Zn, Cu və Mn mikroelementlərin qeyri-üzvi formaları quşların məhsuldarlığına xələl
gətirmədən həmin elementlərin helat formalarının azalması ilə səmərəli şəkildə əvəz edilə bilər,
bu zaman ayaqların yastıqlarının sağlamlığının əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmasına və döşəmə
materiallarında mikroelementlərin konsentrasiyasının azalmasına nail olur [11].
Beləliklə, mikronutrientlərin üzvi formalarının daxil edilməsinə dair tədqiqatların
əksəriyyəti broyler cücələri və yumurtlayan toyuqlar üzərində aparılmışdır. Helatların böyüməyə,
inkişafa, məhsuldarlığa və məhsulun keyfiyyətinə müsbət təsiri sübut edilmişdir. Demək olar ki,
mikroelementlərin helat formalarının təmir cavanlarının və broylerlərin valideyn sürüsünün
rasionlarına daxil edilməsi ilə bağlı praktiki olaraq heç bir tədqiqat yoxdur ki, bu da aktualdır.
Tədqiqatın məqsədi dəmir, manqan, mis, sink, selen kimi mikroelementlərin orqanik
formalarını broylerlərin valideyn sürüsünün təmir cavanlarının rasionlarında tətbiq etmək idi.
Valideyn sürüsünün təmir cavanları üçün mikroelementlərin helat formalarının qarışıq
yemin tərkibinə daxil edilməsi üzrə təcrübələri istehsal şəraitində aparırıq.
Tədqiqatın yeri, materialı və metodikası. Elmi təsərrüfat eksperimental
tədqiqatları ci ildə “Xəmsə MMC” quşçuluq damazlıq təsərrüfatının bazasında “Ross-
” hibrid krossunun broylerlərinin valideyn sürüsünün təmir cavanları üzərində
aparılmışdır.
20
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Hər iki qrupda saxlama şəraiti eyni idi və damazlıq sürüsünün toyuqlarının saxlanması
üçün qəbul edilmiş texnoloji parametrlərə uyğun idi.
Toyuqların yemləndirilməsində biz «Aviagen» şirkətinin Ross valideyin sürüsünün
saxlanması və normativ göstəriciləri üzrə (Avropa, Ross valideyin sürüsü, yem rasionunun
xüsusiyyətləri ) tövsiyələrinə uyğun olan tam qarışıq yemdən istifadə etdik. Qarışıq yemin
bütün komponentləri hazırlanmazdan əvvəl zootexniki analizə təqdim edilirdi. Qarışıq yem
təsərrüfatın özünün yem zavodunda hazırlanırdı.
Təcrübə üçün, hər bir qrupda baş fərə olmaqla 2 qrup yaradıldı. Nəzarət qrupunun
fərələri və xoruzları «ROSS- » krossunun yetişdirilməsi üzrə tövsiyələrə uyğun olaraq bütün
bioloji aktiv maddələri özündə cəmləşdirən standart bir premiks ilə quşun yaşına uyğun olaraq
qarışıq yem verilirdi. Təcrübə qrupunun yeminə isə dəmir, marqans, mis, çink, selen kimi
mikroelementlərin qeyri-orqanik duzlarının ehtiyaclarının 50% -i həcmində orqanik analoqları ilə
əvəz edildiyi premikslər daxildir.
Təcrübə zamanı quşların həftəlik çəkisi aparılır, bu məqsədlə nəzarət və təcrübə qruplarının
fərələri və xoruzları ayrı-ayrılıqda baş götürülüb. Sürünün eyniliyini çəkilmiş quşların sayının
orta diri çəkisinin ±10%-i daxilində faizi nisbəti kimi müəyyən etdik.
Tədqiqatın gedişatında quşların məhsuldarlığını, diri çəki və sürünün bircinsliliyini,
xoruz və fərələrin böyümə sürətini, fərə çıxımını və həmçinin baş sayının salamat
saxlanmasını oyrəndik. Alınmış göstəricilərin biometrik hesablanmasını apardıq. Qruplar
arasındakı fərq nəzarət qrupuna nisbətdə uyğun idi.
21
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Cədvəl 2-dəki məlumatlar göstərir ki, təcrübə qoyulduqda hər iki qrupun cücələri demək
olar ki, eyni idi və orta hesabla 39 qr. ağırlığında və normadan bir qədər aşağı (1 qr. və ya 2,5%)
22
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
olmuşdur. İlk həftədən başlayaraq, təcrübə qrupunda toyuqların daha intensiv böyüməsi
tendensiyası müşahidə olunur. Sonra, birinci həftədən başlayaraq, təcrübə qrupunun cücələri
nəzarətlə müqayisədə qr və ya 5,,8% (p≤0,) daha intensiv böyüməsi tendensiyası
müşahidə olunur. Təcrübənin sonunda, yəni valideyn sürüsünə köçürülərkən, yem rasionunda
mikroelementlərin helatlı formalarını qəbul etmiş toyuqların orta diri çəkisi qr. olmuşdur ki,
bu da müvafiq olaraq nəzarət qrupundan və “ROSS” üçün tövsiyə olunandan 6,8% (p≤0,) və
12,8% çoxdur.
Təcrübə quşlarının diri çəkisini “ROSS” krosu üçün tövsiyə olunanlarla müqayisə edərək
belə nəticəyə gələ bilərik ki, tədqiqatın bütün dövrü ərzində təcrübə qrupunun toyuqları normanı
7,,8% keçib, nəzarət qrupunda isə onlar cəmi 4, ,0%, ci həftələrdə isə hətta tövsiyə
olunan artımdan 0,,0% geridə qaldı.
Diri çəkiyə görə bircinslik (eynilik) quşun bərabərliyini xarakterizə edir. Bircinslik nə
qədər yüksək olarsa, məhsuldarlıq da bir o qədər yüksək olar, fərdlərin əksəriyyəti üçün optimal
yemləmə və saxlama şəraiti yaratmaq bir o qədər asan olduğu üçün, belə sürü ilə işləmək daha
asan olur. Belə ki, quşların yaşının 10 həftəliyində hələlik nəzarət qrupunda fərələrın bircinsliyi
54,,4%, təcrübə qrupunda isə 64,,5% arasında olmuşdur. Orta hesabla, bu göstəriciyə
görə, təcrübə qrupunda təmir cavanlar həmyaşıdlarını 2,5% üstələyib, bu da yemə mikroelement
helatlarının daxil edilməsinin toyuqlara müsbət təsirini göstərir.
Təcrübə quşlarının böyümə sürətinin dəyişməsi cədvəl 3-də göstərilmişdir.
Gədvəl 3
Fərələrin böyümə sürəti
Quşların Mütləq artım, qr. Gündəlik orta artım, qr
yaşı,həftə
Nəzarət qrupu Təcrübə qrupu Nəzarət qrupu Təcrübə qrupu
1 14,6 16,9
2 17,4 18,3
3 18,9 20,1
4 19,7 21,0
5 17,4 21,4
6 17,3 20,9
7 20,6 18,6
8 16,9 18,1
9 17,0 16,9
10 17,1 15,4
11 17,6 17,4
12 15,6 18,0
13 15,9 14,7
14 15,3 17,3
15 14,3 17,3
23
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
3-cü cədvəlin təhlili göstərir ki, təmir cavanlarının ən intensiv artımı yaşının 7 həftəsinə
qədər nəzarət qrupunda orta gündəlik artımın 14,,6 qr. səviyyəsində və təcrübə qrupunda isə
18,,0 qr. səviyyəsində qeyd olundu. Bundan əlavə, toyuqların 20 həftəlik yaşına qədər orta
artım müşahidə edildi.
Eyni zamanda, nəzarət və təcrübə qruplarında mütləq artım müvafiq olaraq qr. və
qr. arasında dəyişdi. Təcrübənin sonunda ( həftəlik yaşda) mütləq və orta gündəlik
artım həm nəzarət, həm də eksperimental qruplarda maksimum olmuşdur. Bu tendensiya təmir
cavanlarının yetişdirilməsi üçün xarakterikdir və fərələrin düzgün inkişafına və formalaşmasına
kömək edir.
Mikroelementlərin orqanik formalarının istifadəsi cücələrin daha intensiv böyüməsinə
kömək edir. Belə ki, təcrübə qrupunun təmir cavanları (fərələri) yaşının cu həftəsində mütləq
və orta sutkalıq artımda öz yaşıdlarını müvafiq olaraq qr. və ya 6,9% və 1,2 qr. və ya 6,9%
üstələmişlər.
Qrafik 1 – Yetişdirmə müddətində fərələrin salamat saxlanması,%
Şəkil 1- də göründüyü kimi, bütün tədqiqat zamanı yemlə yanaşı orqanik formada mikroelementlər
qəbul edən quşların təcrübə qrupunda təmir cavanlarının salamat saxlanılması nəzarətlə
24
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
müqayisədə 0,,8% yüksək olmuşdur. Tədqiqatın sonunda bu göstərici üzrə nəzarət və təcrübə
qrupları arasında fərq təcrübə qrupun xeyrinə 3,3% olmuşdur.
Nəticə. Mikroelementlərin qeyri-üzvi formalarının orqanik formalarla 50% əvəz edilməsi
broyler ana sürüsünün təmir cavanlarının daha intensiv böyüməsinə, yem məsarifinin azaldılması
ilə ölü və çıxdaş quşların sayının azalması səbəbindən sürülərin eynicinsliliyinin artmasına və
salamat saxlanmanın artmasına kömək etdi. Bu bir neçə amillə izah olunur:
-birincisi, mikroelementlər fermentlərin vitaminlərin, hormonların və digər bioloji aktiv
maddələrin vacib tərkib hissələridir, metabolizmi tənzimləyir və buna görə də orqanizmə böyük
təsir göstərir. Onların çatışmazlığı və ya zəif həzm olunması səbəbindən xəstəliklər baş verir ki,
bu da quşun məhsuldarlığına təsir edir.
-ikincisi, orqanık formada olan mikroelementlərin qeyri-üzvi ilə müqayisədə daha yaxşı həzm
olunma qabiliyyətinə görə quşların sağlamlığında və inkişafında yaxşılaşma müşahidə olunur.
Alınan nəticələrin damazlıq quşçuluq təsərrüfatlarında istifadə edilməsi tövsiyə olunur.
ƏDƏBİYYAT
1. Гадиев Р.Р. Органические формы микроэлементов в гусеводстве/ Р.Р. Гадиев, Г.А.
Гумарова, Н.Ш. Хайруллин // Вестник Ульяновской государственной
сельскохозяйственной академии. - - № 3 (23). - С.
funduszeue.info Р.Р. Эффективность применения органических микроэлементов в рационе гусей
родительского стада/ Р.Р. Гадиев, Г.А. Гумарова, Н.Ш. Хайруллиин // Известия
Оренбургского государственного аграрного университета. - - № 2 (40). - С.
3. Георгиевский В. И. Минеральное питание животных / В.И. Георгиевский, Б.Н. Анненков,
В.Т. Само хин. - Москва : Колос, - с.
4.Məmmədov Ş.M., “ Optichik 3,0™ ” mineral kompleksinin ətlik istiqamətli damazlıq toyuqların
yemləndirilməsində məhsuldarlığa təsiri/ funduszeue.infoıyev, Ş.Ə.Hacıyev, İ.M.Məmmədov
A.Y.Məmmədov // Heyvandarlığın müasir problemləri və innovativ konsepsiyalar:- Azərbaycan,
Göygöl, dekabr – S. (Beynəlxalq elmi-praktiki konfransın materialları. AKTN,
Heyvandarlıq Elmi Tədqiqat İnstitutu)
5. Adel Mohammadi, Shokoufe Ghazanfari, Seyed Davood Sharifi, Comparative effects of dietary
organic, inorganic, and Nano-selenium complexes and rosemary essential oil on performance,
meat quality and selenium deposition in muscles of broiler chickens, Livestock Science, August
, Volume , Pages DOI: org//funduszeue.info
6. Ao, Т, Pierce J.L., Power R., Pescatore A.J., Cantor A.H., Dawson K.A., Ford M.J., Effects of
feeding different forms of zinc and copper on the performance and tissue mineral content of chicks,
Poultry Science1, October , Volume 88, Issue 10, Pages DOI:
org//ps
7. B. Owens, M. E. E. McCann, C. Preston The effect of substitution of inorganic zinc with
proteinated or chelated zinc on broiler chick performanceJournal of Applied Poultry Research 1,
December , Volume 18, Issue 4, Pages DOI: org//japr
8. funduszeue.info,funduszeue.info, funduszeue.info, funduszeue.info, funduszeue.info, funduszeue.info, Effects of supplemental copper-
methionine chelate and copper-soy proteinate on the performance, blood parameters, liver mineral
content, and intestinal microflora of broiler chickens, Journal of Applied Poultry Research 1 March
, Volume 20, Issue 1, Pages DOI: org//japr
25
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
SUMMARY
The data of the studies conducted on the inclusion of Helate forms of microelements in the
composition of the mixed feed for the repair young of the parent herd are presented.
Researches were carried out on the repair young of the parents' flock of "Ross" hybrid
cross at the "Khamsa MMC" poultry breeding farm, Baku city, Khazar region, Zira settlement. As
a result of the conducted research, the appropriateness and efficiency of including the chelated
forms of microelements in the composition of the mixed feed during the feeding of the young ones
of the parent's herd, and the effect on their healthy preservation, live weight, daily weight gain,
and the homogeneity of the herd, were determined.
For the experiment, 2 groups were created with 10, heifers and 1, roosters in each
group. Rats and roosters of the control group were fed a mixed feed according to the age of the
bird with a standard premix containing all biologically active substances according to the
recommendations for breeding the ROSS cross. The mixed feed according to the relevant
recipe (basic ration) was prepared in the feed factory of the poultry breeding farm "Khamsa LLC".
26
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
The feed of the experimental group was replaced by organic analogues of 50% of the needs of
inorganic salts of trace elements such as iron, margas, copper, zinc, selenium. premixes are
included.
The experiment on tamer young (roosters and rats) was continued until the chicks were one
day old to 22 weeks of age (transferred to the parent flock).
During the experiment, birds were weighed weekly, for this purpose, females and
roosters of the control and experimental groups were taken separately.
We defined the homogeneity of the flock as the percentage of the number of birds weighed
within ±10% of the mean live weight.
Studies have shown that 50% replacement of inorganic forms of micronutrients with
organic forms contributed to more intensive growth of maintenance young of broiler mother flock,
increased homogeneity of flocks due to reduction in the number of dead and dead birds due to
reduction of feed costs and increased health.
Key words: feeding, storage, repair young, cross, feed additives, live weight, herd
homogeneity, chelated forms of trace elements, organic trace element
РЕЗЮМЕ
В статье представлены данные проведенных исследований по включению хелатной
формы микроэлементов в состав комбикорма для ремонтного молодняка родительского
стада. Исследования проводились на ремонтном молодняке родительского стада
гибридного кросса «Росс» на племенной птицефабрике «ООО Хамса», г. Баку,
Хазарский район, пос. Зира. В результате проведенных исследований, определена
целесообразность и эффективность введения хелатных форм микроэлементов в состав
комбикорма, в процессе кормления молодняка родительского стада и влияние на их
здоровье, сохранность, суточные привесы, однородность стада.
Для опыта были созданы 2 группы по 10 голов в каждой. Курам и петухам
контрольной группы скармливали комбикорм по возрасту птицы со стандартным
премиксом, содержащим все биологически активные вещества, согласно рекомендациям по
разведению кросса РОСС - Комбикорм по соответствующей рецептуре (основной
рацион) готовили на кормовом заводе племенной птицефабрики ООО «Хамса». В состав
комбикормов опытной группы входили премиксы, замещённые органическими аналогами
27
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
28
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
UOT
Xülasə. Tədqiqatlar müəyyən etmişdir ki, qoyunlarda mastit xəstəliyi 15,8%-ə çatır, bəzi
təsərrüfatlarda isə kliniki şəkildə davam edən mastitlər 3,3%-ə qədər çatır. Qoyunlarda mastit
xəstəliyinin əsas törədiciləri 91,7% hallarda stafilokoklar və streptokoklardır.
Açar sözlər: qoyunlar, kliniki forma, subkliniki mastit, əlamətləri, mikrobla çirklənmə,
bakterioloji göstəricilər
Dünyanın bir çox ölkələrində qədim zamanlardan xalq təsərrüfatında yun və qoyun
dərisindən geniş istifadə olunur, xalçalar yalnız qoyun yunundan, xəz məhsulları isə qoyun
dərisindən hazırlanırdı. Qoyun südündən müxtəlif pendirlərin ən keyfiyyətli sortlarının
hazırlanmasında istifadə olunurdu. Dünyanın bəzi ölkələrində insanların gündəlik qidasının əsas
hissəsini quzu əti təşkil edir[1].
Hal-hazırda Orta Asiya respublikalarında əhalinin ət balansında qoyun əti %,
Azərbaycanda isə 20%-dən çox yer tutur. aylıq laktasiya dövründə bir qoyundan
kq-a qədər süd almaq mümkündür. Qoyun südü məhsulları ən yüksək qida dəyəri ilə xarakterizə
olunur və yaxşı mənimsənilir.
Bu gün qoyunçuluğun heyvandarlığın aparıcı sahələrindən biri olmasına baxmayaraq,
dünyanın müxtəlif regionlarında onun inkişafına bəzi yoluxucu və parazitar xəstəliklər mane
olur. Son illər dünyanın bəzi ölkələrində qoyunlar arasında əvvəllər qeydə alınmayan yeni
yoluxucu xəstəliklər meydana gəlib[1,2].
Xəstə heyvanlarda süd məhsuldarlığı aşağı düşür, süd və süd məhsullarının qida və
texnoloji keyfiyyəti pisləşir, mastitdən sağalmış heyvanlar məhsuldarlığını itirərək vaxtından
əvvəl çıxdaş edilir. Kliniki və subkliniki mastitli heyvanlar bəzi infeksiyaların və
intoksikasiyaların törədicilərinin mənbəyidir. Gizli mastit doğumdan sonra və yeni doğulmuş
körpə heyvanların müxtəlif xəstəliklərinin (dispepsiya, stafilokokkoz, streptokokkoz,
kolibakterioz, salmonellyoz, qastroenterit, bronxopnevmoniya və s.) baş verməsinə və
mürəkkəbləşməsinə səbəb olur.
Bir sıra yerli və xarici müəlliflərin fikrincə, il ərzində bu patologiya qoyunların %
və daha çox faizini əhatə edir. Mastit xəstəliyinin vurduğu iqtisadi zərər təkcə xəstə qoyunların
süd, ət və yun məhsuldarlığının azalmasından deyil, həm də çox vaxt qoyunların tələf
olmasından ibarətdir. Bu xəstəlik adətən doğumdan gün sonra müşahidə olunur, may
ayından iyul ayına qədər maksimum pik həddə çatır [3,5].
İşin məqsədi. Mastitin formalarını müəyyən etmək və qoyunlarda mastit zamanı
mikrofloranın növ tərkibini öyrənmək oldu.
Tədqiqatın material və metodikası. Tədqiqat işi respublikanın qərb bölgəsinin bir sıra
qoyunçuluq təsərrüfatlarında aparılmışdır. Müayinə obyekti kimi laktasiya dövründə olan
qoyunlar götürüldü. Xəstəliyə süd vəzinin kliniki müayinəsi və südün, sekretin kliniki
müayinələri ilə diaqnoz qoyuldu. Bu məqsədlə 2%-li mastest məhlulundan istifadə olundu.
Diaqnozu dəqiqləşdirmək üçün mastitə müsbət reaksiya verən qoyunlardan alınan süd
nümunələri funduszeue.infonə görə çökmə sınağı ilə yoxlanıldı [6]. Yelin sekretinin bakterioloji
29
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Cədvəldən göründüyü kimi, subkliniki mastitə kliniki mastitdən dəfə çox rast gəlinir.
Mastitin kliniki formaları arasında serozlu forma daha çox yayılıb, ikinci yerdə kataral formadır ki,
bu zaman vaxtında və lazımı müalicə aparılmadıqda qanqrenoz formaya keçir.
Bir sıra müəlliflər hesab edirlər ki, xəstəliyin əsas törədiciləri stafilokoklar və
streptokoklardır. Kliniki mastitin meydana gəlməsində və inkişafında mikrob faktorunun
əhəmiyyətini nəzərə alaraq, xəstə qoyunlardan alınan 48 süd vəzi sekreti nümunəsi üzərində
bakterioloji tədqiqatlar apardıq. Əldə edilmiş məlumatlar cədvəl 2-də göstərilmişdir [4].
Cədvəl 2
Mastitin kliniki forması ilə xəstə qoyunlarda süd vəzi
sekretinin bakterioloji göstəriciləri
Mikrofloranın növü Nümunələrin miqdarı Ümumi nümunələrin % - i
funduszeue.info 17 35,4
funduszeue.infomidis 10 20,8
funduszeue.infotice 11 22,9
funduszeue.info+ funduszeue.infotice 6 12,5
funduszeue.info 4 8,3
Cəmi: 48
Cədvəl 2-nin məlumatları göstərir ki, qoyunlarda mastitin əsas törədiciləri stafilokoklar və
streptokoklardır, bunlardan qızılı stafilokoklar 35,4%, streptokoklar 22,9% və assosiasiyada 12,5%
qeyd edildi.
NƏTİCƏ
Ana qoyunlar arasında mastit, xüsusilə də subkliniki mastit geniş yayılmışdır və bizim
müşahidələrimizə görə, kliniki forma dəfə daha çox qeyd olunur. Kliniki formalar arasında ən
çox serozlu mastit qeyd olunur, sonra kataral və irinli, müalicə aparılmadıqda qangrenoz formaya
çevrilir. Bakterioloji müayinələr zamanı 91% hallarda stafilokoklar və streptokoklar, 8,7% hallarda
isə funduszeue.info aşkar edildi.
30
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
ƏDƏBİYYAT
funduszeue.info, А.Ю. Формы проявления мастита у овец /А.Ю. Алиев //Ученые записки Казанской
государственной академии ветеринарной медицины им. Н.Э. Баумана. Том Казань.-
- С.
funduszeue.info, А.Ю. Изучение эффективности различных схем лечения мастита у овец /А.Ю.
Алиев// Ветеринария и кормление. - - №3. - С.
funduszeue.infoов А.Я. - Профилактика и лечение маститов у коров. С.- Петербург,
funduszeue.infoв Н.Г. - Разработка и совершенствование микробиологических тестов
диагностики, способ лечения и профилактики мастита у коров. Автореферат докторской
диссертации. Воронеж,
5. Гусейнов Э.М., Шабанов Ш.Б. - Диагностика и профилактика скрытого мастита овец.
Ж.«Овцеводство», Москва, , № 2.
funduszeue.infoв, М.Р. Мастит у овец при разных методах доения /М.Р. Шарипов, А.Ю. Алиев//
Ветеринарный врач. - - №3. - С.
SUMMARY
The conducted studies have established that the incidence of sheep mastitis reaches %,
while clinically occurring mastitis in some farms occurs up to %. The main causative agents of
mastitis in sheep are staphylococci and streptococci in % of cases.
Key words: sheep, clinical form, subclinical mastitis, signs, microbial contamination,
bacteriological indicators
РЕЗЮМЕ
Проведенными исследованиями установлено, что заболеваемость овцематок
маститом доходит до 15,8%, при этом клинически протекающий мастит в некоторых
хозяйствах встречается до 3,3%. Основными возбудителями мастита у овец являются в
91,7% случаев стафилококки и стрептококки.
31
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
UOT
QUŞLARIN PASTERELLYOZUNUN EPİZOOTOLOGİYASI VƏ ONA QARŞI
MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ
Magistrant, funduszeue.infoətova
ADAU-nun professoru, Q.Ə.Dünyamalıyev
[email protected]
33
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
3 10 Xlortetrasiklin 20mq 1 10 9 90
4 5 Nəzarət - 4 80 1 20
NƏTİCƏ
ƏDƏBİYYAT
SUMMARY
34
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
РЕЗЮМЕ
35
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
UOT
HOLŞTEYN-FRİZ CİNSLİ İNƏKLƏRİN YEM PAYINDA PREMİKS VƏ YEM
MAYASINDAN İSTİFADƏ EDİLMƏSİNİN HEYVANLARIN MƏHSULDARLIQ
QABİLİYYƏTİNƏ TƏSİRİ
Açar sözlər: heyvandarlıq məhsulları, yem rasionları, yem əlavələri, yem mayası,
premiks, köklük dərəcəsi, süd məhsuldarlığı.
ki,orqanizmin fərdi inkişafının düzgün getməsi üçün yemləmənin təşkilində aşağıdakıları nəzərə
almaq lazımdır: yemləmənin ümumi səviyyəsi; yemləmənin tam qiymətliliyi; müxtəlif mənşəli
yemlərə görə yem payının strukturu; böyümənin müxtəlif dövrlərində ayrı–ayrı qida maddələrinə
tələbatın eyni olmaması; yemləmənin ritmiliyi; müxtəlif cinsiyyətlərə məxsus cavanların yem
paylarının qidalılığının müxtəlifliyi[1].
Respublikamıza yüksək məhsuldar heyvanların gətirilməsi, yem qiymətlərinin kifayət
qədər yüksək olması, əldə olan yemin maksimum səviyyədə həzməgedicilik qabiliyyətinə malik
olması problemini qarşıya qoyur. Bu problem ölkəmiz üçün də aktualdır. İribuynuzlu heyvanların
gündəlik yem rasionunun %-ni qaba yem təşkil edir. Qalan hissə qüvvəli yemlərin payına
düşür. Yem dəyərlərinə görə sutkalıq yem payı tərtib edilsə də, gözlənilən nəticə əldə olunmur.
Bunun başlıca səbəbi, yemlərin həzməgedicilik qabiliyyətinin nəzərə alınmamasıdır. Yemlərin
birgə qarışdırılması zamanı qələvi-turşu balansı, kalsium-fosfor və s. ilə birgə yemin
həzməgedicilik qabiliyyətini də nəzərə almaq vacibdir [6].
Heyvan orqanizmində maddələr mübadiləsinin normal getməsi, xarici mühit amillərindən
çox asılıdır. Belə ki, heyvan orqanizmində maddələr mübadiləsinə ən çox təsir edən amil
heyvanların yemləndirilməsidir. Yemlərlə orqanizmə daimi qidalı maddələr daxil olur və bunlar
maddələr mübadiləsində fəal iştirak edirlər. Heyvan orqanizminə lazım olan əksər qidalı maddələr
isə yemlərlə qəbul edilir. Bu yemlərin əsasını isə bitki mənşəli yemlər təşkil edir [4,12].
Heyvanların normal, tam balanslaşdırılmış yemlərlə qidalanması bala hələ ana bətnində
olarkən həyata keçirilməlidir. Məhsuldar heyvanların, inkişaf edən cavanların qidalanması üçün
tam dəyərli qidalanma həyata keçirilməli, onların yem payı bütün qidalı maddələrlə zəngin olan
yemlərdən tərtib olunmalıdır [3].
Fermerlərimizin qarşısındakı vacib problemlərdən ən əsası yem xam maddələrinin bahalı
olmasıdır. Xüsusən də qaba yemin bahalı olması, yüksək məhsul ala bilməyən təsərrüfatların
istiqamət dəyişməsinə, yaxud bağlanmasına gətirib çıxarır.
Qeyd olunan problemlərin aradan qaldırılması istiqamətində işlər aparılır və günbəgün
yeni metod və üsullarla təkmilləşdirilməsi işi davam etdirilir. Bu işdə fermerlər mütəxəssislərlə
sıx əlaqədə olmalı, birgə fəaliyyət göstərməlidir. Bir sözlə, heyvanların yemləndirilməsi elmi
əsaslarla təşkil edilməlidir[2].
Məlumdur ki, yem əlavələri yemin həzmolunma qabiliyyətini və heyvan orqanizmi
tərəfindən mənimsənilmə (qan və limfa sisteminə sorulma) %-ni artırmaqla istehsal olunacaq
heyvandarlıq məhsulunun səmərəliliyini və keyfiyyətini artırmaq üçün istifadə olunur.
Ümumiyyətlə, premikslərdən düzgün istifadə olunarsa, heyvanların məhsuldarlığını %
artırmaq mümkündür (orqanizmdə metabolik prosesləri optimallaşdırmaq və yemin həzm
qabiliyyətini artırmaqla). Digər tərəfdən, bu məsələyə məhəl qoymamaq, şübhəsiz ki, metabolik
pozğunluqlara və məhsuldarlığın % və ya daha çox azalmasına səbəb olacaqdır [7, 11].
Heyvanlar üçün yem payı tərtib edilərkən heyvanın süd məhsuldarlığı, köklük dərəcəsi,
yaş qrupu ilə yanaşı, mədə-bağırsaq mikroflorası, yemi mənimsəmə qabiliyyəti mütləq nəzərə
alınmalıdıfunduszeue.infoıda qeyd etdiyimiz problemləri aradan qaldırmaq, məhsuldarlıq, dölvermə və
heyvanın təsərrüfat əhəmiyyətini artırmaq üçün heyvanların rasionuna yem əlavələri (vitamin-
premiks) və yem mayaları əlavə etmək məqsədəuyğundur. Premikslər bu gün məhsuldarlığı,
optimal fizioloji vəziyyətini, həmçinin heyvanların immun qorunmasını təmin edən heyvan
yeminin əvəzsiz komponentidir. Premikslər heyvan orqanizmi üçün lazım olan bütün vitaminlər,
mikro və makroelementlərindən ibarət qarışıq yemə vitamin-mineral əlavələridir. Premiks qarışıq
37
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
yem istehsalında geniş istifadə edilir. Premikslərin tərkibi əsasən vitaminlər, mikroelementlər,
fermentlər, dərmanlar, yaxşı dad verən aromatlar və kəpək qarışığından ibarətdir. Xüsusi
reseptlərlə hazırlanıb, təyinatı üzrə qarışıq yemlərin hazırlanmasında geniş istifadə olunur.
Premiksin komponentlərinin bioloji aktivliyi son dərəcə yüksəkdir. Onların əsas funksiyası
heyvanların və quşların qida rasionunda mikroelementlərin (əsasları Cu, Zn, Mn, Co, I, Se) və
vitaminlərin (A, D, K, E, B qrupu və s.) çatışmamazlığını kompensasiya etməkdir. Az miqdarda
premiks kq ağırlığında bir inəyin yem payında yuxarıda göstərilən komponentlərin
çatışmamazlığını doldurmağa kifayət qədər qadirdir [ 5, 6, 10].
Yem mayası qiymətli zülal və vitamin mənbəyi olmaqla kənd təsərrüfatı heyvanlarının
yemi üçün xüsusi olaraq yetişdirilən mayadıfunduszeue.info mayasının tərkibində heyvanlar üçün bütün
əvəzolunan və az miqdarda əvəzolunmayan amin turşularınından ibarət təxminən 50% xam protein
vardır. Həmçinin, yem mayası B qrupunun vitaminləri, yağlar, provitamin D2 (erqosterol),
minerallar, müxtəlif fermentlər, zülalların və karbohidratların mənimsənilməsini təmin edən
hormonlar mənbəyidir. Yem mayası mal-qaranın qida rasionunda səmərəli istifadə olunur.
Onlardan maksimum məhsuldarlıq əldə etmək, həmçinin heyvanların balanslaşdırılmış qida
rasionunu hazırlamaq üçün istifadə olunur. Yem mayası bəzi faydalı mikroelementləri əvəz edə
bilər, lakin digər heyvan yemlərini tam əvəz edə bilməz. Beləliklə, 1 kq yem mayası tam yem
qarışığının istifadəsinə təxminən % qənaət edə bilər. Onları yem payına daxil edərkən
heyvanların xüsusiyyətlərini, eləcə də gündəlik istifadə tələblərini nəzərə almaq lazımdır.Yüksək
məhsuldar süd verən inəklərin qida rasionunda yem mayasının istifadəsi süd məhsuldarlığını
kq artırır. Heyvanların qida rasionunda istifadə edildikdə heç bir zərərli təsirə rast gəlinmir. Yem
mayasının yem əlavəsi kimi istifadəsi heyvanların böyüməsini və məhsuldarlığını əhəmiyyətli
dərəcədə artıra bilər. Yüksək qidalılıq keyfiyyətlərinə görə yem mayası yüksək
qiymətləfunduszeue.info mayası əsasən zülaldan (55%-ə qədər) və çoxlu miqdarda vitaminlərdən
ibarətdir, azotsuz maddələrin miqdarı təxminən 35%, 8% kül maddələri və təxminən 2% yağlardır.
Lif tərkibi isə çox aşağı olub, 0,2% -ə qədərdir [13, 8].
Yuxarıda qeyd etdiyimiz problemləri aradan qaldırmaq, heyvanların məhsuldarlıq,
dölvermə və təsərrüfat əhəmiyyətini artırmaq üçün yem əlavələri (vitamin-premiks) ilə yanaşı yem
mayasından istifadə etməyi təklif edirik.
Elmi-tədqiqat işinin məqsədi heyvandarlıqda əsas faktor olan yemləmənin səmərəsini
artırmaq, yemin həzməgedicilik qabiliyyətini və heyvanın məhsuldarlığını (ət, süd, döl) artırmaq
üçün heyvanların yem payına (xüsusən sağmal inəklərə) vitamin-premikslər və yem mayası əlavə
etməkdir. Hal-hazırda Avropa ölkələrində bu üsul geniş tətbiq edilir.
Elmi-tədqiqat işinin vəzifəsi mövcud yem bazası fonunda yüksək həzməgedicilik
qabiliyyətli və vitamin-mineral tələbatını ödəyən yem payını hazırlamaq və heyvanların mineral
maddələrə, vitaminlərə olan tələbatını təmin etməklə məhsuldarlığı yüksəltməkdir.
Elmi-tədqiqat işi Heyvandarlıq Elmi-tədqiqat İnstitutunun Yardımçı Təcrübə
Təsərrüfatında hər qrupda 2 baş olmaqla nəzarət və təcrübə qruplarında formalaşmış sağmal
inəklər üzərində aparılmışdır. Tərtib edilmiş rasiona əsasən yem payı yem qarışdıran maşında
hazırlanıb, əlavə olaraq hər baş inəyin yem payına qr premiks, qr yem mayası, 50 qr
baypass yağı və 70 qr rupromin balans əlavə edilərək təcrübə heyvanlarına verilmişdir ( cədvəl 1).
Bu zaman heyvanlara verilmək üçün Amerika istehsalı “Cargıll” firmasının premiksləri və
Vyetnam Respublikasının istehsalı olan Hanvet yem mayası istifadə olunur. Nəzarət qrupunun
38
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
heyvanları isə adi rasionla yemləndirilmişdir (cədvəl 2). Heyvanların qurutma dövrü üçün
qurutma dövrünə uyğun rasion tərtib edilmişdir
Təcrübə qrupunda verilən yem payının heyvanlarda maksimum həzməgediciliyi, heyvanın
nəcisində həzm olunmamış yem hissəciklərinin olmaması, heyvanların məhsuldarlığının və
döltutma qabiliyyətinin yüksəlməsi və təsərrüfat əhəmiyyəti müddətinin artması müşahidə
edilmişdir. Təcrübə qrupunda doğulan balaların inkişaf dinamikası nəzarət qrupuna nisbətdə
yüksək olmuşdur. Bundan başqa, nəzərə almaq lazımdır ki, heyvanların hər laktasiyada süd artımı
əvvəlki laktasiyada göstərdiyi məhsuldarlıqla əlaqəlidir.
İyul ayından başlayaraq təcrübə qrupu (inventar №-si və №) inəklər qurutma
dövrünə buraxılmışdır, nəzarət qrupu (inventar №-si və № ) heyvanlarında isə
mayalanma gec baş verdiyindən bu qrupun heyvanları avqust ayından qurutma dövrünə
buraxılmışlar. İl ərzində hər ay təcrübə və nəzarət qrupu heyvanlarının süd məhsuldarlığı və
südünün yağlılıq faizinin dəyişilməsi izlənilmişdir (cədvəl 3, 5).
Cədvəl 1.
Təcrübə qrupu ücün yem rasionu
1kq yemin
Yemin adı Bir baş üçün(kq) Məbləğ(AZN)
dəyəri(AZN)
Arpa 1,5 0,48 0,72
Buğda 1 0,48 0,48
Kəpək 2,5 0,30 0,75
Qarğıdalı 1,2 0,55 0,66
Pambıq jmığı 1,5 0,35 0,
Soya 2 1,25 2,5
Mərmər tozu 0,1 0, 0,
Rupromin balance 0,07 4,35 0,
Vitamin-premiks 0,1 6,5 0,65
Duz 0,03 0,4 0,
Qarğıdalı silosu 19 0,12 2,28
Baypass yağı 0,05 7,9 0,
Yonca 4 0,25 1
Saman 2 0,1 0,2
Yem mayası 0,1 10 1
Cəmi 35,15 11,48
Cədvəl 2.
Nəzarət qrupu ücün yem rasionu
1kq yemin
Yemin adı Bir baş üçün(kq) Məbləğ(AZN)
dəyəri(AZN)
Arpa 1,5 0,48 0,72
Buğda 1 0,48 0,48
Kəpək 2,5 0,30 0,75
39
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Cədvəl 3.
1 baş heyvan üçün gündəlik süd məhsuldarlığı (ay ərzində orta hesabla)
Yanv Fevr Mar Apr Ma İyu İyu Avqu Sentya Oktya Noya Dekab
Qrupla
ar al t el y n l st br br br r
r
Təcrüb 26,
22,4 24,6 27,4 30 30 - - 30 32 34 35
ə 8
Nəzarə 24, 22,
19,2 22,4 22,6 21 21 - - 17 19 21
t 2 4
Fərq 3,2 2,2 2,6 4,8 7,6 9 - - - 15 15 14
Cədvəl 4.
İllik süd istehsalı
Təcrübə qrupu(l) Nəzarət qrupu(l) Fərq(l) Fərq(%-lə)
38
Təcrübə qrupu heyvanlarının gündəlik süd məhsuldarlığı yuxarı qalxmışdır və illik süd
istehsalı təcrübə və nəzarət qrupu heyvanlarında uyğun olaraq və l olmuşdur. Beləliklə,
illik süd istehsalı 38 % yuxarı qalxmışdır (cədvəl 4). Tədqiqat işinin aparılması zamanı heyvanların
südünün tərkibi (yağlılıq, quru maddə, protein, sıxlıq, şəkər və s.) ayda 1 dəfə HETİ-nin süd
laboratoriyasında “Lactoscan” aparatında analiz olunmuşdur(cədvəl 5).
Cədvəl 5.
Südün yağlılıq faizi (aylar üzrə gün ərzində orta hesabla)
Qrupla Yanv Fevr Mar Apr Ma İyu İyu Avqu Sentya Oktya Noya Dekab
r ar al t el y n l st br br br r
Təcrüb 3,9
4,0 4,0 4,1 3,9 4,0 - - 4,4 4,12 4,11 4,1
ə 9
40
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Nəzarə 3,7
3,8 3,8 3,9 4,05 3,8 3,4 - - 3,5 3,4 3,3
t 8
0,2
0,2 0,2 0,2 0,15 0,2 - - - 0,62 0,71 0,8
Fərq 1
NƏTİCƏ
ƏDƏBİYYAT
1. Abdullayev Q.Q.- Heyvandarlığın əsasları, // Bakı; Elm və Təhsil nəş., , səh.
2. Abdullayev Q.Q.- Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yetişdirilməsi. //Dərslik. Bakı, , səh.
funduszeue.infoayev Q.Q., Məmmədov F.A., Bayramov H.S., Həsənov R.Q., Məmmədov M.Ə.-“Kənd
təsərrüfatı heyvanlarının yemləndirilməsi”.//“Gəncə Poliqrafiya” ASC, Gəncə , səh.
4.Ağabəyli A.Ə.- Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yetişdirilməsi // Bakı, Maarif nəş., , səh
5. Беликова А.С., Шуварикова А.С. - Влияние белково-витаминной премикса на качество
молочнокислых растений // Зоотехния№2, с
6. Чернышев Н.И., Панин Т.Г., Шумский Н.Г. - Кормовые факторы и обмен
веществ.//Воронеж, «РИА «ПРОспект», , с.
7. Гуляева М.Е., - Кормовые дрожжи в питании лактирующих коров., //Молочно-
хозяйственный вестник. ,-№2., с
8. Левахин Г.И., Дуськаев Г.К.- Рубцовое питание молодого крупного рогатого скота под
влиянием различных факторов кормления:// Монография, Оренбург, с.
9. Musayev N. - Heyvanların yemlənməsi. // Modul dərs vəsaiti. Bakı 80 səh.
Мухина Х.В.,- Корма и биологически активные добавки для животных .// М:, КолосС.-
,с.
Петрухин И.В.,- Корма и кормовые добавки.//М.: Росагропромиздат, с.
Uyğun Aksoy, İsmət Boz, Həzi Eynalov,Yaqub Quliyev- Azərbaycanda orqanik kənd
təsərrüfatı. Hazırkı durum və gələcək inkişaf potensialı. //FAO , səh.
Zeynalov M.A.- Heyvandarlıqda müasir yemləmə.// Bakı,Şəms, s
41
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
SUMMARY
To develop animal husbandry and increase livestock productions, first of all it is necessary
to create a solid fodder base. Particular attention is paid to feeding animals with complete feed in
order to achieve high productivity in farms operating in our republic. However, with such a feeding
system, the energy needs of animals are not fully satisfied. This creates a need for animal feeding
based on better technology. Healthy breeding of animals, increasing their productivity and
improving the quality of products directly depends on their feeding. Normal nutrition is considered
one of the main factors in ensuring the health of animals. Therefore, prepared feed rations should
be balanced in terms of the necessary nutrients, an optimal feeding regimen should be organized
for animals in accordance with the composition and structure of the feed, in this regard, it is
advisable to feed animals with completely balanced feeds.
Key words: livestock products, feed rations, feed additives, fodder yeast, premix, degree
of fatness, milk productivity
ВЛИЯНИЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ПРЕМИКСОВ И КОРМОВЫХ ДРОЖЖЕЙ В
КОРМОВОМ РАЦИОНЕ КОРОВ ГОЛШТЕЙН-ФРИЗ НА ПРОДУКТИВНОСТЬ
ЖИВОТНЫХ
РЕЗЮМЕ
43
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
UOT
AZƏRBAYCANDA SÜDÇÜLÜK SAHƏSİNİN DAYANIQLI İNKİŞAFI MƏSƏLƏLƏRİ
əvəzedicilərinin bir sıra hallarda bazarda yaratdığı keyfiyyət təhrifinə görə təbii süd xammalı
istehsalçılarının ədalətsiz rəqabətlə üzləşmələri də əsas çağırışlardandır [8].
Qeyd edilənlərə əsasən, ölkədə südçülük sahəsinin dayanıqlı inkişafı baxımından aşağıdakı
məsələlərə diqqət yetirilməsinə ehtiyac var:
I)Emal müəssisələri əsasən quru südün və ya üzsüz südün təbii yağ tərkibini ucuz yağ
əvəzedicisi ilə əvəz etməklə bazara ucuz məhsullar təklif edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki,
burada əhalinin alıcılıq qabiliyyəti, xüsusilə də istehlakçı məlumatlılığının az olması da
əhəmiyətli təsirə malikdir. Nəticədə bu problem yerli süd xammalı istehsalçıları üçün haqsız
rəqabət yaradır və təbii xammala olan tələbatı ciddi şəkildə aşağı salır.
II)Yerli emal müəssisələri daxili süd məhsulları bazarının əsasən aşağı əlavə dəyər yaradılan
seqmentlərində iştirak edirlər, həm də onların istehsal etdikləri məhsulların daxili bazar
qiymətləri anoloji idxal məhsullarının qiymətlərindən aşağıdır. Bu səbəblərə görə yerli emal
müəssisələri aşağı mənfəətlilik marjası ilə fəaliyyət göstərir və təbii ki, zəif emal
müəssisələri yerli süd xammalının alışında əsas bazar rolunu oynaya bilmirlər.
III) Fermalar (xam süd istehsalı) ƏDV-dən azad olunub, lakin emal müəssisələri (süd
məhsulları istehsalı), həmçinin süd məhsullarının satışı ƏDV-yə cəlb olunur. Buna görə də
emal müəssisələri üçün yerli xammal ilə müqayisədə idxal olunmuş xammalın alışı (həm
qiymətin ucuz olmasına, həm də ƏDV-ni əvəzləşdirmək imkanına görə) sərfəlidir ki, bu da
yerli xammala olan tələbatı aşağı salan daha bir faktordur.
I) Əksəriyyəti süd istehsalının əsas hissəsini təmin edən kiçik və orta ölçülü ailə kəndli
təsərrüfatlarıdır ki, bu təsərrüfatlarda da ənənəvi istehsal üsulu üstünlük təşkil edir. Buna
görə də bu təsərrüfatların rəqabətqabiliyyəti aşağıdır.
Mövcud vəziyyət
Ölkədə təbii süd xammalı istehsalı və süd emalı sahələrinin inkişafı məqsədilə keyfiyyətə
nəzarət, istehlakçı hüquqlarının qorunması, vergi tənzimlənməsi və dövlət dəstəyi
mexanzimlərinin müvafiq istiqamətlər üzrə təkmilləşdirilməsi ehtiyaclarını müəyən etmək üçün
aşağıdakı məsələlər araşdırılmışdır:
1) Süd yağı əvəzedicilərindən istifadə etməklə istehsal olunan məhsullar təbii süd
xammalı sahəsi üçün ədalətsiz rəqabət şərtləri yaradır
Süd emalı müəssisələri tərəfindən istehsal xərclərinin aşağı salınması məqsədilə təbii südün
tərkibində olan təbii süd yağı – kərə yağı daha ucuz qiymətə olan bitki və heyvan mənşəli yağların
qarışığı olan süd yağı əvəzedicisi ilə əvəzlənir.
Tərkibində olan təbii yağ dəyişdirildiyi zaman bir litr südün maya dəyərinin dəyişməsi
aşağıda ətraflı şəkildə göstərilmişdir (Cədvəl 1):
Cədvəl 1. Təbii süd yağı tərkibli və süd yağı əvəzedicisi ilə hazırlanmış
südün xammalının qiymət müqayisəsi
Təbii süd yağı tərkibli 1 L xam südün Təbii yağı süd yağı əvəzedicisinə
qiyməti dəyişdirilmiş 1 L südün qiyməti
(maya dəyəri) (maya dəyəri)
manat manat
Belə ki, orta statistik istehlakçı məhsulun üzərində yazılan “TŞ – texniki şərt” anlayışının,
“məhsulu” sözünün kəsb etdiyi mənanın və eləcə də bir çox hallarda süd yağı əvəzedicisinin nə
demək olduğunu bilmir. Bu hal özlüyündə faktiki olaraq istehlakçıların bilərək seçim etmək
hüququnun əllərindən alınmasıdır.
Avropa İttifaqı ölkələrinin bu sahədə olan qanunvericiliyi süd emalı müəssisələrinə
məhsulun yağ tərkibini dəyişdirməyə imkan verir, lakin süd emalı müəssisələri südün təbii yağını
dəyişdirdiyi halda artıq bu məhsula ənənəvi süd məhsulu adını qoya bilmirlər (qatıq, süd, xama,
pendir və s. kimi). Çünki məhsulların üzərində əsrlərdir insanların tanıdığı, bildiyi klassik məhsul
adlarının istifadəsi istehlakçılarda analoji məhsul hissi oyada bilər. Eyni zamanda məhsul üzərində
təbii südü xatırlada biləcək şəkillərin (məsələn, süd şəkli, inək şəkli və s.) istifadəsi də qəti
qadağandır. Bununla yanaşı, təbii yağı dəyişdirilmiş süd məhsullarının klassik süd məhsulları
təəssüratı yaradan, xatırladan qablaşdırmalara yerləşdirilərək istehlakçılara təqdim edilməsi də
qadağandır. Hətta ümumi qayda olmasa da, bəzi ölkələrdə süd yağı əvəzedicisi ilə istehsal olunan
məhsulların təbii süddən hazırlanan süd məhsulları rəfində birgə satışa təqdim edilməsinə icazə
verilmir [5,6,7].
Bu hal, yəni istehlakçıların təbii süd yağı yerinə süd yağı əvəzedicilərindən istifadəsinə görə
bazarda keyfiyyət təhrifinin yaranması və təbii süd xammalı istehsalçılarının üzləşdiyi ədalətsiz
rəqabət şərtləri təsərrüfatların da fəaliyyətinə mənfi təsir göstərməklə, bu sahədə məşğulluq
göstəricilərinin azalmasına, südçülüklə paralel inkişaf edən və qarşılıqlı bağlılıqda olan ət istehsalı
sektorunun da zəifləməsinə gətirib çıxara bilər.
Buna görə də istehlakçıların təbii süd yağı və süd yağı əvəzedicisi ilə hazırlanmış məhsullar
arasında fərqlə bağlı məlumatlılığının artırılması, süd yağı əvəzedicisi ilə hazırlanmış məhsulların
etiketlənməsi zamanı təbii süd məhsullarına istinad edilməsinə yol verilməməsi üçün müvafiq
nəzarət tədbirlərinin gücləndirilməsinə ehtiyac var.
2) Süd emalı sənayesinin inkişaf etdirilməsi və istehsal gücünün artırılmasına ehtiyac
var
Aparılan təhlillər göstərir ki, ölkədə fəaliyyət göstərən süd emalı müəssisələrinin
rəqabətqabiliyyətliliyi lazımi səviyyədə deyil və bazarda uğurla fəaliyyət göstərə bilmirlər. Bu
mülahizə ən azı aşağıdakı 3 istiqamət üzrə göstəricilərə əsaslanır:
i) Süd məhsulları istehlakında yerli sənaye müəssisələri tərəfindən istehsal olunan
məhsulların payı azdır;
ii) Süd məhsulları üzrə ticarət dövriyyəsinin strukturuna əsasən nisbətən yüksək əlavə dəyər
yaradılan məhsullar seqmentində idxal mənbələri, daha aşağı əlavə dəyər yaradılan məhsullar
seqmentində isə yerli müəssisələr üstünlük təşkil edirlər;
iii) Daxili bazarda yerli süd emalı müəssisələrinin məhsullarının satış qiyməti idxal olunan
anoloji məhsullarla müqayisədə aşağıdır.
Hazırda daxili bazara təklif olunan süd məhsullarında yerli sənaye müəssisələrinin payını
Cədvəl 3-dən müşahidə etmək mümkündür.
Cədvəl 3. Son 3 il ərzində süd məhsullarının sənaye üsulu ilə istehsalı
və idxal həcmi, ton
o cümlədən sənaye İdxal olunmuş
Süd məhsulları Cəmi yerli istehsal
üsulu ilə istehsal məhsul
47
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
,3 49,6
,5
,3
,9
,5
27,0
16,0 17,5
12,6
6,3 5,8
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, süd məhsulları üzrə idxalda əsasən kərə yağı, ağ pendir,
əridilmiş pendirlər, qaymaq, yoğurt və quru süd kimi süd xammalı tutumu yüksək olan məhsullar
üstünlük təşkil edir. Bunun nəticəsidir ki, hazırda nisbətən yüksək əlavə dəyər yaradılan süd
məhsullarının bazara təklifində idxal mənbələri, daha aşağı əlavə dəyər yaradılan məhsullar
seqmentində isə yerli müəssisələr üstünlük təşkil edirlər (Qrafik 2).
48
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Qrafik 2. Natural ifadədə yerli və idxal olunan məhsulların növlər üzrə satış strukturu
0% 0% 0% 0%
47% 50%
59% 64% 66%
74%
85% 93%
% % % % 98%
53% 50%
41% 36% 34%
26%
15% 7% 2%
50%
58%
50%
42%
Yerli süd emalı müəssisələri əsasən aşağı dəyərli məhsullar seqmentində iştirak etməklə
bərabər, daxili bazarda yerli süd emalı müəssisələrinin məhsullarının satış qiyməti idxal olunan
anoloji məhsullarla müqayisədə aşağıdır (Cədvəl 4).
49
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Mənbə: Dünya bazarı üzrə funduszeue.info; Azərbaycan üzrə funduszeue.info portalı (Aqrar
Tədqiqatlar Mərkəzi)
50
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Aparılan təhlillər göstərir ki, ölkədə südçülük sahəsinin dayanıqlı inkişafı baxımından emal
müəssisələrinin rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi, o cümlədən emal güclərinin artırılması əsas
vəzifələrdəndir.
3) Süd məhsullarının istehsalı, emalı və satışı zənciri üzrə vergi tənzimlənməsinin
təkmilləşdirilməsi aktualdır
Azərbaycanda süd məhsullarının istehsalı, emalı və satışı üzrə zəncirdə aşağıdakı biznes
subyektləri iştirak edirlər (Şəkil 2):
Şəkil 2. Süd məhsullarının istehsalı, emalı və satışı üzrə zəncirində
iştirak edən biznes subyektləri
•Ailə kəndli təsərrüfatları •Kiçik emal sexləri •Kiçik, fərdi satış nöqtələri
•İri südçülük fermaları •İri süd emalı müəssisələri •İri ticarət şəbəkələri
Qeyd olunduğu kimi, mövcud tənzimləməyə əsasən fermalar (xam süd istehsalı) ƏDV-dən
azad olunub, lakin emal müəssisələri (süd məhsulları istehsalı), həmçinin süd məhsullarının satışı
ƏDV-yə cəlb olunur. Südçülük dəyər zənciri üzrə ƏDV-nin mövcud tətbiq mexanizminə görə süd
emalı müəssisələri yerli süd xammalı alışında çox da maraqlı deyillər. Buna görə də südçülük
dəyər zənciri üzrə ƏDV-nin mövcud tətbiq mexanizmi ilə yanaşı, digər mümkün variantların da
tətbiqinin müxtəlif iştirakçılara (istehsalçılar, emalçılar və ticarətçilərə), habelə dövlət büdcəsinə
təsirləri müqayisəli şəkildə təhlil olunmuşdur. Təhlil göstərir ki, müxtəlif alternativlərin
müqayisəsinə əsasən, südçülük sektorunun dayanıqlı inkişafı baxımından təbii süd xammalı
istehsalının ƏDV-dən azad olunması ilə bərabər emal və satış zənciri boyunca maya
dəyərində də təbii süd xammalının payının nəzərə alınması və ƏDV-dən azad olunması
məqbul hesab edilir.
Təbii ki, təklif olunan vergi güzəşti, yəni təbii süd xammalı istehsalının ƏDV-dən azad
olunması ilə bərabər emal və satış zənciri boyunca maya dəyərində də təbii süd xammalının
payının nəzərə alınması və ƏDV-dən azad olunması siyasəti qəbul olunacağı halda südçülük
sektorundan ƏDV yığımının həcmi azalmış olacaq. Lakin aparılan hesablamalar göstərir ki,
təklif olunan vergi güzəşti hesabına ƏDV yığımının həcmi üzrə yuxarıda hesablanan azalma
müvafiq sahədə vergitutma bazasının genişlənməsi hesabına kompensasiya oluna bilər [4].
Belə ki, süd hesabı ilə təqribən 2 milyon ton həcmdə olan süd məhsullarının müvafiq
stimullaşdırma tədbirləri hesabına 15%-i həcmində, yəni təqribən min ton həcmində
mütəşəkkil emal sənayesi güclərinin yaradılması hesabına vergitutma bazası da genişlənmiş olar.
Bu genişlənməyə tələbat yaradacaq 3 fundamental əsas var:
i) əhalinin sayında və rifahında tədricən artım hesabına süd məhsulları üzrə istehlakın
həcmində gözlənilən artım;
ii) intensiv ferma modelinin tədricən genişlənməsi və azad olunmuş torpaqlar hesabına təbii
süd xammalı üzrə təklifin həcmində gözlənilən artım;
51
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
iii) qida təhlükəsizliyi tələblərinin getdikcə artması, habelə bazarda rəqabətin güclənməsi
hesabına süd məhsulları istehsalında institutlaşmış biznes subyektlərinin payının getdikcə
çoxalması.
Beləliklə, mütəşəkkil emal sənayesi tərəfindən təqribən min ton həcmində süd
məhsullarının istehsalı bu sahədə vergitutma bazasını, o cümlədən ƏDV yığımını artırmış olar.
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzi tərəfindən 30 min tonluq süd emalı
zavodunun qurulması ilə bağlı aparılan ilkin texniki-iqtisadi qiymətləndirmələrə əsasən birbaşa
vergi yığımları ilə bağlı hesablamaların nəticəsi qısa şəkildə aşağıda verilmişdir:
▪ zavoddan satılan süd məhsullarının dəyəri – təqribən 32 milyon manat;
▪ hesablanmış illik ƏDV-nin həcmi – təqribən milyon manat;
▪ investisiya təşviqi dövründə illik əmlak, torpaq və mənfəət vergisi – milyon
manat;
▪ investisiya təşviqi dövrü bitdikdən sonra illik əmlak, torpaq və mənfəət vergisi –
milyon manat;
▪ illik minlik əmək haqqı fonduna görə DSMF ödənişi – min manat.
Beləliklə, 30 min tonluq süd emalı zavodunun timsalında aparılan hesablamalar əsasında
əldə olunmuş müvafiq göstəriciləri min tonluq istehsal həcminə proyeksiya etsək, bu nəticəyə
gəlmək olar ki, süd emalı sənayesinin potensialının güclənməsi hesabına hər il on milyonlarla
manat həcmində əlavə vergi yığımı üçün baza yaranmış olar. Mütəşəkkil şəkildə fəaliyyət göstərən
süd emalı sənayesinin fəaliyyətinin genişlənməsi və rəsmi dövriyyənin artması hesabına həm
vergidən yayınan vəsaitlərin vergiyə cəlb edilməsi, həm də ümumilikdə vergitutma bazasının
genişlənməsi nəticəsində tətbiq ediləcək güzəştə görə yaranan büdcə itkiləri kompensasiya
olunacaq və vergi yığımı əvvəlki dövrlə müqayisədə yüksələcək. Bundan başqa, süd fermalarının,
süd emalı təchizatçılarının və digər müvafiq xidmət sahələrinin gəlirlərində olan artımlar da
müsbət dolayı təsirlər kimi nəzərə alına bilər.
4) Ölkədə intensiv ferma modelinin kiçik və orta ölçülü fermalar hesabına
genişləndirilməsi zəruridir
Azərbaycanda da mövcud iribuynuzlu heyvandarlıq təsərrüfatlarının 96%-i 20 başadək
heyvana malikdir və ümumi heyvanların 80%-i məhz bu təsərrüfatlara məxsusdur (Cədvəl 5).
Qeyd etmək lazımdır ki, dünya təcrübəsində də mövcud südçülük fermalarının təqribən
90%-i kiçik və orta ölçülü ailə kəndli təsərrüfatlarına məxsusdur və süd emalı sahəsində dünyanın
aparıcı müəssisələrinin xammal bazasının formalaşdırılmasında kiçik ailə fermaları şəbəkələri
əhəmiyyətli paya malikdirlər [9].
Cədvəl 5
Azərbaycanda iribuynuzlu heyvandarlıq təsərrüfatlarının
strukturu
İribuynuzlu
Təsərrüfatın Xüsusi
Təsərrüfat sayı Xüsusi çəkisi heyvan sayı, min
ölçüsü çəkisi
baş
baş 39% 15%
baş 42% 38%
baş 42 14% 26%
52
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Azərbaycanda südün təqribən 96%-i ailə fermaları tərəfindən istehsal olunur. Lakin
ölkəmizdə təbii süd xammalı istehsalında üstünlük təşkil edən kiçik ailə fermalarının təsərrüfat
ölçülərinin kiçik olmasından və istehsalın ənənəvi metodlara əsaslanmasından irəli gələn bir sıra
problemlər mövcuddur. Bu problemləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1) Kiçik fermalar tərəfindən istehsal edilən südün həcmi az olduğuna görə bu fermaların
məhsulunun emal müəssisələri tərəfindən tədarük olunması və daşınması xərcləri yüksək olur.
Ölkədə süd istehsalında böyük paya malik olan kiçik fermalar mütəşəkkil fəaliyyət göstərən emal
müəssisələri üçün süd xammalı təchizatı mənbəyi kimi çıxış edə bilmirlər. Məsələn, süd emalı
müəssisələri süd təminatını kiçik fermalardan təşkil etməklə, gün ərzində orta hesabla ton
süd tədarük etmək üçün təqribən bir neçə min ailə təsərrüfatı ilə işləməlidirlər. Bununla da bir
tərəfdən kiçik südçülük fermaları öz məhsullarını institutlaşmış satış kanalları vasitəsilə stabil
şəkildə reallaşdıra bilmirlər, digər tərəfdən isə emal müəssisələri stabil şərtlərlə lazımi həcmdə və
tələb olunan keyfiyyətdə təbii süd xammalı ilə təchizat kanalına malik ola bilmirlər.
2) Kiçik fermalar tərəfindən istehsal edilən südün həcmi az olduğuna görə və yuxarıda qeyd
edildiyi kimi stabil şəkildə tədarük olunmadığına görə fermaların özləri tərəfindən ilkin süd və ya
ev üsulu ilə emal olunmuş məhsullar kimi birbaşa istehlak bazarına (əhaliyə) təklif olunur. Burada
əsas problem budur ki, hər bir kiçik təsərrüfat az həcmdə südün keyfiyyət göstəricilərini asanlıqla
dəyişdirməklə bazara çıxarır. Müşahidələr göstərir ki, bu təsərrüfatlar tərəfindən bazara təklif
edilən məhsullar əhali tərəfindən psixoloji olaraq “təbii və keyfiyyətli məhsullar” kimi qəbul
olunsa da, əslində bu məhsulların keyfiyyəti ilə bağlı kifayət qədər təhriflər var (məsələn, südün
yağlılığı, kərə yağının tərkibində süd yağı əvəzedicilərindən istifadə və s.).
3) Kiçik fermaların fəaliyyəti daha çox ənənəvi texnologiyalara əsaslandığına görə
məhsuldarlıq göstəricisi aşağı olur, həmçinin az həcmdə əldə olunan məhsul da stabil və əlverişli
şərtlərlə satılmır ki, nəticə etibarilə təsərrüfatların südçülük sahəsindən əldə etdikləri gəlirləri də
aşağı olur. Buna görə də ölkədə süd istehsalında böyük paya malik olan kiçik fermalar tərəfindən
süd istehsalının əhəmiyyətli həcmdə artırılması mümkün olmur.
Qeyd olunanlara əsasən, ölkədə intensiv ferma modelinin, xüsusilə də kiçik və orta ölçülü
təsərrüfatlar hesabına genişləndirilməsi üçün müvafiq dəstəkləyici tədbirlərin həyata keçirilməsi
məqsədəuyğundur. Bu məqsədlə əsasən başlıq heyvan sayına malik olan mövcud (ənənəvi)
fermaların bazasında baş südlük heyvandan ibarət olmaqla ümumi başadək intensiv
fermaların qurulması təşviq oluna bilər.
Aparılan hesablamalar göstərir ki, fermerlərin cins heyvanlarla təminatı üçün 60%-lik
subsidiya dəstəyi mühüm olsa da, intensiv fermaların qurulması üçün digər istiqamətlərdə (ferma
tikintisi, avadanlıqların alınması üçün) lazım olan investisiya qoyuluşları da nəzərə alınmaqla
iqtisadi səmərəlilik miqyas effekti baxımından çox da yüksək deyil, fermaların qurulması üçün
qoyulan investisiyanın diskontlaşmış geri ödəmə müddəti, heyvanların cinsindən və südün satış
qiymətindən asılı olaraq ildir ki, kiçik və orta ölçülü fermalar üzrə bu müddət çoxdur (Cədvəl
6).
53
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Cədvəl 6
Kiçik ölçülü intensiv fermaların qurulmasının iqtisadi
səmərəlilik göstəriciləri
20 baş südlük 20 baş südlük
Holstein - 26 litr heyvan Simmental - 20 litr heyvan
məhsuldarlıq AZN AZN məhsuldarlıq AZN AZN
(Cari) (Cari) (Cari) (Cari)
Süd qiyməti Süd qiyməti
İnvestisiya xərci , , İnvestisiya xərci , 99,
Ferma tikintisinə Ferma tikintisinə
0% 40% 0% 40%
subsidiya % subsidiya %
Ferma tikintisi 73, 43, Ferma tikintisi 73, 43,
Avadanlıq xərci 11, 11, Avadanlıq xərci 11, 11,
60% subsidiyalı 60% subsidiyalı
40, 40, 36, 36,
heyvan alış xərci heyvan alış xərci
Torpaq və digər Torpaq və digər
7, 7, 7, 7,
xərclər xərclər
İlk ilin dövriyyə İlk ilin dövriyyə
37, 37, 37, 37,
vəsaiti vəsaiti
Xalis Cari Dəyər, Xalis Cari Dəyər,
, , 95, ,
NPV NPV
Daxili Rentabellik Daxili Rentabellik
% % % %
Norması, real, IRR Norması, real, IRR
Diskontaşmış geri Diskontaşmış geri
ödəmə müddəti, ödəmə müddəti,
Discounted payback Discounted payback
period period
25 baş südlük 25 baş südlük
Holstein - 26 litr heyvan Simmental - 20 litr heyvan
məhsuldarlıq AZN AZN məhsuldarlıq AZN AZN
(Cari) (Cari) (Cari) (Cari)
Süd qiyməti Süd qiyməti
İnvestisiya xərci , , İnvestisiya xərci , ,
Ferma tikintisinə Ferma tikintisinə
0% 40% 0% 40%
subsidiya % subsidiya %
Ferma tikintisi 90, 54, Ferma tikintisi 90, 54,
Avadanlıq xərci 12, 12, Avadanlıq xərci 12, 12,
60% subsidiyalı 60% subsidiyalı
50, 50, 45, 45,
heyvan alış xərci heyvan alış xərci
Torpaq və digər Torpaq və digər
11, 11, 11, 11,
xərclər xərclər
54
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Təbii ki, böyük fermaların qurulması üçün iri biznes tərəfindən qoyulan investisiyanın
diskontlaşmış geri ödəmə müddətinin çox olması normal sayıla bilər, lakin kiçik və orta fermalar
üzrə bu göstərici cəlbedici deyil. Odur ki, ölkədə süd istehsalında böyük paya malik olan kiçik
fermaların bazasında kiçik və orta ölçülü intensiv fermaların qurulmasının stimullaşdırılması üçün
müvafiq dəstək tədbirlərinə ehtiyac var. Cədvəldən göründüyü kimi ferma tikintisinin 40%
subsidiyalaşdırılması ferma səviyyəsində səmərəliliyi qismən artırmış olur.
Qeyd edilənlərə əsasən, ölkədə intensiv ferma modelinin kiçik və orta fermalar hesabına
genişləndirilməsi üçün iki dəstək tədbiri təklif olunur: başlıq iribuynuzlu intensiv
heyvandarlıq fermalarının qurulması üçün i) xərclərin 40%-i həcmində kreditə görə faizlərin
tamamilə dövlət tərəfindən subsidiyalaşdırılması və ii) intensiv fermanın tikintisi xərcinə görə
40% subsidiyanın verilməsi mexanizminin tətbiqi.
Bunlarla yanaşı, dünya təcrübəsi nəzərə alınaraq, süd istehsalı həcminin pik dövrləri olan
mövsümlərdə, yəni südün qiyməti aşağı düşən dövrlərdə təbii süd xammalına görə birbaşa və ya
dolayı subsidiyanın verilməsi mexanizminin də yaradılmasına ehtiyac var.
NƏTİCƏ VƏ TƏKLİF
Aparılan təhlil və qiymətləndirilmələrin nəticəsi olaraq, ölkədə südçülük sahəsinin dayanıqlı
inkişafının təmin edilməsi məqsədilə, təbii süd xammalı istehsalının və süd emalı sənayesinin
inkişafının stimullaşdırılması istiqamətində aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi təklif olunur:
Süd məhsullarının keyfiyyət təhrifinə görə yerli təbii süd xammalı istehsalçıları üçün
yaranan ədalətsiz bazar rəqabətinin aradan qaldırılması.
Bu məqsədlə, süd məhsulları istehsalında süd yağı komponentinin digər əvəzedicilərlə
əvəzlənməsi zamanı məhsulun markalanması, pərakəndə satış proseduru və şərtlərinin
istehlakçıların hüquqlarının daha dəqiq qorunması prizmasından yenidən işlənərək təqdim
edilməsinə ehtiyac var. Bu, bilavasitə süd məhsullarının markalanması və pərakəndə (rəfdə) satışı
üzrə texniki reqlamentlərin qəbul edilməsi, maarifləndirici çarxların hazırlanması, nəzarət
tədbirlərinin artırılması ilə həyata keçirilə bilər. Həmçinin təbii süd xammalı ilə digər əvəzediciləri
əsasında istehsal olunan süd məhsulları barədə istehlakçıların məlumatlılığının kütləvi
informasiyalar vasitəsilə və digər üsullarla artırılması da zəruri məsələlərdəndir.
Ölkədə süd emalı sənayesinin istehsal gücünün artırılması və rəqabətqabiliyyətliliyinin
yüksəldilməsi üçün təşviq tədbirlərinin görülməsi.
55
Aqrar sahədə elmi araşdırmalar – Buraxılış: 2/ (№6)
Scientific research in agrarian sector – Volume: 2/ (№6)
Bu məqsədlə, ilk növbədə, müvafiq vergi güzəştinin verilməsi, yəni təbii süd xammalı
istehsalına görə fermanın ƏDV-dən azad olunması ilə bərabər, emal və satış zənciri boyunca da
maya dəyərində təbii süd xammalının payının nəzərə alınması və ƏDV-dən azad olunması
siyasətinin tətbiq olunması təklif edilir. Eyni zamanda mövcud investisiya təşviqi və güzəştli
kreditlərin verilməsi alətləri vasitəsilə yeni emal müəssisələrinin qurulmasının
stimullaşdırılmasına ehtiyac var.
Süd emalı müəssisələrinin stabil həcmdə və standart keyfiyyətdə təbii süd xammalı ilə
təminatının yüksəldilməsi üçün intensiv heyvandarlığın genişləndirilməsi.
Bu məqsədlə, orta ölçülü ( başlıq) ənənəvi iribuynuzlu heyvandarlıq fermalarının
bazasında başlıq südlük heyvanlara malik olan intensiv heyvandarlıq fermalarının
yaradılmasının təşviq edilməsinə ehtiyac var. İntensiv iribuynuzlu heyvandarlıq fermaların
qurulması üçün tələb olunan xərclərin 40%-i həcmində kreditə görə faizlərin tamamilə dövlət
tərəfindən subsidiyalaşdırılması və ferma tikintisi xərclərinin 40%-i qədər isə subsidiyanın
verilməsi mexanizminin tətbiq olunması təklif edilir.
Süd istehsalı həcminin pik dövrləri olan mövsümlərdə qiymət tənzimlənməsi
mexanizminin yaradılması
Dünya təcrübəsi nəzərə alınaraq, süd istehsalı həcminin pik dövrləri olan mövsümlərdə, yəni
südün qiyməti aşağı düşən dövrlərdə təbii süd xammalının fermadan satış qiymətinin stabilliyinin
təmin olunması üçün aşağıda qeyd olunan iki mexanizmdən biri və ya hər ikisi tətbiq oluna bilər:
i) fermadan ucuz qiymətə satılan süd xammalına görə birbaşa subsidiyanın (məsələn, fermalara
südün satış qiymətində yaranan aşağı fərqə görə ödənişin) verilməsi; ii) yaxud da dolayı
subsidiyanın (məsələn, südün aşağı qiymətə olan dövrlərində də emal müəssisələrinin fermalardan
stabil qiymətə görə tədarük edərək istehsal olunan quru südə görə ödənişin) verilməsi
mexanizminin yaradılması.
ƏDƏBİYYAT
1. “Azərbaycanın kənd təsərrüfatı”, Statistik məcmuə, Bakı
2.“Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələri”, Statistik məcmuə, Bakı
funduszeue.infoərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi funduszeue.info
4.Kənd Təsərrüfatı Məhsullarının Qiymət Məlumat Bazası funduszeue.info
funduszeue.info://funduszeue.info?section=latte_world (Italian Dairy Economic Consulting firm)
funduszeue.info EU dairy sector: Main features, challenges and prospects
funduszeue.info()_
funduszeue.info
funduszeue.info Protection Program for Dairy funduszeue.info
MPP/index
funduszeue.infoационная справка «Молочная отрасль России: текущее состояние и перспективы
развития» funduszeue.info
funduszeue.infoərbaycanda iribuynuzlu heyvandarlığa dair arayış,
funduszeue.info#azerbaycanda-iribuynuzlu-heyvapdf//1
AZERBAIJAN
Ph.D., PhD student, funduszeue.infozade
Institute for Scientific Research on Economic Reforms
SUMMARY
In accordance with modern challenges, increasing the production of meat and dairy
products by increasing the productivity potential through the development of the livestock sector
based on the intensive farm model in our country has been defined as the primary objective of
the state policy in this field. In this article, the issues of expanding the activities of intensive
dairy farms, developing the milk processing industry, quality control in this area, protection of
consumer rights and further improvement of the tax regulation system have been analyzed in
terms of the sustainable development of the dairy sector in the country.
Key words: raw milk, milk fat substitutes, milk processing, dairy products, intensive
farming, tax regulation, subsidy.
РЕЗЮМЕ
Ни для кого не является откровением, что Кавказ, в силу этнического и религиозного многообразия своего населения, является довольно-таки сложной территорий в плане создания единого информационного пространсва, которое является одним из неоспоримых позитивных достижений глобальной эпохи, обеспечивающих информационное взаимодействие организаций и граждан, а также удовлетворение их информационных потребностей. Учитывая поляризацию в регионе, когда, сохраняя нормальные отношения с Россиией, Азербайждан более тяготеет к Турции, Грузия, несмотря на формальные попытки улучшения взаимоотношений с северным соседом, привержена идее вступления в Евросоюз и НАТО, а Армения, по словам главы аналитического бюро «Alte et Certe» Андрея Епифанцева, ведет комплементарную политику, пытаясь угодить и России, и Западу, а «в нашем полярном мире, который поляризуется все больше, достичь этого невозможно» . Таким образом, на сегодняшний день для Закавказья практически не осталось тем, освещая которые средства массовой информации могли бы способствовать восстановлению диалога и постепенному снятию напряжения между соседними народами. Поэтому, тема нового глобального проекта, способного свести воедино экономические интересы закавказских государств, могла бы консолидировать информационную политику средств массовой информации закавказских государств, способствовать зарождению единого информационного пространства региона и таким образом стать шагом если не к восстановлению нормальных отношений, то, по крайней мере, к началу кооперации между вовлеченными в этот проект структурами. «Решение по конфликтным ситуациям не будет найдено до тех пор, пока мы не будем воспринимать регион как единое экономическое пространство. То, что происходит в данном регионе, сразу отражается на соседях» , - сказал бывший министр иностранных дел Грузии funduszeue.infoришвили в одном из интервью и подчеркнул, что установление региональных структурных рамок позволит обеспечить стабильность и снизить риски.
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası