Van Şivesi Sözleri

Merhaba. Bugün nasılsınız? Bir süredir bir Vanlı olarak memleketim hakkında yazı yazmayı düşünüyordum. Zira Van hem atamaların çok olduğu hem çevre illerden göç alan ayrıca özellikle yaz aylarında bolca turistin geldiği bir şehir. Madem memleketimi anlatıyorum eğlenceli kısımdan başlamak istedim :)

Van şivesi Erzurum, Elazığ şivesine çok benziyor. Hatta bunun için "Erzurumda dadaşlar Elazığda gakkoşlar Vanda gardaşlar" denir. Ayrıca Azeri Türkçesinide andırır. 

Bilmeniz gereken diğer bir nokta bu şiveyi genellikle yerliler kullanır. Vanda önünüze gelene anlamını sormayın bazıları bilmez bile. Birde yerli ile Acem şivesi farklıdır. Bu kelimelerin dışında geliyoruz gidiyoruz gibi kelimeleri geliyik - gidiyik olarak söylüyoruz. Ben aklıma gelenleri tek tek yazacağım. 

Eze: Babaanne- Erciş ilçesinde teyze için kullanılır. 

Bibi: Hala

Aba: Anneye söylenir. - Abla anlamına da gelir-

Bahtevar: Bu kelimenin "bahtı var" tümcesinden türediğini düşünüyorum. Zira şanslı ve hoş durumda olanlar için söylenir 

Evşenik: aynı şekilde "evi şenlik" tümcesinden türemiş olduğunu düşünüyorum. Ancak kinayeli bir sözcüktür. Her zaman her durumda gülenlere söyleniyor. Örnek verecek olursak "bizim halimize bak, onun keyfine bak evşenik" 

Sefali: sefa sahibi olan anlamına gelir. 

Cırık-Cırılmış: Yırtık - Yırtılmış. Ancak sadece nesnelere değil çok bağıran ve sesli ağlayanlara da kullanılır. Örnek ; "Sen niye ele cırılisan bir sus " 

Demeli - demişli: Daha önce bilinen bir konu için kullanılır. Bir nevi atıf denilebilir. Örnek ; "Doktor demeli nar kalbe iyi geli" 

Pişik: Kedi 

Teş: Demirden yapılan bir tür leğen. 

Sini: Tepsi 

Guşkana: Tencere 

Çömçe: Kepçe 

Şor: Tuzlu 

Zehre: Aslen zahire kelimesidir. Saklanan tahıla denir. 

Taptapa: Tandırda yapılan kalın açık ekmek 

Den-buğda: Buğday 

Çedene: hint keneviri 

Kavurga: sütlü buğday ile çedenenin kavrulmasıyla yapılan bir yemiş türü. 

Şıpana: Eşik 

Zukkumun dibi: zıkkımın dibi

Erbet: Çirkin 

Hatırladıkça ekleyeceğim bir liste oldu. Sizlerinde bildiği - duyduğu kelimeler varsa sorabilirsiniz. Birde aşağıya bizim şiveyi çok iyi yansıtan komik bir video koyuyorum. Ayrıca kültürden örneklerde bulabilirsiniz. Ben oyuncuyu neneme çok benzetiyorum. Gerçi kendisi kızıyor :) Sağlıcakla kalın 

Lehçe/Diyalekt: Bir ana dilin tarihî, siyasî, sosyal, kültürel ve bölgesel sebeplerden dolayı ses, yapı ve söz dizimi özellikleriyle ayrılan koludur.[1] Başka bir ifade ile lehçe; kendi kelime dağarcığı ve grameri olan sözel bir iletişim sistemidir. Lehçeleri aynı topraklarda değil de farklı coğrafyalarda görmek mümkündür. Örneğin Türkçenin Çuvaşça ve Yakutça lehçeleri vardır. Yakutlar, Sibirya'da yaşarlar, Şamanist ve Ortodoks’turlar. Çuvaşlar ise Volga'nın iki kolunun kesiştiği bölgededirler ve Ortodoks dinindedirler. Keza Türkiye Türkçesi, Azerice, Kırgızca, Özbekçe, Türkmence, Tatarca, Uygurca vs diller Türkçe dil ailesinin lehçeleridir.

Şive: Konuşma şekli, aksan olarak da adlandırılabileceği gibi daha ziyade bir dilin bölgesel söyleniş tarzıdır. Keza bir ana dilin içinden çıkmış, tarihte ondan ayrılmış kollarına da bir kısım dilbilimci şive demektedir. Örneğin, Kıpçak şivesi gibi.[2] Şiveler, milletlerin boylarınca kullanılan biçimleridir. Şivelerde dilde ses ve şekil farklılıkları görülür. Şive lehçe gibi dilde aşırı farklılıklar oluşturmaz. Farklı şivelerle söylenmiş sözler anlaşılması yönünden lehçeye göre daha kolaydır. Şivenin sebepleri ise fonetik ve morfolojik, folklorik farklılıklardır.

KÜRTÇENİN LEHÇELERİ

1- Kurmancî (Yukarı Kurmancî); Coğrafik açıdan ve konuşma alanı olarak beş lehçe içinde en geniş alana ve Kürtçenin en yaygın lehçesi olma unvanına sahiptir.[3] Yaklaşık milyon kişi tarafından Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan'da konuşulmaktadır. 'lu yıllardan itibaren Kurmancî lehçesi Kürt-Latin alfabesi ile yazılmakta ve şu anda dil genişletme sürecini yaşamaktadır. Ayrıca Cizre’deki Botanî şivesini standart lehçe yapma yönünde çabalar vardır. Bu şive, Celadet Bedirxan tarafından 'lerde Kürt grameri üzerine yazılan kitap için temel olarak alınmıştır. Arapça kökenli sözcükler öbür şivelerin ve lehçelerin öz Kürtçe karşılıklarıyla değiştirilmeye de gayret ediliyor.[4] Türkiye’de bu lehçe için ağırlıklı olarak Kurmancî denir. Zazalar ise, Kırdaski/Kırdaşki derken, Irak’ta Behdînî, İran’da ise Şikakî denilmektedir.

Kurmancî Lehçesinin Başlıca Şiveleri:

a- Serhedî: Kafkas Kürdistan'ından başlayarak güneydeki Şikak bölgesine kadar, Kars, Ağrı, Erzurum, Muş ve Van yöresinde konuşulur.

b- Şikakî: Urmiye gölü, Gewer (Yüksekova), Elbak (Başkale) ve Şemzînan (Şemdinli)-Navşar yöresinde konuşulur.

c- Hekarî: Şırnak’ın güneyinden başlayıp Hakkari ili sınırları içinde kalan Kürtler tarafından konuşulur.

d- Botanî: Zaxo´nun kuzeyinden başlayarak Suriye Türkiye sınırlarının kesiştiği alandan Cizre, Şırnak ve Eruh’u içine alacak biçimde Van Gölü’nün güneyinden Bitlis, Siirt, Batman ve Mardin illerinin doğu yörelerini içine alır.

e- Bahdînî: Zaxo, Amedîye, Akrê, Zêbar yöreleri ile Duhok’ta konuşulur.

f- Sincarî: Sincar Dağı ve Şêxan yöresi Kürtlerinin konuştuğu şivedir.

g- Silîvî (Kîkî-Milî): Diyarbekır, Elazığ, Mardin yöreleri ile Fırat’ın doğu yakasında kalan kesimde konuşulur. Bunların dışında; Cudikanî, Urfî, Kocerî, Cezirî, Akrî, Surçî, Koçanî, Erzuromî, Bircandî, Elburzî, Herkî ve Berferatî gibi şiveleri de mevcuttur.

2- Soranî(Aşağı Kurmancî, Babanî): Bu lehçe İran ve Irak Kürtleri tarafından konuşulmaktadır. Soran, aslında bir coğrafik terim ve Baban Beyliği’nden dolayı da eskiden bu lehçeye Babanî deniliyordu. Soranî yazımında çoğunlukla Arap alfabesi kullanılır. Son zamanlarda ise Kürt-Latin alfabesine geçme teşebbüsleri de olmuştur. Bu lehçede yazılı kaynak nispeten çoktur. Günümüzde Soranî, Kurmancî için saf sözcük türetme kaynağı olarak görülmektedir.

Soranî LehçesininBaşlıca Şiveleri:

a- Silêmanî-Babanî: Süleymaniye, Kerkük, Kıfrî, Qeretepe, Tuz-Siwan yöreleri ile Xaneqîn’in bazı köylerinde konuşulur.

b- Mukrî: Şıno, Nexede, Mêraxe, Mîyanduaw, Sahindij, Saqiz, Bukan, Banê ve Serdeşt Kürtlerinin konuştuğu lehçedir.

c- Sineyî/ Senendejî: İran-Sine (Senendec), Bicar, Kengewer, Rewanser ile Ciwanro’nun kuzey yörelerinde konuşulur.

d-Germîyanî: Xaneqîn civarındaki bazı köylerde konuşulur. Ayrıca konuşma alanı az da olsa Erbîlî, Pişdarî, Kerkukî, Xaneqînî, Kuşnavî, Bingirdî, Garrusî, Erdelanî, Varmava ve Cafî gibi şiveler de vardır.

3- Lorî (Güney Kürtçe): Lorî, sadece İran’ın batısındaki Kürtlerce kullanılmakta olup Kurmancî ve Soranî ile birlikte Lorî jenetik Kürt dil grubunu oluşturmaktadır. Lorîceyi konuşanlar genelde Şia Kürtlerdir. Melayir, Kırmanşah, Qesrî Şirin’den başlayarak Basra’ya kadar uzanan bölgede hâkimdir.

Lorî LehçesininBaşlıca Şiveleri:

a- Xaneqînî

b- Asıl Lurî ya da Feylî

c- Kırmanşanî

d- Lekî

e- Kelhurî

f- Perewendî

g- Qulgayeyî gibi şivelerdir.

4- Goranî(Hewramî):Goranî sözcüğü aslında “deyiş” anlamında,Hewreman sözcüğü de bir coğrafik isimdir. Bağdat-Kırmanşah arasındaki dağlık bölgeden Hewraman’a doğru Paweh ve Kedule yöresi ve Musul’un doğu ve kuzeyinde yani İran ve Irak sınırlarının kesiştiği bölgelerde konuşulur.

Goranî LehçesininBaşlıca Şiveleri:

a- Hewramî: Şirwan Çayı’nın üst tarafındaki Hewraman yöresi Kürtleri konuşur.

b- Bacelanî: Zengene ve Şebek yörelerindeki Kürtler bu şiveyi konuşur. Bunlarla birlikte Gehwareyî, Kenduleyî, Bêwenîcî, Rijabî, SeyîdîveZerdeyî gibi şiveleri de yine İran-Irak sınırlarının Goranların yerleşik olduğu mıntıkada, bazı köylerde konuşulmaktadır.

5- Kırdkî (Zazakî): Dımılkî ve Kırmanckî de denilen bu lehçe, Erzincan, Sivas, Adıyaman’ın Gerger ilçesinde, Urfa’nın Siverek ilçesinde, Diyarbekır’ın Çermik, Çüngüş, Pîran (Dicle), Hani, Lice, Hazro, Kulp ve Çınar ilçelerinde, Siirt’in Baykan ilçesinde, Batman’ın Kozluk ve Sason ilçelerinde, Bitlis’in Mutki ilçesinde, Muş’un Varto ilçesinde, Erzurum’un Hınıs ve Tekman ilçelerinde, Tunceli’inin Pülümür, Nazimiye, Ovacık, Hozat ve Çemişkezek ilçelerinde, Elazığ merkez ile Maden, Palu, Karakoçan, Kovancılar, Sivrice, Alacakaya, Arıcak ilçelerinde, Bingöl merkez ile bütün ilçelerinde konuşulur. Alevi Kürt kesimi kendilerine Kırmanc, lehçelerine de Kırmanckî derken Çermik, Gerger ve Siverek’tekiler kendilerine Dımılî lehçelerine Dımılkî; Sason, Kozluk ile Mutki’dekiler kendilerini Dımbılî, lehçelerini de Dımbılkî; Diyarbakır ile Bingöl’dekiler ise kendilerini Kırd, lehçelerini de Kırdkî olarak tanımlamaktadırlar.

Dımılî/ Dımbilî ile Zaza sözcükleri aşiret isimleridir. Ziya Gökalp, Zaza isminin Türklerin Dımılîlere verdiği bir isim olduğunu söylemektedir.[5] Dolayısıyla aslında Zazaca diye bir lehçe bulunmamakta ve olsa olsa var olan Kırdkî veya diğer adıyla Dımılkî lehçesinin değiştirilmiş adıdır. Birçok dilbilimci örneğin F. Heme ve Dr. Fuad’a Zazacayı, Goranî lehçesinin bir şivesi sayarlar.

Kırdî (Zazakî) LehçesininBaşlıca Şiveleri:

a-Dersim Şivesi: Dersim-Tunceli, Erzincan, Sivas, Muş, Erzurum dolaylarında Alevi Kürtler tarafından konuşulur.

b- Dersim Dışı Şivesi: Varto hariç Dersim dışında kalan diğer Kürtler tarafından konuşulur.

6- Şêxbizeynî Kürtçesi: Şêxbizeynî Kürtleri, Kırmanşah, Kerkük, Xaneqîn ve Süleymaniye kökenlidirler. Ancak önemli bir nüfusları şu an Orta Anadolu’da yaşamaktadırlar. Şêxbizeynî Kürtleri, Çaldıran savaşından sonra Kerkük ve Süleymaniye’den Anadolu’ya gelmişlerdir. Çaldıran Savaşındaki başarılarından dolayı Anadolu vilayetleri ve Haymana yaylası kendilerine hediye olarak verilmiş, vergi ve askerlikten muaf tutulmuşlardır. Aşiret kendi içerisinde Kerkükî, Lekî, Lurî, Kelatî, Xewendî, Jirikî, Kuseyî, Silênî, Çelî ve Palanî gibi kollara ayrılırlar. Şêxbizeyîler başta Ankara’nın Haymana, Bala, Polatlı ilçeleri olmak üzere, Konya, Kayseri, Akhisar, Kırşehir, Niğde, Yozgat ve diğer doğu illerinde de yaşarlar.[6]

[1] -funduszeue.info…bedcde&kelime=lehçe

[2] - funduszeue.info =şive, --funduszeue.info?

[3] - Kurdish, Northern, Ethnologue. / Joyce Blau, Paris Kürt Enstitüsü

[4] -funduszeue.info://funduszeue.info Kurds. html

[5] - funduszeue.infozazafunduszeue.infocki?

[6]-funduszeue.info

Kaynak: Haberdiyarbakir

Van ilimizin şivesinden örnekler
Van, Anadolu'nun İran, Maveraünnehir ve Kafkas yollarının birleşim noktalarından biri olmakla çok sayıda kavmin geçişini sağlamıştır. Tarihi süreç yönünden, bölgenin kültürel yapısında Arap, Fars ve Türklerin derin izleri görülür. Türklerin özellikle Selçuklu sonrası yerleşimleri kısa zamanda Ahlat, Adilcevaz, Erciş, Gevaş ve Van'ın bayındır bir hale gelmesini sağlamış, coğrafyanın yerleşime elverişli olması önemli bir Türk nüfusunun bu havaliyi yurt tutmasına sebep olmuşfunduszeue.info, Türk dili coğrafyasında Anadolu sahasında yer almakla birlikte özellikle Azeri Türkçesinin etkisi altındadır. Bu etkiyi yapı, ses ve sözcük dağarcığı yönünden görebiliriz. Anadolunun iç kesimlerinde bilinmeyen, ancak Azeri sahasında ortaya çıkmış bir çok kelimeye Van'da funduszeue.info bir Van ağzından söz etmek mümkün değildir. Bölgenin çeşitli zamanlarda ve halen değişik sebeplerle göç alması, sosyolojik farklılaşmaların yanında dil değişimini de beraberinde getirmektedir. Van'daki nüfus hareketiyle ilgili şu birkaç sebebi zikredebiliriz.- Osmanlı-Karamanoğulları mücadelesi sonucunda Van, Karaman bölgesinden göç almıştır.- Osmanlı - Safevi hakimiyet mücadelesi sırasında bir takım Türk boyları yer değiştirmiştir.- Kuzey Azerbaycan'ın ve özellikle Karabağ'ın Ruslar tarafından işgali sebebiyle Van göç almıştır. - Güney Azerbaycan'daki çeşitli olaylar yüzünden Van göç almıştır.- Ekonomik sebeplerle Karadenizin Çaykara ve çevresinden Van'a aileler yerleştirilmiştir.- Üniversitenin faaliyete geçmesiyle şehre çok sayıda öğrenci ve öğretim görevlisi gelmiştir.- Afganistan'ın Ruslar tarafından işgal edilmesi üzerine Kırgız Türklerinin bir bölümü Van'a yerleştirilmiştir. Son olarak çok sayıda memurun çalışmak üzere Van'a gelmesi, bu bölgede tek bir dil karakterinden söz etmemizi zorlaştırıyor. Ayrıca yine sosyal, iktisadi ve tarihi şartlar sebebiyle Van merkez nüfusunu büyük ölçüde İstanbul, İzmir gibi Batı illerine taşımıştır. Bu yüzden çekirdek Van kültürü ve ağzı gün geçtikçe değişimlere maruz kalmaktadır. Basın yayın araçları ve özellikle televiyonun mahalli ağız üzerinde derin etkisi vardır. Yine üniversitenin faaliyete geçmesi, standard bir Van ağız ifadesini ortaya koymakta dilcileri müşkül durumlara sokmaktadır.
MEN = Ben
BİÇAĞ = Bıçak
***IĞ = Kayık
DARAĞ = Tarak
GELİYEM = Geliyorum
GİDİYEM = Gidiyorum
GELECAĞ = Gelecek
GEHVE = Kahve
ILAN = Yılan
ÇILPAĞ = Çıplak
BİLİYEM = Biliyorum
BİLMİYEM = Bilmiyorum
HE = Evet
YO = Hayır
YATTİ = Uyudu
EZE =Teyze
EFE = Dede,Baba
BİBİ = Hala
DINGALAFIS = Tahtıravelli
GEMET =Takat
HORTHEŞİL =Yorgun GİJİVİLLİ =Gürültü
KÜFLANKUF = Salıncak
GILBAŞ = Kel
PÜÇÜLÜK = Havuç
MAKAT = Divan
ALÇA = Erik
ALO = Kara erik
ŞIPİK = Terlik
HOŞAF = Komposto
PİŞİK = Kedi
ĞOPPAL =Baston, asa
ÇIMMEK =Yüzmek
APAR =Götür
EYVAN =Balkon
KUTİK,TULA =Köpek Yavrusu
BİZAV = İnek
KURRİK =Eşek
ÇAMUŞ =Manda
ŞORATAN =Yağmur oluğu
ASTA = Yavaş
GARİŞGA =Karınca
GARTOL = Patates
GIDDAN = Büyük
GUŞĞANE = Tencere
MIĞ = Çivi
SUFAT = Yüz
ŞOR = Tuzlu
TEŞT = Leğen
TUMAN = Kilot
ZAHAR = Belki
BAĞTAVAR = Talihli
OKİ = Mesela
BEÇARA = Zavallı
NAÇAR = Aciz
ZEHER = Zehir
ZIKKIM = Zakkum
HARA = Nere
ABA = Anne
ÇIRIĞ = Yırtık
NEHRE =Yayık
NAĞİRCİ =Çoban

LÜLEHİN = İBRİK
GARTMAĞ = KİR
DIRİNGAVAZ= DENGESİZ
ĞIRDE = KÜÇÜK
CENDEK= VÜCUT
GIRRAN = KIRAN, HASTALIK
ZEHIRMAR = YILANIN ZEHRİ
ZEHLEM GETMİŞ = NEFRET ETMEK
DIĞE= YARAMAZ ÇOCUK
MOZİGİNİ TÖKÜP= SURAT ASMAK
İÇİM GIJGIRIT= MİDEM YANIYOR (GASTRİT,REFLÜ)
HIRNEYIN ŞİŞE = NEFES ALMADA ZORLAN CİĞERLERİN ŞİŞSİN
TIRIĞE DÜŞMÜŞEM= İSHAL OLDUM
FIRTTIĞ= SÜMÜK
GILDEVER=YUVARLAK
AVTAFA=İBRİK SU KABI
CELİKAN=BÜYÜK SU KABI

geyganah - omlet,
***ıncah - kaydırak
cındır - etin yağlı bölümü,
hırheşek - döküntü,
zerzavat - ele ne desez o olur,
kambah - yıkık, virane,
golot - kısa boylu,
anzaz - huysuz , mızmız,
örgencek - yalama olma hali örneğin omuzu sürekli çıkan biri için söylenir,
bahdavarlı - bahtı açık, şanslı
necesİz keyfİz ğaliz necedır - nasılsınız, keyf haliniz nasıl?
kim diyipse zırt atıp - kim demişse yalan söylemiş
içisiz - içiyorsunuz
guşhana - tencere
çılgısız - hiçbirşeyi dert etmeyen
tıskırmış - zayıf
gısgırdan - büsbüyük
uşaklar -çocuklar
tosbağa - kaplumbağa

çömçe - kepçe
pantor - pantolon
üti - ütü
gapi - kapı
gol - kol
bacağ - bacak
gulağ - kulak
grem - krem
balığ - balık
teyip - teyp
kambağ - hane,ev

teramaş wıle menim anam menim babam -- kambağ senin başan halen bi karşılıkları yok türkçede ele teremaş diyin sabaha kadar konuşun

sen o baban başi - babanın üzerine yemin et
sele vallah - yemin et
goymuşam senin vicdanan - enin vicdanına kalmış
çığ o kuncıkten - çık o köşeden
olmiyağ - olmayalım
yalaştan - yalancıktan
görmağ istiyığ - görmek istiyoruz
gejo - manyak
pırtı - parca

Genişletmek için tıkla