Türkçe, yüklemi cümle sonunda olan bir dildir ancak vurgu amacıyla bazen yüklemin yeri değişebilir:
Hastaneyi aramadın mı hâlâ?
Cümlede vurgulanmak istenen öge yüklemin hemen önüne getirilir. Aşağıdaki cümlelerde yüklem kalın, vurgulanan öge büyük harflerle yazılmıştır:
Hasan dün BAYRAM KARTLARINI postaladı. (Nesne vurgulanmak istenmiş.)
Hasan bayram kartlarını DÜN postaladı. (Zarf tümleci vurgulanmak istenmiş.)
Dün bayram kartlarını HASAN postaladı. (Özne vurgulanmak istenmiş.)
Yüklemi sonda olan cümleye kurallı (düz) cümle, yüklemi farklı bir konumda olan cümleye devrik cümle denir. Yüklemi gizli durumda olan cümleye ise eksiltili cümle denir.
Kaynakça[değiştir
8. Sınıf C&#;mlenin &#;geleri: C&#;mlenin &#;geleri Konu Anlatımı, &#;rnek Alıştırmalar Ve Etkinlikler!
Cümlelerin oluşumları çekimli bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu bir sözcük gerekir. Bu iki unsurdan birinin özelliklerine sahip olan kelimeler, cümleyi oluşturmak için yeterli olacaktır. Cümlenin ögeleri üç temel grupta incelenmektedir.
1) Temel Ögeler
Temel ögeler, bir fikir, düşünce, dilek ya da duyguları yazı veya sözle anlatabilmek için iki ögeden oluşur. Bunlar özne ve yüklemdir. Örneğin; "Ben geldim" cümlesinde "ben" kelimesi özne "geldim" kelimesi ise yüklemdir.
Yüklem: Cümlelerdeki bir işi, yargıyı, hareketi bildiren çekim unsurudur. Yüklemler, cümlelerin temel ögesidir ve yüklem olmadan bir cümle oluşturulamaz. Örneğin; "Ben her zaman işlerimi yaparım" cümlesindeki "yararım" kelimesi bir yargı barındırdığı için yüklemdir. "Arabaların hepsi çok güzeldi" cümlesindeki "güzeldi" kelimesi bir yargıyı sonuca bağladığı için yüklemdir. "Komşu, komşunun külüne muhtaçtır" cümlesindeki "muhtaçtır" kelimesi ise ek eylemin geniş zamanı ile çekimlenerek yüklem görevini almıştır.
Cümlelerde yüklemin bulunabilmesi için herhangi bir soru cümlesi yoktur. İsimler ya da fiiller bu görevi üslenmektedir. Yüklemler sadece tek kelimeden değil aynı zamanda kelime grubundan da oluşabilir. Örneğin; "Anne, çocuğunu çok merak ediyordu" cümlesindeki "merak ediyordu" kelime grubu birleşik eylem olmasından dolayı yüklemdir.
Özne: Yüklemin bildirdiği bir fikir, düşünce, dilek ya da duygu durumunu yapan veya cümledeki olanı karşılayan ögeye denmektedir. Özneler, cümlelerin temel ögesi niteliğindedir fakat her cümlede yer almak zorunda değildir.
Özneler, fiil cümlelerinde işi yapandır. Bir cümlede "Kim ve Ne?" gibi sorular sorulduğunda özne karşımıza çıkar. Özellikle "Ne?" sorusu nesneyi bulmak için sorulmaktadır. Bu yüzden özneyi bulmak için yükleme “yapan kim, olan ne?” şeklinde soru yöneltmek daha doğru olacaktır. Örneğin; "Bugün hava çok soğuktu" cümlesine "soğuk olan ne?" diye sorduğumuzda, özne karşımıza çıkmaktadır.
Özneyi tam olarak kavrayabilmek için üç grupta inceleyebiliriz;
a) Gerçek Özne: Yargının konusu olan ya da bildirdiği yargıyı gerçekleştiren varlığın cümlelerde açıkça ifade edilmesidir. Örneğin; "Aydın bugün eve gelmedi" cümlesindeki "Aydın" ismi gerçek yani açık öznedir.
b) Gizli Özne: Cümle içerisinde kelime olarak ya da isim olarak bulunmayan, yüklemin çekiminden dolayı anlaşılan öznelerdir. Örneğin; "Bu konuyu size açıklayacağım" cümlesine "kim açıklayacak?" diye sorulduğunda "Ben" kelimesi gizli öznedir.
c) Sözde Özne: Eylemlerin kim tarafından yapıldığı belli değildir. Bu yüzden cümlelerde işten etkilenen unsur özne kabul edilir. Örneğin; "Bu sonuç çok iyi açıklanmadı" cümlenin yüklemi "açıklanmadı" kelimesidir. "Ne açıklanmadı?" diye sorulduğunda "Bu sonuç" sözde özne olarak değerlendirilir.
2) Yardımcı Ögeler
Bir cümlede yardımcı ögeler; nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve edattır.
Nesne: Cümlelerde öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir. Örneğin; "Bugün seni çok özledim" cümlesinin yüklemine "Kimi?" sorusunu yönelttiğimizde "Seni" kelimesi nesnedir. "Kardeşime kitap aldım" cümlesine "ne aldın?" sorulduğunda "kitap" kelimesi nesnedir.
a) Belirtili Nesne: "Kimi ya da neyi" sorularına cevap veren nesnelerdir.
b) “-i” belirtme hal ekini almayan ancak özneyi bulduktan sonra ortaya çıkan nesnelerdir.
Dolaylı Tümleç: Cümlelerde bulunma, yaklaşma, uzaklaşma bildiren ögedir. Yüklemi yer anlamıyla tamamlar. “-e, -de, -den” ekleriyle oluşan kelime ya da kelime gruplarıdır. Örneğin; "Ders çalışırken dönüp saate baktım" cümlesine "neye baktın?" sorusu sorulduğunda "saat" kelimesi dolaylı tümleçtir.
Zarf Tümleci: Zaman, miktar, yön, vasıta ve şart bildiren ögelerdir. Zarf tümleçleri yüklemleri tamamlar. Örneğin; "Ahmet bugün derse gelmedi" cümlesine "ne zaman?" diye sorulduğunda "Bugün" kelimesi bir zarf tümlecidir.
Edat: Yüklemin neyle ya da kimle ilgili olduğu, hangi amaçla yapıldı gibi ögelerdir. Örneğin; "Adam bu geziye arkadaşlarıyla katılmış" cümlesinde "Kiminle katılmış?" sorusu sorulduğunda "arkadaşlarıyla" kelimesi edattır.
3) Ara Söz
Herhangi bir ögenin açıklaması şeklinde cümle içerisinde yer edinen, iki virgül arasında ya da iki kısa çizgi içerisinde yer alan kelimelerdir. Bu kelimeler cümleden çıkarıldığında, cümlede herhangi bir daralma meydana gelmez. Kimi zaman bağımsız olarak da cümle içerisinde yer edinebilirler. Örneğin; "Ankara'ya, doğduğu şehre, gidiyordu" cümlesindeki "doğduğu şehre" bir ara sözdür.
Ara sözler kimi zaman ögenin açıklayıcısı olarak kullanılmayabilir. Böyle olduğunda kelime bağımsızdır ve cümle dışı unsur olarak kabul edilir. Örneğin; "O gün sabah, sen de hatırlayacaksın, birlikte parkta oturmuştuk" cümlesinde "Sen de hatırlayacak" bağımsız ve cümle dışı bir ara sözdür.