Sözde Özne Örnek
Yazı Ayrıntıları
Sözde Özne Nedir?
Cümlenin öğelerinden sözde özne nedir, hangi soru ile nasıl bulunur ve sözde özne örnekleri nelerdir gibi soruların yanıtlarını yazımızdan öğrenebilirsiniz. Cümlede işin kim tarafından yapıldığını belirten öznenin üç farklı çeşidi vardır. Bunlardan biri gerçek öznedir, ki bu cümlede işin kim tarafından yapıldığı apaçık gösterildiği zaman kullanılır. İkinci özne türü gizli öznedir, ki bu da işin kim tarafından yapıldığı aslında belli olduğu hâlde cümlede gösterilmeyen özne türüdür. Üçüncü özne türü olan sözde özneyi ise ayrıntılı olarak şöyle açıklayabiliriz:
&#;Cümlede işin kim ya da kimler tarafından yapıldığı belli olmadığında, yapılan işten etkilenen nesnenin üstlenmiş olduğu geçici görevdir.&#; tanımı, bize sözde özneyi açıklar. Dil bilgisi terimleriyle açıklayacak olursak, eğer cümle edilgen çatılı bir yapıda ise, yani cümlede işin kim tarafından yapıldığı belli değilse, o cümle içerisinde kullanılan nesne, cümlede gösterilen işi üstlenir ve sözde özne olarak adlandırılır. Şimdi bu tanımları bir örnek ile açıklamaya çalışalım:
&#;Otoparktaki araçlar temizce yıkandı.&#; cümlesinde yüklem, &#;yıkandı&#; çekimli fiilidir. Yükleme işi kimin yaptığını soralım. &#;Otoparktaki araçları kim yıkadı?&#; İşte bu soruya cevap vermemiz mümkün değildir. Çünkü araçları kimin yıkadığı cümlede gösterilmemiştir. Bu durumda soruyu şöyle değiştiriyoruz: &#;Kim / ne yıkandı?&#; İşte bu soruya &#;araçlar&#; cevabını verebiliriz. Normalde araçlar, yapılan yıkanma işinden etkilenen bir nesnedir. Fakat cümlenin gerçek öznesi olmadığı için, &#;sözde özne&#; görevini üstlenmiştir. Demek ki cümledeki sözde özne &#;otoparktaki araçlar&#; sözcük grubu olmalıdır.
Örnekler: &#; Kampanyamız dahilinde beş bin kitap toplandı.
&#; Tüm odaların temizliği yapıldı mı?
&#; Bomba olduğu düşünülen paket patlatıldı.
&#; Bütün işler yapıldı.
&#; Bozulan araba yolun kenarına çekildi.
&#; Ah kıymetimiz bir bilinse!
&#; Pamuklar el birliği ile toplandı.
&#; Atlar arabaya koşuldu.
&#; Geçen yılki KPSS&#;de kopya çekilmiş.
&#; Çiçekler sulanıyor.
&#; Büyük bir gürültü ile cam kırıldı.
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili sözcük ya da söz grupları sözde özne görevinde kullanılmıştır. Çünkü bu cümlelerin özneleri yoktur, gösterilen işlerin kim tarafından yapıldığı belli değildir. Bu nedenle nesne, sözde özne görevini üstlenmiştir.
UYARI:Bir cümlede sözde özne olması için o cümlenin mutlaka edilgen ve olması gerekmektedir. Bu nedenle isim cümlelerinde sözde özne aranmaz.
Örnek:&#;Sepette iki kilo elma vardı.&#; cümlesinin yüklemi isimdir ve bunun için bu cümlede sözde özne olması mümkün değildir.
Orkun KUTLU
Özne
Başlığın diğer anlamları için Özne (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Özne ya da fâil, bir cümledeyüklem ile bildirilen işi, eylemi ya da oluşu yerine getiren veya yüklem vasıtasıyla hakkında bilgi verilen öğe. Özne yükleme sorulan "kim" ve "ne" soruları ile tespit edilir.
- Öğrenciler yerlerine oturdular. (Kim oturdu?)
- Kitap yere düştü. (Ne düştü?)
- Manzara ne kadar da güzel. (Ne güzel?)
Eğer özne; sıfat tamlaması, isim tamlaması gibi bir sözcük grubu ise "özne öbeği" olarak adlandırılır. Aşağıdaki cümlelerde özne öbekleri kalın yazılmıştır:
- Öğleye doğru muayene odasının önü doldu. -Peyami Safa (Ne doldu?)
- Güzel sanatların en çok millî olanı şiirdir. - Mehmet Çınarlı (Ne şiirdir?)
- Köşklerin camlarına çarparak, çamların tepelerinden aşarak kızgın bir kartal mehâbetiyle dağların sırtlarından uçan bu sesten ürken bir küme güvercin, karşıki çamlıktan havalandı. -Ahmet Hikmet Müftüoğlu (Ne havalandı?)
Bazen -özellikle sanatsal amaçlarla- özne öbeği arasına başka öğeler girebilir:
- Bir kadının suya değiyor ayakları. - Orhan Veli ("bir kadının ayakları" özne öbeği)
Gerçek özne[değiştir kaynağı değiştir]
Türkçede bazen ifade zenginliğini artırmak ya da pratik amaçlarla özne belirtilmez. Öznenin varlığı yüklemin kişisinden anlaşılır. Yazılı veya sözlü olarak cümlede bulunmayan ancak varlığı yükleme sorulan "ne" ve "kim" sorularıyla tespit edilen özneye gizli özne denir. Gizli özne, dilbilgisel amaçlarla yazılı olarak belirtilmek istendiğinde genellikle parantez içinde yazılır.
- Yemeğini çabuk bitir. (Kim bitirsin?)
- (Sen) Yemeğini çabuk bitir.
- Yarın okula gidemeyeceğim. (Kim gidemeyecek?)
- (Ben) Yarın okula gidemeyeceğim.
- Üniversiteye başladı. (Kim başladı?)
- (O, Zehra, kardeşim vs.) Üniversiteye başladı.
Öznenin kimliği, yüklemdeki şahıs çekim eklerinde gizlidir:
- (O) Kitapları buraya getirsin. (3. tekil şahıs)
- (Ben) Sizinle gelemeyeceğim. (1. tekil şahıs)
Bazı zaman ve kip yapılarında yüklemin -belirli şahıslar için- şahıs eki almadığı unutulmamalıdır:
Gizli özne kullanımına Türkçede sıklıkla rastlanır ve bu durum -başka bir gerekçe olmadıkça- anlatım bozukluğu değildir.