FL ÇATISI
Fiillerin özne ve nesnelerle olan ilikilerine fiil çats denir. Fiiller bu ilikilerini çat ekleriyle salarlar. Bu ekler ayn zamanda fiilden fiil yapan eklerdir. Çünkü bu ekleri alan fiil kök ve gövdeleri yeni anlamlar kazanr.
Fiil çats fiil cümlelerinde incelenir. sim cümlelerinde çat aranmaz.
Yüklemi çekimlenmi eylem ya da eylemsi olan bir cümlenin çats incelenirken u sra izlenir.
1.Önce yüklem ve özne bulunur.
2.Öznenin gerçek özne mi; yoksa sözde özne mi olduu saptanr.
3.Yüklemin kip ve kii ekleri varsa atlr ve çatda “-in, -il, -i “ eki var m aratrlr.
funduszeue.info, edilgen, dönülü ve ite çatl eylemlerin özelliiyle cümledeki eylem ya da eylemsinin özellii karlatrlr.
A- ÖZNE-YÜKLEM LKS
Eylemler özne ve yüklemin ilikisi yönünden dörde ayrlr.
funduszeue.info çatl eylemler
funduszeue.infon çatl eylemler “–( )l, -( )n”eklerini alrlar.
3.Dönülü çatl eylemler “–( )l, -( )n”eklerini alrlar.
4.te çatl eylemler “-( ), -le” ekini alrlar.
u cümleleri inceleyelim:
funduszeue.info topu att. at-t
funduszeue.info topa atld. at-l-d
funduszeue.info oyundan atld. at-l-d
funduszeue.info hakemle tartt. at--t
funduszeue.info ÇATILI EYLEMLER: Gerçek öznesi bulunan eylemlerdir. Özne bellidir ve ii yapan gerçek varlk odur. Baka bir deyile: Gerçek öznesi olan ve gövdelerinde –( )n, -( )l, -( ) eki bulunmayan eylemlerdir.
· Önümüzdeki ay yurt dna çkacaz. (Kim çkacak? –Biz.)
· Büyüleyici bir k beni o tarafa çekti.
· Kar lapa lapa yayor.
· Çocuklar oyun sahasnn yokluundan yaknyor.
· Hasan Amca yorgunluktan hemen uyudu.
· Evin içini güzelce temizledi.
· Eski resimlere dalgn dalgn bakt.
· Örencilerin hiçbirinde kitap olmadn gördüm.
· Minareyi çalan klfn hazrlar.
· “Yine bir sofrada en akraktk.
· Gün denizlerde sönerken baktk.
· Ve çobanlar gibi ateler yaktk.”
· Hasan çocua bard.
· Ablam çantasn bahçede buldu.
· Apartman sakinleri hrsz dövdü.
· Ablam yllarca anneme bakt.
· Dünkü olay herkes gördü.
· naat bitirince uzun süre dinlendi.
UYARI: Tabiat olaylar (-l, -n eki alsalar bile) etken fiil olarak kabul edilir.
· Prl prl bir güne tepelerin ardndan dodu.
· Yine yeillendi fndk dallar.
· Atatürk milletin alnyazsn yeniden yazd.
· Hava birden kararmt.
funduszeue.infoLGEN ÇATILI EYLEMLER:
Cümlede öznesi bilinmeyen ya da bulunmayan, sözde öznesi olan fillere edilgen fiiller denir. Etken fiilin nesnesi olan öe, fiil edilgen yapldnda özne durumuna geçer ve bu özneye “sözde özne” denir.
Edilgen filler, etken fiillere “-( )l, -( )n” yapm ekleri getirilerek yaplr.
Etken Fiil Edilgen Fiil
Gitmek gidilmek
Atmak atlmak
Silmek silinmek
Okumak okunmak
Çalmak çallmak
Çkarmak çkarlmak
Görmek görülmek
Binmek binilmek
çmek içilmek
Almak alnmak
Saymak saylmak
Asmak aslmak
**Baz fiillere her iki edilgenlik eki de getirilerek katmerli edilgen fiil yaplabilir.
Beklenmek beklenilmek
Denmek denilmek
Yenmek yenilmek (ye-)
Söylenmek söylenilmek
stenmek istenilmek
**Edilgen çatl fiillerin bildirdikleri hareket, i, olu veya durumdan etkilenen varla “sözde özne” denir. Sözde özneler aslnda nesnedir. Fiiller edilgenleince, nesneler de özneleir. Böylece edilgen çatl eylemlerle kurulan cümlelerde nesne bulunmaz.
- Örenciler gösteri için salonuhazrlad. (Kim hazrlad? –Örenciler.)
- Gösteri için salon hazrland. (Hazrlanan ne? –Salon. Hazrlayan kim? –Yok.
- Çamarlar dolaba kaldrd.
- Çamarlar dolaba kaldrld.
- Bütün fotoraflar gözden geçirdi.
- Bütün fotoraflar gözden geçirildi.
- Ablamn çantas bulundu.
- Hrsz yakaland.
- Tarla satld.
- Çamarlar ykand.
- Bütün kitaplar kapland.
- Sorunlar anlalamad.
- Alveri biraz önce yapld.
- Araban teybi çalnd.
- Arabalar birer birer arand.
- Çiçekler özenle suland.
- Katlar tek tek okundu.
- Tala terlikler sralanmt.
- Bulaklar biraz önce ykand.
- Çocuk için bir kazak örüldü.
- Geçen ylki vergiler bu yl topland.
- Grev günü çöpler sokaa dökülmü.
- Semtimize bu yl yeni parklar yaplyor.
- Bahçedeki aaçlar iki ayda bir suland.
- Hrszlar her gün birer ikier yakalanyor.
- Bütün bilgiler gözden geçirildi.
- Bütün bu iler halledildi efendim.
- Bu akam aabeyime kz baklacak.
- Maç için bütün hazrlklar tamamland.
- Komu köyden biçerdöver getirildi.
- Ürünler harmana getirildi.
- Toplantdan önce herkes teker teker arand.
- Bütün odalar yeniden temizlendi.
- Dünkü maçta olunun kolu krlm.
- Bu ii halletmek için siz görevlendirildiniz.
- Müze geçen hafta hizmete açld.
- Ders program az önce datld.
- Eyalarn çou dün gönderildi.
- Ona, yarmaya katlmayaca söylenmi.
- Avludaki odunlarn hepsi krld.
- Bu i için bakanlktan para ayrld.
- “Dadalolu, yarn kavga kurulur,
- Öter tüfek davlumbazlar vurulur
- Nice koç yiitler yere serilir,
- Ölen ölür kalan salar bizimdir. (”Dadalolu)
- Dertler anlatld, gülündü, aland.
UYARI: Edilgen ve dönülü fiiller “-l, -n” yapm eklerini aldklarndan birbiriyle kartrlabilir. Böyle durumlarda fiil “bakas tarafndan” anlamn tayorsa; edilgen, “kendi kendine” anlamn tayorsa dönülüdür.
Okul binas süslendi. (Okul binas bakalar tarafndan süslendi.→edilgen)
Damat, iyice süslendi. (Damat, kendi kendine süslendi. →dönülü)
1.Aadaki cümlelerden hangisinin yüklemindeki “-n” yapm ekinin ilevi dierlerinden farkldr?
A) Önce duvardaki eski boyalar kaznd.
B) Kurumaya yüz tutan çiçekler iyice suland.
C) Belindeki ar nedeniyle iki gündür kvranyor.
D) Çitin demirleri çok iyi boyanmalyd.
( ÖO)
funduszeue.info cümlenin yüklemi edilgen çatldr?
A) Bahçedeki aaçlar iki ayda bir suland.
B) Bütün gün evin etrafnda doland.
C) Çocuklar soba yannca snd.
D)naat bitince uzun süre dinlendi.
(FL/AÖL)
TE FLLER:
Bu fiillerin bildirdikleri iin birden fazla kii tarafndan yaplabilmesi gerekir. Eylemin birlikte veya karlkl yaplmas söz konusudur. Fiil tabanlarna –(i) eki getirilir. (Baz fiillerde –i ekinin isimden fiil yapan –le ekiyle –le+ biçiminde kalplam halde bulunduunu görürüz.) te fiiller genellikle nesne almazlar.
te fiiller iin yaplna göre iki grupta incelenir.
a) Karlkl yaplma bildirir:Yüklem durumundaki fiilin anlamnda öznelerin, ii birbirlerine kar yaptklar görülür.
Karlanca selamlardk.
Hasretle kucaklatk.
Onunla dün yolda görütük.
Ortadaki elmalar paylatlar.
Bu yazarla yllarca yazm.
Boksörler çok yaman dövütüler.(dönülüdür de)
Çocuklar maçn banda tokalatlar.
Yarn bulumak üzere sözletiler.
Yolcular biraz dertletiler.
Kavga eden arkadam benimle bart.
Onunla geçen gün tantk.
Konumaclar uzun süre attlar.
Eitimin önemini tarttk.
Ülke sorunlarn iyice tarttk.(nesne alm)
Mahalle kahvesinde bulutular.
Basn mensuplaryla taraftarlar gene fena halde kaptlar.
Güreçiler son karlamalarnda iyi güretiler.
Çocuklar kendi aralarnda akalatlar.
Bakmak, savamak, sözlemek, didimek
b) Birlikte yaplma bildirir: Bunlarda özneler ii birbirlerine kar deil hep birlikte yaparlar. Yani kardan bir hareketin olduu görülmez.
Otobüsteki yolcular gülütü.
Bahçedeki kular uçutu.
Çocuklar saa sola kaçt.
Çocuklar akama kadar koutular.
Herkes yemein bana üütü.
Kuzular otlarn arasndan meleiyor.
Aaçtaki kular ötütüler.
Bir parça ekmei bölütüler.
Sabaha kadar bo yere alatlar.
Beklemek, gülümek, kaçmak, smak, dolumak, alamak
c) Aamallk anlatan eylemler: Baz kaynaklarda “nitelikte itelik” adyla ite snfna alnan, olu bildiren fiiller de vardr. Ancak bunlarda herhangi bir i bildirme olmadndan “ite” mantna pek uygunluk görülmez. Aamallk anlatan ite görünülü eylemler olarak adlandrlrlar.
Gel-i-mi, iyi-le+-ti, usta-la+-yor, güzel-le+-ti, yat--t, zengin-le+ti, bronz-la+-t
Tala-, esmerle-, kalnla-,
Elleri çalmaktan nasrlam.
Görmeyeli bir hayli güzellemi.
Pantolonu yerde oturmaktan krm.
**“Okula bu sabah birlikte gittiler.”cümlesinde yüklem birlikte yaplma bildirir, ancak biz buna ite diyemeyiz. Çünkü ite fiiller mutlaka “--“ ile bitmelidir.
***Yapca “--“ ile biten her fiil de ite deildir. Örnein;
“Adam genç yanda dünyay dolat.”, “Otobüse yetitim.” cümlelerinde yüklem karlkl ya da birlikte yaplma anlam vermemektedir.
DÖNÜLÜ FLLER:
Öznenin hem ii yapt hem de yapt iten etkilendii fiillerdir. Dönülü fiiller etkendir. Yani özneleri gerçek öznedir. Fiil tabanlarna “–l, -n” eki getirilir. sim soylu kelimelere ” –len” eki getirilerek de oluturulur.
- Akam için hazrlanyoruz.
- Yal adam bir kenara büzüldü.
- Düman askerleri dan arkasna çekildi.
- Örenciler karmza dizildi.
- Çocuun annesi dövündü.
- Teyzemler, bu mahalleden tandlar.
- Asker yedi koldan cepheye atld.
- Aynann karsnda saatlerce tarand.
- Banyodan çknca güzelce tarand.
- Öretmen bu davrana çok sinirlendi.
- Yine snavda birinci olmasyla övünmü.
- Kadn olunun ölümüne çok üzülmü.
- Adam bundan sonra ne yapabileceini düünmü.
- Aaçlar birdenbire yaland.
- Avukat Hanm yarnki davaya hazrland.
- Tatilden döndükten sonra derileri soyuldu.
- Çocuk uyannca uzun uzun gerindi.
- Kadn, yorgunluktan duvara yasland.
- Öretmen de oyunumuza katld.
- Müdür Bey, koltua iyice yasland.
- Koca bina, gece yars anszn ykld.
- Olay duyunca gözleri suland.
- Adam renkli bir havluyla kuruland.
- Snavda birinci olmasyla övünüyordu.
- Yorgun olduu için bugün geç uyand.
- Hava souyunca ala sarnd.
- Abla, kardeine kznca odasna kapand.
- Konumacnn sözlerinden bütün çocuklar etkilendi.
- Böyle bir soruyla karlanca sanatç çok bozuldu.
- Konuma izni verilmeyince örenci çok üzüldü.
UYARI: Fiilleri çat yönünden incelerken eklerine bakarak (-l, -n) hemen karar vermemek gerekir. Çünkü ayn ekler farkl türde çat oluturabilir. Fiillerin cümledeki anlamlar önemlidir.
Bu hal itina ile doku-n-mu. (Edilgen)
Eliyle çiçee dokun-mu. (Etken)
Ayrlrken alatlar. (te)
Caddeler bayram için süslendi. (Edilgen)
Ablam düün için süslendi. (Dönülü)
UYARI:Edilgen fiillerde “bakas tarafndan yaplma”, dönülü fiillerde ise “kendi kendine yaplma” anlam vardr.
Çocuk ykand. (Çocuk bir bakas tarafndan ykanmsa edilgen eylem)
Çocuk ykand. (Çocuk kendi kendine ykanmsa dönülü eylem)
Ahmet, i dönüünde ykand. (dönülü)
Evin bütün hallar ve kilimleri ykand. (edilgen)
Adam gelip karma dikildi. (dönülü)
Çevreye binlerce aaç dikildi. (edilgen)
Kimi dönülü fiillerde ise kiinin içinde bulunduu psikolojik durumu ifade edilir.
Duyduu habere çok sevindi.
Bu ie gerçekten çok üzüldüm.
Snav baarnca çok sevindim.
UYARI: Fiilin dönülü mü, edilgen mi olduunu tayin eden asl faktör öznedir. Eylemlerdeki dönülülük özneyi ayn zamanda örtülü olarak nesne durumuna sokar.
“Yanmdaki adam durmadan kendisini kayordu.
“Yanmdaki adam durmadan ka-n--yordu.”
Yukardaki örnekte görüldüü gibi nesnenin yerini “-n” eki tutmaktadr. Öyleyse dönülü fiillerde nesne de yoktur dolaysyla GEÇSZDRLER.
Dönülülük eki:-l (-l, -il, -ul, -ül)
Daa çkarken hepimiz çok yorulduk.
ki gün süren dev dalgalardan sonra deniz duruldu.
Kendisinin çarlmamasna üzüldü.
Dönülülük eki: -n (-n, -in, -un, -ün)
Sözlerimden bir hayli alnd.
Snav baarnca çok sevindim.
Bu sabah erkenden giyindim.
Gelirken müdüre göründüm.
Geçen yl Hasan Bey einden boand.
Ahmet Bey uyumak için hemen soyundu.
Adam, dümemek için pencereye tutundu.
Yal kadn akama kadar dövündü.
Bamszlk isteyen halk ayakland.
Dönülülük eki: - (-, -i, -u, -ü)
Genç kadn küpelerini, kolyelerini takt, taktrd.
Ksa bir süre sonra halkta yanl bir kan olutu.
Ahmet Bey bu kez de politikac olmaya kalkt.
Çok çaltm, ama sonunda isteklerime eritim.
Küçük çocuk tam bir dövüçü gibi yetiti.
Dün akama kadar kouturdum.
Yal adam, olunu görünce, genç delikanlya dönütü.
**Kimi zaman dönülü adllar kullanlarak dönülü eylem, etken eylem durumuna getirilir. Ancak bu durum bütün dönülü eylemler için geçerli deildir.
Kendinizi çok övmeyiniz. — Çok övünmeyiniz.
Kendinizi çok yormaynz – Çok yorulmaynz.
Kendinizi iyi ykaynz. – yi ykannz.
NESNESNE GÖRE FLLER (NESNE YÜKLEM LKS)
Nesne alp almadklarna göre fiiller ikiye ayrlr.
funduszeue.infoçili fiiller,
funduszeue.infoçisiz fiiller.
funduszeue.infoÇL FLLER:Nesne ile kullanlmalar gereken fiillere geçili fiiller denir. Nesneler ismin yaln ya da “i” halinde bulunur, fiilleri geçili yapar.
*Fiilin geçili mi geçisiz mi olduunu anlamak için yükleme “neyi?, kimi?”sorular yöneltilir. Cevap veriyorsa geçili, cevap vermiyorsa geçisizdir.
*Eylemin önüne “onu” sözcüünü koyduumuzda uygun düüyorsa geçili, uygun dümüyorsa geçisizdir.
Borcumuzu ödedik. Neyi ödedik? –Borcumuzu.
Seni seviyorum. Kimi seviyorum? –Seni.
Yeil bir manto giymiti.
Seni çok üzdük galiba.
Futbolu geçen yl brakt.
Dünyann bütün çiçeklerini getirin buraya.
Ufuk, bu programda iir okuyor.
Pazardan elma ve portakal aldm.
Kitabm geçen yl Can Yaynlar yaymlad.
Yüzünü uzun uzun inceledi.
Küçük el çantasn çkard
Eldivenleri çkarp yanna koydu.
Bu saatten sonra artk beni aramaz.
Su akaca yolu kendi bulur.
Öretmen Ahmet’i yanna çard.
Ate dütüü yeri yakar.
Bütün gerçekleri sen saptrdn.
Yanl sokaa girince yolumuzu kaybettik.
Kendi payna düenleri ayrd.
Kapy onun yüzüne kapatt.
Arlarndan bütün gece inledi.
Uyar: Eylemi nesne alabildii halde nesnesi söylenmemi cümleler de vardr.
Ona ben de sormutum.
Çok güzel anlattk.
Sabahtan beri bekliyoruz.
Az sonra dar çknca alrsn.
Dikkatli bakmaynca fark edemezsiniz.
Arkadam sinemada bekliyordu.
Uyar: Yüklemi deyimden oluan cümlelerde dikkatli olmak gerekir.
Öretmen ders notlarna göz att. (Sadece “att” deil, “göz att” eylemi incelenmelidir.
06/ funduszeue.infoÇSZ FLLER:Nesne alamayan eylemlerdir. Geçisiz eylemler “neyi?” ya da “kimi?” sorularna cevap veremez.
Gülmek → Neyi? (yant yok)
→ Kimi? (yant yok)
Alamak → Neyi? (yant yok)
→ Kimi? (yant yok)
Atletler büyük bir hzla kouyorlard.
Güne ufuktan imdi doar.
Bahçelerde güller açard.
Köedeki masaya oturdu.
Onlara bakarak gülüyorduk.
Çocuklara yarn maça gidecekler.
bulunca çok sevindi.
Buradan hiçbir otobüs geçmez.
Metro için yollar kazlyor.
Kadn, alayan çocua bard.
Öleden sonra buluacaz.
Çarnn ortasnda duruyorum.
Krmz bir ay yapraklara sürünerek yükseliyordu.
Beyolu’nda oturuyordu.
Kargalar aaçlara düüyorlard.
Çocuklar snfta kahkahalarla güldüler.
Gülten annesinin ölümüne aylarca alad.
Bu sabah erkenden ie gittim.
stanbul’dan Ankara’ya alt saatte geldik.
Sonunda sava bitti ve iki ülke birbiriyle bart.
Horoz ötse de ötmese de güne doar.
Okulu bitirince köyüne dönecekmi.
Aada baz geçisiz fiiller verilmitir:
Uçmak, komak, sçramak, kalkmak, oturmak, yürümek, azalmak, inmek, gülmek, korkmak, uzanmak, yatmak, esnemek
GEÇL VE GEÇSZ EYLEMLER
Çocuklar önümden geçti. (geçisiz)
Araba bisikleti geçti. (geçili)
Çiftçi tarlay sürdü. (geçili)
Yolculuk iki gün sürdü. (geçisiz)
Dün bahçede gezdim. (geçisiz)
Dün bahçeyi gezdim. (geçili)
GEÇL FLLERN GEÇLLK DERECELERNN ARTIRILMASI
ETTRGEN FLLER:
Geçili fiiller de, geçisiz fiilleri geçili yapan eklerle bir kat daha geçili yaplabilir.
Ettirgen fiiller hareketin, iin, oluun özne tarafndan deil, öznenin etkisiyle bakalar tarafndan yapldn bildirirler.
Geçili fiilleri kök ya da gövdelerine “-t,-dir” eklerinden biri getirilerek ettirgen fiilyaplr.“-dir”eki getirildii zaman geçililik derecesi bir kat artar. kinci ek “-t” getirilirse, geçililik derecesi ikinci defa bir kat daha artar.
Geçili Fiil Ettirgen Fiil
Doldurmak doldurtmak
Çkarmak çkartmak
Koymak koydurmak—koydurtmak
Almak aldrmak — aldrtmak
çmek içtirmek — içtirtmek
Açmak açtrmak— açtrtmak
Kesmek kestirmek — kestirtmek
Ezmek ezdirmek — ezdirtmek
Atmak attrmak — attrtmak
Basmak bastrmak— bastrtmak
*Avukat belgeleri imzalad.
*Avukat belgeleri imzalatt.
*Arsaya bir villa yaptrd.
*Çocua mamasn yedirdi. (yeme iini kendisi gerçekletirmemitir)
Polisler örencilere kapy açtlar. (geçili)
Polisler örencilere kapy açtrdlar. (ettirgen)
Polisler örencilere kapy açtrttlar. (ettirgen)
Aadaki uyarlar size yazdrsnlar.
Çocuklarn ellerindekileri yere koydurun.
Çuvallar depoya tatt.
Genç bir çocua odunlar krdrttk.
Çamarlar arkadalar ykatmlar.
Ben hakkm kimseye yedirtmem.
Bebee ilaçlar kakla içirdiler.
UYARI: Ettirgen fiillerle oldurgan fiilleri birbirinden ayrmann yolu udur: -r, -t, -dir ekleri fiilden çkarldnda geriye geçili bir fiil kalyorsa fiilimiz ettirgen, geçisiz bir fiil kalyorsa fiilimiz oldurgandr.
Dinle(t)mek—dinlemek (geçili/ ettirgen)
Bk(tr)mak—bkmak (geçisiz/ oldurgan)
UYARI: Oldurgan yaplm fiiller –t, -dir eklerinden birini daha alarak ettirgen hale getirilebilir.
Dolmak (geçisiz)
Dol(dur)mak (oldurgan)
Dol(dur)(t)mak (ettirgen)
FLLERDE ÇATI DEKL
Geçisiz fiiller, kök ve gövdelerine çeitli ekler alarak geçili olabilirler. Böylece fiilin nesne almas salanm olur.
Geçisizken “-( )r, -t, -dir çat deitirme eklerinden birini alarak geçililik kazanm eylemlerdir.
Birbiri ardnca bir sra kapal araba durdu. (Neyi durdu? Cevap vermiyor)
Birbiri ardnca bir sra kapal arabay durdurdu. (Neyi durdurdu? – Cevap veriyor)
Geçisiz fiillerin kök veya gövdelerine “-( )r, -t, -dir” yapm eklerinden biri getirilirse fiil geçili olur. Oldurganlk ekleri, geldikleri hecenin sesli ya da son sessiz harfine göre eklenir.
*Gök gürültüsüyle arabaya koulu atlar ürktü.
Elindeki son frsat kaçrd.
Böyle giderse otobüsü kaçracaz.
Babam gece yars uyandrdlar.
Küçücük çocuk herkesi susturdu.
Adam onlar iki saat koturdu.
Köylü kzlar ellerindeki kovalar doldurdular.