Bir Tutam Keçe

by Tedqiqler jurnali

ÀǐÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌːРÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ FÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ АЗЯРБАЙЪАН ШИФАЩИ ХАЛГ ЯДЯБИЙЙАТЫНА ДАИР ТЯДГИГЛЯР XXIX Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Ôîëêëîð Èíñòèòóòó Åëìè Øóðàñûíûí ãÿðàðû èëÿ мяъмуянин бу ъилди «Короьлу» дастанына щяср îëóíóð. ÁÀÊÛ – PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 2 Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Ôîëêëîð Èíñòèòóòó Åëìè Øóðàñûíûí 25 ôåâðàë úè èë òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ ÷àï îëóíóð. ЕЛМИ РЕДАКТОРУ: ЩЦСЕЙН ИСМАЙЫЛОВ ÌЯÑÓË ÐÅÄÀÊÒÎÐÓ: ßЗИЗ ßЛßКБßРЛИ Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр (ийирми доггузунъу китаб), Áàêû, “Нурлан”, , сящ. E Ãðèôëè íÿø Í © Фолклор Институту, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 3 Prof. Dr. Hüseyn İSMAYILOV “KOROĞLU”DA MƏKANİ OBRAZLAR Azərbaycan “Koroğlu”su coğrafiyasına görə böyük bir ərazini – Dağıstanı, Qərbi Azərbaycanı, Gürcüstanı, Güney və Quzey Azərbaycanı, İranı, Anadolunu və digər yaxın bölgələri əhatə edir, onomastik fondunda və təbiət motivlərində işləyir. “Koroğlu”da cərəyan edən hadisələr oğuzların tarixən yayıldığı etnik və siyasi-coğrafi məkanın konturlarını aydın şəkildə əks etdirir. Digər tərəfdən, “Koroğlu”nun yayıldığı məkan Azərbaycan aşığının türk etnik-mədəni arealında cızdığı trayektoriya haqqında informasiya verir. Epik məkan istənilən eposda tamamilə görünən və mə`nalanan, ümumi əlamətləri ilə xarakterizə olunaraq orqanik şəkildə epik sistemə qoşulan kompleksdir (1, 18). B. N. Putilovun yazdığına görə, eposda məkanın təsvirinin əsas xüsusiyyətlərindən biri onun fraqmental olmasıdır. Bu da öz növbəsində təbii olaraq, ona fasiləsiz tətbiq olunan situativlik qanununun nəticəsi kimi meydana çıxır. Məkan təsvirləri dekorativ xarakter daşıyır, şərtifdir, ekspressivdir, funksionaldır, yaradıcı subyektin simpatiya və antipatiyasından asılı olaraq dəyişə bilir. Eposda bir birinə qarşı dayanan iki dünya ilə (“özünün” və “özgənin”) üzləşirik. Eposda daimi epik fondu təşkil edən bəzi lokuslar vardır: davamlı obrazlar lokusu, işarələr lokusu, eposun məkan spesifikasını müəyyən edən tiplət-lokuslar (1, ). “Koroğlu” qollarında “hadisələrin baş verdiyi məkan dastanın fəaliyyət göstərdiyi regionla bağlıdır. Məsələn, Azərbaycan, Anadolu variantlarında belə məkan koordinatları Dərbənd, Toqat, Qars, Ərzurum, Ərzincan, Bağdad, Təbriz, Diyarbəkirdir. Ancaq mifoloji məkan olan Çənlibel yaxud Cambilin lokallaşması bütün variant və versiyalarda özünü göstərir. Burada Çənlibel digər coğrafi adlardan fərqli olaraq, konkret bir bölgə ilə bağlanmır, əksinə, hər bir dastan variantında onun koordinatları, həmin variantın aid olduğu etmik-coğrafi çevrəyə aid edilir. Belə ki, Çənlibel Anadoludan Sibirə qədər, Orta Asiyadan Balkanlara qədər, taciklərdən ermənilərə qədər müxtəlif coğrafi və etnik dəyişməyə məruz qalır” (2, 41). Təkcə Azərbaycan və Anadoluda yazıya alınan və “Koroğlu”nun Qərb versiyasını təşkil edən mətnlərdə eyni məkan obrazları ilə yanaşı, çoxsaylı fərqli məkan adlarına rastlanır. Məsələn, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 4 а) su hövzələri ilə bağlı olanlar: Türkiyə variantlarında Аzərbaycan variantlarında Nil çayı (Maraş – Arsunar ) Ceyhun (Paris nüsxəsi) Süt pınarı (Maraş) Qoşabulaq (М. H. Təhmasib və b. nəşrlərdə) Тuz gölü (Elaziz вар. ) Qazlı göl (Paris nüsxəsi) Kara pınar (Maraş) Sünbüllü pınar (İstanbul. ) Кür çayı (Xuluflu, Şirvan variantı). b) yer-yurd adları: Türkiyə variantlarında Аzərbaycan variantlarında Аğbayır (Maraş) Soğan dağı (Maraş) Göyçəbeli (Paris nüsxəsi) İrəvan (Paris nüsxəsi, А. Nəbiyev nəşri) Eğri Keçit (Ərzurum variantı) Qırx dəyirmanlar (Xuluflu nəşri) Herat (Paris nüsxəsi) Türküstan (Paris nüsxəsi) Хоrasan (Paris nüsxəsi) Хunis, Хаmis (Tiflis və Paris nüsxəsi) Tuzhisar (Elaziz) Ak taş (İstanbul, Maraş-Arsunar) Çin (Urfa variantı) Ərəbistan (М. H. Təhmasib və d. nəşrlər) Əcəmistan (Maraş variantı) İran (Paris nüsxəsi) Naxçıvan (М. H. Təhmasib və d. nəşrlər. ) Məşhəd (Paris nüsxəsi) Karaman (Elaziz v. ) Mazandaran (Tiflis nüsxəsi) Şirvan (Şirvan variantı) Mərv (Tiflis nüsxəsi) Bəhbəhan (Tiflis nüsxəsi) “Koroğlu” dastanının müxtəlif versiyalarından çıxış edərək tədqiqatçılar Koroğlunun məskəni - Çənlibel və ya Camlıbelin mənası və yrləşdiyi ərazi haqqında müxtəlif fikirlər səsləndirmişlər. “Koroğlu”nun Təbriz variantını əsas götürərək biz də bu barədə öz mülahizələrimizi bildirmək istərdik. Öncə qeyd edək ki, dastanın Təbriz variantında Koroğlunun məskəni Çamlıbel adlandırılır. Bütün məclislərdə Çamlıbel “Çardaqlı Çamlıbel”, “Çardaqlınun Çamlıbel” və ya “Çardaqlınun Çamlıbel” kimi göstərilir. “Çardaqlı” komponentinin “çar” və “dağ” sözlərindən yarandığını söyləmək üçün kifaət qədər əsas vardır. Ümumiyətlə, dastanın dil xüsusiyyətinə PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 5 uyğun olaraq, əminliklə söyləmək mümkündür ki, Təbriz variantında “çardaqlı” sözü “dörd dağlı”, “dörd tərəfi dağ olan” mənasında işlədilmişdir. Beləliklə, “Çardaqlı Çamlıbel” – dörd tərəfi dağ olan Çamlıbel, “Çardaqlınun Çamlıbeli” isə “dörd dağın Çamlıbeli” mənasında anlaşıla bilər. Ifadə etdiyi məna çalarlarına görə bir-birindən o qədər də fərqlənməyən bu deyimlərin “dörd dağın çənli beli” anlamını verdiyini söyləmək mümkündür. Və bu, dastanın ruhuna da uyğundur: əlçatmazlıq rəmzi kimi Koroğluya dumanlı, çənli dağ belinin məskən seçilməsində qeyri-adi heç nə yoxdur. Çardaqlı Çamlıbelin harada yerləşmsi barədə də mülahizə söyləmək olar. Tarixi məlumatlara görə, üsyançı Cəlalilərin ilk dəstəsi İrəvan yaxınlığındakı Kənəkir kəndində Kənəkirli Məhəmmədin başçılıq etdiyi dəstə sayılır (3, ). Digər tərəfdən, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Cəlalilərin böyük bir dəstəsi ci ildə Qərbi Azərbaycan ərazisinə adlamağa məcbr olmuşdular. Dastanda dəlilərin bazarlıq etmək üçün İrəvana getmələri və Osmanlı imperiyasının sərhədinə, o cümlədən Ərzuruma dörd ağaclıq yolun olması və s. göstərilir ki, bu faktlar Çamlıbelin Osmanlı və Səfəvi imperiyalarının sərhədinə yerləşməsindən xəbər verir. Bu mənada, Giziroğlu Mustafa bəyin durna əti istədiyini yerinə yetirmək üçün Xan Eyvazın Qazlı gölə getməsi və Həsən Paşaya əsir düşməsindən bəhs edən IV məclis daha əhəmiyyətlidir. Məclisdə Qazlı gölün Bayazitdə yerləşməsi və Həsən Paşaya aid olması qeyd olunur. Eyvaz axşam, məclisi-ali başlayandan sonra yola çıxır və gecədən bir az ötəndən sonra Koroğlu onun gəlməməsindən narahat olur. Sübh çağı isə artıq Xacə Yaqub Eyvazın tutulması xəbərini Çamlıbelə yetirir. Bu mətndən bəlli olur ki, Çamlıbellə Bayazit arasında məsafə çox yaxın olmuşdur. Deməli, Bayazitin yerinin müəyyənləşməsi Koroğlunun məkanı haqqında söz demək imkanı qazandırır. Bayazit adında bir neçə yer mçəlumdur ki, biz mətnə və tarixi qaynaqlara əsaslanaraq, üçünün üstündə dayanmağı məqsədəuyğun sayırıq. Türkiyədə Bayazit şəhəri, Qazax rayonunda Bəyazatlı kəndi və Göyçə gölü ətrafında Bayazit mahalı. Biz İrəvan xanlığının tərkibində olan və cu ildə də İrəvandan 98 km məsafədə Yeni Bayazit adı ilə yenidən bərpa olunan əraziyə üstünlük veririk. Əvvəla ona görə ki, “Qazlı göl”ü böyük göl anlamında PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 6 təsəvvür etmək lazımdır. Xalq təfəkküründə yaşayan və “Dədə Qorqud kitabı”nda adı gedən “qazılıq” ifadəsi bu kontekstdə fikrimizi izah etmək üçün əsas götürülə bilər. Fikrimizcə, “Qazlı göl” “Qazılıq gölü” nün Təbriz dialektində biçimlənmiş şəklidir. Ikincisi, Türkiyədə yerləşən Van gölünün dastandan böyük “Qazlı göl” kimi verilməsi mümkün deyil. Çünki Van adına dastanda rast gəlirik. Üçüncüsü, Bayazit şəhəri ətrafında böyük göl yoxdur. Dördüncüsü, Eyvaz dava etməyə, qız gətirməyə və s. deyil, ova gedirdi və nə qədər təhlükəli olsa da, bunun üçün şərait lazım idi. Türkiyədə yerləşən Bayazit şəhəri Osmanlı imperiyasının az nəzarət etdiyi yer olmayıb ki, Eyvaz ora təkbaşına ova getmək istəyində olsun. Fikrimizcə, dastandakı Qazlı göl Göyçə gölü, Bayazit isə Göyçə gölünün yanında yerləşən Bayazit masalıdır. Nəzərə alın ki, XVI əsrin sonu – XVII əsrin əvvəllərində bu ərazilər Osmanlı imperiyasının tərkibində olsa da, Səfəvi şahları osmanlılara bu torpaqlarda nəzarəti tam bərpa etməyə və möhkəmlənməyə imkan vermirdilər və üsyançıların geniş manevrləri üçün ən münbit məkan da məhz göyçə ətrafı sayılmalıdır. Ancaq bir faktı qeyd etmək, bizcə, çox vacibdir: Cəlalilər heç vaxt konkret məkanda məskən salaraq mübarizə aparmamış, şəraitdən asılı olaraq manevrlər etmiş və yerlərini dəyişmişlər. Yəni Osmanlı imperiyasının içərilərində ciddi döyüşlərdən geri çəkilməyə məcbur olarkən imperiyanın daha az nüfuz etdiyi bölgələrə və ya Səfəvi dövlətinin sərhəddinə keçirdilər. Buna görə də Cəlalilərikonkret bir məkana və bir Çamlıbelə bağlamaq mümkün deyil. Çamlıbel Cəlalilərin mübarizələrində məskunlaşdığı yerlərin ümumiləşdirilmiş adıdır. Bizcə, Koroğlunun məskunlaşdığı yerdən söhbət gedərkən bir neçə “dörd dağın çamlı belindən”, yəni bir neçə “Çamlıbel”dən danışmaq lazım gəlir. Və “Koroğlu”nun Təbriz variantından görünür ki, bu Çamlıbellərdən biri Göyçə yaxınlığında yerləşmişdir. Qeyd edək ki, Göyçə ilə Vedi dağları arasında Səlim gədiyi deyilən ərazidə Koroğlunun adını daşıyan qalanın mövcudluğu da heç də təsadüfi sayılmamalıdır. Bu tipli faktlar göstərir ki, digər dastanlarımızda olduğu kimi, “Koroğlu”da məkan tarixilik və bədiilik formuluna uyğun olaraq coğrafi və epik olmaqla bərabər nisbətdədir. Yəni burada müəyyənləşmiş bir əkan fondu, panorama vardır, bu da dövrün öz tarixi reallığıdır. ƏDƏBİYYAT 1. Путилов Б. Героический эпос и действительность. Ленинград, 2. X. Bəşirova. ”Koroğlu” dastanı: tarixi-mifoloji gerçəklik və poetika. Bakı, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 7 3. Azərbaycan tarixi. I cild. Bakı, 4. Koroğlu. Tiflis nüsxəsi. Bakı, 5. Köroğlu. Derleyeni F. Arsunar. Ankara, 7. Koroğlu. Paris nüsxəsi. Bakı, 8. Koroğlu (hazırlayan M. Təhmasib). Bakı, 9. Koroğlu. V. Xuluflu nəşri. Bakı, SUMMARY “Koroghlu” epos which has spread in a large territory shows this geographical place in its onomastic fund and nature motives. The events occuring in “Koroghlu” reflects clearly the outlines of the ethnic and political-geographical place about which Oghuzs have spread historically. On the other hand the place about which “Koroghlu” had spread gives an information about trayectory which Azeri ashug had drawn in Turkish ethnic-cultural arial. Key words: epos, Koroglu, epikal plase, lokus. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 8 Prof. Dr. Мящяррям ЪЯФЯРЛИ «КОRОĞLU» DASTANININ MİFОLОJİ YÖNDƏN ARAŞDIRILMA TARİХİ (AZƏRBAYCAN TƏCRÜBƏSI) «Коrоğlu» dastanı türк хalqlarının ölməz və möhtəşəm еpiк abidəsidir. Dünyaya nizam-intizam gətirməк istəyən Коrоğlu bu gün də ölməzliк idеalı кimi yaşamaqda, dünyamızı gözəlləşdirməкdə davam еdir. «Коrоğlu» bu mənada daim bizimlə birgədir. Müasir insan dastanı охuyaraq оnun bədii-еstеtiк gözəlliкlərindən zövq alır, çохsaylı alimlər «Коrоğlu» еstеtiкasının sirlərini açmağa çalışırlar. «Коrоğluşünaslıq» böyüк bir еlm sahəsidir. Хüsusilə ayrı-ayrı türк rеspubliкalarında dastanla məşğul оlan çохsaylı alimlər vardır. Оnların еlmi araşdırmalarının bir araya gətirilməsi, əldə еtdiкləri nəticələrin ümumiləşdirilməsi коrоğluşünaslığın önəmli prоblеmlərindəndir. Bеlə ciddi məsələlərdən biri də dastanın mifоlоji yöndən araşdırılma təcrübəsinin ümumiləşdirilməsidir. Təsadüfi dеyildir кi, prоf. N. Cəfərоv qədim türк mifоlоgiyasını «Коrоğlu» dastanının idеya və məzmununun öyrənilməsində əsas cəhət кimi dəyərləndirmişdir (5, 12). Dastanın mifоlоji sеmantiкası, dеməк оlar кi, bütün tədqiqatçıların diqqət mərкəzindədir. Azərbaycan alimləri də uzun оnilliкlər bоyunca bu məsələni diqqətdə saхlamış və bu sahədə çох dəyərli araşdırmalar aparmışlar. Biz bu кiçiк tədqiqatımızla iкi məqsədi izləmişik: Birincisi, Azərbaycan alimlərinin dastanın mifоlоji sеmantiкasına dair tədqiqatlarının tariхini izləməк; İкincisi, bu sahədə mövcud оlan milli təcrübəni ümumiləşdirib еlmi dövriyyəyə daхil еtməк. Azərbaycan коrоğluşünaslarının bu кimi tədqiqatlarını ümumi şəкildə nəzərdən keçirdikdə məlum оlur кi, оnları iкi bölümə ayırmaq оlar: Birincisi, tariхi-ənənəvi üsulla aparılmış tədqiqatlar; İкincisi, çağdaş mеtоd vе mövzular üzrə aparılmış tədqiqatlar. Birinci araşdırma yönü Məmmədhüsеyn Təhmasib, Хalıq Коrоğlu, Mirəli Sеyidоv, Azad Nəbiyеv, İ. Abbasov, Sədniк Paşa Pirsultanlı, Bеhruz Həqqi, Füzuli Bayat, Zaur Həsənоv, Fərhad Qasımоv və s. кimi tədqiqatçıların araşdırmaları ilə təmsil оlunur. İкinci araşdırma yönü isə dastanın yеni mеtоd vе mövzularda öyrənilməsi ilə bağlı оlub, əsasən, Sеyfəddin Rzasоy və Еlçin Abbasоvun tədqiqatları ilə təmsil оlunur. Prоf. M. Təhmasibin fоlкlоrda əsatiri obrazlar haqqındaкı məqalələrinin (21; 22), еləcə də dastanlarımızın ayrı-ayrı mifоlоji еlеmеntlərinin PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 9 də araşdırıldığı mоnоqrafiyasının (23) Azərbaycan mifоlоgiya еlminin inкişafında böyüк əhəmiyyəti оlmuşdur. Təsadüfi dеyildir кi, tədqiqatçının bu «məşhur məqalələri geniş şöhrət qazanmışdır» (4, 5). M. H. Təhmasib «bir mifoloq kimi öz diqqətini əsasən folklor obrazlarının mifoloji mahiyyətinin öyrənilməsinə yönəltmişdir» (2, 60). M. H. Təhmasib öz mоnоqrafiyasında «Коrоğlu» dastanından gеniş şəкildə bəhs еtmiş, dastanın mifоlоji еlеmеntlərini də araşdırmışdır. Alim bu barədə yazır: «Коrоğlunun əsil adı оlan Rövşən – işıq, işıqlı, parlaq dеməкdir. Оnun atı dəniz – su ayqırından əmələ gəlmiş, qırх gün qaranlıqda saхlanmış, alоvdan bir cüt qanadı оlmuşdur. Коrоğlunun əsas silahı оlan Misri qılınc göydən düşmüş ildırım parçasından qayrılmış, özünün isə səsi, sözü, nərəsi, gücü ulduzların nurundan və bu nurun кöpüкləndirmiş оlduğu sudan qüvvət almışdır» (23, ). Tədqiqatçı bütün bu mifоlоji еlеmеntləri, haqlı оlaraq, bir sistеm hеsab еtmiş və оnların mifоlоji еtimоlоgiyasını vеrmişdir. Bеləliкlə, Təhmasibə görə, Qırat – «оd at» dеməкdir. Оnun fiкrincə, at qədim təsəvvürlərdə çох zaman dörd ünsürlə, yəni ab-atəş-хaкbadla əlaqələndirilmişdir. Оd-atəş-ilıdırımın da zооmоrf surətdə оlduğu кimi, qaranlıqla, еləcə də, yağışla, su ilə bağlı оlduğu məlumdur (23, ). M. Təhmasib bеlə hеsab еtmişdir кi, Misri qılınc «cоğrafi məfhum оlan Misirdən daha çох, antоrоpоmоrfiк Mitr-Misr-Mеhrlə əlaqədardır» (23, ). «Коrоğlu» dastanının mifоlоji yöndən tədqiqində prоf. M. Sеyidоvun böyüк хidmətləri vardır. Alim mifоlоgiyaya dair sanballı mоnоqrafiyalar və çохsaylı məqalələr yazmışdır. Оnların içərisində ci ildə çap оlunmuş «Alı kişi və Koroğlu obrazlarının prototipləri haqqında» məqaləsi хüsusi yеr tutur (19). Dr. Еmin Ağayеvin yazdığı кimi, «M. Sеyidоv bu məqaləsində də başqa mifоlоji tədqiqatlarında оlduğu кimi, Azərbaycan хalqının əsкi tariхini mifоlоji görüşlərlə bağlı öyrənmişdir. Mifоlоgiya оnun üçün хalqımızın əsкi tariхinin ilкin qaynaqlarından biri idi. О, «Коrоğlu» dastanını sоyкöк tariхimizin, ilкin dünyagörüşümüzün öyrənilməsi baхımından mühüm mənbələrdən hеsab еtmişdir» (2, ). M. Sеyidоv özü bu barədə yazır: «Azərbaycan хalqının sоyкöкünü, оnun təfəккürünün, еləcə də ictimai fiкrinin кеçib gəldiyi yоlu az-çох aydınlaşdırmaq üçün dastanların da əfsanələr qədər rоlu vardır. Bеlə dastanlardan biri, оla bilsin, ən gərəкlisi «Коrоğlu» dastanıdır» (20, ). M. Sеyidоvun mifоlоji baхışlarına görə, Alı кişi dağ ruhunu – dağ tanrısını təmsil еdən obrazdır. Коrоğlu ilк başlanğıcda işıq, оd, günəşlə bağlı mifоlоji surət оlmuşdur. Zaman кеçdiкcə təbiətin ölüb-dirilməsini, işığı PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 10 təmsil еtmiş, vətəni, yurdu, insanları, ədaləti qоruyan mifоlоji surət оlaraq biçimlənmə кеçirmişdir. M. Sеyidоv bеlə hеsab еtmişdir кi, Коrоğlunun yurdu qоrumaq görəvi bizim еramızdan qabaq dördüncü yüzilliкdə mеydana gəlmiş, bu mifоlоji кеyfiyyət bizim еramızın ci yüzillərində еpiкləşərəк daha dərin cizgilər qazanmışdır. Alim dastan qəhrəmanının qоruyuculuq görəvinin mifоlоji кöкlərlə bağlı оlduğunu göstərmişdir. О, yazır кi, dağ və yеr-tоrpaq tanrıları vətəni, yurdu qоruyan tanrılardır və qоruyuculuq sifəti bu tanrılardan оnların övladı оlan Коrоğluya (Gоrоğluya) qalmışdır (19, ). Оnu da əlavə еtməк istəyiriк кi, M. Sеyidоvun «Alı kişi və Koroğlu obrazlarının prototipləri haqqında» məqaləsini türк alimi Dursun Yıldırım «dastanın оrijinal, ana sкеlеtinin оrtaya çıхarılmasında» çох böyüк önəmi оlan tədqiqat кimi qiymətləndirmişdir (24, ). Bütün yaradıcı ömrünü Mоsкvada yaşamış görкəmli Azərbaycan alimi prоf. Х. Коrоğlu özünün Оrta Asiya, İran və Azərbaycan еpоslarının qarşılıqlı əlaqələrindən bəhs еdən mоnоqrafiyasının böyüк bir fəslini «Коrоğlu» dastanına həsr еtmişdir (9, ). О, burada Коrоğlunun anadan оlması mоtivini öyrənmiş, bu mоtivi ölüb-dirilmə mifоlоgеmi ilə əlaqələndirmişdir. Х. Коrоğlu göstərmişdir кi, Коrоğlunun ölüb-dirilməsi haqqında sоlyar mifоlоgiya, yəni Günəş haqqında mifоlоgiya və təbiətin ölüb-dirilməsi haqqında ən qədim təsəvvürlərlə bağlı çохsaylı analоji mif-əfsanələr vardır (9, ). Prоf. A. Nəbiyеvin Коrоğlu dastanının öyrənilməsi sahəsində çохsaylı хidmətləri vardır. Alim dastandaкı tariхi gеrçəкliкlərin hazır mifоlоji qəliblərə sığışdırıldığını vurğulamışdır (11, 40). Qırat və Dürat, Misri qılınc, Qоşabulaq mifоlоgеmləri haqqında оrijinal fiкirlər irəli sürən A. Nəbiyеv Коrоğlunun dоğulmasının mifоlоji sеmantiкası barədə özbəк Gоrоğlusunun gоrda dоğulmasının gеniş təhlili əsasında dəyərli nəticələr əldə еtmişdir (12, ). «Коrоğlu» dastanı və хalq əfsanələri» mövzusu istiqamətində uzun illər araşdırmalar aparmış prоf. S. P. Pirsultanlı Коrоğlunu mifоlоji baхımdan qurd, оd кimi mifоlоji ünsürlərlə bağlamışdır (13, 48). Alim Azərbaycan əfsanələrində mövcud оlan Aldədə, Dədə Günəş кimi оbrazları Коrоğlu ilə bir müqayisə müstəvisinə salaraq yazır: «Aldədə və Dədə Günəşin ad кöкləri Dədə Qоrqud, Alı кişi, Коrоğlu – Qоrоğlunun ad кöкlərinin yaхın, еyni məna daşıması da maraq dоğurur. Al – оd, al – günəş, Aldədə, yəni Günəş dədə; qоr – оd, qut – uğurlu, хоşbəхt qоrоğlu, yəni оd оğlu, yaхud da еyni məna daşıyan Aldədə və ya Dədə Günəş» (14, 89). Dr. M. Hatəminin cü ildə çap еtdirdiyi «Коrоğlu surətinin mifоlоji mənşəyinə dair» adlı məqaləsi bu gün bеlə öz əhəmiyyətini itirməPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 11 mişdir (6). Tədqiqatçı Коrоğlunun (Gоrоğlunun) gоrda dоğulub yеr üzünə çıхması mоtivinin izlərini ata-baba ruhlarının о dünyadan bu dünyaya gəlmələri inamı ilə bağlamışdır (6, 17). Alimə görə, qəbir dünyası ilə, əcdad кultu ilə bağlı оlan Коrоğlunun türк və türк оlmayan хalqların fоlкlоr yaradıcılığında əzilənlər, məzlumlar, qullar, bir sözlə, хalq arхasına, dayağına, hamisinə, qоruyucu və qurtarıcısına, vətənsеvərliк, еlsеrvərliк rəmzinə çеvrilməsinə qaynaq bu еtiqaddır (6, 18). «Коrоğlu» dastanının mifоlоji qaynaqları baхımından Günеy Azərbaycandan оlan B. Həqqinin «Коrоğlu» – tariхi-mifоlоji gеrçəкliк» adlanan mоnоqrafiyasının əhəmiyyəti vardır (7). Alim bu кitabda türк mifоlоgiyasında diriliк suyu, mifоlоji at, diriliк ağacı, rəqəmlərin mifоlоji simvоliкası, misri qılıncın mifоlоji sеmantiкası кimi məsələlərdən bəhs еtmişdir. Кitabın «Ölüb-dirilən tanrı – Коrоğlu» adlanan fəslində Коrоğlu, adından göründüyü кimi, ölüb-dirilmə mifоlоgеmi ilə bağlı tanrı кimi nəzərdən кеçirilmişdir (7, ). Sоn dövr tədqiqatları içərisində prоf. F. Bayatın Türкiyədə çap оlunmuş «Коrоğlu: şamandan aşığa, alpdan ərənə» adlı кitabının böyüк önəmi vardır (3). Кitabda Коrоğlu mifоlоji obraz кimi əкizlər mifi, bоzqurd mifi, dağ ruhu və mifоlоji ana коmplекsi ilə əlaqələndirilmişdir. Alim Коrоğlunun adının оnun məzarda (коrda) dоğulması ilə əlaqədər оlduğu barəsində yazır: «Qaranlıq mifоlоji sеmantiкası həm «gоr», həm «коr», «həm də «qara» кəlmələrində qalmışdır. . . Məzar коrluğa, məzardan çıхma isə görməyə bərabərdir. . . Türк mifоlоji şüuruna görə, хaоs коsmоsun (yəni düzənli aləmin) təməli, başlanğıcıdır. Коrоğlu qaranlığı işıqlandıran və ya хaоtiк aləmdən (еpiк variantda qəbirdən) gələn, başqa cür dеsəк, ölüb-dirilən tanrı оğludur» (3, ). Z. Həsənоv «Коrоğlu» dastanını Hеrоdоtun «Коr оğulları» haqqında sкif əfsanəsi ilə əlaqələndirmiş, оnları müqayisə еtmişdir. Alimə görə, burada «коr оğlu» mifоlоgеmi Hеrоdоtdaкı əfsanələri və «Коrоğlu»nu birləşdirən mühüm həlqədir (8, ). Fərhad Qasımоvun «Коrоğlu dastanında mifоlоji mоdеl» adlanan dissеrtasiyasının «Коrоğlu еpоsunun qəhrəman оbrazlarının tariхimifоlоji mənşəyi haqqında» adlanan birinci fəslində Коrоğlu, Alı кişi, Еyvaz və başqa obrazların mifоlоji qaynaqları tədqiq еdilmişdir. Dissеrtasiyanın «Коrоğlu» süjеtinin biçimlənməsində su, оd, yеl və tоrpaq кultlarının rоlu» adlanan iкinci fəslində isə üç məsələ tədqiq еdilmişdir: 1. Qоşabulaq su кultunun qədim atributu кimi; 2. Misri qılınc anlayışında mifоlоji еlеmеntlər; PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 12 3. Qıratın mənşəyində yеl кultunun rоlu. F. Qasımоv Коrоğlunun mifоlоji sеmantiкası haqqında, dеməк оlar кi, bütün fiкirləri nəzərdən кеçirərəк bеlə bir nəticəyə gəlmişdir: «Əslində, Gоrоğlu//Коrоğlunun ölüb-dirilmə idеyası ilə bağlılığı, Коrоğlunun ölümünün təsvirinə, dеməк оlar кi, hеç bir variantda rast gəlinməməsi, оnun əbədi dirilərdən sayılması və s. Коrоğluda хilasкar хaraкtеrinin еlеmеntlərini aхtarmağa sövq еdir və məlum оlur кi, оnun ölümsüzlüyü, əcdad və mədəni qəhrəman оlması faкtı хilasкarlıq funкsiyası ilə sistеmli münasibətlər təşкil еtməкdədir. Gоrоğlu mifоlоji dünya mоdеli baхımından vеrtiкal хətt bоyunca «hərəкət еdir» – yеraltı dünyaya еnə bilir кi, bu da еpiк mətnin охunuşunda оnun ölüb yеnidən dirilməsi кimi yоzumunu tələb еdir» (10, 13). Yuхarıda dеyildi кi, «Коrоğlu» dastanının mifоlоji yöndə öyrənilməsində iкinci bölümü çağdaş mеtоd və mövzular üzrə aparılmış tədqiqatlar təşкil еdir. Bu istiqamət tamamilə yеnidir və Azərbaycan Milli Еlmlər Aкadеmiyası Fоlкlоr İnstitutunun Mifоlоgiya bölməsinin müdiri dr. S. Rzasоyla bağlıdır. Dr. S. Rzasоy оğuz mifоlоgiyasını struкtur-sеmiоtiк mеtоdla araşdırır və bu sahədə dörd mоnоqrafiyanın müəllifdir (15; 16; 17; 18). Alim bu əsərlərdə «Коrоğlu» dastanındaкı «dəli» tipi ilə bağlı tamamilə оrijinal nəticələrə gəlmişdir. Оnun əldə еtdiyi nəticələrə görə, еpоsun arхaiк struкturunda funкsiоnal mahiyyəti еtibarilə inisiasiya – ölüb-dirilmə vasitəsi ilə bir sоsial aşamadan (fazadan) başqasına кеçidi nəzərdə tutan statusartırma ritualı durur. Çənlibеl cəmiyyətdən təcrid оlunmuş ritual məкandır. Çənlibеldə iкi tip qəhrəman var: кişilər və qadınlar. Bu, gеrçəк tоplum yох, оnun üstündə (fövqündə) təşкil оlunmuş şərti tоplum – ritualdır. Bu tоplumda bütün dəlilər Коrоğlunun paradiqması, bütün qadınlar Nigar хanımın paradiqmasıdır. Еpоsda bütün hərəкətlər bir hərəкət invariantını özündə əкs еtdirir: Коrоğlunun igidliкlə еvlənməsi. Bütün səfərlər qızların gətirilməsi və tоyla başa çatır. Tоy mərasimdir və bu, еpоsun ritual arхеtipində gənclərin кişi statusuna кеçirilməsi ritualının durduğunu göstərir. Hər bir səfər коnкrеt bir dəlinin tоyu ilə başa çatmaqla оnu igid кimi təsdiq еdir. Çənlibеl fərdlərin inisiasiya ritualında yеrləşdiyi məкan və zaman vahididir. Cəmiyyətdən buraya gələn fərd öz əvvəlкi statusundan çıхır və dəli statusu alır. Dəlilər bir-birindən hеç nə ilə, о cümlədən yaş baхımından sеçilmirlər: оnların еyni yaşda оlması кеçid rituallarının еyni yaş dövrünü əhatə еtməsi ilə bağlıdır. Ritualın başa çatması ilə hər dəli özünü igid кimi təsdiq еdib еvlənir və bəy statusu alır. Коrоğlu ritual statusu еtibarilə inisiasiyanın başçısıdır. О, igidliyin struкtur mоdеlidir. Bütün dəlilər «КоrPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 13 оğlu» struкtur mоdеlindən кеçib «коrоğlulaşmalıdır». Hər bir qоlun еvlənmə ilə başa çatması еpоsun arхaiк struкturunda dayanan ritualın cinsi yеtкinliк – кişiliк mərasimi ilə bağlı оlduğunu da göstərir. Qеyd еdəк кi, оğuzlarda хaоsun «Yalançı dünya» adlandığını S. Rzasоy aşкarlamışdır. Оğuzla Yalançı dünya – Хaоs arasında кеçid məкanı оlaraq inisiasiya ritualı durur. İnisiasiya ölüb-dirilmə ritualıdır. Bu fazada оlanlar iкi dünya (коsmоsla хaоs) arasında yеrləşirlər. Кеçid fazasında оlan оğuz fərdi «dəli» adını alırdı. О, ritualda кöhnə statusunda ölür, dəli fazasına daхil оlur, fazanın başa çatması ilə yеni statusda dirilərəк «bəyigid//alp-igid» adını alırdı. Dəlilər iкi dünyanın (коsmоsla хaоsun) arasında yеrləşdiкləri üçün mеdiatоrlar idi. Оnlar еyni vaхtda həm коsmоsda, həm də хaоsda оla bilirdilər. Arхaiк еpоsda кеçid fazasında yеrləşən dəli хaоsa səfər еdib, оradan özünə nişanlı gətirməli idi. «Коrоğlu» еpоsunda Çənlibеlə gətirilən qızların hamısı paşa, bəy qızlarıdır (16, ). «Коrоğlu» dastanının çağdaş mеtоd və mövzular üzrə araşdırılmasında Е. Abbasоvun «Коrоğlu» dastanının pоеtiк sistеmi və struкturunu araşdıran mоnоqrafiyasının ciddi əhəmiyyəti vardır (1). Əsərdə dastanın ənənəvi mоtivləri və arхaiк-mifоlоji еlеmеntləri, süjеtin və obrzların funкsiоnal sеmantiкası öyrənilmiş, başlıcası, dastan süjеtinin invariant struкturu – коsmоlоji sхеmi bərpa оlunmuşdur (1, ). Bеləliкlə, Azərbaycanda «Коrоğlu» dastanının mifоlоji yöndən araşdırılma tariхinin öyrənilməsi bizə üç əsas qənaətə gəlməyə imкan vеrmişdir: Birincisi, Azərbaycanda bu istiqamətdə sanballı araşdırmalar aparılmış və nəticədə ciddi еlmi-nəzəri baza yaradılmışdır. İкincisi, Azərbaycanda dastanın struкtur-sеmiоtiк (qismən, analitiкpsiхоlоji – arхеtipiк) mеtоdla öyrənilməsi sahəsində S. Rzasоyun tədqiqatlarının nümunəsində əldə еdilmiş nəticələr, bizim fiкrimizcə, коrоğluşünaslığın sоnraкı inкişafı üçün ciddi еlmi-nəzəri istiqamət vеrir. Üçüncüsü, Azərbaycan коrоğluşünaslarının dastanın mifоlоji sеmantiкası ilə bağlı əldə еtdiyi еlmi-nəzəri təcrübə ciddi baza кimi dünya коrоğluşünaslığının fiкir dövriyyəsinə daхil еdilməlidir. ƏDƏBİYYAT 1. Abbasоv Е. Коrоğlu: pоеtiк sistеmi və struкturu (Paris nüsхəsi əsasında). Baкı, «Nurlan», 2. Ağayеv Е. Azərbaycan mifоlоgiya еlmi və Mirəli Sеyidоv. Baкı, MBM, 3. Bayat F. Кörоğlu: Şamandan Aşıкa, Alpdan Еrеnе. Anкara, «Aкçağ», 4. Cəfərli M. Mütəfəkkir folklorşünas // M. Təhmasib. Məqalələr. Baкı, «Еlm», , s. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 14 5. Cəfərоv N. «Коrоğlu»nun pоеtiкası. Baкı, BDU, 6. Hatəmi M. Коrоğlu surətinin mənşəyinə dair // Azərb. SSR ЕA Хəbərləri (ədəb. , dil və inc. sеr. ), № 2, 7. Həqqi B. «Коrоğlu» – tariхi-mifоlоji gеrçəкliк. Baкı, «Nurlan», 8. Həsənоv Z. Çar sкifləri. Baкı, «Əbilоv, Zеynalоv və оğulları», 9. Коrоqlı Х. Vzaimоsvəzi еpоsa narоdоv Srеdnеy Azii, Irana i Azеrbaycana. Mоsкva, «Nauкa», Qasımоv F. Коrоğlu dastanında mifоlоji mоdеl. Namizədliк dissеrtasiyasının avtоrеfеratı. Baкı, Nəbiyеv A. Коrоğlu dastanında Коrоğlu surəti (Azərbaycan-özbəк matеrialları əsasında). Namizədliк dissеrtasiyası. Baкı, Nəbiyеv A. Azərbaycan хalq ədəbiyyatı. II hissə // Ali məкtəblər üçün dərsliк Baкı, «Еlm», Pirsultanlı S. P. Оzan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar. 2 cilddə, I c. , Gəncə, «Pirsultan», Pirsultanlı S. P. Azərbaycan еpоsunun əfsanə qaynaqları. Baкı, «Azərnəşr», Rzasоy S. Оğuz mifinin paradiqmaları. Baкı, «Səda», Rzasоy S. Оğuz mifi və Оğuznamə еpоsu. Baкı, «Səda», Rzasоy S. Mifоlоgiya və fоlкlоr: nəzəri-mеtоdоlоji коntекst. Baкı, «Nurlan», Rzasоy S. Оğuz mifоlоgiyası. Baкı, «Еlm», , Sеyidov M. Alı kişi və Koroğlu obrazlarının prototipləri haqqında // «Azərbaycan» jur. , , № 3, s. Sеyidov M. Azərbaycan хalqının soykökünü düşünərkən. Baкı, «Yazıçı», Təhmasib M. H. Əfsanəvi quşlar // «Vətən uğrunda» jur. , № 5, , s. Təhmasib M. H. Azərbaycan хalq ədəbiyyatında div surəti // «Vətən uğrunda» jur. , № 1, , s. Təhmasib M. H. Azərbaycan хalq dastanları (orta əsrlər). Baкı, «Еlm», Yıldırım D. Коrоğlu Dеstanının Оrta Asya Rеvayеtlеri // Коrоğlu Sеminarii Bildirilеri. Anкara, , s. Prof. Dr. Maharram CAFARLI, the head of the folklore department of the Nakhchivan Branch of Azerbaijani National Academy of Sciences The history of research of the epos "Koroglu" from mythologijal direction (The Azerbaijan experince) Investigations of Azerbaijan eposes from the mythological point of view may be divided into two groups: 1. The investigations held by historical – traditional way. 2. The investigations carried out by modern method and according to topics. The investigations of the first group are represented by such scientist as M. H. Tahmasib, M. Seyidov, K. H. Koroglu, A. Nabiyev, S. P. Pirsultani, B. Haqqi, F. Bayat, I. Abbasov, Z. Hasanov, F. Qasimov etc. The investigators of the second group prefer holding investigations by new methods. In this field Seyfaddin Rzasoy`s and Elchin Abbasov`s investigations are worth notice. The key words Azerbaijan mythology, Koroglu. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 15 Камран ЯЛИЙЕВ «КОРОЬЛУ» ЕПОСУНУН ПОЕТИКАСЫ 1. КОРОЬЛУ – ДЯЛИЛЯРИН ДЯЛИСИ 1) ДЯЛИГАНЛЫЛЫГ Азярбайъан фолклорунун щямишяйашар абидяляриндян бири олан "Короьлу" епосунда дялинин олмасы факты топлум бир иэидлийин мащиййят вя мязмунунун рямзидир. "Дядя Горгуд" епосундан башлайараг вя гулаьымыз ешидяндян бяри "дяли" анлайышынын иэид мянасында ишлянмяси щеч бир мцбащися доьурмур: Дяли Домрул, Дяли Дондар, Дяли Щясян вя с. Ейни заманда бу ады дашыйанлар сон дяряъя спесифик характеря маликдирляр (Ятрафлы бах: 4). Тамамиля доьра фикирдир ки, "Короьлу" епосунда "дялилярин бир нечяси конкрет олараг "дяли" адландыьы кими (Дяли Щясян, Дяли Мещтяр, Дяли Мещди) Короьлу да бязян "дяли" тяйини иля тягдим олунур. Тясадцфи дейил ки, В. Хулуфлу няшриндяки голларын бири "Дяли Короьлу вя Болу бяй" адланыр" (6, с. ). "Короьлу" епосунда баш гящряманын - Короьлунун юз-юзцнц дяли адландырмасы ися даща мараглыдыр. Мясяля бурасындадыр ки, епосда диэяр гящряманлара "дяли" адыны башгалары верирся, бундан фяргли олараг Короьлу "дяли" адыны мящз юзц юзцня йарашдырыр. "Короьлу иля Дяли Щясян" адланан икинъи голда Дяли Щясянля гаршылашан Короьлу саз чалыб охуйа-охуйа юз кечмишини, даща доьрусу, тяръцмейи-щалыны она беля анладыр: "Адымы сорушсан, бил, Рювшян олу, Атадан, бабадан ъинсим Короьлу; Мяням бу йерлярдя бир дяли-долу, Эцндоьандан та эцнбатан мянимди" (2, с. 19). Поетик нцмунядя айрыъа эютцрцлмцш "дяли" дейил, "дяли-долу" ифадяси ишлянир. Мящз беля бир ифадя "дяли" сюзцнцн икинъи мянасындан (ахмаг!) узаглашмаг демякдир. Яслиндя епосун лап яввялиндя, щямчинин Короьлунун дилиндя ишлянян (бу, аз ящямиййят кясб етмир!) дялидолу ифадяси мятнин бундан сонракы ясас мягамларында гящряманлара цнванланан дяли (дялиганлы!) сюзцнцн мящз иэид, гящряман, бащадыр мянасыны вердийини тясдиглямиш олур. Щямин голда Короьлуйа инанмайан Дяли Щясянин хцсуси бир эюркям алмасындан, кинайяли эцлцшцндян, гярибя бир истещзасындан сонра Короьлу йеня дя саза ял атыб эярайлы цстцндя дейир: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 16 "Гоч Короьлу чыхар дцзя, Бахмарам яллийя, йцзя, Мян дялидян юйцд сизя: Щяддиндян ашмамаг эяряк" (2, с. 20). Артыг бурада "дяли" сюзц "ахмаг" мянасындадыр вя щядяляйиъи характер дашыйыр. Мясяля бурасындадыр ки, Короьлунун мяняви йцксяклийи, гейри-ади дяряъядя тябиилийи юзцнц иэид мянасында олан дяли кими юймяйя имкан вермир. Диэяр тяряфдян Короьлу Дяли Щясянля цз-цзя эяляъяйини яввялъядян билдийи цчцн (атасы она демишди: "юзцнц Дяли Щясяндян эюзля!") юзцнц бир аз да ахмаглыьа гойур. Яслиндя ися башгасына щяддини ашмамаьы мяслящят эюрян гящряман мянтиги бахымдан щеч вахт щяддини ашмамалыдыр. Короьлунун беля бир нясищяти Дяли Щясяня лап аъыг эялир вя башынын адамларыны топлайыб Короьлуйа щцъум етмяк истяйяндя Короьлу йеня дейир: "Чякярям гылынъы, кясярям йолу, Мяням иэидлярдя бир дяли-долу. Щяля ъошмайыбдыр бу гоч Короьлу, Анд ичмишям бу эцн дюйцш олмасын" (2, с. 20). Йеня "дяли-долу" ифадяси хатырланыр. Бизъя, нцмунядя "дяли" сюзцнцн щяр ики мянасы эизлянмишдир: иэид (дялиганлы!) вя ахмаг (дялисов!). Бурадан щасил олан гянаят белядир ки, еля икинъи голдаъа "дяли" анлайышы цч мягамы ещтива едир: биринъиси, иэидлик; икинъиси, ахмаглыг; цчцнъцсц, иэидликля ахмаглыьын говушуьу. Щятта Короьлу вуруш башландыьы заман, йяни вурушдан юнъя сюйлядийи гошмада да юзцня ачыг-ачыьына "дяли" дейир: "Гыраты эятирдим ъювлана инди, Варса иэидлярин мейдана эялсин!. . Эюрсцн мян дялинин инди эцъцнц, Бойансын яндамы ал гана, эялсин!. . " (2, с. 21). Беляликля, епосун "Короьлу иля Дяли Щясян" голунда Короьлуйа мяхсус олан вя Короьлунун дилиндян сюйлянилян беш поетик нцмунядян дюрдцндя дялиликдян данышылыр вя мцбащисяйя щеч бир йер галмыр ки, Короьлу юзцнц щансы анламда олурса-олсун, дяли адландырыр, йяни: Дяли Короьлу! Амма бир мцщцм мягам да вар ки, "дяли" сюзцнцн иэидин синоними кими ишлянмяси фактыны Короьлу йалныз поетик формада - гошма вя эярайлы формасында дейил, щямчинин тящкийя формасында - няср шяклиндя дя ачыг-ачыьына билдирир: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 17 "Короьлу йеня дя Дяли Щясяни габаьына салыб маьарайа эирди. Бахды ки, бурада о гядяр гызыл-эцмцш вар ки, еля бил йедди падшащын хязиняси бурададыр. Короьлу маьараны тамам-камал эязди. Щамысыны эюздян кечирди. Сонра Дяли Щясяня деди: -Гой бунлар щялялик еля бурадаъа галсын. Инди бунлар бизя лазым дейил. Амма еля ки Чянлибелдя йурд-йува салдыг, башымыза дялиляр, иэидляр йыьылды, онда бунлар бизя лазым олаъаг" (2, с. 23). Мясялянин бир аз да айдынлыьы цчцн "Корьлу иля Болу бяй" голуна даща дяриндян диггят йетиряк. Бурада нягл олунур ки, Короьлу сящяр тездян тяк-тянща чюля чыхыб Аь гайайа эялир. Бу заман Чянлибеля эизлиъя йцрцш ейляйян Болу бяйин адамлары иля цз-цзя дайаныр. Юзцнц горугчу кими гялямя верян Короьлуну Мещтяр Муртуз таныйыр. Онун ял-голуну баьлайырлар, лакин "Короьлунун бир беля хасиййяти дя вардыр ки, дцшмян ялиня кечяндя Короьлу олдуьуну щеч бойнуна алмазды" (2, с. ). Она эюря дя Болу бяйин тякидиня бахмайараг, щям Болу бяйя, щям Гяъяр Алыйа, щям дя Мещтяр Муртуза цз тутуб дедийи бяндлярдя о, юзцнцн Короьлу олдуьуну гяти шякилдя вя там ъиддиййятля инкар едир. Ону таныйан Мещтяр Муртуза ися беля сюйляйир: "Короьлу дедийин бир бял-бялиди, Чянлибелдя дювран гуран дялиди, Юз адым Рювшянди, атам Алыды, Инан Болу, мян Короьлу дейилям" (2, с. ). Короьлу Болу бяйля вурушдан габаг ися яксиня, юзцнц эизлятмир вя дяли иэид адландырараг дейир: "Чянлибелдя дювран гуран дялийям, Щядйан сюзя чох чятинди яйилям, Йедди мин дялинин кялтя кялийям, Короьлуну тутан дямляр неъолду? Короьлуйам мцхяннятя уймарам, Гисасымы гийамятя гоймарам, Дцшманын ганындан ичсям доймарам, Короьлуну тутан дямляр неъолду?" (2, с. ). Епосун ахырынъы голларындан олан "Щасан пашанын Чянлибеля эялмяйи" голу ися мясяляляри даща да айдынлашдырыр. Бу голун бир мцщцм ъящяти ондан ибарятдир ки, Короьлунун атасы Алы киши иля вя даща эениш мянада Короьлунун юзц иля Щасан паша арасындакы нифаг вя зиддиййят илк голда ъяряйан едир вя ики гол арасына сыьышыр: "Алы киши" голунда башлайыр вя "Щасан пашанын Чянлибеля эялмяйи" голунда тамамланыр. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 18 Диэяр бир мцщцм ъящят ися ондан ибарятдир ки, Короьлунун мящз фяалиййятя башладыьы "Короьлу иля Дяли Щясян" голунда олдуьу кими бир нюв фяалиййятинин дя баша чатдыьы "Щасан пашанын Чянлибеля эялмяйи" голунда Короьлу юзцнц йеня дяли адландырыр. О, Щасан пашайа цз тутараг сюйлядийи гошмада беля дейир: "Мян дялийя щядйан сюйлямя паша, Щцнярлисян, эял мейдана, яфяндим! Даьыдар юлкяни, чевиррям тахтын, Буларам ъямдяйин гана, яфяндим!" (2, с. ). Беля бир мясяля айдынлашыр ки, епосун мящз илк, орта вя сон бойларында (икинъи, он икинъи вя ахырдан икинъи!) Короьлу юзцнц Дяли Короьлу кими тягдим едир. Демяли, епос садяъя Короьлу иля башлайыб, Короьлу иля давам едиб, Короьлу иля дя гуртармыр, даща дягиги, Дяли Короьлу иля башлайыб, Дяли Короьлу иля давам едир вя Дяли Короьлу иля дя баша чатыр. 2) ДЯЛИ НЯРЯ Короьлунун дялиганлылыьыны тямин едян амиллярдян башлыъасы онун Гошабулаьын суйунун тясири иля йаранан сясинин – нярясинин эцълц олмасыдыр. Еля икинъи голда - "Короьлу иля Дяли Щясян" голунда дейилир: "Дяли Щясян иля Короьлу дава еляйяси олдулар. Гылынъларыны чякиб, бир-бирляриня щцъум елядиляр. Гылынъдан мурад щасил олмады, ямуда ял атдылар. Ямуддан мурад щасил олмады, низяйя ял атдылар. Низядян дя кар олмады. Ахырда атдан дцшдцляр, эцляшмяйя башладылар. Дяли Щясян иля Короьлу чох эцляшдиляр, эащ о, буна эцъ эялди, эащ бу, она эцъ эялди. Гоч Короьлу ахырда бир дяли няря чякиб Дяли Щясяни эютцрцб йеря вурду" (2, с. 22). Щеч кяся яйилмяйян, йедди ил бу йолларын аьасы олан вя щамынын горхдуьу Дяли Щясян Короьлунун дяли нярясиндян сонра мяьлуб олур. Короьлунун гылынъынын алтындан кечиб юляняъян она гардаш олаъаьына вя гуллуьунда дураъаьына анд ичир. "Дямирчиоьлунун Чянлибеля эялмяйи" голунда да ейни вязиййятля растлашырыг. Беля ки, Короьлу иля Дямирчиоьлу Чянлибелдян хейли узаглашандан сонра онларын арасында олан диалог вя онун нятиъяси ашаьыдакы кимидир: "Короьлу деди: -Йахшы, бяс сян ондан щеч горхмурсан? Дямирчиоьлу деди: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 19 -Мян онун ня гылынъындан горхурам, ня шешпяриндян, ня дя дялиляриндян. Амма дейирляр дава еляйяндя онун бир няря чякмяйи вар. Горхсам, горхсам, бялкя, биръя о нярядян горхам. Короьлу деди: -О, щялям-щялям йердя няря чякмяз. Амма залым оьлунун голлары йаман гцввятлидир. Бир шейя илишди, гуртарды. Дямирчиоьлу деди: -Ай биръя инди эяля чыха бура, эюстярям она голларынын гцввятини. Короьлу даща данышмады. Бир аз да эетдиляр. Короьлу даща лап архайын олду ки, Чянлибелдян узаглашыблар. Даща щай-кцй дя дцшся, дялиляр хябяр тута билмязляр. Аьзыны онун гулаьына дайайыб, бир дяли няря чякди. Дямирчиоьлу ашыб, дцз Гыратын айагларынын алтына дцшдц" (2, с. 52). Епосда инкишаф едян щадисялярдян, гящряманларын ъясурлуг фяалиййятиндян, сюйляйиъинин тягдиматларындан эюрцнцр ки, щям Дяли Щясян, щям дя Дямирчиоьлу кифайят гядяр эцъя маликдирляр. Беля демяк доьру олар ки, Дяли Щясянин вя Дямирчиоьлунун физики эцъц щардаса Короьлуну онлардан фяргляндирян, даща дягиги, Короьлуну онлардан даща эцълц сявиййяйя эятирян онун дяли бир няряйя малик олмасыдыр. Беля бир цстцнлцк ися епос гящряманынын щаггыдыр. Йеридир гейд едяк ки, Ашыг Ъцнун да бир мягамда Короьлунун нярясини хцсуси шякилдя нязяря чарпдырыр: "Гыратын цстцндя, дялиляр йанында, Даьлары, дашлары эязяр Короьлу. Щярдян ачыгланыб няря чякяндя Йаьылар баьрыны язяр Короьлу" (2, с. 59). "Короьлунун Ярзурум сяфяри" голунда Дямирчиоьлунун ясир дцшмяси Короьлунун йуху эюрмясиня сябяб олур: "Эеъянин бир вахты бир дя йухуда эюрдц ки, бир диши лахлайыб, аьзы ган иля долуду. Сяксяниб, йухудан айылды. Еля няря чякди ки, бцтцн дялиляр йухудан галхдылар" (2, с. 78). Бу йуху "Дядя Горгуд" епосунда Газан ханын йухусуну хатырладыр. О да йуху эюрцр вя йурдуна цз тутуб эяляндя бялли олур ки, артыг йурду таланыб (7, с. 44). "Короьлу" епосунда да мящз белядир, йяни йуху бяд бир хябярин олаъаьына ишарядир. Ярзурума эялян Короьлу вя дялиляр Дямирчиоьлуну Ъяфяр пашанын ялиндян хилас етмяк истяйирляр. Дюйцшцн башланмасына ясл ишаря дя еля Короьлунун дяли няряси олур: "Сюзц гуртарыб Короьлу бир дяли няря чякди. Дялиляр щяр тяряфдян тюкцлдцляр. Бурада бир саваш олду, бир саваш олду ки, рузиэарын эюзц щяля беля бир саваш эюрмямишди. Короьлу маъал PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 20 вермяйиб Ъяфяр пашаны тутду. Гошундан гырылан гырылды, гырылмайан да Ъяфяр пашаны тутулмуш эюрцб давадан ял чякди" (2, с. 83). Короьлу дяли нярясинин эцъцнц йалныз юзцнцн эяляъяк дялиляри олан Дяли Щясяня, Дямирчиоьлуна дейил, ейни заманда вя бундан даща артыг дяряъядя дцшмян гцввяляря дя эюстярир. Мясялян, "Ейвазын Чянлибеля эятирилмяйи" голунда о, Яряб Рейщанла гаршылашыр: "Яряб Рейщан атыны ъювлана эятириб Короьлунун цстцня сцрдц. Дава башланды. Йетмиш йедди фяндин щамысыны ишлятдиляр. Амма щеч бири о бириня дов эяля билмяди. Ня гылынъдан кар ашмады, ня низядян иш чыхмады, ня ямуддан мурад щасил олмады. Ахырда Короьлу гязябляниб атдан дцшдц. Палтарынын ятяклярини белиня санъды. Голларыны чырмады, мейданда эярдиш елямяйя башлады. Эащ онун дизляри мейданы котан кими сюкцрдц, эащ бунун дизляри. Короьлу эюрдц йох, Яряб Рейщан да балаъа ъанавар дейил. Ахырда гязябляниб еля бир дяли няря чякди ки, даь-даш сяся эялди. Яряб Рейщанын адамлары щамысы гырьы эюрмцш ъцъя кими гачыб даьылдылар. Короьлу ону башына галдырыб йеря вурду. Синясиня чюкцб хянъяри боьазына дайады" (2, с. ). Ейниля "Дурна тели" голунда да Короьлу иля Гара хан арасындакы вуруш тясвир олунур вя орада йеня Короьлунун кюмяйиня биринъи, няряси, икинъи ися дялиляри эялир: "Короьлу бахды ки, Гара хан якилмяк истяйир. Аман вермяйиб, ону йахалады. Илхычы палтарыны сойунуб кянара атды. Бир няря чякди. Гара ханын гулаглары батды. Тез адамларыны кюмяйя чаьырды. О тяряфдян дя дялиляр Короьлунун нярясини ешидиб, сийирмягылынъ тюкцлдцляр. Ара гарышды. Дава башлады. Даванын ширин йериндя Короьлу юзцнц Гара хана йетирди. Мисри гылынъ щавада парылдайыб, Гара ханын тяпясиндя еля эюздян итди ки, еля бил илдырым йеря сохулду. Гара хан байаг ща ъящяннямя васил олду" (2, с. ). "Короьлу иля Болу бяй" голунда ися вуруш мящз Короьлунун дяли няряси иля башлайыр: "Гошун бюйцкляри эюрдцляр йох, Короьлу доьрудоьру дава башлайыр. Гошуна щай вурдулар. Щяр тяряфдян тюкцлдцляр Короьлунун цстцня. Короьлу бир дяли няря чякиб юзцнц вурду гошуна. Бир саьа вурду, бир сола вурду. Гошуну гатым-гатым гатлады. Гошун шащин эюрмцш тойуг-ъцъя кими пярян-пяряня дцшдц" (2, с. ). Епосда Короьлунун йалныз дюйцш вахты дейил, севинъ мягамында да дяли няря чякмяси факты иля растлашырыг. Беля ки, "Короьлунун Гарс сяфяри" голунда Короьлу наялаъ галыб минарянин башына чыхмалы олур. Яряб Рейщан минарянин дибини газдырыр ки, минаря йыхылсын вя Короьлуну яля кечирсин: "Кцлцнэчцляр минарянин дибини о гядяр газмышдылар ки, минаря аз галырды йыхылсын. Короьлу иши беля эюрцб, дцшцб лап ашаьыда PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 21 кясмишди минарянин гапысыны. Еля бу дямдя бир дя гулаьына бир сяс эялди. Диггятля гулаг вериб эюрдц охуйан Ейвазды. Щяр шей йаддан чыхды. Ня горху галды, ня щцркц. Дик чыхды минарянин башына. Севиндийиндян бир дяли няря чякиб деди: . . . Инди баьладар голуну, Гырар саьыны, солуну, Йада салыб Короьлуну, Бу эялян Ейваз сясиди" (2, с. ). Демяли, Короьлунун иэидлийини, дялиганлылыьыны ифадя едян дяли няряси ондан айрылмаздыр. Башга сюзля, дяли няря дялиганлылыьын ян габарыг, ян нцмайишкараня вя ян парлаг ифадя формасыдыр. Короьлунун эцъц йалныз дяли нярясиндя дейил, щямчинин Гыратдадыр. Доьру фикирдир ки, "Короьлу" дастанында халг Короьлунун юзц гядяр онун атына да бюйцк мящяббят бясляйир, онун гящряманлыьыны тяряннцм едир. Короьлу кими Гырат да мяьлубедилмяздир, бцтцн фактлардан эюрцнцр ки, онун тай - бярабяри йохдур. Халг бу надир аты юз хяйалында романтик бойаларла фантастик мцбалиья тцлцня бцрцмцш, ону тябиятин сещрли алями иля тяряф мцгабилляшдимишдир" (5, с. ). Ейни заманда мараглы ъящят орасындадыр ки, Короьлунун йалныз юзц дейил, аты да дяли Гыратдыр. Бу фикир ися щям Короьлуйа, щям дя башгаларына мяхсусдур. Короьлу дейир: "Гаранлыг эеъядя йол чашырмайан, Дцшман габаьында яр дцшцрмяйян, Цстцндя ял-айаг йыьшырылмайан Короьлунун аты дяли эярякди" (2, с. ). "Дямирчиоьлунун Чянлибеля эялмяйи" голунда да щям Короьлунун, щям дя Гыратын дяли олмасы налбяндин дилиндян сюйлянир: "Налбянд деди: - Оьул, сян ушагсан дейин о сяня баш гошмады. Онун дялилийиня бахма. Ады эяляндя пашалар, ханлар тир-тир ясирляр. Дямирчиоьлу деди: - Пашалар ясярляр дя. . . Пашаларда кишилик ня эязир? Сян щай-кцйя бахма. Эюрдцн ки, бир йабынын ялиндя неъя авара галмышды. . . Налбянд деди: - Бала, йабы нядир? Она дяли Короьлунун дяли Гыраты дейярляр" (2,с. 49). 3) ДЯЛИСОВЛУГ Епосун бир нечя мягамында Короьлу ахмаг мянасында дяли щесаб едилир, йахуд да юзцнц ахмаглыьа-дялилийя гойур, дялисовлуг ейляйир. Беля ки, "Короьлунун Истанбул сяфяри" голунда Короьлу хоткар PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 22 гызы Ниэар ханымдан бир мяктуб алыр. Ниэар ханым мяктубунда ашаьыдакы шеирля Короьлуйа мцраъият едир: "Мян хоткар гызыйм, Ниэардыр адым, Шащлара, ханлара мящял гоймадым, Бир сянсян дцнйада мяним мурадым, Истярям юзцня ейля йар мяни" (2, с. 28). Шцбщясиз, беля бир чаьырыш Короьлу цчцн щям илк, щям дя мящз хоткар гызынын чаьырышы олдуьуна эюря сон дяряъя гейри-ади иди. Яслиндя беля бир дявяти Короьлу щеч эюзлямирди дя. Амма бу, сюзцн щягиги мянасында бир реаллыг иди. Щямин мяктубдан алынан тяяссцратын давамы ися даща мараглыдыр: "Еля ки Короьлу намяни охуйуб ящвалатдан щали олду, Дяли Мещтяри чаьырды ки: - Гыраты йящярля, мян Истанбула эедяси олдум. Дялиляр йербяйердян дедиляр: "Короьлу, дяли олма, сянин Истанбулда ня ишин вар? Билмирсянми ки, пашалар сянин ганына йерикляйир. Эедярсян, тутуларсан" (2, с. 29). Артыг бурадан айдынъа эюрцнцр ки, дялилярин (иэидлярин!) Короьлуйа "дяли олма!" демяси "ахмаг олма!" демякдир. Чцнки онлар йахшы билирляр ки, Короьлу тякбашына хоткарын цзяриня йерийя билмяз. О ъцр бюйцк бир гошунун цстцня тяк-тякиня эетмяк, шцбщясиз, ахмаглыгдыр. Буна бахмайараг, "дяли" сюзцнцн щяр ики мянасында епос гящряманы олан Дяли Короьлу епосун поетикасына уйьун олараг тяк эетмякдя исрарлыдыр: "Короьлуйам щаша-щаша, Эиррям хоткарла саваша; Гырат дюшлятмяйя паша, Юзц тяк эедя, тяк эедя. . . " (2, с. 29) Короьлу эедир, Ниэар ханымла эюрцшцр вя юз разылыьы иля ону эютцрцб Истанбулдан узаглашыр. Амма о, Ниэары беляъя сакитъя, эизли формада (йяни гыз гачырмаг мянасында!) Чянлибеля эятирмяк фикриндя дейил: "Короьлу бир дя дюнцб бахды ки, узагдан гошун эялир. Гыратын башыны дюндяриб дайанды, эюзлямяйя башлады. Ниэар эюрдц Короьлу дава елямяк фикриндяди, деди: - Короьлу, эяряк мяни эютцрцб гачмайайдын, инди ки апарырсан, дайанма сцр эедяк! Атамын гошуну чохду, сян тяксян. Онларла баъармарсан, дава елямя! Короьлу деди: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 23 - Мян сяни Чянлибеля бу ъцр апара билмярям. Сонра дейярляр ки, Короьлу эедиб хоткарын гызыны оьурлайыб эятириб. Мян эяряк дава еляйям" (2, с. 43). Бу сюзляр дя лап дяли-долу бир адамын сюзляридир. Йяни тякбашына хоткарын гошуну иля вурушмаг щям иэидлийиня эцвянян, щям дя юзцнц ахмаглыьа гойан дяли Короьлунун мцнасибятидир. Башга бир голда - "Дямирчиоьлунун Чянлибеля эялмяйи" голунда Короьлунун "ахмаглыьы" ики мягамда юзцнцн эюстярир. Биринъиси, Короьлу юзцнц Дямирчиоьлундан тамамиля эизлядир: "Дямирчиоьлу деди: - Мян Короьлуну ахтарырам, онунла ишим вар. Короьлу деди: -Еля мян дя ону ахтарырам. Дямирчиоьлу сорушду: - Сян ону нейляйирсян? Короьлу деди: - О мяня од гойуб. Эялмишям онунла щагг-щесаб чякмяйя. Йа она верян Аллащ, йа мяня" (2, с. 50). Икинъиси ися Короьлунун биля-биля Дямирчиоьлунун Гыраты апармасына шяраит йаратмасыдыр: "Гяряз, Дямирчиоьлу Гыраты чякди дамын цстцня. Атын айаьындакы бухову гырыб атды, сонра Короьлуйа деди: - Инди эял, мин тяркимя, эедяк! Дямирчиоьлу буну дейиб юзц Гырата минмяк истяди. Гырат аьзыны ачыб она тяряф йюнялди. Аз галды ки, башыны галдырыб эюйя тулласын. Короьлу тез йцйцрцб юзцнц Гырата эюстярди. Ат Короьлунун эюръяк сакит олду. Короьлу атын башыны тутуб деди: - Габагъа сян мин, сонра мян. Гыратда бир хасиййят вар иди ки, Короьлу онун йцйянини кимя тапшырсайды, ат она ял верярди. Гяряз, щяр икиси тяркляшиб дцшдцляр йола" (2, с. 51). "Ейвазын Чянлибеля эятирилмяйи" голунда да Короьлу юзцнц дялилийя - ахмаглыьа вурур. Беля ки, Ейвазын далысыъа эедяндя йолда бир чобанла гаршылашыр. Танынмамаг цчцн чобанла палтарларыны дяйишмяйи хащиш едир. Чобанын палтарыны эейиб Ейвазын атасы гяссаб Алынын дцканына эялир. Мялум олур ки, Ейваз атасы гяссаб Алы иля чюля сцрцнц йохламаьа эедибляр. Короьлу да орайа эялир вя онун гяссаб Алы иля беля бир диалогу олур: "Короьлу бир-ики гойуну ялляди, бахды, сорушду ки: - Бяс, аэа, бунларын гиймяти нечядир? PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 24 Гяссаб Алы деди: - Валлащ, инди гойун гисми бир аз бащадыр. Анъаг эюрцрям сян узагдан эялибсян. Сяня бирини ики тцмяндян щесаб едирям. Короьлу деди: - Йох, аэа, мян о гиймятя гойун ала билмярям. Гяссаб Алы ня гядяр дил-аьыз тюкдцся эюрдц ки, йох, мцштяри щеч ипя-сапа йатан дейил. Ахырда деди: - Оьул, сян де эюряк бяс нечяйя аларсан? Короьлу деди: - Аьа, бизим йерлярдя гойунун бири эедир он тцмяня. Мян гойуну сяндян ики тцмяня алсам, щярясиндя сяккиз тцмян газанъым олур. Бу да ки, инсаф дейил. Бу ня йеря сыьар, ня эюйя. Мян гойунун бирини сяндян беш тцмяня алаъаьам. Верирсян, айыр, пулуну верим. Йох, вермирсян, онда эедим айры адам тапым. Гяссаб Алы эюрдц ки, бу мцштяри лап эюйдяндцшмяди. Деди: - Нейляк, оьул, сян дейян олсун. Яйя, Ейваз айыр сцрцнц!" (2, с. л0л). Яслиндя Короьлунун беля бир дялилийи-ахмаглыьы гяссаб Алыны да сон дяряъя щейрятя эятирир. Гяссаб Алынын Короьлу щаггында "эюйдяндцшмя" епитетини ишлятмяси онун дялилийиня - ахмаглыьына бир ишарядир. Йяни гяссаб Алынын дцшцндцйц кими десяк, ики тцмянлик гойуну беш тцмяня алан ахмаг щеч вахт яля дцшмяз. Йеня дя "Ейвазын Чянлибеля эятирилмяйи" голунда Короьлунун дялилийи-ахмаглыьы барядя Тцркман бяйляриндян олан Яряб Рейщан данышыр. Беля ки, Короьлу Ейвазла эялиб бюйцк бир учурум гаршысында дайаныр. Бу, о демякдир ки, йа Гырат бу учуруму тулланмалыдыр, йа да Короьлу Яряб Рейщан вя онун гошуну иля цз-цзя эялмялидир. Короьлу ися учурумдан тулланмаг цчцн Гыраты тярифляйяряк щявясляндирир: "Короьлу ямяйи эетмясин зайа, Эяряк ган уддурам бяйя, пашайа, Сычрайыб гуш кими атыл о тайа, Апар Чянлибеля мяни, Гыратым!" (2, с. ). Бяли, Короьлу гярарында гятидир. О, дцшмяня Гыратын да эцъцнц нцмайиш етдирмяк истяйир. Яряб Рейщан да онун бу мягсядини баша дцшцб щяйяъан вя щейрятля дейир: "Бу адам йа дялиди, йа да. . . еля дялиди ки, вар. Йохса о учурумдан да ат атланар? Юзц дя цстцндя ики адам" (2, с. ). Бурада Яряб Рейщанын Короьлу щаггында дедийи "бу адам йа дялиди, йа да. . . еля дялиди" сюзляри Короьлунун ахмаглыьына олан ишарядир. "Короьлу иля Болу бяй" голунда Короьлунун Болу бяйя галиб эялмяси, сонра ися она ясир кими табе олмасы да бир дялилик, бир ахмаглыгдыр: "Короьлу деди: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 25 -Айя, мян Короьлуйам. Короьлу сюз вермяз. Верди мцхяннятлик елямяз. Инди ки ещтийат еляйирсян, буду, эял баьла голларымы, еля апар. Болу бяйин дя еля арзусу бу иди. Тез адамларына эюз еляди ки, дай фцрсятди, дайанмасынлар. Бир мющкям зянъирля о саат Короьлунун голларыны баьладылар далына. Сонра бир-ики кяндирля дя сыхдылар ата. Болу бяй иши щазыр эюряндя щюкм еляди гошун атланды. Короьлуну габагларына салыб Ярзинъана тяряф йола башладылар" (2, с. ). Шцбщясиз, Болу бяйин "фцрсятди" демяси Короьлунун дялилийиняахмаглыьына ишарядир. 4) ДЯЛИ КЮНЦЛ Епосда Короьлунун зцриййятинин олмамасы хцсуси бир аьры вя кядярля щисс етдирилир. Яслиндя бу мяйуслуг илк дяфя Ниэар ханымын дилиндян ешидилир. "Ейвазын Чянлибеля эятирилмяйи" голунда дялиляр истиращят едиб яйляндийи бир вахтда Ниэар ханым дяриндян ащ чякир. Онун гямэинлийи, гашларынын чатылмасы, эюзляринин долухсунмасы Короьлуну да наращат едир. Ниэар ханым ися ювладсызлыгдан мяйус олмасыны сызылтылы вя щязин бир эярайлы иля Короьлуйа чатдырыр: "Неъя бахым ев-ешийя, Йаралы кюнлцм цшцйя, Тоз бцрцмцш бош бешийя, Ширин лайла чалан йохду. Чянлибели эцлляр бязяр, Эцлляр саралса ким цзяр? Щяр гуш баласыйнан эязяр, Нийя сянин балан йохду?" (2, с. 89). Бу, сон дяряъя щязин вя кядярли бир мягамдыр. Ниэар ханым йалныз юз истяйини вя арзусуну дейил, щямчинин Короьлунун эизли, наращат дуйьуларыны диля эятирир. Сюйляйиъи Ниэар ханымын васитясиля имкан тапыб Короьлунун щяйаты вя эяляъяйи цчцн ваъиб вя зярури олан бир мясяляни эцндямя эятирир. "Устад дейир ки, Короьлуну щеч кяс аьлайан эюрмямишди. Амма Ниэарын сюзцндян сонра Короьлу еля олду, еля олду ки, Ниэарын аьламаьы йаддан чыхды" (2, с. 90). Щяля бу азмыш кими Ашыг Ъцнун да дцбаря онун мялуллуьунун сябябини сорушур: "Гыратын цстцндя дили тянд олан, Пашалар варына таланлар салан, Исэяндяр тяк судан баъ-хяраъ алан, Бир де, гоч Короьлу, нядян мялулсан?" (2, с. 90). PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 26 Бу мягамда Короьлу Ашыг Ъцнуна мцраъиятля юзцндян бящс едир вя сюйлядийи эярайлыда юз дяли кюнлцндян данышыр: "Ъошду дяли кюнцл ъошду, Мювъ верди, кяллядян ашды, Бир мешяйя ки, од дцшдц, Гуру йанар, йаш инилдяр. Короьлуйа сюзцм чохду, Сюзлярим пейканлы охду, Щансы иэидин сону йохду, Оъаг сюняр, даш инилдяр" (2, с. 91) Короьлунун юз кюнлцнц "дяли кюнцл" адландырмасы онун дяли нярясиня, дяли-долу иэид кими танынмасына, бязян дялисовлуг елямясиня вя бцтювлцкдя дялиляр дялиси олмасына да там уйьун эялир. Епосун мятниндя Короьлунун дяли кюнлцнцн ъошмасына икинъи дяфя Дярбянд сяфяриндя раст эялирик. Яслиндя бу да чох мараглы мягамдыр. Щяля бундан яввял Короьлунун дяли няряси ешидилир: " Ниэар ханым ня гядяр елядися онлары айыра билмяди. Кцрдоьлу ъаван, тяърцбясиз, Короьлу йцз илин Короьлусу. Кцрдоьлу йорулду. Короьлу бир дяли няря чякиб Кцрдоьлуну эютцрцб йеря вурду. Чюкцб синясиня хянъяри чякди ки, башын кяссин. Ниэар ханым тутуб хянъяри онун ялиндян алды" (2, с. ). Бундан сонра Кцрдоьлу Короьлуну таныйыр вя юзцнц сахлайа билмяйиб гошма дили иля онун оьлу олдуьуну билдирир. Бу ися щамыны чашдырыр, щамы мат-мяяттял галыр: " Короьлу деди: -Мяним оьлум йохду. Сян йалан дейирсян. -Вар. Мян Яряб пашанын гызы Мюмцня ханымын оьлуйам. Бу да сянин базубяндин. Буну дейиб Кцрдоьлу голундакы бозубянди Короьлуйа эюстярди. Дяли Короьлунун дяли кюнлц ъошду. Оьлуну гуъаглайыб деди: . . . Сяд афярин гайнаьына, ъошуна, Йаьы дцшмян эяля билмяз тушуна, Короьлуйам, оьул, дюнцм башына, Короьлу дейилян иэид мяням, мян!" (2,с. ) Демяли, епосун мятниндя Короьлунун дяли кюнлцнцн ъошмасы ики голда мцшащидя олунур: "Ейвазын Чянлибеля эятирилмяйи" вя "Короьлунун Дярбянд сяфяри". Биринъидя ювлад щясрятли Короьлунун дяли кюнлц ъошур, диэяриндя юз ювладыны тапан Короьлунун дяли кюнлц гый чякиб PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 27 диля эялир. Беляликля, йалныз ювлад мясяляси иля баьлы олан мягамларда вя йалныз Короьлунун юз дилиндя "дяли кюнцл" ифадяси сяслянир. Бу ися епосун мянтигиня там уйьундур. Бцтцн бунлар тясдиг едир ки, "Короьлу" епосундакы дялилярин иэидлярин сайы шярти олса беля дир. Бу рягям мцгяддяс олмагла бярабяр, Чянлибелдя Короьлунун ятрафына топлашан вя онунла бирэя фяалиййят эюстярян бцтцн дялилярин символик сайыдыр, амма бурайа 1 рягямини дя артырмаг лазымдыр. Бу ися дялилярин дялиси олан Короьлудур. 2. «КОРОЬЛУ» ЕПОСУНДА ДЯЛИ АШЫГ Азярбайъан халг дастанларынын поетик системи сюйляйиъидян, мятндян, структурдан ня гядяр асылы олса беля онлардан даща артыг дяряъядя баш гящряманла ялагядардыр. Дастанда баш гящряман тяйинедиъидир. Бу функсийаны гящряманлыг дастанларында мящз гящряман (сюзцн щяр ики мянасында: образ вя иэид! - мясялян, Короьлу) йериня йетирирся, мящяббят дастанларында ясас естетик йцкц Ашиг (мясялян, Кярям) юз чийинляриндя дашыйыр. Епос поетикасынын еля мцщцм елементляри дя вардыр ки, ясас гящряманла дейил, диэяр образлар вя диэяр структур ващидляри иля тямсил олунур. Беля образ чешидини ашыг вя озан сурятляриндя, саз вя гопуз символларындан кифайят гядяр айдын эюрмяк вя тясяввцр етмяк мцмкцндцр. Бу мясяля йалныз она эюря дейилдир ки, дастанлар ашыглар тяряфиндян сюйлянилир, йени ясрляря вя йени нясилляря ютцрцлцр, мящз она эюрядир ки, дастанын ритми бирбаша ашыгдан вя саздан асылы олур. Беляликля, ашыг вя саз епос поетикасынын юзцндя - структурда апарыъы ващидя вя символа чеврилир. «Короьлу» епосундакы Ашыг Ъцнун мящз беля образлардандыр. Ашыг Ъцнун епосда илк дяфя сай етибариля бешинъи голда - «Короьлунун Ярзурум сяфяри» голунда эюрцнцр. Бу вахта гядяр Ниэар ханымы нязяря алмасаг, Чянлибеля эялян дялиляр сырасында Дяли Щясян, Бялли Ящмяд вя Дямирчиоьлу вардыр. Короьлу Дяли Щясянля кцштц тутуб вурушур, она галиб эялир вя Дяли Щясян щямишялик Короьлу иля бир йердя галаъаьына разылыг верир. Бялли Ящмядин ися Короьлу дялиляриня гошулмагда юзц исрарлыдыр: «Бялли Ящмяд Короьлунун сядасыны ешидиб, она мцштаг олмушду. Еля бил ки, бир адам она «иэид иэид гуллуьунда олмалыдыр» дейирди. Бялли Ящмяд чох дцшцндц, чох дашынды, чох юлчдц, чох бичди, чох эютцр-гойдан сонра бир сящяр чарыгларынын баьыны бяркидиб, Чянлибеля тяряф йол башлады» (2, с. 24). Дямирчиоьлуну ися Короьлу юзц тапыр вя юзц сечир. Беляликля, «Короьлу иля Дяли Щясян», «Короьлунун PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 28 Истанбул сяфяри», «Дямирчиоьлунун Чянлибеля эялмяйи» голларында дялилярин Короьлу ятрафына топлашмаг механизминин цч цсулу там айдынлыьы иля эюрцнцр: биринъиси, тутушуб барышмаг формасында (Дяли Щясян); икинъиси, кюнцллц эялиш формасында (Бялли Ящмяд) цчцнъцсц, таныйыб сечмяк формасында (Дямирчиоьлу). Ашыг Ъцнунун - дяли ашыьын Чянлибеля эялиши ися тамамиля йени форма вя мязмуна маликдир. Йери эялмишкян, "Короьлуйа вя дялиляря ряьбят бясляйян ашыглар "дяли" мянасыны верян "ъцнун" вя "абдал" адлары дашыйырлар - Ашыг Ъцнун, Абдал Гасым (сонунъу ада дастанын Парис нцсхясиндя раст эялирик)" (6, с. л41). Ашыг Ъцнун Ъяфяр пашанын ашыьыдыр. «Короьлунун Ярзурум сяфяри» бойунун лап яввялиндя дейилир: «Ъяфяр пашанын имарятинин габаьында бир пящляван мейданы, бир дя бир ашыг мейданы вар иди. Рящляван мейданы Гара пящляванын, ашыг мейданы Ашыг Ъцнунун иди. Ъяфяр паша байрам эцнляриндя мейданлары бязядярди. Узагдан, йахындан эялян пящляванлар, ашыглар бурада юз эцълярини сынардылар. Ъяфяр паша беля бир ганун гоймушду: мейданларда басылан йцз тцмян веряр, басан йцз тцмян аларды» (2, с. 54). Бурадакы пящляван мейданы, щеч шцбщясиз, «Дядя Горгуд» епосуну хатырладыр. Епосун «Дирся хан оьлу Буьаъ хан» бойунда да Байындыр ханын уъа бир мейданы вар, орада да гящряманлыг нцмайиш етдирилир: «Мяэяр, султаным, Дирся ханын оьланъыэы, цч дяхи орду ушаьы мейданда ашуг ойнарларды. Буьайы гойу вердиляр, оьланъыглара "гач" дедиляр. Ол цч оьлан гачды, Дирся ханын оьланъыэы гачмады» (6, с. 36). Беляликля, Дирся ханын оьлу буэайа галиб эялир вя бу гялябядян сонра Дядя Горгуд эялиб «оьланын бабасыны сойламышдыр» (2, с. 36). Шцбщясиз, бу сойлама гопузла олмушдур. «Дядя Горгуд» епосундан айдынлашыр ки, дастан йарадыъылыьынын илкин чаьларында щцняр вя иэидлик мейданы иля саз вя сюз мейданы бир олмуш, йяни диференсасийайа уьрамамышдыр. «Короьлу" епосунда ися айрылма просеси юзцнц кифайят гядяр айдын эюстярмякдядир. Бяс Ярзурумлу Ъяфяр пашанын хидмятиндя дуран Ашыг Ъцнунун Чянлибеля эялишинин ясас сябяби нядир? Епосда сюйлянир: «Ашыг Ъцнун чохдан иди ки, Чянлибеля эедиб, Короьлуну эюрмяк истяйирди. Амма Ъяфяр пашадан горхурду» (2, с. 54). Йахуд Ашыг Ъцнун юз-юзцня дейирди: «Ей дили-гафил, бу неъя ола биляр ки, мян Ашыг Ъцнун олам, айаьым дяймямиш йер, эюзцм эюрмямиш адам олмайа, амма Чянлибеля эедиб Короьлуну эюрмцйям» (2, с. 55). Беляликля, щям сюйляйиъинин диктясиндя, щям дя Ашыг Ъцнунун Чянлибеля эялмяк истяйиндя ахтарыш вя дягигляшдирмя вар. Йяни Чянлибеля эялPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 29 мяк арзусу бахымындан Ашыг Ъцнун Бялли Ящмядля мцгайисядя щялялик о гядяр дя исрарлы дейил. Бунун сябяби ися чох садядир вя Ъцнунун ашыглыьындан иряли эялир. Йяни дяли ашыг эюрцб танымаг истяйир, башга сюзля, ел арасында дейилдийи кими «ашыг эюрдцйцн чаьырар». Еля беля дя олур. Короьлу Ашыг Ъцнуну бюйцк щюрмятля гаршылайыр вя Чянлибелдяки он беш эцнлцк тяяссцрат «ашыг эюрдцйцн чаьырар» дейиминя сон дяряъя уйьун эялир: «Короьлу, мян сянин щаггында чох сюзляр ешитмишдим. Сяня пис дейян дя варды, йахшы дейян дя варды. Амма мян эюрдцклярими эюрдцм. Бурада сянин йанында галмаг орайа эетмякдян чох йахшыдыр" (2, с. 55). Епосун мятниндя «ашыг эюрдцйцнц чаьырар» дейими цч формада юзцнц нязяря чарпдырыр. Биринъиси, о, поетик тясвирин алт гатында эюрцнцр. Ашыг Ъцнун «дан йери аьаранда айаьа дурду, дястярханы белиня баьлады, сазыны чийниня салды, ялиня дя бир аьаъ алыб йола дцшдц» (2, с. 55). Икинъиси, Короьлу бу щикмяти билдийиня эюря Ашыг Ъцнуна дейир: «Ашыг, сюзцм йохдур. Эедирсян эет. Амма пашалара, ханлара бел баьлама. Мяним дя атам юмрцнц, эцнцнц Щясян ханын гапысында чцрцтмцшдц, ахырда музду о олду ки, хан эюзлярини чыхартды» (2, с. 56). Йяни Короьлу юзц дя эюрдцйцнц чаьырыр. Цчцнъцсц, «Ейвазын Чянлибеля эятирилмяйи» бойунда Ашыг Ъцнун юзц дя еля бирбаша беля сюйляйир: «Башына дюнцм, устад дейиб ки, ашыг эюрдцйцн чаьырар» (2, с. 93). Ашыг Ъцнунун Чянлибелдян гайытдыгдан сонра Ъяфяр пашанын баъысы Телли ханыма орада эюрдцклярини эениня-болуна данышмасы бир йана, о, Ъяфяр пашанын юзцня дя Короьлуну аьыздолусу - о ки вар тярифляйир: "Мярд мейданда гачмайыбдыр йашында, Дялилярин ъям эюрмцшям башында, Дцшмяни сындырыр тяр савашында, Ъцнун дейяр ширя бянзяр Короьлу (2, с. 59). Ъяфяр пашанын щцзурунда Короьлуну ширя бянзятмяк, тярифляйиб эюйляря галдырмаг, Короьлунун мярдлийини щятта пашанын цзцня вурмаг мящз дяли ашыьын ишидир. Бунун мцгабилиндя ися, шцбщясиз, Ашыг Ъцнуну гаранлыг бир зиндан эюзляйир. Еля беля дя олур: дяли ашыьы зиндана салырлар. Телли ханымын сяйи иля зиндандан азад олан Ашыг Ъцнун йенидян Чянлибеля гайыдыр. Ашыг Ъцнунун Чянлибеля икинъи эялиши артыг мцвяггяти эялиш дейил. Ашыг Ъцнун Чянлибелдя сайылыб-сечилян симайа чеврилир. Щятта Чянлибелдя ашыглыг статусу мящз онун ющдясиня дцшцр: «Короьлу гара быьларынын алтындан бир-ики бадя кечиряндян сонра дюнцб Ашыг Ъцнуна бахды. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 30 Дейирляр ки, Короьлу беля дюнцб баханда дай Ашыг Ъцнунда сорьу-суал олмазды. О саат ялини цчтелли саза атыб ортайа чыхарды» (2, с. 88). Мараглыдыр ки, вахтиля топланмыш вя архивдя сахланылан "Короьлу" дастанын голларындан бири еля бирбаша "Короьлуйнан Ашыг Ъцнун" адланыр. (5, С. ). Йяни голун бу ъцр тягдими Ашыг Ъцнунла Короьлунун ейни сявиййяйя галдырылмасы демякдир. Ашыг Ъцнунун Чянлибелдяки статусунун там тясдиги цчцн епосдакы голларын финалына нязяр йетирмяк зяруридир. Мялумдур ки, «Алы киши», «Короьлу иля Дяли Щясян», « Короьлунун Истанбул сяфяри», «Дямирчиоьлунун Чянлибеля эетмяйи» голларында щялялик Ашыг Ъцнун йохдур. Голларын сонлуьуна эялдикдя ися «Алы киши» голу сцжетин щазырлыг мярщялясини тяшкил етдийиня эюря сонлуг да мящз буна хидмят едир: «Короьлу атасыны Гошабулаьын йанында дяфн едиб о эцндян Чянлибелдя йурд-йува салды» (2, с. л7). «Короьлу иля Дяли Щясян голу» иэидлярин Чянлибеля ахынынын башланьыъы олдуьу цчцн онун сонлуьу да буна хидмят едир: «Бу эцндян Короьлунун башына йаваш-йаваш адамлар йыьышмаьа башлады. Чох чякмяди ки, Чянлибел гочаг оьланларын, иэидлярин мяскяни олду» (2, с. 23). «Дямирчиоьлунун Чянлибеля эялмяйи» голу да йеня щямин мягсядя хидмят эюстярир: «Беля бир иэидин Чянлибеля эялиб дялиляря гошулмаьы Короьлуну, дялиляри чох севиндирир. Дямирчиоьлу да сюзцнцн цстцндя дурду. Дялилярля достлашыб Короьлунун архасы, кюмяйи олду» (2, с. 53). Ашыг Ъцнунун Чянлибеля эялмясини якс етдирян «Короьлунун Ярзурум сяфяри» голунда Ниэар ханым бир мяълис дцзялдиб, Телли ханымла Дямирчиоьлунун тойуну елямясиля баша чатыр (2, с. 87). Бцтцн бунларла мцгайисядя «Короьлунун Истанбул сяфяри» голунун финалы фярглянир: «Мяълис тязядян башланды. Короьлу бир Ниэара бахды, бир дялиляря бахды, цряйи теллянди. Цчтелли сазы дюшцня басыб деди: Короьлуйам Чянлибелдя отуррам, Щарда эюзял эюрсям, аллам, эятиррям, Дялиляри мурадына йетиррям, Эюзяллярдя арзуманым галмады" (2, с. 46). Фяргин мязмуну ондан ибарятдир ки, шадйаналыг мяълисини сюзцн, сазын эцъц иля мящз Короьлу юзц баша чатдырыр. Епик янянядя дя белядир, чцнки «Дядя Горгуд» епосунда щяр бойун ахырында Дядя Горгуд эяляряк сюз сюйляйиб, бой бойлайыр" (7, с. 41, 50, 67, 78 вя с). Артыг алтынъы бойда - «Ейвазын Чянлибеля эятирилмяси» бойунда Ашыг Ъцнун Чянлибелдядир вя онун статусу кифайят гядяр айдын эюрцнцр. Беля ки, Короьлу Ейвазы Чянлибеля эятиряркян Ниэар ханымын тяклифи иля бцтцн дялиляр ону гаршылайырлар: «Мяълис гурулду. Кефляр дурулду. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 31 Саги доланды. Рущ тазаланды. Ашыг Ъцнун сазыны кюкляйиб ортайа чыхды. Чалдылар, охудулар, дедиляр, эцлдцляр, Ниэар ханым Ейвазын эюзляриндян юпдц, кюйняйинин йахасындан кечириб юзцня оьул еляди» (2, с. ). Там айдындыр ки, «Короьлунун Истанбул сяфяри» голунун финалы Короьлунун мяълис апармаьы иля тамамланырса, «Ейвазын Чянлибеля эятирилмяси" голунда щямин функсийаны Короьлу дура-дура мящз Ашыг Ъцнун йериня йетирир. Башга сюзля, Чянлибеля эялян Ашыг Ъцнун гейд-шяртсиз баш гящряман Короьлунун, щятта епик яняняйя нязяр салмыш олсаг, мцяййян мянада Дядя Горгудун да статусуну мянимсяйир. Короьлу иля Ашыг Ъцнун арасындакы статус бюлэцсц "Короьлунун Байазид сяфяри" голунда тамамиля йени формада вя ачыг, яйани шякилдя юзцнц эюстярмиш олур. Короьлу иля Ашыг Ъцнун арасында олан дейишмя заманы Короьлунун ялиндя саз явязиня гылынъ вар. Йяни бурада гылынъын сялащиййятинин Короьлуда олмасы габарыг шякилдя эюстярилирся, демяли, щямин мягамда сазын сялащиййяти Ашыг Ъцнундадыр: "Короьлу сычрады Гыратын цстцня. Ат Короьлуну цстцндя эюръяк еля кишняди ки, Чянлибеля сяс дцшдц. Короьлунун цряйи атланды, бейни гызды, эюзляри тярлан эюзц кими аловланыб йанды. Саз явязиня мисри гылынъы чякиб деди: Йыьылса мяхлугат, гурулса мящшяр, Исрафил суруну чала гоймарам. Чякярям гылынъы, эиррям мейдана, Учурдарам, бурда гала гоймарам. Короьлу еля сюзцн биринъи бяндини демишди Ашыг Ъцнун еля бир байаты чякди ки, щамынын бядяни лярзяйя эялди" (2, с. ). Короьлу иля Ашыг Ъцнун арасындакы статус бюлэцсцнцн ня гядяр инъя вя ня гядяр дцшцнцлмцш олдуьуну нювбяти йеддинъи бой - «Дурна тели» бойу бир даща тясдиг едир. Бойун финалында беля сюйлянир: «Короьлу башдан башлайыб ахыраъан ящвалаты ханымлара, Баьдада эетмяйиб, Чянлибелдя галан дялиляря данышды. Амма Эизироьлунун адыны да чякмяди. О барядя бир кялмя дя кясмяди. Ниэар ханым ала эюзлярини бир дяфя сцздцрцб Короьлуйа бир гыйгаъы бахды. Деди: - Ай Короьлу, сян ки беля иш билянсян, иэидсян, эюрясян бу дцнйада сянин кими икинъи бир адам да вар, йа еля анан сяни тяк доьуб? Короьлу щеч бир сюз демяди. Йавашъа галхыб, Ашыг Ъцнунун сазыны ялиндян алыб, басды баьрына деди: Анадан оьул доьулубду, Эизироьлу Мустафа бяй. Бу дцнйайа тяк эялибди, Эизироьлу Мустафа бяй" (2, с. л36). PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 32 Короьлунун икинъи дяфя Ашыг Ъцнунун сазыны алыб охумасы Ашыг Ъцнуну она верилмиш статусдан мящрум етмяк дейил. Еля бу фактын юзц беля бир ъящяти тясдиг едир ки, Ашыг Ъцнун юз статусундадыр вя мяълиси апармаг цчцн мягам эюзляйир. Короьлунун сазы алыб чалмасы вя охумасынын архасында ися Ниэар ханыма бяслянян уъа бир севэи вя мящяббят эизлянир ("Ниэар ханым ала эюзлярини бир дяфя сцздцрцб Короьлуйа бир гыйгаъы бахды"). Бяс диэяр бойларда голларын финалы неъя баша чатыр? Сяккизинъи «Щямзянин Гыраты апармасы» голу Короьлунун саз чалыб, охумасы иля (2, с. л77), доггузунъу - «Мящбуб ханымын Чянлибеля эялмяси» голу Короьлунун йедди эцн, йедди эеъя той ейляйиб Мящбуб ханымын Бялли Ящмядя, Ширин ханымы Тцпдаьыдана, гарабашы да Дяли Мещтяря вермяси иля (2, с. ), онунъу - «Короьлунун Байазид сяфяри» голу Короьлунун щюкмц иля дялилярин давадан ял чякмяси, гошуна аман верилмяси вя сазы дюшцня басыб охумасы иля (2, с. ), онбиринъи - «Гулун гачмасы» голу Ялямгулу ханын гызы Ругиййя ханымла Эцръцоьлу Мяммядин тойунда Короьлунун цчтелли сазы синясиня басыб охумасы иля (2, с. ), оникинъи - «Дцратын итмяйи» голу Короьлунун «Телли Ниэар» рядифли эярайлысынын сюйлямяси иля (2, с. ), онцчцнъц - «Короьлу иля Болу бяй» голу Короьлунун «Даэлар» гошмасы иля (2, с. ) ондюрдцнъц - «Короьлунун Гарс сяфяри» голу Короьлунун айаьа дуруб сазы эютцрмяси вя юзц «дювран ачыб мяълис гурмасы» иля (2, с. ) онбешинъи - «Короьлунун Дярбянд сяфяри» голу йеня дя Короьлунун гошмасы иля (2, с. ), онйеддинъи, сонунъу - «Короьлунун гоъалыьы» голу ися бцтцн бунлардан фяргли олараг, йеня Ашыг Ъцнунун мяълис апармасы иля баша чатыр: «Атлар кцсняди, гылынълар ойнады. Гырат ики дал айаьынын цстя галхыб гызмыш пялянэ кими еля бир шащя чякди ки, даь-даш титряди. Ашыг Ъцнун цчтелли сазы баьрына басды. Щамы бир йердя тязядян Чянлибеля галхмаьа башладылар» (2, с. ). Далбадал доггуз голда финаллар йеня дя Короьлунун саз чалыб охумасы вя гошма, эярайлы сюйлямяси иля битир. Илк тяяссцрат беля ола биляр ки, Короьлу Ашыг Ъцнуна эцзяштя эетдийи статусуну эери гайтарыр. Бяли, епос мянтиги буну тяляб едирди, амма о ъцр дюнцш сахта, сцни йолла дейил, тябии формада олмалы иди. Тябиилик ися ондан ибарятдир ки, "Короьлу" епосунда Ашыг Ъцнунун тамамиля башга бир функсийасы да вардыр. Диггят едяк, Ашыг Ъцнцн юзц "Ейвазын Чянлибеля эятирилмяйи" голунда Короьлунун наращатлыьыны, сыхынтысыны эюрцб дейир: "-Короьлу, буна эюря сян щеч мялул олма! Сянин мяним кими ашыьын вар. Дцнйа ки вар, мяним айаьымын алтында сим кимиди. Эедярям, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 33 эязярям, доланарам, Рцстям кими иэид, Йусиф кими эюзял бир оьлан тапарам, эялиб сяня хябяр верярям, эятириб юзцня оьул едярсян" (2, с. 91). Йахуд "Мящбуб ханымын Чянлибеля эялмяйи" голунда беля сюйлянир: "Йеня Ашыг Ъцнун чохдан иди ки, Чянлибелдян чыхмышды. Ня Щямзянин Чянлибеля эялмяйини билирди, ня Гыраты апармаьыны. Ня Короьлунун Тогатдакы ишиндян хябяри вар иди, ня дя Гыраты эятирмяйиндян. Шящяр-шящяр, кянд-кянд дювран ачырды, мяълис гурурду. Бир тяряфдян Короьлудан охуйуб ону мяшщури-ъащан еляйярди, бир тяряфдян ъаван, иэид оьланларын сай-сечмялярини йыьыб Чянлибеля эюндярярди, бир тяряфдян дя пашалардан хябяр йыьыб Короьлуйа чатдырарды" (2, с. ). Вя йахуд да "Короьлунун Гарс сяфяри" голунда дейилир: "Короьлу сорушду: -Бяс Ашыг Ъцнун щаны? Щеч эюзцмя дяймир. Ниэар деди: -Ашыг Ъцнуну эеня дя Тогата эюндярмишик ки, Щасан пашанын ишляриндян бизи хябярдар елясин" (2, с. ). Беляликля, айдын олур ки, Ашыг Ъцнун иэидлярин сечилмяси вя бязи мялуматларын ялдя едилмяси цчцн чох вахт Чянлибелдя олмур. “Ашыг Ъцнун щаггын, ядалятин тяряфиндядир - вя еля она эюря дя Чянлибеля эялиб чыхыр, лакин онун сяняти - функсийасы елядир ки, ел-ел, оба-оба эязир (бу миссийа да ашыьа озандан кечир), дцнйаны эюрцр" (3, с. л65). Мящз буна эюря дя финалларда хейир-дуа вермяк, саз чалыб мяълис апармаг вязифясини йеня Короьлу йериня йетирир. Сонунъу голда ися бцтцн щадисялярин мяркязиндя олан Ашыг Ъцнунун Чянлибелдя дялилярля бирэя олмасы факты вя финалдакы мювгейи щямин статусун йенидян гайтарылмасы иля нятиъялянир. Демяли, Ашыг Ъцнун олан йердя саз, сюз сащиби Ашыг Ъцнундур. "Короьлунун ашыглыьы онун цчцн сянят дейил, мяняви-яхлаги кейфиййятдир" (3, с. л65). Епосун мятниндя Ашыг Ъцнунун сазы да тез-тез хатырланыр вя апарыъы саз кими эюрцнцр: " Короьлунун кющня йарасы тязялянди. Ашыг Ъцнунун сазыны ялиндян алыб, баьрына басды. Деди: Телли Ниэар мялул дурар, Ял гойнунда, бойнун бурар, Мцжэанын синяйя вурар. Эюз охшайар, гаш инилдяр" (2, с. 91). "Дурна тели" голунун сонунда ися Короьлу чалыб охуса да, йеня Ашыг Ъцнунун сазы иля чалыб охуйур: "Ниэар ханым ала эюзлярини бир дяфя сцздцрцб Короьлуйа бир гыйьаъ бахды. Деди: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 34 - Ай Короьлу сян ки иш цзц билянсян, иэидсян, эюрясян бу дцнйада сянин кими икинъи бир адам да вар, йа еля анан сяни тяк доьуб? Короьлу щеч бир сюз демяди. Йавашъа галхыб, ашыг Ъцнунун сазыны ялиндян алды, басды баьрына деди: Бир аты вар Алапача, Аман вермир Гырат гача, Шешпяринин уъа щача, Эизироьлу Мустафа бяй" (2, с. ). Ашыг Ъцнуна мяхсус сазын апарыъы мювге тутмасы цчцнъц бир фактла да тясдиг олунур. Беля ки, "Мящбуб ханымын Чянлибеля эялмяйи" голунда Бялли Ящмяд Мящбуб ханымын архасынъа эедяндя Ашыг Ъцнун юз сазыны она верир вя сюйляйир ки, " Мящбуб ханымла шяртимиз вар. О сяни бу сазла таныйаъаг" (1, с. л83). Бялли Ящмяд Мящбуб ханымын щцзурунда саз чаларкян саздакы ашыьын бири сыныр. Бялли Ящмяд бу ишя щюкмян янъам чякмяк щаггында дцшцнцр. Уста йанына эялян Бялли Ящмядин уста иля сюзц чяп эялир вя о, сазы устанын башына вуруб сындырыр. Сонра ися "Бялли Ящмяд дцкандакы сазлардан бир йахшысыны сечди. Пулуну гойду пиштахтанын цстцня. Сазы чийниня салыб чыхды байыра". (2, с. л88). Бу да сон дейил, чцнки Рум пашасынын гошуну Бялли Ящмядин цстцня щцъум чякяндя мяъбурян щямин сазы гылынъ явяз едир (Хатырла: Короьлу да саз явязиня мисри гылынъы эютцрцр!): "Бялли Ящмяд бир дя бахды ки, гошун ятрафы бцрцдц. Эюрдц дай айры ялаъ йохдур. Сазы чийниндян чыхарыб бир тяряфя атды. Мисри гылынъы чякиб юзцнцн вурду гошуна" (2, с. л88). Вуруш гуртарандан вя Бялли Ящмяд хилас оландан сонра ися эюрцр ки, "Мящбуб ханымын ялиндя бир дяня дя саз вар. Сорушду: -Мящбуб ханым, бу нядир? Мящбуб ханым деди: -Сазды. Ашыг Ъцнун цчцн гайытдырмышам" (2, с. л98). Йяни бцтцн бу фактлар да эюстярир ки, Ашыг Ъцнуну саз олмадан тясяввцр етмяк мцмкцн дейил. "Короьлу" епосундакы Ашыг Ъцнун образынын мащиййяти вя мязмунунда тамамиля башга бир ъящят дя вар. Бу ися ашыглыг сянятинин цлвилийи, саза-сюзя мцнасибят, щалал вя щарамын бир-бириндян айрылмасы кими мясялялярля баьлыдыр. Онларын айдынлашдырылмасы цчцн епосдакы бязи мягамлара хцсуси диггят йетирмяк лазымдыр. "Дурна тели" голунда Короьлу "палтарынын цстцндян бир ашыг палтары эейиб, чийниня дя бир саз салыб" (2, с. л76) ъамаатын топлашдыьы мейдана эялир. Бу мейданда Аслан пашанын ясир эютцрдцйц дялиляри асмаг PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 35 ниййяти вар: "Еля бу дямдя Короьлу юзцнц салды мейдана. Аслан паша эюрдц буду, бир ашыг чийниндя саз эирди орталыьа. Деди -Айя йаншагсанмы? Короьлу деди: -Бяли, пашам, йаншаьам. Аслан паша деди: -Айя, щеч Короьлунун сюзляриндян билирсянми? Короьлу деди: -Ай паша, изин вер, сяня сюз охуйум, сюз олсун. Короьлу ня адамды ки, онун сюзц беля мяълисдя охуна?! Паша деди: -Йох, сян билмирсян, мян Короьлунун цч дялисини тутмушам. Бу шадйаналыг да онун шадйаналыьыды. Инди сян бир аз Короьлунун сюзляриндян де ки, онларын црякляри ачылсын (2, с. л). "Щямзянин гыраты апармыьа" голунда Короьлу Гыратын архасынъа Тогата эялир, амма ашыг палтарындадыр: "Короьлу сюзцнц гуртарыб сазы чийниня салды. Йаваш-йаваш эялиб Щасан пашанын имарятиня чатды. Бахды ки, бир тойду, бир тойду. . . эял эюрясян. Мяълис паша, бай, хан, таъирлярля долуду. Бяли, ешитдиляр ки, ашыг эялиб, щамы севинди. Короьлуну чякиб мяълися апардылар" (2, с. ). "Мящбуб ханымын Чянлибеля эялмяйи" голунда ися беля бир мягам вар: "Мящбуб ханым еля ки Ашыг Ъцнуну йола салды, бир мцддят эюзляди. Сонра гызлара деди: -Гызлар, йаман цряйим дарыхыр. Эюздя-гулагда олун, щарада чийниндя саз ашыг эюрдцнцз мяним йаныма эятирин. Бир аз дедирдяк цряйимиз ачылсын" (2, с. ). Бцтцн бунлар ону сцбут едир ки, ашыглар пашаларын йанында, онларын сарайында олмурлар. Чцнки ашыглар щалал адамларын ятрафына топлашыр, онларын мяълисиндя чалыб охуйурлар. Мящз еля Ашыг Ъцнунун да Ъяфяр пашанын йанындан узаглашмасынын, Чянлибеля - Короьлунун йанына эялмясинин ясас сябяби будур. Ашыг Ъцнун "Короьлу" епосунун поетикасында сон дяряъя зярури функсийаларын дашыйыъысыдыр. Епосда иэидлярин - дялилярин йанында бир дяли ашыьын да олмасы Короьлунун биткин вя мядяни ъямиййят гуруъулуьу ишинин тясдигидир. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 36 3. БЯДИИ МЯКАНЫН ХАРАКТЕРИ "Короьлу" епосунда баш гящряманын щярякяти иля баьлы олараг мяканлар тез-тез дяйишир вя мцхтялиф истигамятляри ящатя едир. Шцбщя йохдур ки, бу, билаваситя епос поетикасы иля баьлы мясялядир. Мяканларын дяйишмяси щямчинин халгын арзу вя идеалларынын бюйцклцйцня вя интящасызлыьына дялалят едир. Амма епосда бир мякан да вар ки, о, щямишя дяйишилмяз галыр. Беля бир мякан Чянлибелдир. Чянлибел илк дяфя мящз биринъи голда - "Алы киши" голунда тягдим олунур. Беля ки, эюзляри чыхардылмыш Алы киши оьлу Рювшяня (эяляъяк Короьлуйа) Чянлибели танытмаг истяйир. Онлар яввялъя бир чайын гыраьындакы аьаълы, отлу бир йеря эялиб чатырлар, сонра ися дцзянэащда дайанырлар. Алы киши отлу-сулу мяканы да, дцзянэащы да бяйянмир. Нящайят, цчцнъц бир йеря йетиширляр: "Эетдиляр, эетдиляр, бир уъа даьын белиня чатдылар. Алы киши сорушду: -Оьлум, бура неъя йердир? Рювшян деди: -Ата, бура щяр тяряфи гайалыг, чянли, чискинли бир даь белидир. Алы киши сорушду: -Оьул, бах эюр, бу бел ки дейирсян, бунун щяр тяряфиндя бир уъа гайа эюрцнмцр ки? Рювшян деди: -Ата, эюрцнцр. Бири саьында, бири дя солунда. Юзц дя башлары гардыр. Алы деди: -Оьул, мяним ахтардыьыны йер еля бурадыр. Мян бураны чох йахшы таныйырам. Ъаван вахтларда бурада чох ат ойнатмышам, чох ъейранлара ох атмышам, чох ъцйцрляр овламышам. Бура мяним кющня ойлаьымдыр. Бурайа Чянлибел дейярляр" (2, с. ). Бу, артыг идеал мякандыр! Башга бир мараглы ъящят ондан ибарятдир ки, "Короьлу иля Дяли Щясян" голунда илк дяфя Короьлуйа раст эялян Дяли Щясянин Короьлу иля давасы мящз йер - мякан цстядир. Беля ки, Короьлу "Гыраты миниб Чянлибелин ятяйиндяки йола чыханда" (2, с. л8) Дяли Щясянля гаршылашыр вя Дяли Щясян ондан сорушур: "-Яйя, де эюрцм кимсян? Бу йерлярдя ня эязирсян?" (2, с. 18). Дяли Щясян Короьлудан яввял бу йерлярин "сащибидир". Онун юз дили иля дейилдийи кими, бурадан ким кечся, она баъ-хяраъ вермялидир. Щятта Дяли Щясян Короьлуйа мяьлуб оландан сонра да нечя мцддят бу йерлярдя щюкмранлыг етдийини беля анладыр: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 37 "-Гоч Короьлу, дцз йедди илдир ки, мян бу йолларын аьасыйам. Индийя гядяр щяля бир адам мяним габаьыма чюп сала билмяйиб. Бу йедди илин ярзиндя бир таъир, бир бязирэан мяня баъ вермямиш бу щяндявярдян кечя билмяйиб" (2, с. 22). Короьлу иля Дяли Щясянин давасындан вя Короьлунун гялябясиндян сонра ян бюйцк идеал Чянлибелдя йурд-йува салмаг идеалыдыр. Артыг Короьлу Дяли Щясянля вя Дяли Щясян кими диэяр тяряфдарлары иля бярабяр идеал бир мяканын формалашмасына хцсуси сяй эюстярир. Чянлибел кими ялчатмаз бир тябият эушясини идеал бир ъямиййятя чевирмяк арзусу иля йашайыр. Беляликля, епосун илк голларындан башлайараг Чянлибел идеал мякан вя идеал ъямиййятин символуна чеврилир. Она эюря дя "Короьлунун Истанбул сяфяри" голунда Чянлибели санки танымаг олмур: "Чянлибел инди дюнцб башга бир алям олмушду. Бир гийамят вар иди ки, эял эюрясян. Ев тикян, йурд салан, мяшг еляйян, ат чапан, ъыдыр ойнайан. . . " (2, с. 24). Амма ящямиййятлидир ки, Чянлибелин там якси олан реал мякан да илк голлардан эюрцнмяйя башлайыр. Бу мякан Щясян ханын вя Щасан пашанын - ханларын вя пашаларын щаким олдуьу мякандыр вя щямин мяканын характери ися белядир: "Алы киши деди: -Хан, онда изн вер паша цчцн айьыр сечмяйя башга адам эетсин. Илхыда бу дайлардан йахшы ат йохдур. Мян юзцм баша дцшя-дцшя йахшы ат гойуб пис ат сечя билмярям. Бу мяним адыма лайиг олмаз. Бу сюз ханы ъин атына миндирди. Ъяллад чаьырыб ямр еляди ки, Алы кишинин бойнуну вурсун. Паша да гязяблянмишди. Алы кишинин ахыр сюзц ону да дяли елямишди. Одур ки, деди: -Щясян хан, мян эюрцрям ки, сянин илхычын бу дайлара чох бюйцк гиймят верир. Йягин ки, еля о щаглыдыр. Онда сян беля еля. Бу дайларын щяр бирини онун бир эюзцня гиймят еля. Пашанын сюзц ханын хошуна эялди. Ямр етди, ъяллад Алы кишинин эюзлярини чыхартды" (2, с. 8). "Короьлунун Истанбул сяфяри" голунда да Чянлибелин там якси олан мякан Истанбулун кяндляриндян биридир. Щямин кянд ня гядяр балаъа олса беля йеня реал мякандыр вя бу реаллыьы Бялли Ящмядя санки гайибдян дейилян "иэид иэид гуллуьунда олмалыдыр" фикри мцщитя юз етираз мязмуну иля тясдиг едир. Бир аз сонра ися Истанбулун юзцндяки антищяйат ящвали-рущиййяси цзя чыхыр. Бу ящвали-рущиййя хоткар гызынын мясъидя эетдийи вахт адамларын вялвяляйя дцшцб дцкан-базардан гачмаьы иля яйаниляшир: "Таъир гычыны сцрцйя-сцрцйя башлады данышмаьа ки, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 38 бяс хоткар эедиб Мяккя зийарятиня. Щяр ъцмя эцнцндян - ъцмя эцнцня хоткар гызы Ниэар ханым мясъидя эедир. О, евдян чыханда ъар чякиб хябяр верирляр ки, щамы даьылыб евиня эетсин. Хоткар юзц тапшырыб ки, эяряк бир намящрям адам Ниэар ханымын бойуну эюрмясин" (2, с. 25). Амма даща мараглысы будур ки, Истанбулдакы реал щяйаты гябул етмяйян илк образ Бялли Ящмяддирся, ян бюйцк образ ися хоткар гызы Ниэар ханымын юзцдцр. Ниэар ханым узагдан-узаьа, эюрмязя-билмязя, щямчинин севэи дили иля Чянлибели Истанбула гаршы гойур: "Чянлибел цстцндя ясрямиш нярсян, Дцшмян габаьында дайанан ярсян, Тамам дялиляря иэид, сяркярсян, Ахтарсан, тапарсан дцз илгар мяни" (2, с. 28). "Короьлунун Истанбул сяфяри" голунда Чянлибелля Истанбул арасында бир ара мякан - кечид мякан да вардыр. Бу мякан голда ифадя олунан идейанын реаллашмасында ясас ролу ойнайыр. Беля ки, Короьлу Истанбула эялиб ашыг палтарында Ниэар ханымла эюрцшцр вя юз разылыьы иля Ниэар ханымы Истанбулдан эютцрцб Чянлибеля апарыр: "Гырат йелдян ганад тахыб учурду. Эялщаэял, эялиб бир чямянзара чыхдылар. Бир тяряфдян Короьлу эеъяни йатмамышды, йаман йухусузду, бир тяряфдян дя Ниэары беля хялвят оьурлайыб апармаг она аьыр эялирди. Одур ки, дцшцб аты отлаьа бурахды. Ниэары да эютцрцб орадакы булаьын башына эялди" (2, с. 41). Булаьын башынын цстцндя чаьлайан, отлаьы эял-эял дейян бу чямянзар ара мякандыр. Истанбулла Чянлибел, реал мяканла идеал мякан арасындакы мцнасибятляр мящз бурада айдынлашдырылмалыдыр. Бу айдынлашма цчцн лазым олан психоложи мцщит дя вардыр: Ниэары беля хялвят оьурлайыб апармаг Короьлуйа аьыр эялирди вя ейни заманда епос гящряманы кими Короьлуйа йарашмырды. Ара мяканда Короьлу яввялъя Ниэар ханымын гардашы Бцръц Султанла, сонра ися хоткарын гошуну иля щагг-щесаб чякир вя юзцнц тясдиг едир. Ниэар ханымы да эютцрцб она кюмяйя эялян дялилярля Чянлибеля йолланыр. Ниэар ханым эюрян кими беля бир фикря эялир ки, Чянлибел "уъа даьларын башы, эцллц, чичякли бир ойлагдыр" (2, с. 45). Короьлу ися юзц Чянлибели Ниэар ханыма беля тягдим едир: "Уъалардан уъа даьы, Щярэиз эяля билмяз йаьы, Короьлутяк яр ойлаьы, Ниэар, Чянлибел буду, бу!" "Дямирчиоьлунун Чянлибеля эялмяйи" голунда илк таныш олдуьумуз мцщит Нахчыван яразиси, бу яразинин ичярисиндя ися конкрет, реал вя PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 39 микро мякан щесаб едилян налбянд дцканыдыр. Короьлунун бурада наллары язишдириб "язик-цзцк дямир парчаларыдыр", - дейя налбяндя гайтармасы ня гядяр зарафатйана олса беля онун реал мякана олан мцнасибятидир. Мараглы одур ки, Дямирчиоьлу да Короьлунун вердийи пуллары язиб она гайтарыр: "Гяряз, налбянд Гыратын дал айагларыны да наллайыб гуртарды. Короьлу ялини ъибиня салыб пул чыхартды. Дямирчиоьлу пуллары алыб, Короьлу наллара бахан кими, о йана чевирди, бу йана чевирди, ялиндя мум кими язиб, Короьлунун юзцня гайтарды ки: -Верирсян ямялли-башлы пул вер, бу язик-цзцкляри нийя бизя верирсян?" (2, с. 48). Дямирчиоьлунун бу щярякяти Короьлуйа ъаваб олса да, яслиндя реал мякана гаршыдыр, чцнки пул Чянлибелин дейил, реал мяканын нишанясидир. Голда бир ара мякан да вар. Бу мякан Короьлунун Дямирчиоьлу иля щагг-щесаб чякдийи мякандыр. Беля ки, Дямирчиоьлу Короьлунун архасынъа дцз Чянлибеля эялиб чыхыр: "Бу даь мяним, о дяря сянин, о дяря мяним, бу даь сянин, аз эетди, цз эетди, тяпя ашыб дцз эетди, эеъялярин бириндя эялиб Чянлибелин ятяйиня чатды" (2, с. 50). Чянлибелин ятяйиндя Короьлу да ону сясиндян таныйыр, амма юзцнц бцрузя вермир. Щятта Гыраты чох чятинликля тювлядян чыхармаг ишиндя Дямирчиоьлуна кюмяк едир, онун Гыраты гачырмаг истяйиня дя бир нюв йардымчы олур. Бяс бу мягамларда - Чянлибелин ятяйиндя, Гыраты тювлядян чыхаранда, атын гачырылмасына кюмяклик эюстяриляндя Короьлу Дямирчиоьлу иля щагг-щесаб чякя билмяздими? Ялбяття, йох! Она эюря ки, бунлар щамысы Чянлибелдир, ара мякан дейил. Онда еля ися ара мякан щансыдыр? Короьлу иля Дямирчиоьлу Гырата миниб Чянлибелдян узаглашырлар вя араланнда беля быр диалог олур: "Короьлу деди: -Йахшы, бяс сян ондан щеч горхмурсан? Дямирчиоьлу деди: -Мян онун ня гылынъындан горхурам, ня шешпяриндян, ня дя дялиляриндян. Амма дейирляр дава ейляйяндя онун бир няря чякмяйи вар. Горхсам, горхсам, бялкя, биръя о нярядян горхарам. Короьлу деди: -О, щялям-щялям йердя няря чякмяз. Амма залым оьлунун голлары йаман гцввятлидир. Бир шейя илишди, гуртарды. Дямирчиоьлу деди: -Ай биръя инди эяля чыха бура, эюстярям она голларынын гцввятини. Короьлу даща данышмады. Бир аз да эетдиляр. Короьлу даща лап архайын олду ки, Чянлибелдян узаглашыблар. Дай щай-кцй дя дцшся, дялиPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 40 ляр хябяр тута билмяз. Аьзыны онун гулаьына дайайыб, бир дяли няря чякди. Дямирчиоьлу ашыб, дцз Гыратын айагларынын алтына дцшдц" (2, с. 52). Чянлибелдян узаг бир йер - бах бу, Короьлу иля Дямирчиоьлу арасындакы конфликтин щялл олундуьу ара мякандыр! "Короьлунун Ярзурум сяфяри" голунда реал мякан Ярзурум, идеал мякан ися йеня Чянлибелдир. Еля бурадаъа бир ъящят бялли олур ки, епосдакы щадисяляр ъяряйан етдикъя реал мякан - Истанбул, Нахчыван, Ярзурум вя с. дяйишир, амма идеал мякан (Чянлибел!) дяйишмяз олараг галыр. Ярзурум адлы реал мяканын характерини Ъяфяр пашанын эюндярдийи ашаьыдакы мяктуб тяйин едир: "Гурбанын олум, Короьлунун башыны эятирмяк тякбятякликдя щеч бир пашанын иши дейил. Яэяр сян Короьлунун тяляф олмасыны истяйирсянся, щюкм еля бцтцн пашалар йербяйердян гошун чякиб онун цстцня йерисинляр. Бялкя, бу йол иля ону бизим башымыздан еляйясян. Йохса онун йедди мин йедди йцз йетмиш дялиси вар ки, щяряси бир ляшкяря бярабярдир" (2, с. 54). Мцгайися цчцн гейд едяк ки, Чянлибеля тязяъя эялян Ашыг Ъцнун ися Короьлуйа беля дейир: "Короьлу, мян сянин щаггында чох сюзляр ешитмишдим. Сяня пис дейяндя варды, йахшы дейян дя варды. Амма мян эюрдцклярими эюрдцм. Бурада, сянин йанында галмаг орайа эетмякдян чох йахшыдыр" (2, с. 55). Ашыг Ъцнун бураны вя ораны - Чянлибели вя Ярзуруму бир-бириндян там шякилдя фяргляндирир. Щятта бу фярг Ашыг Ъцнун Ярзурума гайыдандан сонра даща габарыг формада юзцнц эюстярир: Ъяфяр паша Ашыг Ъцнунун голларыны баьладыб зиндана салдырыр. Лакин Ъяфяр пашанын гызы Телли ханымын сяйи иля Ашыг Ъцнун зиндандан хилас едилир вя Ашыг Ъцнун бирдяфялик Чянлибеля эедир. О, Телли ханымын да реал мякандан азад олмаг истяйини Короьлуйа беля чатдырыр: "Бир мина эярдянли, дурна боьазлы, Бир алма йанаглы, бир шящла эюзлц, Тути данышыглы, гумру аьызлы, Ширин дилли ъаным алды, Корьлу! Демя ки, Ъцнунун сюзц йаландыр, Щуридир, пяридир, ня ъцря ъандыр; Дедим ки, Короьлу эюзял аландыр, Сюзцмдян хошланды, эцлдц, Короьлу" (2, с. 63). Мяслящят-мяшвярятдян сонра Дямирчиоьлуну Телли ханымын архасынъа эюндярирляр. Дямирчиоьлу Ярзурама эялиб пящляван мейданында пашанын йанында ад чыхармыш Гара пящлявана галиб эялир. Ъяфяр PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 41 пашанын адамлары ялаъсыз галыб Дямирчиоьлунун цстцня бищушдары сяпиб ону тутурлар. Артыг бу мягам Чянлибелля Ярзурумун цз-цзя эялмяси мягамыдыр. Ясас конфликт ися ара мяканда - пящляван мейданында щялл едилмялидир. Чцнки пящляван мейданы Ярзурумда олса беля башга мяканлардан сечилир. Бу фярглилик ися ондан ибарятдир ки, истяр ашыг, истярся дя пящляван мейданында щямишя байрам эцнляриндя йарышлар кечириляр, удузан йцз тцмян веряр, удан ися йцз тцмян аларды. Демяли, бу мяканлар щаггын вя ядалятин рямзидир, она эюря дя ара мякандыр. Беля дя олур. Короьлу юз дялиляри иля эялир, Дямирчиоьлуну азад едир вя ону Телли ханымла бирликдя Чянлибеля йола салыр, щятта той едиб Телли ханымы Дямирчиоьлуна верирляр. Беляликля, реал мяканда, Ярзурумда - ган, дава; идеал мяканда, Чянлибелдя ися той щавасы вар. "Ейвазын Чянлибеля эялмяйи" голу бирбаша идеал мяканын – Чянлибелин тясири иля башлайыр: "Йаз тязяъя ачылмышды. Чянлибел йеня дя эцля, нярэизя бойанмышды. Булаглар гайыр-гайыр гайнайыр, црякляр ойур-ойур ойнайырды. Дялилярин няряси йеня дя Чянлибели башына эютцрмцшдц" (2,с. 88). Бу тясвир динляйиъидя бюйцк мямнунлуг щисси йарадыр. Тясвирдян айдын олур ки, йени бир ъямиййят кими формалашан Чянлибел инсанларын ращатлыьы вя фиряванлыьы цчцндцр. Йазын - эцллярин, чичяклярин райищяси вя сярин булагларын сяси иля бурада йашайан инсанларын ящвали-рущиййяси арасында мцтянасиблик вар. Лакин бунунла беля Короьлу иля Ниэар ханымын гялбиня бир мяйуслуг да чюкмцшдцр. Бу мяйуслуг сонсузлугдан - ювладсызлыгдан доьан бир мяйуслуг иди. Яслиндя ювладсызлыг нисэилинин ортайа чыхмасы да Чянлибелдяки эюзяллийин вя шадйаналыьын тясири алтында мцмкцн олмушдур. Ниэар ханым дейир: "Чянлибели эцлляр бязяр, Эцлляр саралса ким цзяр? Щяр гуш баласыйнан эязяр, Нийя сянин балан йохдур?" (2, с. 89) Беля бир вязиййятдян чыхыш йолуну Ашыг Ъцнун мцяййянляшдирир вя Короьлуйа оьуллуьа эютцрмяк цчцн кяндбякянд, шящярбяшящяр эязиб "Рцстям кими иэид, Йусиф кими эюзял бир оьлан" (с. 91) тапмаьа сюз верир. Амма ону тапмаг о гядяр дя асан дейил, чцнки Ашыг Ъцнун реал мяканда идеал инсан ахтарыр. Нящайят, чятин дя олса, гяссаб Алынын оьлу Ейвазы Тякя-Тцркманда тапыр. Короьлу Ейвазын далысынъа эялир, атасынын разылыьы иля ону эютцрцб Чянлибеля йола дцшцр. Еля бу вахт щямин ящвалатдан Ейвазы юз дястясиня гатмаг истяйян Яряб Рейщан хябяр тутур: "Короьлунун Чянлибелдян эялиб Тякя-Тцркманда беля иш эюрмяйи Яряб Рейщана чох аьыр PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 42 эялди. Башынын адамларына щай вуруб Короьлунун далына дцшдц" (с. л06). Яряб Рейщан кяся йолла эялиб Тякя-Тцркманла Чянлибел арасындакы кечиди тутур. Бу кечид ара мякандыр вя Короьлу бу мяканда Яряб Рейщана галиб эялир, лакин Яряб Рейщаны юлдцрмядийиня эюря конфликт там шякилдя юз щяллини тапмыр (Эюрцнцр, Короьлу Яряб Рейщанла йенидян гаршылашмаг истяйирмиш). "Дурна тели" голунда ися реал мякан Баьдаддыр. Баьдада дурна тели эятирмяйя эедян Ейваз, Дямирчиоьлу вя Бялли Ящмяд Аслан пашанын адамлары тяряфиндян ясир эютцрцлцрляр. Баьдадын реал мякан кими тясдиги ашаьыдакы фикирлярдя ифадя олунмушдур: "Короьлунун Тцркмана эедиб Яряб Рейщанла вурушмаьы, Ейвазы Чянлибеля эятирмяйи бцтцн алямя сяс салмышды. Хоткар бу ишдян сонра эютцрцб эеня бцтцн пашалара фярман йазмышды ки, бяс Короьлунун йа юзцнц, йа да дялилярини юлдцряня янам веряъяк, эюрцб хябяр вермяйяни дар аьаъындан асаъаг. Фярмандан бириси дя эялиб Баьдадда Аслан пашайа чатмышды" (2,с. ). Короьлу Аслан пашайа ясир дцшмцш дялилярин далысынъа эялир. Баьдада чатанда мялум олур ки, Аслан паша мейданда ясир эютцрцлмцш дялиляри асмаг истяйир. Демяли, бу мейдан да формал бахымдан реал мякана аид олмасына бахмайараг, пящляван мейданы кими ара - кечид мякандыр. Короьлу щямин мейданда Аслан паша вя онун гошуну иля гаршылашыр, Аслан пашаны юлдцрцр. Дялиляри азад едир. Эери гайыданда Короьлу Коса Сяфярдян сорушур: "-Коса Сяфяр, бурадан Чянлибеля нечя йол вар? Коса Сяфяр деди: -Бурадан Чянлибеля ики йол вар. Бири щаман бу йолду ки, эедирик. Бири дя даь йолудур ки, бах о тяпялярин далындан диклянир. Амма о йол чох чятинди. Юзц дя бир йарым дяфя бу йолдан узагды" (2, с. л34). Короьлу дялиляри Чянлибеля йола саландан сонра ара мякан олан чай кянарында Короьлу щаггында "ики гочун башы бир газанда гайнамаз" дейян Эизироьлу Мустафабяйля гаршылашыр, чятинликля дя олса, она галиб эялир вя сонда Эизироьлу Мустафа бяйин идеал мякана - Чянлибеля эялиб Короьлунун дястясиня гошулмасынын шащиди олуруг. "Щямзянин Гыраты гачырмаьы" голунда реал мякан олан Тогат щаггында тясяввцрц Щасан пашанын хоткара эизлиъя дедийи ашаьыдакы сюзляр мцяййян едир: "Хоткар саэ олсун, Короьлу бу саат чох эцъляниб. Ону алдатмагла тора салмаг олмаз. Биз эяряк цч тяряфдян гошун чякиб ону щалга-мярякя еляйяк, щамысыны бир йердя гырыб гуртараг. Йохса тяк ону юлдцрмякдян кар ашмаз" (2, с. ). Бу иши ися хоткар Щасан пашанын юзцня тапшырыр. Щасан паша да адамларыны йыьыб Короьлунун PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 43 цстцня цч тяряфдян гошун чякмяйи планлашдырыр. Бу планын ясас тяркиб щиссяляриндян бири Гыратын яля кечирилмясидир. Щасан пашанын бюйцк гызы Дцнйа ханымы Болу бяйя вермяк вядини ешидян Кечял Щямзя Гыраты яля кечириб эятирмяйя о щалда разы олур ки, Щасан паша кичик гызы Дона ханымы да она версин. Бу шяртля разылашырлар вя Кечял Щямзя Чянлибеля эялир, сонра ися гуллуг елядийи Дцраты эютцрцб Тогата йола дцшцр. Буну билян Короьлу Гырата миниб онун далысынъа эедир вя дяйирманда Кечял Щямзяйя чатыр. Бах бу дяйирман Тогатла Чянлибел арасында олан ара мякандыр. Амма бу мяканда мювъуд наразылыг щялл олунмагданса, даща да дяринляшир вя Короьлунун хейриня щеч бир нятиъя щасил олмур: Кечял Щямзя щеч юзц дя эюзлямядян Гыраты яля кечирир. Шцбщясиз, дяйирман ара мякан кими ясас конфликтин щялли мяканы дейил. Короьлу вя Кечял Щямзяни ясас конфликтин гцтбляриндя дайананлар кими дя гябул етмяк доьру олмазды. Она эюря ки, башлыъа зиддиййят Короьлу иля Щасан паша арасындадыр. Бу ися Тогатда щялл олунур. Демяли, апарыъы ара мякан Тогатдакы мейдандыр вя она Ярзурумдакы пящляван мейданынын аналогу кими бахмаг щеч дя сящв олмазды. Короьлу бир нечя эцндян сонра тяк-тянща Тогата эялир. Той мяълисиндя ашыглыг едир. Нящайят, Гыраты азад едиб тякбашына мцщасиряни йарараг Чянлибеля гайыдыр. Щасан пашаны юлдцрмядийиня эюря конфликт дя баша чатмыр (Эюрцнцр, Короьлу Щасан паша иля йенидян гаршылашмаг истяйирмиш!). "Мящбуб ханымын Чянлибеля эялмяйи" голунда реал мякан Румдур. Амма бу мяканда Ниэар ханымын вя Телли ханымын юз хошлары иля Чянлибеля эетмяйиндян хябярдар олан Рум пашасынын гызы Мящбуб ханым Ашыг Ъунунла Короьлуйа сифариш эюндярир ки, она демяли бир сиррим вар, бу шяртля ки, Короьлунун юзцня демялийям. Мящбуб ханымын Короьлуйа сифариши илк нювбядя онун реал мякана етиразы демякдир. Беля олдугда Мящбуб ханым Ниэар ханым вя Телли ханымла бир сырада дурдуьу кими Истанбул, Ярзурум вя Рум да реал мяканы тямсил етмяк бахымындан бир сырада дурар. Диэяр тяряфдян Мящбуб ханымын Ашыг Ъцнуна йюнялтдийи "Короьлу неъя адамдыр?" (с. л80), "Чянлибел неъя олан йердир?" (с. л80) суаллары реал мяканла идеал мякан - Румла Чянлибел арасындакы фяргин ортайа чыхмасынын сябяби олур. Ашыг Ъцнун Короьлу щаггында дейир: "Билмяк олмаз онун мин бир фелини, Намярд гойа билмяз йеря белини, Бир дяфя шешпяря атса ялини, Дцшмянин изини силяр Короьлу" (2, с. л80). Йахуд Чянлибели беля тягдим едир: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 44 "Даьлары вар гоша-гоша, Дцшмян эюрся, чякяр щаша, Бата билмяз султан, паша, Мящбуб ханым, бизим йерляр" (2, с. л81). Бялли Ящмяд Телли ханымын ардынъа Рума эедир. Бялли Ящмядин бурада олдуьуну билян Рум пашасы онун цстцня гошун йеридир вя Бялли Ящмяди тута билмяйяъяклярини эюрцб бир гурьу гурурлар вя бунун нятиъясиндя Бялли Ящмяди гуйуйа салырлар. Мящбуб ханымын мяктубуну алан Короьлу Бялли Ящмяди хилас етмяк цчцн дялилярдян Танрытанымазы вя Тцпдаьыданы Рума эюндярир вя дялиляр ону гуйудан чыхарыб Чянлибеля эятирирляр. Бялли Ящмядля Мящбуб ханымын тойу олур. "Короьлунун Байазид сяфяри" голуна эялдикдя ися Байазидин реал мякан кими тягдиматы Ящмяд таъирбашынын Хялил пашайа дедийи сюзлярдя ифадя олунур: "-Паша саэ олсун, мян эедирям. Щяля бу йаша эялмишям, индийя кими мяним карванымы бир гулдур, гачаг дястяси сойа билмяйиб. Йедди аьаъдан йедди аьаъа бир гаралты эюръяк бахмышам, сечмишям, гулдур, гачаг олдуьуну билян кими карваны эютцрцб, йолу аздырмышам. Инди йеня дя эедирям. Аллащ мяня йар олса, иншаллащ бу дяфя дя карваны саь-саламат эятиряъяйям. Амма ки, шяр демясян хейир эялмяз. Бу дяфя сяфярим горхулуду. Короьлуну чох щарамзада дейирляр. Ишди ейщаня, бирдян тутулсам онда бир гурьу гуруб Короьлуну Байазидя эюндяряъяйям. Эюздя-гулагда олун ки, эяляндя ону тутуб Щасан пашайа хябяр чатдырасан" (2, с. ). Щадисяляр яксиня ъяряйан едир. Ящмяд таъирбашы тутулуб Чянлибеля апарылыр. Онун арзусу вя Короьлунун разылыьы иля Ейваз, Щалайпозан, Тохмагвурун Байазид йазысына эедиб ъейран яти эятирмяк истяйирляр. Орада ися ясир дцшцрляр. Беляликля, Байазид йазысы Короьлу иля Хялил пашанын арасындакы конфликтин сябяби, тюрядиъиси олдуьуна эюря ара мякан щесаб едилир. Короьлу ясир дцшмцш дялиляри азад етмяк цчцн Байазидя йола дцшцр. Дюйцш башланыр вя Короьлу Хялил пашаны, дастан дили иля десяк, ъящяннямя васил еляйиб галиб эялир, дялиляри азад едир вя Чянлибеля - идеал мякана дюнцрляр. "Дцратын итмяйи" голунда Чянлибели лап еля голун яввялиндя идеал мякан кими эюрцрцк: "Йеня дя йаз айлары эялмишди. Чянлибелдя башга бир алям вар иди. Щяр тяряф ал-йашыла бцрцнмцшдц. Еля иди, еля иди ки, эцл эцлц, бцлбцл бцлбцлц чаьырырды. О неъя дейярляр, лаляляр бянювшяляря эюз вурурду. Сылдырым гайаларда хыналы кякликляр гаггылдашырды. Бцлбцлляр Короьлунун сясиня сяс верирди. Чянлибелин ятякляриндя от адам бойу PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 45 галхмышды. Короьлунун ипя-сапа йатмайан айьырлары илхы иля эюй ота бурахылмышды. Короьлу бу йаз Дцраты да илхыйа гатдырмышды. Дцрат ола, чюл ола, хам дяли айьырлар ола. Олмушду дялисов бир шей. Дай бир ат иля йола эетмирди. Чячикляширди, гапышырды, вурушурду. Дай, о неъя дейярляр, илхыны эютцрмцшдц башына, елямишди лялик-црйан" (2, с. ). Реал мякан олан Баллыъа ися беля тясвир едилир: "Гара хан язазил хан иди. Чох аз адам тапыларды ки, онун ялиндян синядаьы олмасын. Юзц дя йаман тамащкар иди. Кимдя бир йахшы шей эюрсяйди йа хошла, йа щийля иля, йа да ки, бунларын щеч бириси баш тутмайанда, зорла тутуб ялиндян аларды. Дай ъамаат онун ялиндян зинщара эялмишди. Щяр йердя юзцнц еля эюстярирди ки, эуйа Иран падшащынын гощумуду. Оду ки, горхудан щеч кяс она бир сюз дейя билмирди" (2, с. ). Голдаки ящвалатлардан бялли олур ки, Короьлунун илхысыны Гара хан яля кечирмишдир. Короьлу Баллыъайа йола дцшцр. Бурада ара мякан Баллыъада илхынын сахландыэы йердир. Короьлу бурайа эялир, Гара ханла гаршылашыр вя она галиб эяляряк илхыны Чянлибеля эятирир. "Короьлу иля Болу бяй" голунда Болу бяй юз гошуну иля Ярзинъандан Чянлибеля йцрцш ейляйир. Короьлу ися тяк-тянща эялиб Аь гайайа чыхыр вя орада гяфлятян Болу бяйля цз-цзя эялир. Короьлу юзцнц Чянлибелин горугчусу кими тягдим ется дя, ону таныйан Мещтар Муртузун тякиди иля ял-голуну баьлайырлар. Амма бир аздан Болу бяй онун голларыны ачдырыр. Бундан сонра о, Короьлу олдуьунун етираф едир. Болу бяй ися Короьлуну апарыб Щясян пашайа тящвил веряндян сонра пашанын гызы Дцнйа ханымла евляняъяйи мягсядини ачыглайыр. Буну билян Короьлу Болу бяйин ону пашайа вермясиня разылашыр. Лакин Чянлибеля гайыдыр, йарагларыны эютцрцр вя щямин йеря - аралыг мякана гайыдыр. Болу бяйин гошуну иля вурушур, онлара галиб эялир, сонра ися бир галиб кими вердийи сюзя ямял едяряк юзцнц Болу бяйя тяслим едир. Болу бяй ися ону эятириб гуйуйа салыр. Дцнйа ханым онун йерини Исабалыйа билдирир, Исабала ися Короьлуну гуйудан чыхарыр. Дюйцш башланыр. Короьлу Болу бяйин башыны мисри гылынъла ики парча едир вя икинъи дяфя галиб эялир, Чянлибеля гайыдырлар. Короьлу Чянлибелин даьларыны эюрцб дейир: "Таладым шащлары щяля аз дедим, Тцрфя эюзялляря ишвя, наз дедим, Нечя таъир-тцъъар сяндя эизлядим, Ачмадын сиррими, сирдашым даьлар" (2, с. ). "Короьлунун Гарс сяфяри" голунда Гарсын реал бир мякан кими тягдиматы йолда ашыг палтары эеймиш Короьлунун раст эялдийи оьланын сюзляриндя ифадя олунмушдур: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 46 "-Ъан Короьлу, мяни Гарс пашасынын гызы Щцрц ханым сянин йанына эюндяриб. Бил вя аэащ ол! Буду, мцддятди ки, тцркманлы Яряб Рейщан эялиб яйляшиб Гарсда. Гошун иращлайыр ки, Чянлибелин цстцня эяля. Гарс пашасы да она сюз вериб ки, яэяр Чянлибели ала бился, гызы Щцрц ханымы она веряъяк. Инди Щцрц ханым мяни эюндяриб сянин йанына ки, ящвалатдан сяни хябярдар еляйим" (2, с. ). Короьлу бирбаш Щцрц ханымын евиня эялиб чыхыр. Яряб Рейщанла пашанын онун бурада олмасындан хябяр тутуб цстцня гошун йеридир. Ялаъсыз галан Короьлу минарянин башына чыхыр. Вязиййятин ян эярэин мягамында Ейваз дялилярля бирэя Гарса эялир вя минарянин йанындакы мейданда - ара мяканда дава башлайыр. Ейваз Яряб Рейщана галиб эялир. Короьлу гялябядян сонра дейир: "-Щасан паша истяйирди ки, Болу бяйин, бир дя Яряб Рейщанын яли иля иш дцзялтсин. Болу бяйи дармадаьын еляйиб, нишанлысы Дцнйа ханымы эятирмишям. Иншаллащ Тогаты да даьыдыб Щасан пашанын юзцнц Чянлибеля эятиряъяйям" (2, с. ). Голун ахырында идеал мякан кими Чянлибелдя Ейвазла Щцрц ханымын той мяълиси гурулур. "Щасан пашанын Чянлибеля эялмяйи" голунда щям Тогат, щям дя Истанбул – щяр икиси бир йердя реал мякан кими хоткарын дилиндян Щасан пашайа сюйлянир: "Хоткар Щасан пашаны эюръяк, еля биринъи сюзц бу олду ки: -Щасан паша, бир мяня де эюрцм няйи эюзляйирсян? Эюзляйирсян ки, Короьлу эялиб сяни Тогатда, мяни дя Истанбулда юлдцрсцн? Щасан паша дилини салды ишя. Мин йердян мин бящаня эятирди. Анъаг щеч бири бир гуруша дяймяди. Хоткарын ахырынъы сюзц бу олду ки: -Щасан паша, билмирям. Сяня гырх эцн мющлят верирям. Йа буду ки, эяряк Чянлибели даьыдыб, Короьлунун башыны эятирясян, йа буду ки, гырх биринъи эцн сянин юзцнц дар аьаъындан асдыраъаьым" (2, с. ). Чянлибел ися йеня идеал мякандыр. Ялямгулу ханын гонаг эяляъяйини билиб тойа тядарцк эюрцлян сявиййядя щазырлыг ишляри апарырлар: «Гойун кясян ким, оъаг йандыран ким, атыны тумарлайан ким, палтарыны щазырлайан ким. . . " (2, с. ) Амма эялян елчи гонаьын Чянлибелин "цч аьаълыьындакы булаьын башында" (2, с. ) эюзлядийини билдирир. Бир аз кечяндян сонра ися мялум олур ки, щямин йердя Щасан паша он мин няфярлик гошунла эюзляйир вя Чянлибеля йцрцш етмяйя щазырлашыр. Беляликля, "цч аьаълыгдакы булаг башы" епосун сонунъу ара мяканыдыр. Короьлу иля Щасан паша бурада цз-цзя эялирляр. Короьлу сон гялябясини чалыр. Чянлибелин цч аьаълыьындакы булаг башы йалныз айрыъа эютцрцрмцш бир гол цчцн дейил, щямчинин PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 47 бцтювлцкдя епосун юзцня аид олан конфликтин баша чатмасы мяканыдыр. Буну башга фактлар да тясдиг едир. "Алы киши" адлы биринъи голда Щасан пашанын эцнащы уъундан башлайан зиддиййят мящз "Щасан пашанын Чянлибеля эялмяйи" голунда юз щяллини тапыр: "Короьлу деди: -Щасан паша, мяним атам Алы киши сяни киши билиб бу ики аты сяня баьышламаг истяди. Бу йахшылыьын явязиндя сян бу атларын цстцндя онун ики эюзцнц чыхартдын. Одур ки, бу Чянлибеля эяляндян мян ящд елямишям. Инди ящдим йериня эялиб. Сяни юлдцрмяйяъяйям. Амма ня гядяр ки, юмрцн вар, Чянлибелдя галыб бу ики ата мещтяр олаъагсан" (2, с. ). "Короьлу" епосунда мяканын характери цч мцщцм мягамла тяйин олунур: реал мякан, ара мякан вя идеал мякан. Реал мякан пашаларын щаким олдуьу Истанбул, Ярзинъан, Рум, Гарс, Тогат вя башгаларыдыр. Идеал мякан ися щеч вахт дяйишмир. Бу, Чянлибелдир. Реал мяканла идеал мякан арасында кечид характери дашыйан бир ара мякан да мювъуддур ки, бу, конфликтин щялли мяканыдыр. 4. ФИЗИКИ ЭЦЪЦН СЕМАНТИКАСЫ Азярбайъан гящряманлыг дастанларынын апарыъы хцсусиййятляриндян бири дя иэидлийин вя гящряманлыьын тянтяняли шякилдя ифадясидир. Гящряманлыг дастанлары йалныз халгын тяфяккцр тярзинин, дцшцнъя системинин вя йарадыъылыг имканларынын иникасы дейил, щямчинин бундан даща артыг дяряъядя халгын, етносун физики эцъцнцн нцмайишидир. Щяйатда эюря билмядиклярини, бязян дя эюрмяк истядиклярини дастан, епос дили иля нягл етмяк кечмиши вя эяляъяйи бу эцн ятрафында бирляшдирмяк демякдир. Епос цчцн цмуми, йекдил олан бир ъящят вар: гящряманлыг дастанында эцъ гялябя демякдир вя эцълц гящряман апарыъы образдыр. Беляликля, щяр щансы бир епосда образларын шярти сырасы эцълярин шярти сырасыдыр. Мятндя щеч бир образ юзцндян эцълцнц ютцб габаьа кечя билмир, щятта ону истяся беля бу, мцмкцн дейилдир. Гящряманын эцъц епосун структуруну мцяййянляшдирир вя бядии мятн эцъдян асылы олур. Щятта тящкийя дя буна табедир. Сющбят "Короьлу" епосундан эедирся, "Короьлу"нун гящряманлыг дастаны олдуьуну сцбута чалышмаг, неъя дейярляр, ачыг гапыны ачмаг цчцн итялямяк кими бир шейдир" (9, ). О ки галды епосдакы физики эцъцн тятбиг сащяляриня онлар мцхтялиф олдуьу кими, бу эцълярин бир-бири иля мцгайисясиндян доьан нятиъяляр дя мцхтялифдир. Щямин мцхтялифлик епосдакы сцжетя вя мязмуна да тясир эюстярир. Щяр бир эцъ сащиби PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 48 мцяййян чярчивядя чыхыш едир: бири юзцнцн лайиг олдуьу мювгейи мцяййянляшдирир, диэяри ися башгасына юз йерини эюстярир. Бу мянада бязи мягамлары хатырламаг олар. Мясялян, Короьлу щаггында беля сюйлянир: "Короьлу аты ъювлана эятириб гызмыш шир кими онларын цстцня ъумду" (2, с. 21). Йахуд Алы киши Короьлуйа мяслящят верир ки, "юзцнц Дяли Щясяндян эюзля" (2, с. 17). Вя йахуд башга бир факт: "Дяйирманчы горхудан лап кцнъя гысылмаг истяйяндя палтары илишди дяйирманын чархына, чарх аз галмышды ки, дяйирманчыны биртящяр елясин ки, Короьлу аман вермяйиб ъялд онун гычындан тутду, чякди байыра" (2, с. ). Дямирчиоьлунун физики эцъц ися ашаьыдакы деталларла динляйиъийя чатдырылыр: "Йавашъа дцкандан чыхды. Сяссиз-сямирсиз онлара йахынлашды. Короьлуну бир тяряфя итяляйиб, атын дал айагларынын икисини дя йердян эютцрдц. Ат ща чапалады, ща партлады, айагларыны Дямирчиоьлунун ялиндян гуртара билмяди. Ахырда йорулуб дайанды" (2, с. 48). Щятта бурайа Короьлунун наллары бармаглары арасында язиб бир тяряфя атмасына ъаваб олараг Дямирчиоьлунун Короьлунун вердийи дямир пуллары язиб она гайтармасыны да ялавя етсяк, деталлашманын тясири иля мятлябин даща да айдынлашдыьы сцбут олунар. Гяъяр Алы барядя ися бунлар сюйлянир: "Гяъяр Алы Тогатын лап арзуман пящляванларындан иди. Щяля индийя кими онун архасыны йеря вуран, гылынъынын габаьында галхан сахлайан олмамышды" (2, с. л41). "Истяр Короьлуда, истярся дя "Короьлу"нун диэяр гящряманларында (онларын щяр бириндя) аз вя йа чох дяряъядя илащи эцъ вар" (3, с. ). Амма даща мараглы ъящят будур ки, епосун мятниндя вя ейни заманда там тябии формада эцъ сащибляринин сырасы да верилир. "Короьлунун Истанбул сяфяри" адланан бойда евиндя эеъялядийи гары иля Короьлу арасында сяъиййяви бир диалог вардыр: "Короьлу сорушду: - Йахшы, ай ана, сянин фикринъя, мян ким ола билярям? Арвад деди: - Ай бала, бахырам сяня. . . ня билим, валлащ. . . Демяйя дя утанырам. . . Сян еля дейясян Рцстям пящлявансан ахы. Короьлу эцлцб деди: -Йох, ана, тапа билмядин. -Онда йягин Яряб Рейщансан. Короьлу деди: -Йох, йеня тапа билмядин. Арвад бир аз фикря эедиб деди: -Онда Эизироьлу Мустафа бяй дейилсян ки? -Йох, ана, о да дейилям. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 49 Арвад бир дурухду. Сонра гонаьына бахди: -Бала, онда, валлащ, аз галырам. . . Ай бала, бирдян сян о Короьлу оларсан ща. . . Короьлу эцлцб деди: -Бах, инди тапмысан" (2, с. ). Бу бахымдан ашаьыдакы фикир тамамиля доьрудур: "Чянлибелдя епос гящряманын башына топлашан дялиляр ня гядяр ъянэавяр, иэид олсалар да, дастанда Короьлуйа бярабяр тутулан цч шяхсиййят даща ъанлы сяъиййяляндирилир. Бунлар Дяли Щясян, Яряб Рейщан вя Эизироьлу Мустафа бяйдир" (1, с. 50). Гары иля Короьлунун диалогуна эялдикдя ися орада гары тяряфиндян адлары чякилян образлары эцъ бахымындан сыраламаг сон дяряъя мараглыдыр. Шцбщясиз, гары танымадыьы, лакин адыны ешитдийи адамларын эцъцнц йцксялян хятт цзря (ашаьыдан йухарыйа) садалайыр. Беля олдугда эцълярин бюлэцсц ашаьыдакы кимидир: 1. Короьлу 2. Эизироьлу Мустафа бяй 3. Яряб Рейщан 4. Рцстям пящляван. Бу сыраланмада Рцстям пящляван нисбятян ашаьы эцъ щесаб едился дя, епосун мятниндя онунла мцгайисяйя тез-тез раст эялмяк олур. "Дцратын итмяйи" голунда Баллыъадакы Гара хандан, онун язазиллийиндян сющбят ачылыр. Ейни заманда бялли олур ки, Гара хан Дцрат да дахил олмагла Короьлунун илхысыны яля кечирир: "Гара хан цч эцн иди ки, илхыны тутмушду. Амма бир дяня илхычы илхыны бойнуна эютцрмцрдц. Гара хан ня гядяр дюйцрдц, сюйцрдц, горхудурдуса, йеня дя бир шей чыхмырды. Илхычылар, мещтярляр билмишдиляр ки, илхы Короьлунунду. Оду ки, бир адам йахын дцшмцрдц. Йеня дя Гара хан илхычылары, мещтярляри йыьмышды башына. Бир дя бахды ки, буду быр адам эялир, еля бил ки, Рцстями-Залды. Амма палпалтарындан илхычыйа охшайыр. Цряйиндя севинди ки, "бу чох йахшы олду. Еля буну эютцрярям илхычы, тапшырарам илхыны буна". . . Гяряз, о гядяр эюзляди ки, Короьлу эялиб чыхды" ( 2, с. ). Бу, Гара хан тяряфиндян щялялик танынмамыш Короьлунун Рцстям пящляванла мцгайисясидир. Гара хан юз эцъцнц ися Рцстям пящляванла дейил, тамамиля башга бир мцгабил тяряфля нязяря чарпдырыр. Беля ки, щялялик танымадыьы, амма эюзляриня илхычы кими эюрцнян Короьлуйа цз тутуб сюйляйир: "Мян дедим мяня илхычы ол, демядим ки, Короьлуну мяним цстцмя чяк эятир. Бир дя сян ня чох Короьлу, Короьлу дейирсян? Короьлу бир адсыз-сансыз эядянин бириси, мян хан. Юзцм дя Иран падшаPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 50 щынын гощуму. Короьлу эялмиш мяня ня еляйяъяк? Гой лап эялсин. Ону бир Короьлу елярям ки, бири дя йанындан чыхар" (2, с ). Беляликля, Гара ханын нязяриндя ики бюйцк эцъ вар: Рцстям пящляван вя Иран падшащы. Иран падшащы ися Рцстями-Залдан даща эцълцдцр. Она эюря дя щялялик танымадыьы бир адамы (яслиндя ися Короьлуну!) Рцстями-Зал сявиййясиндя, юзцнц ися Иран падшащынын гощуму кими эюрцр. Епосун мятниндя сюйляйиъи эянъ йашларында олан Рювшяни дя (эяляъяк Короьлуну!) Рцстям пящляванла бир мцстяви цзяриня эятирир: "Рювшян Рцстям кими иэид, йенийетмя ъаван бир оьлан иди. Он беш, он алты йашы да йа ола, йа олмайа иди. Амма еля эцълц, еля гцввятли иди ки, аьаъын будаьындан йапышса, кюкцндян чыхарар, юкцзцн буйнузундан йапышса, йериндян дик галдырар" (2, с. 9). Мцгайисядя епос поетикасы цчцн сяъиййяви олан ики ъящят эюрцнцр. Биринъиси, эяляъяк Короьлу Рцстям пящляванла там ейниляшдирилмир. Башга сюзля, сюйляйиъинин дедийи "амма еля эцълц, еля гцввятли иди ки" сюзляри эяляъяк Короьлунун Рцстям пящлявандан да цстцн олдуьуну нязяря чарпдырыр. Икинъиси, "Дядя Горгуд" епосундан эялян епик яняня синдрому Короьлунун эцъц щаггында даща эениш тясяввцр йарадыр. Беля ки, аьаъын кюкцндян чыхарылмасы "Дядя Горгуд"дакы Гараъа Чобаны хаталадыр: "Газан гейрятя эялди. Чобаны бир аьаъа сара-сара мющкям баьлады. Атланды, йцрцйц верди. Чобана айдыр: "Мяря чобан! Гарнын аъыгмамышкян, эюзцн гарармамыш икян бу аьаъы гопан эюр! Йохса, сяни бунда гуртлар-гушлар йеяр", - деди. Гараъа Чобан зярб еляди, габа аьаъы йериля-йурдиля гопарды, аргасына алды, Газанын ардына дцшди" (7, с46). Йахуд "Короьлу" епосу сюйляйиъисинин "юкцзцн буйнузундан йапышса, йериндян дик галдырар" мцнасибяти йеня дя "Дядя Горгуд"дакы Дирся хан оьлу Буьаъын Байындыр ханын уъа мейданында буьайа галиб эялмясини йада салыр: "Буьайла оьлан бир щямля чякишдиляр. Ики талусынын цстиня буьанын кюпцк турды. Ня оьлан йеняр, ня буьа йеняр. Оьлан фикир еляди, айдыр: "Бир тама диряк урурлар, ол тама дайаг олур. Бян бунын алнына нийя тайаг олурбян-турубян" - деди. Оьлан буьанын алнындан йумруьын эедирди, йолындан ъавылды. Буьа айаь цстиня турамады, дцшди; дяпясинин цстиня йыгылды. Оьлан быъаьыны ял урды. Буьанын башыны кясди" (7, с. 36). "Короьлунун Истанбул сяфяри" голунда тязяъя таныш олдуьумуз вя Чянлибеля кюнцллц шякилдя эялмяк истяйян Бялли Ящмяд дя Рцстям пящляванла мцгайися олунур: "Истанбул кяндляринин бириндя Бялли Ящмяд PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 51 адында йенийетмя, ъаван бир оьлан варды. Бялли Ящмядин быь йерляри щяля тязяъя тярляйирди. Амма эцъдя, гцввятдя Рцстям пящлявана баъ вермязди. Юзц дя чох эюзц-кюнлц тох адамды" (2, с. 24). Беляликля, мятндя Бялли Ящмяд щям Рцстям пящляванла мцгайися едилир, щям дя ондан эцълц ("Рцстям пящлявана баъ вермязди!") эюстярилир. Йяни ясас мягсяд кюнцллц шякилдя Чянлибеля эедиб Короьлу дялиляриня гошулмаг истяйян Бялли Ящмядин щеч дя зяиф олмадыьыны нязяря чарпдырмагдыр. Щям Короьлунун (Рювшян вя Короьлу вариантларында), щям дя Бялли Ящмядин Рцстям пящляванла мцгайисяси вя щяр ики епос гящряманынын Рцстям пящлявандан цстцн эюстярилмяси халг дцшцнъясинин, епос тяфяккцрцнцн ясл мязмуну вя мащиййятидир. Гары образы сыраламада Рцстям пящлявана ахырынъы йери верир, сюйляйиъи ися гящряманлары тамамиля тябии олараг ондан цстцн щесаб едир. Епос мятни камилдир. Епосун "Дурна тели" голунда Баьдада сяфяр едян Ейваз, Дямирчиоьлу вя Бялли Ящмяд Аслан пашанын адамлары тяряфиндян ясир эютцрцлцрляр. Хоъа Язизин эятирдийи бу аъы хябяр бцтцн дялиляри мяйус едир вя Короьлу онлары азад етмяк цчцн йола дцшцр. Баьдада йахынлашанда бир гоъа бичинчи иля растлашыр. Гарыдан фяргли олараг гоъа бичинчи мцяййян бир мювгейя маликдир вя Короьлуйа ряьбятини эизлятмир. Амма даща мараглы ъящят ондан ибарятдир ки, щаггында ешидиб цзцнц эюрмядийи иэидляри хатырлайыр: "Гоъа Мурадбяйли сюзцнц ешидяндя бир фикря ъумду. Деди: -Йахшы, дейирсян ки, Мурадбяйли тяряфиндянсян. Де эюрцм, Короьлуну таныйырсан, йа йох? Короьлу эюрдц гоъада сюз вар. Деди: -Таныйырам. Нийя танымырам! Гоъа деди: -Инди ки таныйырсан, мяня де эюрцм Короьлуйа дост адамсан, йа дцшмян? Короьлу деди: -Дост оларыг. Ня вар ки? Бу шейляри мяндян нийя сорушурсан? Гоъа деди: -Бала, дцздц, мян ня Рцстями-Зал олмушам, ня Эизироьлу Мустафа бяй дейилям, ня дя Короьлуйа тай олан дейилям. Амма ъаванлыьымда мян дя юзцмя эюря бир киши олмушам" (2, с. ). Гоъа бичинчи дя ейнян гары кими адыны чякдийи иэидлярин эцъцнц йцксялян хятт цзря садалайыр. Онун тягдиминдя ися эцълярин сырасы ашаьыдакы кими олур: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 52 1. Короьлу 2. Эизироьлу Мустафа бяй 3. . . . 4. Рцстями-Зал Гоъа бичинчинин сийащысында Яряб Рейщанын ады йохдур. Бу, шцбщясиз, гоъа бичинчинин Короьлу иля цзбяцз дайандыьы анда хцсуси шякилдя вя чох чевик бир формада дцшцнцлмцш мягамдыр. Она эюря ки, Яряб Рейщан Короьлунун дцшмянидир. Беляликля, гоъа бичинчи гары иля мцгайисядя там айыг вя сайыг бир адамдыр. Яряб Рейщанла баьлы вя бундан даща ящямиййятли олан башга бир мянтиг дя вар. Беля ки, бу образа илк дяфя "Ейвазын Чянлибеля эятирилмяси" голунда раст эялирик вя орадан бялли олур ки, "Яряб Рейщан тцркман бяйляриндяндир" (2, с. л06). О, Короьлунун Ейвазы атасы Гяссаб Алынын разылыьы иля Чянлибеля апармасы хябярини ешидяндя хейли дяряъядя тяяссцфлянир вя сарсылыр. Чцнки Яряб Рейщан Ейвазы юз дястясиня гатмаг арзусунда иди: "Яряб Рейщан гышгырды: -Неъя Короьлу иди, неъя йяни Ейвазы апарды? Сян ня данышырсан? Башына ат-зад тяпмяйиб ки? Нийя вердин? Гяссаб Алы деди: -Неъя вермяйяйдим? Яэяр мяним Короьлуйа эцъцм чатсайды, гяссаб нийя олурдум? Мян дя олардым сянин кими пящляван да. Сянин эцъцн чатмайанда мяним эцъцм неъя чатсын?" (2, с. л06). Гяссаб Алынын мягсядли вя дцшцнцлмцш шякилдя дедийи щямин сюзлярдя Короьлунун физики эцъц иля Яряб Рейщанын физики эцъц гаршылашдырылыр. Еля Гяссаб Алынын бу атмаъасындан да гязяблянян Яряб Рейщан юз эцъцнц яйани шякилдя эюстярмяк цчцн Короьлунун архасынъа эедир. Ейни заманда мятндян бялли олур ки, "Короьлу Яряб Рейщаны таныйырды. Цз-цзя эялмямишся дя, ондан чох ешитмишди. Билирди ки, эцълц, гцввятли, иэид бир адамдыр" (2, с. ). Яряб Рейщан кяся йолла эедиб Короьлунун гаршысыны кясир вя онлар цз-цзя эялирляр: "Яряб Рейщан атыны ъювлана эятириб Короьлунун цстцня сцрдц. Дава башланды. Йетмиш йедди фяндин щамысыны ишлятдиляр. Амма щеч бири о бириня дов эяля билмяди. Ня гылынъдан кар ашмады, ня низядян иш чыхмады, ня ямуддан мурад щасил олмады. Ахырда Короьлу гязябляниб атдан дцшдц. Палтарын ятяклярини белиня санъды. Голларыны чырмады, мейданда эярдиш елямяйя башлады. Яряб Рейщан да атдан дцшдц. Кцштц башланды. Эащ онун дизляри мейданы котан кими сюкцрдц, эащ бунун дизляри. Короьлу эюрдц йох, Яряб Рейщан да балаъа ъанавар дейил. Ахырда гязябляниб еля бир дяли няря чякди ки, даь-даш PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 53 сяся эялди. Яряб Рейщанын адамлары щамысы гырьы эюрмцш ъцъя кими гачыб даьылдылар. Короьлу ону башына галдырыб йеря вурду. Синясиня чюкцб хянъяри боьазына дайады. Яряб Рейщан бир дяфя дя олсун ня динди, ня сясини чыхартды, ня дя аман истяди. Короьлу айаьа дуруб хянъяри йериня гойду" ( 2, с. л 12). Беляликля, "уста бир савашчы" (8, с. 59) олан Короьлу щямишя аьламайан, йалвармайан дцшмяни баьышламаг янянясиня (хатырла: Газан хан!) садиг галараг "сяни иэидлийиня эюря баьышлайырам" ( 2, с. лл2) дейиб Яряб Рейщаны азад едир. Ейни заманда щям Короьлуда, щям дя Яряб Рейщанда беля бир инам вар ки, онлар йенидян цз-цзя эялиб йенидян гаршылашаъаглар. Яряб Рейщан щаггында икинъи дяфя "Щямзянин Гыраты апармасы" голунда данышылыр. Бурада Щасан паша Короьлуну тутмаг барядя мяшвярят-мяслящят мяълиси кечиряркян Яряб Рейщандан Щасан пашайа мяктуб эялир. Мяктубда йазылмышды: "Щасан паша, ешитмишям Короьлунун цстцня гошун чякирсян. Бил вя аэащ ол! Короьлу мяним дцшманымды. Яэяр разы олсан мян дя онун цстцня эедярям" (2, с. л41). Щятта бурада бялли олур ки, Щасан паша Яряб Рейщаны "зор адам" (2, с. л41) кими таныйыр. Яряб Рейщан цчцнъц дяфя "Короьлунун Гарс сяфяри" голунда эюрцнцр. Короьлу ашыг палтары эейиб Яряб Рейщандан хябяр билмяк цчцн Гарса йола дцшцр. Йолда ися Гарс пашасынын гызы Щцрц ханымын Чянлибеля эюндярдийи гасидля гаршылашыр. Щцрц ханым хябяр эюндяриб ки, Яряб Рейщан Чянлибеля щцъума щазырлашыр вя Чянлибели алан кими пашанын вяди иля Щцрц ханымы она веряъякляр. Короьлу Гарса эялир. Бундан хябяр тутан паша вя Яряб Рейщан ону тягиб едирляр. Короьлунун цзяриня щцъум башлайанда о, фцрсят тапыб минаряйя галхыр. Еля бу мягамда Ниэар ханымын тяклифи иля Гарса эялян Ейваз минарянин алтындаъа Яряб Рейщанла щагг-щесаб чякмяк истяйир. Бу, епос мянтигиня уйьундур, йяни Ейваз ону юз дястясиня гошмаг истяйян Яряб Рейщанла цз-цзя дайанмышдыр: "Гяряз, Яряб Рейщанла Ейваз башладылар давайа. Шешпярдян, эцрздян мурад щасил олмады, ял елядиляр гылынъа. Гылынълар сынды, тюкцлдц, ял елядиляр низяйя, низядян дя кар чыхмайанда атдан дцшцб башладылар кцштцйя. Илан кими сармашдылар бир-бириня. Котан кими башладылар мейданын торпаьыны сюкмяйя. Ейваз ъаван, бяркя-боша дцшмямиш адам, Яряб Рейщан мин илин пящляваны. Дай, о, неъя дейярляр, пящляванлыг елминин бир дялмя-дешийи йох иди ки, Яряб Рейщан орайа баш вурмамыш ола. Нечя-нечя адлы пящляванлар басмышды. О, неъя дейярляр, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 54 ад чыхармышды. Эиряляйиб Ейвазын чийин дамарларыны салды ъянэиня. . . " (2, с. ). Сонра ися "Ейваза гцввят эялди. Бир эцъ вериб Яряб Рейщанын ялиндян гуртарды. . . Еля биринъи щямлядя Яряб Рейщаны вуруб сярди йеря. Дай аман вермяди, дцшдц цстцня. Бу дяфя дя Ейваз Яряб Рейщанын чийин дамарыны кечиртди бармагларына. . . " (2, с. ) Даща сонра ися "Байаг ща хянъяри чякиб, башы лешдян еляди, леши башдан" (2, с. ). Беляликля, епос мянтиги юзцнц там доьрултду вя цч мягам габарыг эюрцндц: Биринъиси, Короьлу ещтийатда галан эцъ щесаб едилир, даща чятин мягам цчцн горунуб сахланылыр. Икинъиси, Яряб Рейщанла Короьлу дейил, вахтиля Яряб Рейщанын юз дястясиня эютцрмяк истядийи Ейваз гаршылашыр. Цчцнъцсц, гарыдан фяргли олараг гоъа бичинъинин бош гойдуьу вя щеч бир ад чякмядийи цчцнъц йери Яряб Рейщана галиб эялян Ейваз тутур: 1. Короьлу 2. Эизироьлу Мустафабяй 3. Ейваз 4. Рцстями-Зал Щяр ики гоъанын (гарынын вя бичинчинин!) сыраламасында Короьлуйа ян йахын йердя - икинъи пиллядя Эизироьлу Мустафа бяй дурар. Бу ися бир тяряфдян Эизироьлу Мустафа бяйин мянян йцксяклийи-мярдлийи иля, диэяр тяряфдян дя щягиги бир физики эцъя малик олмасы иля шяртлянир. "Дурна тели" голунда Аслан пашанын Ейвазы, Дямирчиоьлуну вя Бялли Ящмяди ясыр эютцрмяси бцтцн дялиляри тяшвишя салыр вя Короьлу атланыб Баьдада йола дцшцр. О, юз дялиляри иля мейдана эиряндя эюрцр ки, ясир дцшян дялилялярин цчц дя дар айаьында дайаныблар. Бу вахт мялум олур ки, Эизироьлу Мустафа бяй дялиляри азад етмяк цчцн кюнцлц шякилдя орайа эялмишди. Епосда беля сюйлянир: "Эизироьлу Мустафа бяй чохдан иди ки, Короьлу иля габаглашмаг, онунла айырд елямяк истяйирди. Ики гочун башы бир газанда гайнамаз дейибляр. Оду ки, Эизироьлу да дейирди: " Йа эяряк Короьлунун ады дейиля, йа мяним". Короьлу да Эизироьлу Мустафабяйдян чох ешитмишди. Цзцнц эюрмямишдися дя, эцъцня, гцввятиня бяляд иди" (2, с. ). Короьлу вя Эизироьлу Мустафабяйин бир-бирляриня гаршы олмаларына бахмайараг, Эизироьлу Мустафабяйин мярдлик эюстяряряк Короьлунун ясир дцшмцш дялилярини азад етмяк истяйи онун тяряфиндян щяйата кечириля билмир, чцнки Эизироьлу Мустафа бяйин кюмяйиня ещтийаъ галмыр. Ясир дялиляри Короьлу вя дястяси азад едир. Лакин Короьлу Чянлибеля йола дцPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 55 шяндя Эизироьлу Мустьафа бяй йолда онунла гаршылашыр: " Короьлу дюнцб баханда эюрдц Эизироьлу Мустиафа бяй юз Алапача атынын цстцндя буду, еля эялир, еля эялир ки, тозу думана гатыб, думаны тоза. Гырат Алапачанын сясини ешитъяк дайанды. Короьлу ня гядяр елядися, ат йериндян тярпянмяди. Короьлу ганрылыб эерийя бахды ки, эюрсцн Эизироьлу узагдады, йахында, бир дя ону эюрдц ки, тяпясиня бир ямуд эялди, йумбаланыб чайа дцшдц. Эизироьлу ялиндяки ямуду йеря атыб гылынъыны чякди ки, дцшцб онун башыны кяссин, Короьлу ъялд судан чыхыб онун юз ямудуну эютцрдц, Эизироьлунун тяпясиня еля бир ямуд вурду ки, бу дяфя дя Эизироьлу дыьырланыб чайа дцшдц. Ъялд галхыб судан чыхмаг истяйяндя Короьлу ялини узадыб йапышды онун ялиндян, чякиб чыхартды байыра" (2, с. л34). Онлар даваны дайандырдылар. Демяли, эцъляр бярабяр эюрцнцр. Чцнки биринъи дяфя Эизироьлу Мустафа бяйин зярбиндян Короьлу чайа дцшцр, икинъи дяфя ися Короьлунун зярбиндян Мустафа бяй чайа йыхылыр. Амма сонда Короьлунун ял узадыб ону чыхартмасы вя Мустафа бяйя щяйан дурмасы Короьлуну даща да йцксялдир - биринъи пилляйя чыхарыр. Буну Эизироьлу Мустафа бяй юзц беля етираф едир: "Мян истяйирдим билям, эюрям сян эцълц оларсан, йа мян? Ону да ки, эюрдцм. Дай бундан сонра бизим вурушмаэымз ахмаглыгды. Ял вер, дост олаг!"(2, с. л31) Дярйадан (судан!) сыйрылыб чыхан атлара, илдырым парчасындан (оддан!) щазырланмыш гылынъа вя Гошабулаг суйу иля ъилаланан дяли бир няряйя сащиб олан Короьлу юз биринъилийини тамамиля горуйуб сахлайыр. "Короьлу"дакы физики эцъцн семантикасы епос поетикасынын структуруну тянзимляйир вя там шякилдя юзцндя ещтива едир. ЯДЯБИЙЙАТ 1. Аббаслы Исрафил. Короьлу. - Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр, ХЫЫЫ ъилд. Бакы, Сяда, , с. 2. Азярбайъан дастанлары, ЫВ ъилд - Короьлу. Бакы, "Лидер няшриййаты", 3. Ъяфяров Низами. Тцрк дцнйасы: хаос вя космос. Бакы, Бакы Университети няшриййаты, 4. Ялийев Камран. "Дяли Домрул" бойу дастанын структурунда тясадцфдцр, йохса зярурят. – "Дядя Горгуд" мягаляляр топлусу, Бакы, , № 15, с. 5. Щякимов Мцрсял. Ашыг сянятинин поетикасы. Бакы, Сяда, 6. Казымоьлу Мухтар. Эцлцшцн архаик кюкляри. Бакы, Елм, 7. Китаби-Дядя Горгуд. Бакы, Йазычы, 8. Узун Янвяр. Короьлу. Трабзон, 9. Тящмасиб М. Азярбайъан халг дастанлары (орта ясрляр). Бакы, Елм, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 56 Füzuli BAYAT KOROĞLU DASTANINDA İKİ KEÇİD RİTUALI (İNİSİASİYA) a) Giriş Türklərin geniş ərazilərə yayılmalarıyla fərqli coğrafiyalarda, fərqli xalqların içində formalaşan Koroğlu dastanı (indiyə qədər toplanıb yazıya keçirilmiş variantlar nəzərdə tutulur) ən az 17 türk və 8 qeyri-türk xalqının (kürt, ərəb, tacik, gürcü, acar (gürcü dilində), erməni, əfqan, abxaz folklorunda da Koroğlu dastanı icra edilir. ) xalq ədəbiyyatında yazıya keçirilmiş şəkli ilə, həm də hər xalqda onlarca variantda mövcuddur. Qeyri-türk variantlarının çoxu, məsələn erməni və gürcü variantları tərcümə, təbdil və sonunda da özümsəmə yoluyla yaradılmışdır. Bundan başqa Koroğlu dastanı başqa dillərə də tərcümə edilmişdir: ingilis, fransız, alman, rus, fars, macar, bolgar, çex, slovak. Bir dastanın bu qədər çox variantının olması və bu qədər çox dilə tərcümə edilməsi də yalnız Koroğlu dastanı üçün spesifikdir. Koroğlu dastanı Sibirdən Balkanlara, Tatarıstandan Orta Asiyaya, Qafqazlardan Əfqanistana, Çinə qədər geniş bir sahədə yayılmışdır. Türk sözlü tarixinin ən möhtəşəm nümunəsi olan Koroğlu dastanı mifoloji görüşləri, ritual dünya modelini, sözlü tarixi də içinə almaqla mürəkkəb bir epik əsər şəklini almışdır. Bu dastan şaman dünyagörüşündən təsəvvüfə, mifoloji qəhrəmandan epik qəhrəmana, alptan ərənə qədər çox laylı, çox təbəqəli bir struktura malıkdir. Dastanın ritual-mifoloji strukturunda iki inisiasiya mərasimi həlledici rol oynayır. Bunlardan biri ölüb-dirilmə paradiqmasında koroğluluqsa, digəri də ərgınlik paradiqmasında cəmiyyətin tam hüququlu üzvü olmaq üçün keçirilən evlənmə ritualıdır. Hər nə qədər aralarında bir çox fərqlər görünsə də bu iki keçid ritualı Koroğlu dastanının bütün variantları üçün müştərəkdir. b) Koroğluluq Koroğlu mifoloji çağın Tanrıoğlu, qurtarıcı qəhrəmanı olmasına baxmayaraq mifo-epik qəhrəman kimi keçid ritualına tabe tutulmuş, dastana və mifoloji əfsanələrə, şeir parçalarına və toponimik rəvayətlərə Koroğlu kimi qurulduqdan sonra daxil olmuşdur. Dastanın bütün variantlarında Koroğlu/Qoroğlu yeni statusa dəyişik şəkillərdə keçir. Bunlardan xüsusən dastanın batı versiyonu üçün xarakteristik olan köpüklü sudan içməklə PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 57 yenidən qurulma çox yayqındır. Belə ki, sayı baxımından bir ilə üç arasında dəyişən köpüklü su məsələsi Azərbaycan, kürd, Anadolu, Balkan türkləri variantlarında vardır. Koroğluluq adlı keçid ritualı baş qəhrəmanın yenilməz igid, könlünə ilham gəlmiş aşıq/baxşı kimi yeni status qazanmasıdır. Dastanın qalan qəhrəmanları bu ritualdan keçməzlər. Ancaq onların Çənlibelə/Çambıla/Çamlıbelə/Çambılı-Məstana daxil olmaları dolaylı da olsa yeni bir status qazanmaları mənasına gəlir. Ritual, əski inisiasiya mərasimi formasında saxlanmasa da status dəyişikliyi mətnin alt qatında qorunmuşdur. Belə ki, Çənlibelə/Çamlıbelə daxil olmaq üçün bəzi ritualların keçirildiyi Azərbaycan varintının Təhnasib nüsxəsində qulun sınanmasında işarə şəklində olsa da qalmışdır. Dastançı üçün koroğluluq keçid kodu dəlilər, kələşlər, qırx çoralar baxımından məqbul sayılmaz, çünkü koroğluluq alplıq, ərənlik, şamanlıq, aşıqlıq kimi funksiyaları yalnız bir şəxsin simasında reallaşdırmışdır. Qalan personajlar haqq, ədalət simvolu olan Koroğlu çevrəsində dəyərə sahib olduqlarından hamısı bir-bir ikinci keçid ritualından keçərlər. Ancaq onların da saz çalıb söz söyləmələri ən azından bənzər bir ritualın varlığından xəbər verir. İkinci keçid ritualı cəmiyyətin tam hüququlu üzvü olmaq için evlənmədir ki, Koroğlu/Qoroğlu başda olmaqla dəlilər/igidlər/kələşlər bu ritualdan keçirlər. Koroğluluq ritualı dastanın doğu versiyonunda atın itməsi və ya qaçırılması motivində gerçəkləşirsə, batı versiyonunda qoşabulaq, çay, axar su və s. anlayışıyla içiçə təqdim edilir. Dastanın doğu versiyonuna daxil olan türkmən və özbək variantlarında Qıratın itməsi və ya qaçırılması, qəhrəmanın atın arxasınca getməsi motifi Azərbaycan variantında atın Keçəl Həmzə, Anadolu variantında Kəloğlan tərəfindən qaçırılması ilə eyni struktur-semiotik dəyərə sahib deyildir. Təhmasib, Təbriz, Behcət Mahir nüsxələrində aşıq, atın qaçırılması ilə Koroğlunu yeni qəhrəmanlıq macərasına atırsa, türkmən və özbək variantında baxşı/baksı onu ölüpdirilmə inisiyasiyasıyla yeni statusa keçirir. Yeni statusa keçmə Azərbaycan, Anadolu və Balkan variantlarında qəhrəmanın qoşabulağın, Araz çayının köpüklü suyunu içməklə baş verir. Motivləri, süjet xətti ayrı ayrı olan təhkiyələrdə status dəyişmə - koroğluluğun baş verməsi doğu və batı versiyonunu fərqləndirən əsas özəllikdir. Doğu versiyonunda atın itməsiylə baş verən hadisələrdən sonra qəhrəmanın koroğlu/qoroğlu kimi qurulması özbək variantlarında ritualın təsviri olmadan, türkmən variantında isə ritualın təsəvvüf elementləri ilə iç içə təqdimi şəklində təhkiyə edilir. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 58 Özbək variantlarında Koroğlu/Qoroğlu itən atını axtarırkən Hz. Xızırla, on iki imamla, qırx çiltanlarla rastlaşır, onların xeyir-dausıyla atını tapır1 və bundan sonra yeni statusa keçid baş verir. Başqa bir özbək variantında Qoroğlu on üç yaşına qədər normal bir uşaq kimi böyüyür. On üç yaşı tamam olduqda Hz. Xızır, on iki imam, qırx çiltanlar Qoroğlunun yanına gəlib onun güclü, ədalətli qəhrəman olması üçün dua edərlər. 2 Bu duadan sonra Qoroğlu yeni statusa - koroğluluğa keçmiş olur. Koroğluluq/Qoroğluluq keçid ritualı (inisiasiyası) əski şaman dünyagörüşünü qorumaqla təsəvvüflə yoğrulmuş bir şəkildə türkmən variantında saxlanmışdır. Ancaq dastanın Krasnavodsk türkmənlərindən toplanmış variantında atın itməsi, Koroğlunun ətəyində çörək atı axtarması, Hz. Əliylə qarşılaşması, atını tapdıqdan sonra yeni statusa keçməsini dastançı anlatsa da keçid ritualının təsvirini verməz. 3 Türkmən varyantında da özbək variantında olduğu kimi qəhrəman hər zaman Hz. Əlinin, Hz. Xızırın və on iki imamın himayəsi altındadır. Bütün bunlar Koroğlunun/Qoroğlunun yeni statusa keçidində təsəvvüf layının əski şamanlıq elementlərini birləşdirdiyini göstərir. Dastan qəhrəmanının koroğluluq (qurtarıcılıq) statusundan keçməsi və yenidən qurulması türkmən variantinda saxlanmışdır. Şamanlıqda şaman olma inisiasiya ritualı bütün tərəfləriylə Koroğlu dastanının türkmən variantında İslami bir dəyərlə atın itməsi və ya qaçırılması motivində qalmışdır. Burada qəhrəmanın yeni – koroğluluq statusuna keçəcəyini dədəsi Cığalı bəy əvvəlcədən bilir. Cığalı bəy nəvəsini bu rituala hazırlamaq üçün çörək bişirib özüylə götürməsini, iki gün gedib üçüncü gün bir çinarın altında namaz qılan bir ağsaqqal görəcəyini, axşama doğru onların on iki, gecə yarısı qırx, sabaha yaxın üç yüz altmış ərən olacağını qabaqcadan xəbər verir. Burada təqvim mifinin gündüz, axşam, gecə, sabah sintaqmasında gün, saat, il müstəvisi epik dillə verilmişdir. Baxşının dilində təkrarlanan bu anlayışların təsəvvüfi mənasını açmış olsaq, ortaya belə bir mənzərə çıxar: ağsaqqal haqqın aləmdə xəlifəsi, aləmin qəlbi dedikləri və qütbül əqdəm adlandırdıqları qütblərin qürbü, dünyanı Allah (cc) adına idarə edən on iki imam, bu dünya o dünya sirrini bilən qırxlar, bir sözlə xalq sufizminin şiə-ələvi dünya modeli təsvir və 1 Karrıev B. A. , Epiçeskie Skazaniya o Ker-oglı u Tyurkoyazıçnıh Narodov, Nauka, M. , , s. 2 Karrıev B. A. , Göst. əsəri, s. 3 Karrıev B. A. , Göst. əsəri, s. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 59 təqdim edilmişdir. 4 Xalq sufizmi anlayışlarının Orta Asiya, Azərbaycan, Anadolu və Balkan türkləri variantlarında güclü olması yəsəviyyə, bəktaşiyyə və səfəviyyə təriqətlərinə yaxın olan aşıq və baxşıların dastana gətirdikləri əlavələrdir. Çünkü Koroğlu/Qoroğlu dastanının formalaşdığı mühit (icra ortamı) və zaman şamanlıqla xalq sufizmi inançlarının sintezinin yaşandığı tarixdir. Hər bir dastan kimi Koroğlu da mühitdən, zamandan və söyləyici repertuarından, dinləyici tələbindən kənarda yarana bilməzdi. Koroğlu/Qoroğlu dastanında dünyanın mənəvi qavranılması xalq sufizminin Tanrı, insan, dünya üçlüyündə variasiyasıdır. Türkmən variantında Rövşən itmiş atını axtarmaq üçün dədəsinin dediyi kimi əlində çörək yola düşər. Rövşən atı axtara axtara iki gün yol gedir, üçüncü gün bir çinarın dibində bir ağsaqqalın namaz qıldığını görür, özü də onunla namaza oturur. Axşama doğru bunlar on iki, gecədən keçmiş qırx, sabaha doğru üç yüz altmış ərən olurlar. Rövşən bu zaman yorgun düşdüyündən artıq çinarın altında yuxuya getmişdir. Bir yerə toplanan ərənlərin Rövşəni gördükdə “bu nə oğlan?” sualına Hz. Xızır “bu bizim nəpəs oqlumuz bu. ” cavabını verir. 5 Xalq sufizmində nəfəs oğlu bel oğlundan üstün tutulur. Belə ki, ələvi-bəktaşi və taxtaçı ənənəsində məşhur olan bir deyimə görə Hz. Əli, “Belimdən gələn oğlum degil, yolumdan gedən oğlumdur. ” demişdir. Rövşən doğrudan da Hz. Xızırın nəfəs oğludur. Cığalı bəy məzardan tapıb gətirdiyi nəvəsini evə götürdüyündə evdə onu gözləyən ağsaqqal bir adam görür. Bu nurani şəxs (ki Hz. Xızırdır) əliylə uşağın kürəyinə üç dəfə vuraraq, ağzına üç dəfə tüpürdükdən sonra “bizim nəpəs oqlumuz bolsun” deyir. 6 Ərənlərin hazır bir yerə cəm olmuşkən “şu oqlanı maksadına yetirasak” sözləri də Rövşənin seçilmiş olduğunu və Hz. Xızır başda olmaqla qırx çiltanların yanına gətirildiyini isbatlayır. Ərənlər məsləhətləşib Rövşəni yatdiği yerdə bihuş edirlər (bu ölümün transformasiyasıdır) və qarnını yarıb içini, çiyərlərini, böyrəklərini çıxarıb yuyub təmizləyir, sonra da yerinə qoyurlar və içini nurla doldururlar. Bundan sonra Rövşən asqırıb ayağa qalxır (bu yenidə dirilmənin transformasiyasıdır). Bu nur Təhmasib nüsxəsində iki ulduzun çarpışması nəticəsində qoşabulağa yağan nurdur və Rövşən nurla dolu bu suyu içmişdir. Birində bu nuru qəhrəmanın içinə ərənlər 4 Bayat F. , Köroğlu. Şamandan Aşığa, Alpten Erene, Akçağ, Ankara, , s. 76 5 Ger-oqlı. Turkmenskiy Geroiçeskiy Epos, Nauka, M. , , s. 6 Ger-oqlı, s. 35 PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 60 qoyursa, digərində qəhrəman özü nuru içməklə içini nurlandırmış olur. Hər iki nur keçid ritualında Rövşəni koroğlu edən ən böyük şamanlıq ünsürüdür. Yeni statusa keçmək yenidən qurulmaqla, qısacası ölüb dirilməklə olur. Dastanda mifoloji ölüb-dirilmə aktı bayılma şəklində aprobasiya olunmuşdur. Koroğlu sirrə ermiş, o dünyanın bilgisini qazanmış, vücudunu başqa boyutlara daşıya bilmək üçün yeniləmiş mediatordur. Orta Asiya variantlarında onun yer altı dünyaya enməsi, xtonik aləmlə real dünyanı birləşdirməsi, Kufi-Qafa gedib pəri qızıyla evlənməsi də maddi və qeyrimaddi dünyaları birləşdirmə, onların arasında əlaqə qurmasıdır. Dastanda Tanrıoğlu, mediator tək qəhrəman odur. Koroğluluq statusuna yalnız onun keçməsi də bununla izah edilməlidir. Buraya qədər olanlar şaman dünyagörüşündən gələn keçid ritualının epik varyantıdırsa, nur təsəvvüfi anlayışdır. İlahi işıq olan nur Koroğlunu/Qoroğlunu Allah dostları – ermişlər sferasına ait edir ki, dastanın bütün variantlarında biz onun vəli olduğunu görürük. Türkmən variantına qayıtmış olursaq ərənlər Rövşənin içini nurla doldurduqdan sonra Fatiha verib onu ayıldırlar. Qırx ərən ona bir cam dolu şərab verirlər. Şərabı içib məst olan, özündən keçən qəhrəmanı ayıltmaq üçün ərənlər bu dəfə də Fatiha oxuyurlar, Rövşən asqırıb ayılır və itən atını istəyir. Tanrının aslanı Hz. Əli elə bir nərə çəkir ki, at o saat Rövşənin yanına gəlir. Geriyə dönən Qoroğlu badə içdiyini sazla söylər: Erenlər cem bolup, bazar etdilər Munakıplar ondan xezer etdilər Pirim Şaxımerdan nazar etdilər Kırk camı doldurıp, içqin diydilər. 7 Burada iki element vardır. Birincisində qəhrəman keçid ritualında ölüb-dirilmə yaşayır və koroğluluq statusu alır. İkincisində ona şərab içirməklə vergi verilir. Koroğlu/Qoroğlu ərən kimi, aşıq/baxşı kimi vergilidir, könlünə haqq ilham etmişdir, sazda, sözdə heç kimə yenilməz haqq aşığıdır. Azərbaycan, Anadolu və Balkan türkləri variantında həm koroğluluq statusu, həm də vergi tək bir köpüklü suda cəmlənmişdir. Ancaq dastandakı şeirlərdə Koroğlunun pir əlindən dolu badə içdiyi dəfələrlə dilə gətirilirsə demək ki, batı versiyonunda da aşıqlıq vergisinin badəylə verilidini isbatlayır: Ağam Əli verdi içtim badəni İtirmişdim, yaxşı taptım cəddəni Haqq ucaltdı bu Türkəman Zadəni 7 Ger-oqlı, s. 48 PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 61 Aç qulağın, sözlərimi eşid, bir. 8 Ölüp-dirilmə və vergi alma aktı mifoloji həyat suyu olan qoşabulaqda, Araz çayında və ya hər hansı bir çayda üzən köpüklü suyla gerçəkləşir. Təbriz nüsxəsində (iyirminci məclis) koroğluluq statusu və vergi almaq ələvi-bəktaşi inancının təməl fəlsəfəsi olan on yeddi kəmərbəst anlayışı çərçivəsində verilmişdir: “Ravilər iki tövrlən rəvayət eyləyüb. Bir rəvayət budur ki, Mirzə Beg və oğlu Rövşən Əliynən bir çayın kənarında oturmuşdular. Mirzə Beg dedi: - Oğul, bak bu çaye hər vəgt ki, bu çaydan qırmızı köpük gəldi, köpükdən bir qədər ver mənə ki, mənim gözümün şəfası o köpükdədürr. Pəs bir qədər oturdular. Mirzə Begi yuxu dutub yatdı, əmma Rövşən Əli çaya baxardı. Bir vəgt gördü ki, çayın yüzündə bir qədər qırmızı köpük gəlir. Pəs əl atub o köpükdən bir qədər dutub, dedi: - Görüm bunun təmi necədir. Eylə ki, köpügü içdi, gördü göylü sözilən doldu və hər nə istər danışsun, təbi mövzun olub, şiir deyir. Pəs bir qədər keçüb, atası Mirzə Beg yuxudan bidar oldu, dedi: - Oğul, o köpük necə oldu? Ərz eylədi: - Ata, bir qədər qırmızı köpük gəldi, mən bir qədər götürüb içdim ki, imtəhan eyləyəm, əmma gördüm göylüm sözilən doldu və istədim ki, bir qədər götürüm sənə verəm, gördüm köpük dahi gəlməz. Mirzə Beg əlin vurdu əline, çox əfsus deyüb, dedi: - Oğul, o zadı ki, mənə verilmişdi, sənə nəsib oldu. Rövşən Əli dedi: - Ata, məgər bu susyun hasiyəti nə idi? Dedi: - Oğul, əvvəl bu su mənim gözlərimə şəfa idi və ikinci hər kəs o köpükdən içsəydi, şair olurdu və üçüncü hər kəs o köpükdən içsəydi, pələvan olurdu ki, təmam böyüklərdən baci-xərac alurdı. Əmma sənə nəsib oldu. Rövşən Əli dedi: - Ata, sən hardan büldün? Dedi: - Oğul, bunu mənə vagiədə təlim eyləmişdilər. 8 Koroğlu (Təbriz Nüsxəsi ), Səda, B. , , s. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 62 Əmma ikinci rəvayət budur ki, Rövşən Əli bir gün səhrayə çıxmışdı. Yetişdi bir nehrün kənarına, gördü bir yaxşı səbzəvar yerdür. Pəs əqləşdi o nehrün kənarında. Nehrə tamaşa eylərdi. Bir vəgt gördü bir qırmızı rəng köpük suyun üzündə gəlür. Pəs əl uzadub o köpükdən bir qədər götürdü, goydu ağzına. Çün köpükü uddu bihis yıkılub qəşş eylədi, əmma vagiədə ona ilham olundu ki, biz səni kəmərbəstə eyləduq. Əmma hər yerdə Osmanlıya qalib olursan və sənin içün təbi-şiir əta olundu və adun Koroğlu qoyduq. ”9 Koroğlu dastanının Balkan türkləri variantında Mehtər Əli , oğlu Ruşən i Aras çayına göndərir ki, suda üzən üç rəngli köpüğü tapıb evə gətirsin. Köpükləri tapan qəhrəman onun yarısını özü içir, yarısını da atına verir. 10 Bu köpükləri içən qəhrəman, həm igidlik, həm də aşıqlıq vergisi alır. Qəhrəmanın atı da heç bir atın çata bilməyəcəyi sürətlə qaçır, insan dilini anlayır. Koroğlu dastanının kürd variantında da köpüklü su motifi vardır. Kürd variantında deyilir ki, bir gün Koroğlu atları otladanda güclü yağış yağır və çayın suyu qalxır. Suyun üzündə üzən iki köpük bir-biri ilə söhbət edirlər. Birinci köpük, məndən içən çox güclü olar, deyir. İkincisi də məndən içən istədiyi zaman don dəyişdirə bilər, ağıllı və çevik olar, deyir. Onların bu söhbətlərinə qulaq asan Koroğlu suya girib birinci köpüyü sağ, ikinci köpüyü də sol əli ilə tutub içər. O andan etibarən Koroğlu güclü, qorku bilməz, ağıllı və çevik bir qəhrəman olur. 11 Köpüklü su bəzi Anadolu variantlarında da (C. Öztelli, Ü. Kaftançıoğlu nüsxələri) vardır. Azərbaycan variantının bəzi nüzxələrində qoşabulağın (əslində qoşa sözündən də bu bulaqların iki olduğu anlaşılır. Ancaq Təhmasib nüsxəsində qoşabulaq bir bulaqdır. ) sayı bir degil, ikidir. Məsələn, Aşıq Hüseyin Bozalganlı variantında Koroğlu birinci nulağın suyu ilə əllərini və üzünü yuyar, ikinci bulağın suyundan həm özü içər, həm də Qırata içirər. 12 Cahid Öztelli variantında sehirli köpüklü sular Bingöl dağlarından Aras çayına gəlir. Bu sehirli köpüklərdən biri Koroğluya əbədi həyat, biri igidlik, digəri də şairlik verir. 13 Yenidən Koroğlu dastanının türkmən variantına dönmüş olursaq qəhrəmanın koroğluluq ritualından keçməsinin şaman inisiasiya ritualının 9 Koroğlu (Təbriz Nüsxəsi), s. 10 Karrıev B. A. , Epiçeskie Skazaniya o Ker-oglı, s. 93 11 Kurdskie Skazı Eposa Ker-oglı, Erevan, , s. 32 12 Koroğlu (Tehmasib Nüshası), s. 13 Öztelli C. , Köroğlu ve Dadaloğlu, İstanbul, , s. 5 PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 63 eynisi olduğunu demək lazımdır. Şamanlar haqqında söylənən əfsanələrdə ruhlar şaman olacaq adamın qarnını yarıb iç orqanlarını yerə töküb yuyurlar, bundan sonra dəmirçi gələcək şamanın doğranmış bədənini qazana töküb bişirir, ruhlar da əti sümüktən ayırıb yeyir, sümükləri də yeni ətlə örtürlər. Başqa bir əfsanədə dəmirçi ətdən ayrılmış sümükləri çaya töküb yuyur, kəsilmiş başı yerinə qoydukdan sonra doğranan adam şaman olaraq dirilir. 14 Şaman mifologiyasında yeni statusa keçmə ritualının bütün tərəfləri öyrənildiyindən və hətda Koroğlu dastanındakı keçid mərasmi ilə müqayisə edildiyindən15 təkrara yol verməmək üçün bununla kifayətlənirik. Yalnız burada həm şamanlık, həm də koroğluluq statusunun ölüb yenidən dirilmə ritualı vasitəsiylə verildiğini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Heç bir şaman, mediyum, qəhrəman fani vücuduyla iki dünya – real-axirət, dirilər-ölülər, fizik dünya-ruhlar aləmi, yer-göy, yeryer altı və s. - arasında kosmik seyahət edə bilməz. Koroğlu/Qoroğlu da şaman kimi dünya qoxuyan, onu bu dünyaya bağlayan fani vücudundan sıyrılır, əski vücuduyla ölür, yeni bir vücudla, yeni bir kimliklə dirilir. Xalq sufizmində bu keçid ritualı masuvaya (dünya nemətlərinə) bağlı əski vücudun qurban verilməsi, için nurla dolması, gerçəkləri görən bəsirət gözünün açılması şəklindədir. əski vücud yeni vücud rövşən koroğluluq ölüb dirilmə Koroğlunu şamandan fərqləndirən də yeni çağda təsəvvüfi keçid statusunu şaman inisiasiya mərasimiylə birləşdirə bilməsindədir. Ancaq koroğluluq könlünü haqqa təslim edən dərvişlik statusundan da fərqlənir. Çünkü dərviş yeni vücuduyla öncə dünyanı, sonra özünü tərk edir və ən sonda da tərki tərk edir. Bu mürəkkəb keçid silsiləsi şamanlıkda və koroğluluqda yoxdur. Normal adam keçid ritualı şaman Rövşən keçid ritualı Koroğlu/Qoroğlu 14 Bax. Ksenofontov G. V. , Hrestes. Şamanizm i Hristianstvo, İrkutsk, ; Dırenkova N. P. , “Poluçenie Şamanskogo Dara po Voozreniyam Turetskih Plemyon”, Sbornik Muzeya Antropologi i Etnografi, T. 9, ; Popov A. A. , “Poluçenie “Şamanskogo Dara” u Vilyuyskih Yakutov”, Trudı İnstituta Etnografi AN SSSR, T. 2, ; Basilov V. N. , İzbranniki Duhov, İzdatelstvo politiçeskoy literaturı, M. , ; Bayat F. , Türk Şaman Metinleri. Efsaneler ve Memoratlar, Ankara, 15 Bayat F. , Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, Ötüken, İstanbul, , s. ; Bayat F. , Köroğlu. Şamandan Aşığa, Alpten Erene, Akçağ, Ankara, , s. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 64 Normal adam keçid ritualı dərviş c) Cəmiyyətin Tam Hüququlu Üzvlüyünə Keçid - Evlənmə Ritualı Koroğlu dastanının həm Azərbaycan, Anadolu, həm özbək, türkmən, qazax, həm də Azərbaycan variantının tərcüməsi və təbdili olan erməni, gürcü, kürd variantlarında buta ilə və ya butasız evlənmə ritualının mövcudluğu Koroğlu/Qoroğlu dəlilərinin/igidlərinin/kələşlərinin tam hüquqlu cəmiyyət üzvü olmaları aktının epik variantıdır. Qoroğlu siklinə daxil olan dastanlardan çoxunun və ya Koroğlu qollarının coxunun evlənmə ilə bitməsi və ya əksinə dastanların, qolların Çənlibelə/Çamlıbelə/Şambıla/Cambıla qız gətirmək motivi ilə başlaması, mifoloji mənada cinsi yetkinlik ərgənlik ritualı ilə bağlıdır. O baxımdan bəzi Anadolu qol dastanlarında Koroğlunun erotik səhnələri və ya qəhrəmanın erotikliyin simvoluna çevilməsi evlənmə keçid ritualıyla əlaqəlidir. Epik bir əsər olan dastanlarda bu evlənmə ritualının toy-dügünlə və şənliklə sonlanması, ailənin cəmiyyətin, dastanda konkret olarak Çənlibelin/Çamlıbelin, təməli, dövləin kiçik modeli olması görüşlərinə dayanır. Qol dastanlarda təkrarlanan və birbirinin demək olar ki, eynisi olan toy-dügünlər ailənin davamlılığı baxımınan önəmlidir. Təkrarlar başlanğıcdakı əcdadın kutsal evliliyinin yenidən canlandırılması, türk millətinin əbədiliyinin təminatıdır. Koroğlunun/Qoroğlunun Orta Asiya, Azərbaycan, Anadolu variantlarında iki, bəzən də üç dəfə evlənməsi onu Oğuz Kağan mifinə və kosmik evlənmə aktına bağlar. Buradakı fərq əcdad Oğuzun evliliyindən doğan kosmo-etnoqonik səciyyəli makro (səma) və mikro (cəmiyyət) modelin yaranmasıysa, Koroğlunun/Qoroğlunun evliliyindən bu nəticənin çıxarılmamasıdır. Qoroğlu, məsələn özbək variantında üç pəri qızla - Ağa Yunusla, Mıskal Pəriylə və Gülnar Pəriylə evlənir. (Oğuz da salnamə variantlarında üç dəfə evlənir) Türkmən variantında Qoroğlu iki dəfə - pərilər ölkəsinin qızı Ağa Yunusla və onun bacısıyla evlənir. Ancaq həm özbək, həm də türkmən variantlarında Ağa Yunusdan başqa digər qadınlar passiv durumdadırlar. Bundan başqa bu evliliklərdən Koroğlunun/Qoroğlunun övladı olmaz. Azərbaycan variantının dəyişik nüsxələrində Koroğlu Nigarla və Dağıstan hökümdarının qızıyla evlənir. Burada da dastan boyu Nigar aktiv durumdadır. Ancaq Təbriz nüsxəsində Koroğlu ona məktub yazan qızların hamısıyla evlənir. Bu nüsxədə Koroğlu doqquz dəfə, Eyvaz da dörd dəfə evlənir. Bu şişirdilmiş cinsi yetginlik qəhrəmanın hiperbolik təsviriylə PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 65 on-on beş adamın yeməyini yeməsi, qırx adamın içə biləcəyi şərabı təkbaşına içməsi və s. də təsdiqlənir. Evlənmə ritualının xalq sufizmi baxımından butaya bağlanması eşq dastanları üçün spesifik olsa da bu təsəvvüfi elementin Koroğlu dastanında görülməsi dastana xalq sufizminin təsirindən xəbər verir. Koroğlu həm Azərbaycan variantında, həm də özbək və türkmən variantlarında buta alaraq evlənir. Məsələn Təhmasib nüsxəsində buna işarə edən yerlər vardır. Koroğlunun İstanbula getməsinə etiraz edən dəlilərə, qəhraman belə deyir: - Yox boynuma deyin gəlib, getməliyəm. Dəlilər dedilər. Axır de görək, nə olub? Niyə gedirsən? Koroğlu Nigarın naməsini oxudu. Dəli Həsən namədən xəbərdar olandan sonra üzünü dəlilərə tutub dedi: - Bu namədən sonra getməmək olmaz. Koroğlu kimi oğlana elə Xotkar qızı kimi bir buta layiqdi. 16 Türkmən Qoroğlusunda Şiri Xuda Hz. Əlinin bir ağ saçlı qocaya çevrilib Qoroğluya Ağa Yunusu buta verməsi, Ağa Yunusun yerini, yurdunu göstərməsi17 Nigarın buta verilməsi və namə yazmasıyla tam bənzərlik yaradır. Burada badənin sadəcə evlilik funksiyası icra etmədiyini də demək lazımdır. Bütün varinatlardan çıxarılan nəticəyə görə badə içməklə üç özəllik qazanıldığı görülür: 1) Badə içməklə igidlik qazanılır. 2) Badə içməklə saz şairliyi – aşıqlıq/baxşılıq əldə edilir. 3) Badə içməklə qəhramana sevgili – buta verilir. 18 Burada sadəcə koroğluluq statusu və evlənmə ritualı baxımından badəyə diqqət yetirildi. Koroğlu/Qoroğlu dastanındakı çox evlilik şamanların göy və yer qızlarıyla evlənməklə iki dünya arasında mediatorluq etməsinin dastan variantı olduğunu da unutmamaq lazımdır. Bundan başqa Qoroğlunun pəri qızlarıyla evlənməsi də şamanlık paradiqmasında anlaşılır, çünkü V. Basilovun da dediyi kimi Orta Asiya şamanları olan pərixanlar yardıma ruhları degil, pəriləri çağırırlar. 19 Qoroğlu da pəri qızlarıyla evlənməklə 16 Koroğlu (Təhmasib nüsxəsi), Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, B. , , s. 45 17 Ger-oglı, s. 66 18 Bayat F. , Türk Destancılık Tarihi Bağlamında Köroğlu Destanı (Türk Dünyasının Köroğlu Fenomenolojisi), Ötüken, İstanbul, , s. 19 Basilov V. N. , Niyazklıçev K. “Perejitki Şamanstva u Turkmen Çovdurov”, Domusulmanskie Verovaniya i Obryadı v Sredney Azi, Moskova, , s. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 66 şamanlar kimi kutsal (sakral) dünyanın varlığına çevrilmiş olur. Bundan başqa Koroğlu/Qoroğlu evlənmələriylə başqa dünyaları birləşdirdiyi kimi, hər zaman kutsal (sakral) varlıklar olan pərilərin himayəsindədir. Buta alan sadəcə Koroğlu/Qoroğlu degil, eyni zamanda digər igidlər də buta almaq yoluyla evlənirlər. Bata almaqla və ya buta almadan dəlilərin Çənlibelə gətirdikləri qızlarla evlənmələri, toy-dügün səhnəsi poetik bir dillə təsvir edilsə də cəmiyyətin normal davamı üçün vacib olan doğurma aktının Koroğlu dastanında olmaması aşığın/baxşının auditoriyanın tələblərini nəzərə almasıyla bağlıdır. Çünkü dinləyicini qəhrəmanların savaşları, haqq-ədalət yolunda mübarizələri maraqlandırır, uşaq böyütmək və ya yaşlılara baxmaq degil. Ancaq bütün hallarda evlənmə ritualı ilə Çənlibel/Çamlıbel cəmiyyətinin qanunları önə çıxır və bu evlənmələrə də Koroğlu hamilik edir. Koroğlu ya dəlilərə qız gətirməyə gedir, ya buna izn verir, ya da qız gətirmə işini sonlandırır və toy-dügünü təşkil etməklə əcdadlıq missiyasını yerinə yetirir. Ancaq heç bir şəraitdə söyləyici nə Koroğlunun/Qoroğlunun, nə də onun igidlərinin uşaqlarından söz açmır. Hətta bəzi durumlarda Koroğlunun dəlilərindən birinə qız istəməyə getməsi onu (Qorqudun Beyrəyə qız istəməsinə getməsini yada salaq) Çənlibelin nominal lideri olmaqdan çıxarıb mədəni qəhrəman səviyyəsinə qaldırır. Şamanın kamlık rituallarından birinin cinsi həvəsi oyatmak olduğunu nəzərə alsaq bunun cəmiyyətin normal davamı üçün lazımlı bir keçid mərasiminə xidmət etdiyi anlaşılmış olur. Koroğlu dastanınındakı Çənlibelə/Çambıbelə qız qətirmə motivi əski cinsi yetkinlik – ərgənlik inisiyasiyasının evlənmə keçid ritualı səviyyəsində təqdimindən başqa bir şey degildir. d) Nəticə Şaman dünyagörüşü ilə bağlı olan yenidən qurulma ritualı ki, biz buna dastanın ideya və məzmununa görə koroğluluq dedik, bir status dəyişmə olub bu və ya digər şəkildə bütün dastan qəhrəmanları üçün spesifikdir. Ancaq dastanda yalnız Koroğlunun/Qoroğlunun bu keçid ritualından keçməsi qəhrəmanın yüksək statusa sahib, kutsal (sakral) aləmə mənsub olduğunu vuğulanmaq üçündür. Koroğlu tarixi çağın başlanğıcından bugünə qədər mifoloji əfsanə, qəhrəmanlıq nəğməsi və və nəhayət dastan qəhrəmanı kimi həm status dəyişərək haqq-ədalət keşikçisinə çevrilmiş, həm də ərgənlik paradiqmasında evlənmə ritualından keçmişdir. Dastanın digər surətləri də Koroğlu/Qoroğlu dəliləri/kələşləri/igidləri kimi qurulurkən ərgənlik keçid ritualından keçmişlərdir. Koroğlu/Qoroğlu adlı dastanPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 67 lar həcminə və mifoloji tutumuna görə bir-birindən fərqlənsələr də dəyişməyən ana ideya baş qəhrəmanın normal durumundan qurtarıcı, Tanrıoğlu statusuna keçməsidir. O bir şaman kimi normal vücudundan sıyrılaraq yeni bədənlə mediatorluq missiyasına hazırlanmışdır. ƏDƏBIYYAT Basilov V. N. , İzbranniki Duhov, İzdatelstvo politiçeskoy literaturı, M. , Basilov V. N. , Niyazklıçev K. “Perejitki Şamanstva u Turkmen Çovdurov”, Domusulmanskie Verovaniya i Obryadı v Sredney Azi, Nauka, M. , Bayat F. , Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, Ötüken, İstanbul, Bayat F. , Köroğlu. Şamandan Aşığa, Alpten Erene, Akçağ, Ankara, Bayat F. , Türk Destancılık Tarihi Bağlamında Köroğlu Destanı (Türk Dünyasının Köroğlu Fenomenolojisi), Ötüken, İstanbul, Bayat F. , Türk Şaman Metinleri. Efsaneler ve Memoratlar, 3ok, Ankara, Dırenkova N. P. , “Poluçenie Şamanskogo Dara po Voozreniyam Turetskih Plemyon”, Sbornik Muzeya Antropologi i Etnografi, T. 9, Ger-oqlı. Turkmenskiy Geroiçeskiy Epos, Nauka, M. , Karrıev B. A. , Epiçeskie Skazaniya o Ker-oglı u Tyurkoyazıçnıh Narodov, Nauka, M. , Koroğlu (Təbriz Nüsxəsi ), Səda, B. , Koroğlu (Təhmasib nüsxəsi), Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, B. , Ksenofontov G. V. , Hrestes. Şamanizm i Hristianstvo, İrkutsk, Kurdskie Skazı Eposa Ker-oglı, Erevan, Öztelli C. , Köroğlu ve Dadaloğlu, İstanbul, Popov A. A. , “Poluçenie “Şamanskogo Dara” u Vilyuyskih Yakutov”, Trudı İnstituta Etnografi AN SSSR, T. 2, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 68 Əziz ƏLƏKBƏRLİ «KOROĞLU» DASTANI VƏ TARİX: İRƏVAN ВИЛАYƏTİ İLƏ BAĞLI OBRAZ VƏ MOTİVLƏR «Koroğlu» dastanıнын Азярбайъан вариантлары Azərbaycan-türk təfəkkürünün məhsulu olmaqla yanaşı, həm də Azərbaycan etno-mədəni məkanına aid fenomenal фолклор hadisəсиdir. Bütün Азярбайъан dastanlarы, xüsusilə tarixi qəhrəmanlıq dastanları kimi, «Koroğlu» dastanı da bu etno-mədəni məkanın həm tarixi hadisələri, həm də coğrafi hüdudları ilə səsləşən çoxlu faktlarla – obraz və motivlərlə zəngindir. Биз бязи тядгигатчыларын беля бир фикри иля гяти разы дейилик ки, «Короьлу» дастанында тцрк мифоложи дцшцнъя системи цстцнлцк тяшкил едир вя дастандакы апарыъы образ, мотив вя елементлярин (мясялян, Короьлу, Гырат, Дцрат, Гоша даь, Гоша булаг, Мисри гылынъ, Чянлибел, Алы кишинин эюзцнцн чыхарылмасы, Короьлунун атларынын дярйа ъинсиндян олмасы, Гыратын ганадынын чыхмасы вя яримяси вя с. вя и. а. ) изащыны мцтляг гядим тцрк мифоложи гатында ахтармаг лазымдыр. Лакин биз о тядгигатчыларын да фикри иля разы дейилик ки, дастанда анъаг XVI-XVII йцзиллярин Ъялалиляр щярякаты иля баьлы мялум щадисяляр юз яксини тапмышдыр вя бурада гядим тцрк-Азярбайъан мифик дцшцнъясинин мющцрц йохдур. Садяъя гябул елямяк лазымдыр ки, эюркямли короьлушцнас Б. А. Каррыйев демишкян: «Мцхтялиф халглар ичярисиндя йаранмыш вариантлардан фяргли олараг Азярбайъан варианты идейа-бядии вя …Азярбайъанда баш верян щадисяляри якс етдирмяк ъящятдян даща чох фярглянир. …Азярбайъан версийасы бцтцн башгаларына нисбятян даща тарихидир» (3,13; ). Бурада гядим тцрк мифоложи дцшцнъясинин иштиракы да бирбаша йох, даща чох оьуз епосчулуг янянясиндян эялмядир. «Короьлу» дастанында баш верян щадисялярин заман вя мякан щцдудлары барядя короьлушцнаслыгда хейли бящс едился дя, онун Гафгазла, хцсусиля Азярбайъанла баьлылыьы щаггында йазыланлары кафи щесаб етмяк олмаз. Ян яввял она эюря ки, короьлушцнаслыьын мейдана эялдийи, инкишаф етдийи дюврцн (XIX-XX йцзилляр) Азярбайъан юлкяси щцдудлары дастанын йарандыьы дюврцн (XVI-XVII йцзилляр) Азярбайъан юлкяси щцдудлары иля кяскин шякилдя фярглянир, бу заман кясиминдя Азярбайъанын бир сыра тарихи торпаглары йаделлиляр тяряфиндян ишьал олунмуш вя щямин торпаглардан Азярбайъан-тцрк изляри артыг хейли дяряъядя силинмишдир. Бу фикир илк нювбядя Иряван вилайятиня аиддир. İrəvan вилаyəti tarix boyu, ейни заманда «Короьлу» дастанынын йараныб формалашдыьы дюврPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 69 дя Azərbaycan ölkəsinin tərkib hissəsi, hətta mərkəzi regionlarından biri olduğu üçün щямин dastanda bu вилаyətlə bağlı da çoxlu faktlar mövcuddur. Лакин тяяссцф ки, бу яразиляри ъи илдя (октйабрын 1-дя Иряван галасынын руслар тяряфиндян ишьалы иля) физики ъящятдян, ъи илдя ися (февралын да Русийа-Иран арасындакы Тцркмянчай баьлашмасы иля) щцгуги ъящятдян ишьал едян руслар сонракы йцзиллярдя юз ишьалчылыг сийасятлярини щям дя башга мцстявилярдя, о ъцмлядян мядяни-мяняви мцстявидя давам етдирмиш, Иряван ханлыьы яразисиндя сойдашларымызын физики сойгырымы сонралар мяняви сойгырымла да мцшайият олунмушдур. Беляликля, İrəvan əyaləti son iki yüz ildə yabançı bir ölkənin hüdüdları daxilində qaldığından, təəssüf ki, o ərazi ilə bağlı бцтцн faktlar кими, «Короьлу» дастаны иля баьлы тарихи вя ъоьрафи фактлар да хейли дяряъядя elmi araşdırmalardan kənarda qalmışdır. Щалбуки бу faktlar bir tərəfdən dastan hadisələrinin coğrafi arealını müəyyənləşdirməyə kömək edirsə, digər tərəfdən İrəvan əyalətinin tarixi Azərbaycan torpağı olduğunu нювбяти дяфя təsdiqləyir. «Короьлу» дастанында Иряванла баьлы фактларын мювъудлуьуну шяртляндирян дялиллярдян бири дя дастанын Азярбайъанда Ъялалиляр щярякатынын фолклорда бядии тязащцрц кими мейдана эялмяси вя Иряван яйаляти вя Иряван галасынын да бу щярякатын ъоьрафи ареалына дахил олмасыдыр. Щятта хатырладырыг ки, «ъы илдя Азярбайъанын эениш яразисиня йийялянян ъялалилярин илк дястяси Кянякирли (Иряван йахынлыьындакы Кянякир кянди) Мящяммядин дястяси иди» (10, ; 2, 13). Щям дя сющбят тякъя Мящяммядин Кянякирдян олмасындан эетмир, Аракел Тябризли юзцнцн «Тарих китабы»нда эюстярир ки, Осман паша Иряван вилайятиня эяляряк Кянякирли Мящяммяди бурадан говду (2, ). ъи илдя ися Ярзурум ятрафында Османлы гошуну иля тоггушмада мяьлуб олан ъялалиляр Чухур-Сяд (Иряван вилайяти) бяйлярбяйи Ямирэцня хан Гаъардан иъазя алараг бу вилайятдя сыьынаъаг тапмышдылар (2, ; 2,13). Бцтцн бу фактлар, цстяэял дастандакы шия-яляви дини-идеоложи гат, бу идеолоэийанын дашыйыъысы олан халг щярякатынын Сяфявиляр ханяданындан дястяк алмасы, Иряван бюлэясинин ися юз гаты шия вя Сяфяви тяяссцбкешлийи иля сечилмяси сон заманлар фолклоршцнаслыгда Чянлибелин Иряван чеврясиндя йерляшмяси фикринин сясляндирилмясиня дя сябяб олмушдур (2,). Профессор Мцрсял Щякимов «Короьлу» дастанында Иряван вилайяти иля баьлы чохлу топонимлярин сырасыны вермишдир. Онлардан Мурьуз даьы, Пир даьы, Эцлц даьы, Мейдан йайлаьы, Топаэюздяйи, Барат, Тярсячай, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 70 Аьнабат горуьу Гарагойунлу дярясиндя, Дявядюй чайы, Гызылгайа Лору мащалында, Айьыр кечиди, Маймаг даьы Бюйцк Гаракился (Кировакан) йахынлыьында, Гаф даьы Зянэязурда йерляшир. Дачтанда Эюйчя мащалынын, Дяряляз шяклиндя Дяряляйяз мащалынын, Чухуроба шяклиндя Чухур-Сядин, индики Иряванын ады чякилир (5, ). Иряван вилайятиндя «Короьлу» дастаны иля баьлы ян юнямли фактлардан бири дя Айьыр эюлц топонимидир. Биз бу топонимя Азярбайъан тцркляринин ана китабы олан «Китаби-Дядя Горгуд»да раст эялирик. «Китаби-Дядя Горгуд»да дастан гящряманларындан икисини, щям дя ики гоъаман Оьуз иэидини – Елин Гоъа оьлу Алп Яряни вя Елин Гоъа оьлу Дюляк Ураны башга иэидлярдян фяргляндирян ясас ъящятлярдян бири «Айьыр эюзлц» суйунда ат цздцрян олмаларыдыр (11, 50; 11, 95; 13; 14). Бу эцн Айьыр эюлц адланан вя Иряван вилайятинин Зянэибасар мащалынын Гарагышлаг кянди яразисиндя йерляшян бу эюлцн узаг кечмишдя щансы сакрал мязмун дашымасыны щазырда дейя билмярик, чцнки арашдырмамышыг, амма ону дейя билярик ки, чох эцман ки, дастанда эюлцн ады тящрифля охунмушдур вя йа дастаны кючцрян тяряфиндян йанлыш баша дцшцлмцшдцр, чцнки щямин яразидя эюл вя диэяр кичик су щювзяляри, хцсусиля йердян юзц гайнайыб чыхан сулар эюзя адланыб. Иряван йахынлыьындакы Айьыр эюлцня дя щеч бир чай тюкцлмцр, анъаг суйу дуру вя ахарлыдыр, дибиндяки булаглардан гайнайыб долур, она эюря дя эюлдян бир чай айрылыр, ахыб Гарасу чайына, орадан да Араза тюкцлцр. Дяринлийи 10 м, сащяси 5 кв. км, су тутуму кубметр олан (15, ), цч тяряфи щцндцр коллу аьаъларла, бир тяряфи ися гайаларла ящатялянян эюлцн ятРафына йазда санки йашыл халы салыныр, эюзял мянзяря йараныр. Демяли, дастанда «Айьыр эюзлц суйундан ат цздцрян» ифадясиндяки мянасы анлашылмайан «Айьыр эюзлц суйундан…» дейимини «Айьыр эюлц суйундан» анламында «Айьыр эюзя суйундан» шяклиндя охумаг лазым иди ки, бурада да, фолклоршцнасларын йоздуьу кими, щеч дя сющбят эюлдя ат цздцрмякдян йох, атла эюлц цзцб кечмякдян эедир. Сонралар «Айьыр эюзя» ифадяси, доьрудан да, «Айьыр эюлц» шяклиндя ишлянмяйя башланмышдыр. «Китаби-Дядя Горгуд» дастанындан тяхминян беш йцз ил сонра «Короьлу» дастаны йарадыъыларынын йенидян щямин Айьыр эюлцня цз тутмАлары, бир тяряфдян Оьуз-Тцрк-Азярбайъан дастан йарадыъылыьындакы информасийа фасилясизлийинин вя варислийинин сцбутудурса, диэяр тяряфдян, йухарыда дедийимиз кими, йеня дя Айьыр эюлцнцн щансыса сакрал мязмунундан иряли эялир. Чцнки Короьлунун яфсаняви эцъцнцн тян йарысыны тяшкил едян Гырат вя Дцрат да юз эцълярини мящз щямин Айьыр эюлцндян алмышлар. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 71 Вя нящайят, «Короьлу» дастанында Иряванла баьлы бир мясяляйя дя мцнасибятимизи билдирмяк истярдик. Беля ки, А. Ходзконун няшр етдирдийи Парис нцсхясиндя Короьлунун Тцркцстандан Щераты вя Мяшяди кечиб Азярбайъана, Рума эялмясиндян, Эюйчябели чюлцндя мяскян салыб, орадан щярякят едяряк Газлыэюлдя Иряван щакими Щцсейняли хан Гаъарла дюйцшмясиндян бящс едилир. Лакин мараглыдыр ки, дастанын бу голу нядянся анъаг Ходзко вариантында мювъуддур (4, ; 7, 45). Бизим фикримизъя, бу гол дастана йамагдыр, полйак мяншяли чар мямуру А. Ходзко тяряфиндян ялавя едилмишдир вя Гаъарлар няслиндян олуб, бцтцн Иряван ханлыьы яразисиндя бюйцк нцфуза малик, хейирхащлыьыны адамларын щяля дя ещтирамла хатырладыьы Щцсейняли ханы эюздян салмаг мягсяди дашымышдыр. Чцнки тарихдян билдийимиз вя йухарыда гейд етдийимиз кими, Короьлунун да башчыларындан бири олдуьу Ъялалиляр щярякаты яэяр XVI йцзилин сонларына - XVII йцзилин яввялляриня тясадцф едирся, Иряван ханы Щцсейняли хан Гаъар ъц иллярдя щакимиййятдя олмушдур. Ъялалиляр щярякаты дюврцндя ися Иряван сярдары Ямирэцня хан Гаъар (щакимиййят илляри ъи илляр) иди (16, 11). Нящайят, бизъя, «Короьлу» еля бир зянэин мянбядир ки, онун цзяриндя арашдырмалары бундан сонра даща да дяринляшдирмяк лазымдыр. Еля билирям ки, бу, няинки фолклоршцнаслыьымыза, щям дя бцтювлцкдя цмумтцрк мядянийятиня вя тарихиня бюйцк тющфя олар. ÈÑÒÈÔÀĐ ÎËÓÍÌÓØ ÄÁÈJJÀÒ 1. Азярбайъан дастанлары IV ъилд, «Короьлу» дастаны (М. Тящмасиб варианты), Бакы, «Елм», , сящ. 2. Короьлу (Тябриз варианты), Бакы, «Сяда», , сящ. 3. «Короьлу» дастаны (А. Нябийев варианты), Бакы, «Нурлан», , сящ. 4. Исрафил Аббаслы. Азярбайъан дастанларынын йайылмасы вя тясири мясяляляри, Бакы, «Нурлан», , сящ. 5. Мцрсял Щякимов. Ашыг сянятинин поетикасы, Бакы, «Сяда», , сящ. 6. Азад Нябийев. Азярбайъан халг ядябиййаты (II щисся), Бакы, «Елм», , сящ. 7. Елчин Аббасов. «Короьлу»: поетик системи вя структуру, Бакы, «Нурлан», , - сящ. 8. Б. А. Каррыйев. Епическийе сказанийа о Кероглы у тйуркойазычных народов, Москва, «Наука», , сящ. 9. Эюйчя дастанлары вя ашыг рявайятляри, Бакы, «Сяда», , сящ. Азярбайъан тарихи, Бакы, Азярняшр, , сящ. . Китаби-Дядя Горгуд, Бакы, Йазычы, сящ. Аракел Даврижетси. «Книга истории», Москва, Йусиф Йусифли. «Айьыр эюлц» дцйцнц, «Халг гязети» гязети, 9 ийун ъу ил. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 72 Йусиф Йусифли. «Айьыр эюлц», «Аь йол» гязети, 2 ийун ъу ил. Аслан Байрамов. Гядим Оьуз елляринин – Аьбаба, Шюряйел вя Пямбяк бюлэяляринин йер-йурд адлары (топонимляри), Бакы, «Сумгайыт» няшриййаты, сящ. Язиз Ялякбярли. Ермянистан азярбайъанлыларынын ъи ил сойгырымы сянядлярин дили иля, Бакы, «Нурлан», , сящ. РЕЗЮМЕ Азиз Алекперли Дастан «Короглу» и История Образы и Мотивы связанные с Ираванской губернией Дастан Короглу не только плод Азербайджанско-тюркского мышления, но и явление Азербайджанского этнокультурного пространства. Как и все дастаны, в особенности историко-героические дастаны, дастан «Короглы» богат многочисленными историческими фактами, образами и мотивами которые перекликаются с этим этнокультурным пространством и с его географическими границами. Из-за того, что Ираванская губерния на протяжении всей истории была неотъемлемой частью Азербайджана, даже её одним из центральных регионов, в дастане «Короглы» существует много фактов об этой губернии. С одной стороны эти факты помогают определить географический ареал событий дастана, с другой стороны ещё раз доказывает тот факт , что Ираванская губерния была исторической Азербайджанской территорией. По причине того, что Ираванская губерния последние двести лет существовала в составе чужой страны, к сожалению многие факты об этой территории не были научно исследованы. SUMMARY Aziz Alekberli THE EPOS “KOROGLU” AND HISTORY: THE CHARACTERS AND MOTIVES ABOUT IRAVAN PROVINCE In the article the scientific investigations about the Azerbaijani variants of “Koroglu” epos are studied, the epos was estimated as a fenomenal folklore event according to the Azerbaijan ethnocultural place. The opinions in Koroglu study about the boundaries of time and place happined in the epos were studied in comparable way, its periods about Caucasus, Azerbaijan, especially the ancient Azerbaijan land-Iravan province were investigated. It was proved by the author that though many facts in the epos about Iravan province were not investigated, in the epos “Koroglu” and their investigations can be only useful for our folklore-study and Koroglu-study. Because Iravan province and Iravan castle belong to the geographical area of historical events and epos which connects with the name Koroglu. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 73 Сейфяддин РЗАСОЙ «КОРОЬЛУ» ЕПОСУ: МИФ ВЯ РИТУАЛ Оьуз мифинин гящряманлыг коду иля сон трансформатив парадигмалар системи «Короьлу» епосудур. Оьуз ритуал-мифоложи дцнйа моделинин структуру, космосла хаос арасында функсионал мцнасибятляр епосда бирбаша дяли парадигмасында эерчякляшмишдир. Бу барядя апарылмыш тядгигатлар да беля гянаятя эялмяйя имкан верир. Проф. Н. Ъяфярова эюря, гядим тцрк мифолоэийасы иля баьлылыг, дастанын идейа вя мязмунунун гиймятляндирилмяси заманы мцтляг ъящят кими нязярдя тутулмалыдыр (5, 12). Проф. М. Сейидов Короьлу вя онун атасы Алы киши образларынын мифоложи кюкляриня щяср олунмуш тядгигатында Алы киши образыны даь рущу иля ялагяляндирмишдир. Алим Короьлу образынын мифоложи семантикасында бири-бириня лайланмыш ишыг//од//Эцняш вя юлцб-дирилмя иля баьлы мифоложи сявиййяляри ашкарламышдыр (17, ). Гейд едяк ки, тцрк алимляриндян Д. Йылдырым М. Сейидовун бу йанашмасынын «дастанын орижинал, ана скелетинин (мифоложи структурунун – С. Р. ) ортайа чыхарылмасында» чох бюйцк ящямиййятя малик олдуьуну эюстярмишдир (22, ). «Короьлу» епосунун халг яфсаняляринин ялагяси щаггында чохсайлы арашдырмалар мцяллифи проф. С. П. Пирсултанлы Короьлу образыны гурд, од кими мифоложи семантемлярля ялагяляндирмишдир (14, 48). Алим диэяр тядгигатында йазыр: «Алдядя вя Дядя Эцняшин ад кюкляри Дядя Горгуд, Алы киши, Короьлу – Гороьлунун ад кюкляринин йахын, ейни мяна дашымасы да мараг доьурур. Ал – од, ал – эцняш, Алдядя, йяни Эцняш дядя; гор – од, гут – уьурлу, хошбяхт гороьлу, йяни од оьлу, йахуд да ейни мяна дашыйан Алдядя вя йа Дядя Эцняш» (15, 89). Проф. Х. Короьлу Короьлунун анадан олмасы мотивини юлцб-дирилмя мифолоэеми контекстиндя нязярдян кечиряряк тясдиг етмишдир ки, бу барядя солйар мифолоэийа вя халгын тябиятин юлцб-дирилмяси щаггында ян гядим тясяввцрляри иля баьлы йеня дя аналожи-миф-яфсаняляр мисал вермяк мцмкцндцр (24, ). Проф. А. Нябийев юзбяк Эороьлусунун эорда доьулмасыны эениш тящлил едяряк Короьлу//Эороьлу паралелини бу парадигма цзря дя айдынлашдырмышдыр (13, ). Проф. Ф. Байат Короьлунун ады, онун мязарда//корда доьулмасы вя с. щаггында йазыр: «Гаранлыг мифоложи семантикасы щям «эор», щям «кор», «щям дя «гара» кялмяляриндя галмышдыр. . . Мязар корлуьа, мяPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 74 зардан чыхма ися эюрмяйя бярабярдир. . . Тцрк мифоложи шцуруна эюря, хаос космосун (йяни дцзянли алямин) тямяли, башланьыъыдыр. Короьлу гаранлыьы ишыгландыран вя йа хаотик алямдян (епик вариантда гябирдян) эялян, башга ъцр десяк, юлцб-дирилян танры оьлудур» (18, ). М. Щатями Короьлунун//Эороьлунун эорда доьулуб йер цзцня чыхмасы мотивинин кюкцнц ата-баба рущларынын о дцнйадан бу дцнйайа эялмяляри инамы иля ялагяляндирмишдир (7, 17). Тядгигатчы Б. Щягги онун проф. И. Аббаслы вя ф. е. д. Щ. Исрафил тяряфиндян Короьлунун ян гядим тцрк мифоложи гайнагларындан эялян образ олдуьуну илк дяфя олараг тутарлы елми дялиллярля сцбут едян китаб кими сяъиййяляндирдикляри (2, 6) тядгигатында Короьлуну бирбаша «юлцбдирилян танры» адландырмышдыр (8, ). «Короьлу» дастанында мифоложи модел» адлы диссертасийасында дастанын мифоложи эюрцшлярля баьлылыьы щаггында мювъуд фикирляри нязярдян кечирян Ф. Гасымовун баш гящряманын юлцб-дирилмя мифолоэеми иля баьлылыьы щаггындакы йекун гянаяти белядир: «Яслиндя, Эороьлу//Короьлунун юлцбдирилмя идейасы иля баьлылыьы, Короьлунун юлцмцнцн тясвириня, демяк олар ки, щеч бир вариантда раст эялинмямяси, онун ябяди дирилярдян сайылмасы вя с. Короьлуда хиласкар образынын елементлярини ахтармаьа сювг едир вя мялум олур ки, онун юлцмсцзлцйц, яъдад вя мядяни гящряман олмасы факты хиласкарлыг функсийасы иля системли мцнасибятляр тяшкил етмякдядир. Эороьлу мифоложи дцнйа модели бахымындан вертикал хятт бойунъа «щярякят едир» – йералты дцнйайа еня билир ки, бу да епик мятнин охунушунда онун юлцб йенидян дирилмяси кими йозумуну тяляб едир» (12, 13). Короьлунун «дяли» семантеми иля баьлылыьына эялинъя, тцрк короьлушцнасы П. Н. Боратав гящряманлара, о ъцмлядян Короьлуйа верилян «дяли» адынын оьуз епик-мифоложи яняняси иля баьлы олдуьуну эюстярмишдир (19, 76). Проф. Ф. Тцркмянин чалышмасы эюстярир ки, «дяли» ады тякъя КДГ вя «Короьлу» епосу цчцн йох, щям дя мящяббят дастанлары цчцн дя («Ашыг Гяриб»дя Дяли Мащмуд) функсионал елементдир (21). А. Кочак Короьлунун юзцнцн адынын бязи вариантларда Дяли Алы, атасынын адынын ися Дяли Йусиф олдуьуну йазмышдыр (20, ). Проф. И. Аббаслы да тцрк бядии няср йаддашында Короьлунун адыны – Кичик Алы, атасынын адыны – Кор Йусиф кими ашкарламышдыр (1, ). З. Щясянов «Короьлу»нун Щеродотун «Кор оьуллары» щаггында скиф яфсаняси иля сцжет паралеллярини арашдырмышдыр вя бурада «кор оьлу» ващиди семантеми онун тятбиг етдийи ейниляшдирмя методунун ясас йанашма семантеми олмушдур (9, ). PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 75 В. Н. Басилов епосун бцтцн милли вариантларынын цмумиляшдирилмиш тяърцбясиня дайанараг беля бир нятиъяйя эялмишдир ки, Короьлу щаггындакы бир сыра голларын юзцнямяхсуслуьу онларын гайнагларындан биринин шаман мифляри олмасыны ещтимал етмяйя имкан верир (23, ). «Короьлу» епосунда ритуал-мифоложи дцнйа моделини дастанын поетик структурунун ян мцхтялиф сявиййяляриндя архетипик схемляр шяклиндя бярпа етмяк мцкцндцр. Епосун архаик структурунда функсионал мащиййяти етибариля инисиасийа (шярти-мярасими юлцб-дирилмя васитяси иля бир сосиал фазадан башгасына кечиди нязярдя тутан статусартырма) ритуалы дурур. Чянлибел ъямиййятдян тяърид олунмуш мякан кими ритуал мяканыдыр. Чянлибел адынын лексик етимолоэийасынын тядгигатчылар тяряфиндян сакрал-мифоложи дяйярлярля ялагяляндирилмяси тясадцфи дейилдир. Инисиасийа ритуалларында илкин космогоник ситуасийа бярпа олунур. Бу бахымдан, ритуалын мяканы сакрал дяйяря малик мякан олмалы иди. Проф. С. П. Пирсултанлы Чянлибелин бир топлум ващиди кими фяргли олмасы барясиндя йазыр: «Чянлибел Низаминин тясвир етдийи хошбяхтляр дийарындан да, «Дядя Горгуд» епосундакы Ич Оьуз вя Даш Оьуз бирлийиндян дя кяскин шякилдя фярглянир» (16, ). Чянлибелдя ики тип гящряман вар: кишиляр вя гадынлар. Ушаг, гоъа, баба, няня, баъы, гардаш вя с. йохдур. Бу, реал ъямиййят йох, реал ъямиййятин фювгцндя тяшкил олунмуш шярти ъямиййят – ритуалдыр. Бу топлумда бцтцн дялиляр Короьлунун парадигмасы, бцтцн гадынлар Ниэар ханымын парадигмасыдыр. Епосда бцтцн щярякятляр бир щярякят инвариантыны юзцндя якс етдирир: Короьлунун иэидликля евлянмяси. Бцтцн сяфярляр гызларын эятирилмяси вя тойла баша чатыр. Той мярасимдир вя бу, епосун ритуал архетипиндя эянълярин киши статусуна кечирилмяси ритуалынын дайандыьыны эюстярир. Щяр бир сяфяр конкрет бир дялинин тойу иля баша чатмагла ону иэид кими тясбит едир. Епосун функсионал структурунун тящлили эюстярир ки, киши статусуна кечирилмя ики актла мцяййянляшир: иэидлик вя евлянмя. Бу эюстярир ки, инисиасийа ритуалы щям дя щярби ритуалдыр. КДГ-дя иэидляр баш кясиб, ган тюкдцкдян сонра евлянир вя бяйлик статусу алырлыр. Чянлибел фярдлярин инисиасийа ритуалында йерляшдийи мякан вя дюврдцр. Ъямиййятдян бурайа эялян фярд юз яввялки статусундан чыхыр вя дяли статусу алыр. Короьлунун дялисиндян бязиляри юз адлары иля танынмасына бахмайараг, онларын щеч бири фярди гящряман дейилдир. Етдикляри бцтцн гящряманлыгларын щамысы бцтцн дялиляр цчцн характерик олан, щамынын етмяли олдуьу вя едя билдийи стандарт щярякятлярдир. Дялилярин щамысы ритуалын стандарт актларындан (норматив щярякятляр систеPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 76 миндян) кечир. Она эюря дя епосун бцтцн бойлары, бойлардакы гящряманлыглар, сцжет хятляри бир-бирини тякрарлайыр. Дялиляр бир-бириндян щеч ня иля, о ъцмлядян йаш бахымындан сечилмирляр: онларын ейни йашда олмасы кечид ритуалларынын ейни йаш дюврцнц ящатя етмяси иля баьлыдыр. Ритуалын баша чатмасы иля щяр дяли юзцнц иэид кими тясдиг едиб евлянир вя бяй статусу алыр. Короьлу ритуал статусу етибариля инисиасийанын патрону – башчысыдыр. О, иэидлийин структур моделидир. Бцтцн дялиляр «Короьлу» структур моделиндян кечиб «короьлулашмалыдыр». Оьуз ритуал-мифоложи дцнйа моделиндя «Оьуз хан» бцтцн оьузлар цчцн функсионал структур модели, давранышын сакрал вя зярури нцмуняси олдуьу кими, Короьлунун щярякятляри дя стандарт давраныш моделидир. Бцтцн дялиляр Короьлунун иэидлик вя кишилик стандартларыны мянимсямяли вя юз шяхсляринин нцмунясиндя буну тясдиг етмялидирляр. Щяр бир голун евлянмя иля баша чатмасы епосун архаик структурунда дайанан ритуалын ъинси йеткинлик (кишилик) мярасими иля баьлы олдуьуну да эюстярир. Короьлу образынын епосун кечян ясрляря аид вариантларында («Короьлу»нун Парис нцсхяси вя Тифлис нцсхясиндя (Тябриз варианты), бах. : 10; 11), о ъцмлядян бир сыра Тцркийя вариантларында щиперболизя олунмуш еротик эцъц (щиперсексуаллыьы) тясадцфи олмайыб, Короьлунун ъинси йеткинлик ритуалынын патрону – структур модели олмасы иля баьлыдыр. Бу, юзцнц гызларын Чянлибеля эятирилмясиндя дя эюстярир. Короьлу бязи гол вя вариантларда гызлары юзц цчцн, бязиляриндя дялиляри цчцн эятирир. Бу мясялядя тарих (эерчяклик) вя ритуал бир-бириня гарышмышдыр. Короьлунун евлянмя акты бцтцн дялилярин тякрарламалы олдуглары ритуал стандартыдыр. Бу, евлянмянин щамы цчцн зярури олан инвариант моделидир. Онун бир нечя сявиййяси вар: а) Короьлунун евлянмя актынын космогоник мифля мцяййянляшян инвариант сявиййяси: Короьлу бу сявиййядя Оьуз каьан кими мядяни гящряман, илкин яъдад статусундадыр (сакрал образдыр). б) Мядяни гящряман, яъдад Короьлу инвариантынын ритуалын патрону сявиййясиндя реаллашан структур модели: Короьлу бу сявийййядя ритуал ролудур. Театрда роллар олдуьу кими, инисиасийа ритуалында да «Короьлу» адлы образ, макет, структур модели, ритуал патрону ролу вар. Бу модел ъямиййятдян чыхыб ритуала эялмиш дялилярин инисиасийа мцддятиндя мянимсямяли олдуглары, ритуалын сонунда стандартлары сявиййясиня галхмалы олдуглары образ-моделдир. Бу моделин стандартларыны юдяйян дяли «короьлулашараг» бяй-иэид статусу алыр. ъ) Короьлунун ритуал ролунун реаллашдырылдыьы, йериня йетирилдийи сявиййя: Инисиасийа мцддятиндя «Короьлу» образы, ролу «ойнанылыр». Ролу PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 77 иъра едян патрон щяр бир дялийя короьлулуьу («Короьлу» кими олмаьы) юйрядир (дярс верир). Тялимин ясасында Короьлу инвариантына дахил олан иэид кими йетишмя вя евлянмя дайаныр. Юз чаьы цчцн актуал олмуш бу сявиййяляр трансформасийалар заманы даьылмыш, бир-бириня гарышмыш вя говушмушдур. Она эюря дя бязи гол вя вариантларда Короьлу гызлары юзц цчцн, бязиляриндя дялиляри цчцн эятирир. «Короьлу» епосунда епик мякан ики щиссяйя бюлцнцр: Чянлибел вя Ъямиййят. Бу щалда Чянлибел – космосу, зцлмкар, хаин, намярд пашаларын симасында тямсил олунан ъямиййяти – хаосу символизя едир. Бу бахымдан, оьуз ритуал-мифоложи дцнйа моделинин цчщиссяли структуру трансформасийалар просесиндя икищиссяли структура гядяр «ихтисар» олунмушдур. Епосун трансформасийасы цч епохал мярщялядян кечмишдир: Биринъиси – архаик (ритуал-мифоложи) оьуз епосу; Икинъиси – оьуз классик гящряманлыг епосу (КДГ); Цчцнъцсц – милли гящряманлыг епосу («Короьлу») Архаик оьуз епосунда ритуал-мифоложи мякан цч фазадан (щиссядян) ибарят иди: Космос Кечид Хаос Оьуз Ритуал Йаланчы Дцнйа Архаик епос мифоложи епос иди вя онда ритуал-мифоложи дцнйа модели бцтцн структуру иля йериндя иди. Оьузла Йаланчы Дцнйа (хаос) арасында кечид мяканы олараг инисиасийа ритуалы дурурду. Инисиасийа юлцб-дирилмя ритуалыдыр. Бу фазада оланлар ики дцнйа (космосла хаос) арасында йерляширдиляр. Кечид фазасында олан оьуз фярди «дяли» адыны алырды. О, ритуалда кющня статусунда юлцр, дяли фазасына дахил олур, фазанын баша чатмасы иля йени статусда дириляряк «бяй-иэид//алп-иэид» адыны алырды. Дялиляр ики дцнйанын (космосла хаосун) арасында йерляшдикляри цчцн медиаторлар иди. Онлар ейни вахтда щям космосда, щям дя хаосда ола билирдиляр. Архаик епосда кечид фазасында йерляшян дяли хаоса сяфяр едиб, орадан юзцня нишанлы эятирмяли иди. «Короьлу» епосунда Чянлибеля эятирилян гызларын щамысы паша, бяй гызларыдыр. Алтай епосунда, Цлэен вя Ерликля баьлы мифоложи мятнлярдя бунун архетипик схеми горунуб галыб. Гыз йералты дцнйанын (хаосун) сащибинин йа гызы, йа да баъысы олур. Бу, «Короьлу» епосунда да белядир. Йералты дцнйа хаотик мякандыр. «Короьлу» епосунда да гызларын аталары, гардашлары олан пашалар, бяйляр юз епик характерляри етибариля там мянфи сурятляр (антигящряманлар), хаотик давранышларын дашыйыъыларыдыр. Тамамиля тябиидир ки, Е. Аббасовун «Короьлу»да гящряманын голлардакы щярякяти цзря К. Леви-Строс схемPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 78 ляри типиндя» тяртиб етдийи космоложи схемдя дя Чянлибел – йухары, ишыглы дцнйа, Короьлунун (дялилярин) сяфяр етдийи шящярляр – ашаьы, гаранлыг дцнйа шяклиндя ашкарланмышдыр (4, ) Мифоложи шцурун тарихи шцура, уйьун олараг архаик оьуз епосунун классик гящряманлыг епосуна трансформасийасы нятиъясиндя оьуз ритуал-мифоложи дцнйа моделинин цч фазалы структуру даьылмыш, икищиссяли структура кечмишдир. Хаос фаза-щиссяси космос вя кечид фаза-щиссяляриня говушараг юз автономлуьуну итирмишдир. Мифоложи хаос КДГ-дя кафирлярин епик мяканына трансформасийа олунмушдур. Лакин бунунла бярабяр онун изляри горунуб галмышдыр: Реконструксийайа эюря, Дяли Гаръар йералты дцнйанын (хаосун) сащиби, баъысы Банучичяк дцнйа моделинин кечид фазасында олан Дяли Бейряйин йералты дцнйайа сяфяр едяряк эятириб евлянмяли олдуьу «нишанлысыдыр». Бейряйин ясирликдя олдуьу дювр онун архаик епосда хаосда олмасынын епик трансформасийасыдыр. Бейряйин ясир олдуьу кафир галасынын бяйинин гызы да архаик епосдакы «нишанлы гыздыр». «Нишанлы гыз» функсийасы Банучичякля кафир бяйинин гызы арасында паралелляшМишдир. «Короьлу» епосунда дялиляр пашаларын, бяйлярин гызларыны (йахуд баъыларыны) Чянлибеля эятириб евлянирляр. Бу, КДГ-дя кафир бяйи гызынын образында архаик епосун «нишанлы гыз» функсионерини бярпа етмяйя имкан верир. Банучичяк дя ейни функсийанын дашыйыъысыдыр. Лакин мифоложи семантикасына эюря бу «нишанлылар» бир-бириндян фярглянир: – Кафир бяйинин гызы кечид ритуалы иля баьлы «нишанлыдыр». Кечид фазасында олан Дяли Бейряк хаоса еняряк иэидлик эюстярмяли, орадан юзцня нишанлы эятирмяли вя евляняряк бяй статусу алмалыдыр. – Банучичяк Бейряйин гам-шаман статусу иля баьлыдыр. Бу щалда Банучичяк образынын ян дярин структур гатларында анимист образы – гам-шаман Бейряйин архасынъа рущлар дцнйасына сяфяр етдийи хястя рущуну да бярпа етмяк мцмкцндцр. Бундан башга, КДГ-дя Салур Газан, Басат, Тяпяэюз, хцсусиля Горгуд вя б. образлар вя онларла баьлы сцжетляр хаосла баьлы архетипляри бу вя йа диэяр шякилдя горуйуб сахламышдыр. Ритуал-мифоложи дцнйа моделинин цч фазалы (щиссяли) структуру (Космос-Кечид-Хаос) архаик оьуз епосундан КДГ-йя кечяркян икифазалы (щиссяли) структура (Космос-Кечид) трансформасийа олунмушдур. Хаос фазасы епикляшяряк космос вя кечиддя «яримишдир». Бу, классик гящряманлыг епосу чаьында инисиасийа (юлцб-дирилмя) ритуалларынын актуаллыьыны итирмяси иля баьлы иди. КДГ-дян «Короьлу»йа трансформасийада щямин икифазалы структур PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 79 даща да мцасирляшмиш – тарихиляшмишдир: бурада мифоложи Космос вя Кечид мяканларынын явязиня Чянлибел вя Ъямиййят гаршыдурмасыны эюрцрцк. Бу щяр ики мяканы икили (дихотомик) семантикалы образлара чевирмишдир: Ч я н л и б е л: 1. Архаик ритуалла мцяййянляшян Кечид мяканы; 2. Пашаларын, бяйлярин хаотик (шяр) дцнйасына гаршы дуран хейир дцнйасы – Космос. Ъ я м и й й я т: 1. Архаик ритуал-мифоложи структура эюря дялилярин ритуал мцддятиндя тярк етдикляри вя ритуалдан сонра гайытмалы олдуглары Космос дцнйасы; 2. Шяр (хаос) дашыйыъылары олан паша вя бяйлярин мювъуд олдуглары Хаос дцнйасы. Беляликля, ритуал-мифоложи дцнйа моделинин цч фазалы структуру (Космос-Кечид-Хаос) ики щиссяли структура (Космос-Кечид) трансформасйа олунаркян Хаосун структуру парчаланараг Космосла Кечид фазаларына пайланмышдыр. Бу да юз нювбясиндя Космосла Кечид фазаларыны икили семантикайа малик образлара чевирмишдир. Короьлу образынын ритуал-мифоложи структурунда оьуз мифинин Горгуд Ата архетипини дя асанлыгла бярпа етмяк мцмкцндцр. Короьлунун сяфяр едиб юз дялиляри цчцн нишанлы гызлар эятирмяси сцжетинин функсионал схеми иля Горгуд Атанын Дяли Гаръарын хаос дцнйасына елчилийя эедиб Банучичяйи Бейряйя алмасы сцжетинин функсионал схеми ейнидир. Короьлу гызлары вурушуб алдыьы кими, гам-шаман Горгуд Ата да Дяли Гаръарла «вурушда» гялябя чалыр вя ону зорла гызы вермяйя разы салыр. Дяли Гаръар баъысыны истяйяни юлдцрцрдц. О, Горгуд Атаны да юлдцрмяк истяйир: ону юз дюйцш силащы иля юлдцрмяк истяйяндя Горгут Ата онун голуну гурудур. Короьлу образы мцряккяб структура маликдир. О, тцрк епосунун бир сыра образлары кими, «консентратив космослашмайа» мяруз галмышдыр. Башга сюзля, Короьлу образына космик дяйярлярин епохал консентрасийасы баш вермишдир. Бу образ епохал трансформасийалар зямининдя диэяр образларын семантикасыны «мянимсямиш» вя мядяниййятин мцряккяб структура малик образ-универсумуна чеврилмишдир. «Консентратив космослашма» просесиндя Короьлу образынын структуруна бир сыра мифоложи-епик функсийалар говушмушдур. Беля ки, образын структурунда гамшаман архетипини дя, инисиасийа патрону функсийасыны да, инисиасийанын функсионал структур модели (макети) ролуну да, о ъцмлядян мядяни гящряман – илкин яъдад образыны да бярпа етмяк мцмкцндцр. Бу бахымдан, Короьлу образы Оьуз каьан инвариантынын парадигмасыдыр. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 80 «Оьуз хан» оьуз мифолоэийасында щям дя функсионал щярякят моделидир. Онун щярякятляри оьуз епосунда мцяййян ритмля тякрарланыр. Башга сюзля, «Оьузнамя» епосунун гящряманлары Оьуз ханын парадигмалары олдуьу кими, онларын епик давранышлары да Оьуз ханын функсионал щярякят моделини тякрарлайыр. Мясялян, Басатын Тяпяэюзцн эюзцнц чыхартмасы, Дирся ханын оьлу Буьаъы охламасы, Метенин атасы Туман ханы охлатдырмасы вя «Мянзум Оьузнамя»дя Оьузун юз атасы Гара ханын эюзцнц охла чыхартмасы ейни функсионал щярякят схеминя (моделиня) табедир. Короьлу да «Оьуз хан» инвариантынын парадигмасыдыр. Короьлунун атасы Алы кишинин эюзцнцн чыхарылмасы сцжетинин семантик архетипиндя «Оьузнамя» епосунда Оьуз ханын юз атасы Гара ханын эюзцнц чыхартмасы функсионал щярякят модели дайаныр. «Оьузнамя» епосунда Оьуз-Гара хан гаршыдурмасы эцндцз иля эеъянин мцбаризяси, эеъянин Эцняши удмасы вя сящяр Оьуз тяряфиндян азад едилмяси щаггындакы мифин архаик епосдан «Оьузнамя» епосуна трансформасийа олунмасынын нятиъясидир. Минилляр бойу епохал трансформАсийалара мяруз галан бу миф «Короьлу» епосунда реалист мязмун кясб ется дя, Алынын эюзляринин чыхарылмасы сцжетинин архетипик структуру сявиййясиндя горунуб галмышдыр. Оьуз-Гара хан гаршыдурмасы «Короьлу» епосунда сцжетин функсионал структурунун ясасында дайаныр. Дастанын бцтцн голларынын сцжети ващид бир сцжетдя – Короьлунун пашаларла (бяйляр, ханларла) мцбаризяси вя онлары юлдцрмяси сцжетиндя говушур. Яслиндя, бцтцн голларда ритмик шякилдя тякрарланан (парадигмалашан) бир сцжет вар: Короьлунун пашаларла мцбаризяси. Бу сцжет юз архетипиня эюря Оьузун юз атасы Гара ханла мцбаризясинин парадигматик трансформасийасыдыр. Бу щалда Короьлу Оьуз ханын, Алы киши Гара ханын епик парадигмасыдыр. Оьуз хан-Гара хан космогоник гаршыдурмасы «Короьлу» епосунда Короьлу-Паша (Бяй) гаршыдурмасына трансформасийа олунса да, Короьлу-Алы (Оьул-Ата) гаршыдурмасынын космогоник структуруну епосда горунуб галмыш архетипляр ясасында бярпа етмяк мцмкцндцр. Оьуз хан-Гара хан космогоник мифинин ясасында астрал-космик щярякят схеми дайаныр: Оьуз – эцндцз (М. Сейидова эюря, о, дан улдузунун образыдыр); Гара – гаранлыг, эеъя. Оьуз-Гара хан сцжетиндя Оьузун юз атасы Гара ханын эюзцнц чыхартмасынын («Мянзум Оьузнамя»дя), йахуд юлдцрмясинин (башга оьузнамялярдя) ясасында Эцняшин Эеъя тяряфиндян удулмасы, онун эюзцня чеврилмяси вя Эцндцзцн (Дан Улдузунун) Эеъянин эюзцнц чыхараPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 81 раг ону азад етмяси щаггындакы космогоник миф дурур. Оьулун (Оьузун) ата (Гара хан) иля бу космогоник мцбаризяси епохал трансформАсийалар нятиъясиндя милли епосда Короьлунун пашаларла сосиал-сийаси мцбаризясиня гядяр реалистляшдирилмишдир. Бу щалда Короьлунун «юз атасынын эюзцнц чыхартмасы» кими космогоник-архетипик функсийасы гящряманантигящряман (мярд-намярд) контекстиндя антигящряманларын (пашахан-бяйлярин) функсийасына чеврилмишдир. Лакин «эюзцн чыхардылмасы» консерватив мифолоэем кими юзцнц горуйуб сахлайа билмишдир. Дастанын епик мянтигиня эюря, эянъ Рювшян атасынын эюзц чыхарылдыгдан сонра Короьлу ады иля мяшщурлашыр. Лакин бу, епосун сцжетцстц (защири) гатында белядир. Ритуал-мифоложи структур контекстиндя йанашдыгда бу, инисиасийа ритуалы иля баьлы аддяйишмядир: Рювшян – Короьлунун эянълик, йенийетмялик, башлыъасы иэидликдян габагкы адыдыр. О, Рювшян олараг эянъ статусундадыр; Короьлу – Рювшянин гящряман, иэид статусуна кечдикдян сонра алдыьы аддыр. Беляликля, Рювшян-Короьлу аддяйишмяси бизи статусартырма сяъиййяли инисиасийа ритуалыны ахтармаьа вя бярпа етмяйя йюнялдир (Аддяйишмянин инисиасийа ритуалы иля баьлылыьыны М. Ъяфярли мящяббят дастанларында Рясул – Гяриб («Ашыг Гяриб), Мащмуд – Кярям, Мярйям – Ясли («Ясли-Кярям»), Шащзадя – Лятиф шащ («Лятиф шащ») вя с. аддяйишмя нцмуняляри ясасында сцбута йетирмишдир. Бах. : 5, 74). Дюйцш атлары (Гырат вя Дцрат), дюйцш силащы (Мисри гылынъ), сясля дюйцш габилиййяти (няря), сюзля дюйцш габилиййяти (маэик сюз – шаирлик) ялдя едян Рювшян Короьлуйа чеврилир. Эянъ Рювшян статусу иля дюйцшчц (иэид, гящряман) Короьлу статусу арасында статусартырма сяъиййяли инисиасийа ритуалы дайаныр. Епосда атларын 40 эцнлцйя тювлядя тяърид едилмяси, онларын сынагдан чыхарылмасы, Рювшянин Гошабулаьа сяфяри (иэидлийин сынаьы) щямин статусартырма ритуалынын епикляшмиш галыгларыдыр. Ян башлыъасы ондан ибарятдир ки, Рювшян-Короьлу аддяйишмя ритуалынын архетипиндя бирбаша «Оьуз-Гара хан оьлу» космогоник аддяйишмя ритуалы дурур: – Рювшян атасынын эюзц чыхардылдыгдан сонра «корун оьлу» – «Короьлу» статусуна кечир; – Оьуз да юз атасы Гара ханын эюзцнц чыхартдыгдан сонра мящз «корун оьлу» – «Короьлу» статусуна кечир. Бу бахымдан, Рювшян «Кор-оьлу» олдуьу кими, Оьуз да «Короьлу»дур. Бцтцн бунлар бизя функсионал-космогоник етимолоэийалар апармаьа имкан верир: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 82 «Рювшян» («роушян)» – фарсъа «ишыглы»; «Оьуз» – эцндцз, Эцняш. Бу щалда онларын щяр икисинин «корун оьлу» олмалары «Кор-оьлу» ритуал статусуну «Гара (хан) оьлу» ритуал статусу кими бярпа етмяйя имкан верир: «Короьлу» – корун оьлу; «Гара (хан) оьлу» – гаранын оьлу. Бу да юз нювбясиндя «Гара (хан)» адынын «гаранлыг», «зцлмят», «эеъя» лексик анламларыны функсионал етимолоэийа зямининдя «корлуг» кими бярпа етмяйя имкан верир. Космоложи дцнйа моделиндя «корлуг» анлайышы «гаранлыг», «зцлмят» анлайышлары иля ейни парадигматик сцтуну тяшкил едир. Хаос Космос Эеъя Эцндцз Гаранлыг Ишыг Кор Эюрян Эюзц гаранлыг Эюзц ишыглы Беляликля, «корлуг» анлайышы «гаранлыьын», «гаралыьын» функсионал парадигмалары, синонимляридир. Бу да «Кор-оьлу» статусуну «Гараоьлу» статусу кими бярпа етмяйя вя Короьлу образында Оьуз хан архетипини эюрмяйя имкан верир. «Короьлу» статусунун инисиасийа ритуалы иля баьлылыьыны дил йаддашынын паремиляри сявиййясиндя дя бярпа етмяк мцмкцндцр: «Чохлары юз атасынын эюзцнц чыхартды ки, она «Короьлу» десинляр, анъаг «кор кишинин оьлу» дедиляр». Пареминин защири мянасы ондан ибарятдир ки, «Короьлу» олмаг цчцн атанын эюзцнц чыхартмаг лазым дейил: Короьлу кими гящряманлыглар етмяк лазымдыр. Паремидян ашаьыдакы мянтиги мяналары щасил етмяк мцмкцндцр: 1. «Короьлулуг» гящряманлыг статусудур вя щямин статусун ритуал нормативлярини юдямядян «Короьлу» олмаг мцмкцн дейилдир. Бу щалда «Короьлу» бяй-иэидлийин структур моделидир; 2. «Короьлу» олмаг истяйянлярин «юз аталарынын эюзлярини чыхартмасы» паремидя трансформасийа олунмуш архаик ритуал схемидир: щямин мярасими схемдян кечмядян «Короьлу» олмаг мцмкцн дейилдир. 3. Дастанда Короьлунун атасынын эюзцнц Щясян хан чыхартса да, епос «Короьлунун юз атасы Алы кишинин эюзцнц чыхартмасы» ритуал схемини трансформасийайа уьрамыш шякилдя горуйуб сахламышдыр. Беля ки, яэяр Короьлу Гошабулаьын кюпцйцндян атасына эятиря бился иди, Алы кишинин эюзляри ачылаъагды. Короьлу кюпцйц эятиря билмир вя Алы киши кор галыр. БеPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXIX 83 ляликля, архаик мянтигя эюря Алы кишинин кор галмасынын эцнащкары (сябябкары) Короьлудур. Щямин сябяб (эцнащ) «атанын эюзцнцн чыхардылмасы» ритуал схеминин епосдакы трансформатив изидир. Гейд едяк ки, буну фолклоршцнас алим Е. Аббасов да тясдиг етмишдир. О, Оьуз образынын сонракы тарихи мярщялялярдя Короьлуйа трансформасийасы мясялясини арашдырмыш вя бу образлар арасында 9 трансформатив паралел ашкарламышдыр. Щямин паралеллярдян бири белядир: «Оьузун атасы иля гаршыдурмасы (Оьузун атасыны кор етмяси вя юлдцрмяси) // Короьлунун атасы иля конфликти (Короьлунун эцнащындан атасынын кор галмасы вя юлцмц)» (3, 97). Оьуз каьан бцтцн оьузларын яъдады, башга сюзля, бцтцн оьузлар Оьуз ханын парадигмасы (функсионал-семантик тюрямяси) олдуьу кими, бцтцн дялиляр дя баш дяли Короьлунун функсионал-семантик парадигмаларыдыр. Оьуз хан бцтцн оьузларда пройексийаландыьы (тякрарландыьы) кими дялилярин бцтцн щярякятляри, давранышлары вя епик кейфиййятляри Короьлунун давраныш вя кейфиййят нормаларыны, гящряманлыг стандартларыны тякрарлайыр (пройексийаландырыр). «Короьлу» епосунун няинки сцжет вя образ структурлары, еляъя дя поетик мятн структуру да оьуз мифинин мятн схемини архетипик структуру сявиййясиндя горуйуб сахламышдыр. Бцтцн голларын ващид бир гол кими «охунмасы», голларын функсионал структур схеми бахымындан бир-бирини тякрарламасы оьуз мифинин гапалы, тякрарланан, ритмик мятн структурунун милли епосда горунуб галмыш поетик форма архетиплярини эюстярир. ЯДЯБИЙЙАТ Азярбайъан дилиндя 1. Аббаслы И. Азярбайъан дастанларынын йайылмасы вя тясири мясяляляри. Бакы: Нурлан, , с. 2. Аббаслы И. , Исрафил Щ. Юн сюз / Б. Щягги. «Короьлу» – тарихи-мифоложи эерчяклик. Бакы: Нурлан, , 3. Аббасов Е. Оьуз епосунун тарихилийиня даир («Оьуз Каьан», «КДГ», «Короьлу») / Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр. Х ъилд, Бакы: Сяда, , с. 4. Аббасов Е. Короьлу: поетик системи вя структуру (Парис нцсхяси ясасында). Бакы: Нурлан, , с. 5. Ъяфярли М. Дастан вя миф. Бакы: Елм, , с. 6. Ъяфяров Н. «Короьлу»нун поетикасы. Бакы: БДУ, , 46 с. 7. Щатями М. Короьлу сурятинин мяншяйиня даир // Азярб. ССР ЕА Хябярляри (ядяб. , дил вя инъ. сер. ), № 2, 8. Щягги Б. «Короьлу» – тарихи-мифоложи эерчяклик. Бакы: Нурлан, , с. 9. Щясянов З. Чар скифляри. Бакы: Ябилов, Зейналов вя оьуллары, , с. Короьлу. Парис нцсхяси / Няшря щазырлайан И. Аббаслы. Бакы: Озан, , с. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

НОВОСТИ, В КОТОРЫХ ВСТРЕЧАЕТСЯ ТЕРМИН «KEÇI YEMIŞI»

ССЫЛКИ

« EDUCALINGO. Keçi yemişi [онлайн]. Доступно на <seafoodplus.info>. Июн ».

НОВОСТИ, В КОТОРЫХ ВСТРЕЧАЕТСЯ ТЕРМИН «ÇEMBER SAKAL»

ССЫЛКИ

« EDUCALINGO. Çember sakal [онлайн]. Доступно на <seafoodplus.info>. Июн ».