Ali Kuşçu, ünlü matematikçi ve dil bilimci, Timur ve Osmanlı İmparatorluğu’nda bir astronom Ali Kuşçu Kimdir, hangi alanda çalışma yapmıştır ve neyi icat etti? Kuşçu’nun modern dünya üzerinde nasıl bir etkisi oldu? Ali Kuşçu’nun doğum ve ölüm tarihi ne zaman? Ali Kuşçu’nun en önemli eseri nedir?
Ali Kuşçu öleli kaç yıl oldu, ölüm yıl dönümü ne zaman? Ali Kuşçu kaç yaşında vefat etmiştir? Hayatı, Biyografisi, Başarıları ve Eserleri…
Ali Kuşçu Kimdir?
İslam dünyasına yön veren stronom, matematikçi ve dil bilimci Ali Kuşçu, asıl adı Alaeddin İbn Muhammed el-Kuşçu olarak bilinen Kuşçuzâde Alâüddîn Ebû el-Kâsım Ali İbn Muhammed, XV. Yüzyılın başlarında Maveraünnehir bölgesinde, tarihi kaynaklara göre tahminen 1403 yılında Semerkand’da doğmuştur. 71 yaşında Semerkant’ta hayatını kaybeden Ali Kuşçu’nun ölüm tarihi 16 Aralık 1474’tür.
Ali Bin Muhammed olan Ali Kuşçu, 15. yüzyılda yaşamış, Timur İmparatorluğu ve Osmanlı İmparatorluğu’nda bir astronom, matematikçi ve kelam âlimi, dil bilimcidir.
Ali Kuşçu Kısaca Hayatı
Ali Kuşçu’nun Babası Muhammed, Timur İmparatorluğu Sultanı ve astronomu Uluğ Bey’in kuşçusu olduğu için ailesi “Kuşçu” lakabıyla meşhur oldu.
Babası Muhammed, doğan besliyordu. Uluğ Bey’in (1394 – 1449) doğancısı olduğu için önce Kuşçuzâde, sonradan da Kuşçu lakabıyla tanınmıştır.
Ali Kuşçu, eğitiminin önemli bir kısmı Uluğ Bey’in sarayında ve onun yakın çevresinde geçti. Uluğ Bey’den, Gıyâsüddîn el-Kâşî’den, Kadızâde-i Rûmî’den ve Uluğ Bey’in etrafındaki diğer bilim insanlarından matematik ve astronomi dersleri aldı. Uluğ Bey ondan “faziletli oğlum” diye bahsederdi.
Eğitim Hayatı ve İlk Yılları
Ali Kuşçu Semerkand’da tahsilini tamamladıktan sonra, söylentiye göre gizlice Kirman’a gitmiş ve oradaki bilim ve düşünce âlimlerinden dersler almıştır.
Ali Kuşçu, Semerkand’daki eğitiminden sonra İran – Kirman’a gitti ve burada Umman denizindeki fırtınalar hakkında araştırmalar yaptı ve bu konuda bir eser yazdı. Daha sonra 1423 civarında Herat’a (şimdiki Afganistan’da) ulaştı. Uluğ Bey’in babasının yönetimindeki Herat, tıpkı Semerkant gibi, önde gelen birçok sanatçı, matematikçi ve astronomu barındıran bir ilim merkeziydi. Burda Ali Kuşçu astronomi öğretti, Ay hakkında (Ayın Dönemleri Üzerine Açıklamalar) ve matematik üzerine bir eser yazdı.
Kirman’da kaldığı sürede içlerinde Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Tecrîd el-Kelâm adlı eserinin de bulunduğu birçok kitabı okuma ve inceleme fırsatı buldu. Tûsî’nin kitabı üzerine hazırladığı ilk kelam çalışması olan Şerh el-Tecrîd (Tecrîd Üzerine) eserini de burada yazmış ve Ebû Sâid Bahâdır Han’a takdim etmiştir.
Ali Kuşçu burada kaleme aldığı bir diğer çalışması olan Risale Hall el-Eşkâl el-Kamer’i de (Ay’ın Görünümleri Üzerine) Semerkand’a döndüğünde Uluğ Bey’e takdim etmiş ve takdirini kazanmıştır.
Ayrıca Risâle der İlm-i Hey’e (Astronomi Risalesi) ve Risâle der İlm-i Hisâb (Aritmetik Risalesi) adlı Farsça iki makale daha yazmıştır.
Daha sonra Semerkand’a dönerek Ay’ın Dönemleri ile ilgili Açıklamaları, Uluğ Bey’in çok dikkatini çekti ve el yazmasının tamamını ayakta okuduğu iddia ediliyor. Daha sonra Ali Kuşçu’nun çalışmalarını tamamlamak üzere, büyük bir gözlemevi olan Semerkand Rasathanesi’ne astronom olarak atadı.
Kirman’da öğrenimini tamamlayan Ali Kuşçu, 1421 yılında Uluğ Beyin kurduğu rasathaneye müdür oldu ve onun Zîc (yıldızların yerlerini ve hareketlerini gösteren cetvel) isimli eserine yardım etti.
1449 yılında Uluğ Bey’in öldürülmesinden sonra başlayan taht kavgaları Semerkand’ı yaşanmaz hale getirince, Ali Kuşçu da, ailesiyle birlikte Timurluların sarayından ayrılarak Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan yönetimindeki Tebriz’e gitmiştir.
Tebriz Hayatı
Uzun Hasan bilime ve bilim insanlarına değer veren bir hükümdardı. Ali Kuşçu’ya bilimsel kimliğinden dolayı büyük ilgi gösterdi ve aralarındaki anlaşmazlığı çözmesi için Fatih Sultan Mehmed’e elçi olarak gönderdi. Ali Kuşçu’nun bilgisine hayran olan Fatih Sultan Mehmed, kendisine İstanbul’da çalışmasını teklif etti. Ali Kuşçu da elçilik görevini tamamladıktan sonra İstanbul’a dönmeye söz verdi.
Elçilik görevini tamamlayan Ali Kuşçu İstanbul’a döndü. Fatih Sultan Mehmed, yolculuğu boyunca kendisine refakat etmesi için bir heyet gönderdi ve İstanbul’da büyük törenlerle, armağanlarla karşılanmasını sağladı. Karşılayanlar arasında İstanbul kadısı Hocazâde de vardı.
Ali Kuşçu İstanbul’da daha önce Farsça hazırladığı Risâle der İlm-i Hisâb adlı çalışmasını genişleterek Arapça olarak kaleme almış ve Muhammediye adıyla Fatih’e sunmuştur.
Matematik alanındaki bu önemli çalışmasının ardından, Risâle der İlm-i Hey’e adlı çalışmasının da Arapça, genişletilmiş olarak yazarak hazırlamış ve Fatih’in Uzun Hasan ile gerçekleştirdiği Otlukbeli Savaşı’nın (11 Ağustos 1473) kazanıldığı gün Fethiye adıyla Fatih’e sunmuştur.
Fatih Sultan Mehmed, savaş dönüşü Ali Kuşçu’yu Ayasofya Medresesi’ne müderris tayin etti. Bu tayin İstanbul’da astronomi ve matematik alanındaki çalışmalara canlılık getirmiş, hatta Ali Kuşçu’nun derslerini bilim insanları dahi takip etmiştir. Ali Kuşçu ayrıca Molla Hüsrev’le birlikte Semâniye Medreselerinin programını hazırlamış, İstanbul’un boylamını 59 derece, enlemini de 41 derece 14 dakika olarak belirlemiştir.
Astronomi çalışmalarında kullandığı Güneş saati Fâtih Camisi’ndedir.
Vefatı
Ali Kuşçu 5 Şâban 879’da, Miladi 16 Aralık 1474’te İstanbul’da vefat etti ve Eyüp Sultan Türbesi civarına defnedildi. Yetiştirdiği talebeler arasında torunu Mîrim Çelebi ile Molla Lutfî meşhurdur.
Yetiştirdiği öğrenciler arasında Osmanlı bilim tarihinin iki önemli ismi Mîrim Çelebi ve Molla Lütfî de vardır.
Bilimsel Başarıları
Ali Kuşçu’nun matematik alanında en tanınan eseri Muhammediye’dir ve Osmanlılarda en fazla ilgi gören hesap kitabı olma özelliğini taşımaktadır.
Kitap iki bölüm (fen) olarak düzenlenmiştir, birinci bölüm aritmetiğe, ikincisi ise arazi ölçümü konusuna ayrılmıştır.
Birinci bölüm bir giriş ve beş makaleden oluşmaktadır. Hint hesabı (Onluk Dizge) konusuyla ilgili olan birinci makale üç alt bölümden oluşmaktadır. Birincisi rakamların biçimleri ve dizilimi, ikincisi tam sayılarla hesap, üçüncüsü ise kesirli sayılarla hesap konusundadır.
Ali Kuşçu bu konuları çok yalın ve anlaşılır bir şekilde ele alıp açıklamıştır. Açıklayıcı özelliği yüksek olduğundan uzun yıllar medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur.
İkinci makale, müneccim hesabı (Altmışlık Dizge) konusundadır ve burada da bir sayının iki katını alma, toplama, çarpma, çıkarma, karekök hesaplama ve aritmetiğin önemli bir konusu olan sağlama ele alınmıştır.
Bütünüyle cebir konusuna ayrılan üçüncü makalede bilinen cebir konularının yanı sıra çevirme (örneğin ax = b eşitliğini, x = b/a eşitliğine dönüştürme), bütünleme (örneğin x/a = b eşitliğini x = a.b eşitliğine dönüştürme) ve meşhur cebir meseleleri ele alınmıştır.
Dördüncü makale, iki yanlış yöntemiyle bilinmeyenlerin çıkarılması, beşinci makale de aritmetiğin çeşitli konuları başlığını taşımaktadır.
Kitabın ikinci bölümü ise bütünüyle arazi ölçümü konusundadır ve yüzeylerin ölçülmesine ilişkin açıklamalardan oluşmaktadır.
Ali Kuşçu aritmetikte olduğu gibi astronomi ve matematiksel coğrafya konusunda da uzun yıllar otorite olmuştur. Bu konuda kaleme aldığı eseri Fethiye, hem ders kitabı olarak yaygınlaşmış, hem de üzerine birçok bilim insanı tarafından yorum ve açıklama yazılmıştır.
Kitap bir giriş ve üç makale olarak düzenlenmiştir. Birinci makale gezegenlerin konumları ve dizilimleri üzerinedir. Burada kürelerin sayısı, gezegenlerin enlemsel, boylamsal ve hem enlemsel hem de boylamsal hareketleri incelenmektedir.
İkinci makale Yer’in biçimi, iklimlere bölünüşü ve göksel olgulara ilişkindir. Burada ayrıca ekvatorun özellikleri, enlemi 90 derece olan bölgelerin özellikleri, günler, gece ve gündüz uzunlukları, ekliptik yayın ufuktan yükselişi, gezegenlerin meridyenden geçiş, doğuş ve batış dereceleri gibi konular incelenmektedir.
Üçüncü makale uzaklık ve büyüklük miktarlarına ilişkindir ve Yer’in büyüklüğü, Ay’ın evrenin merkezine olan uzaklığının Yer’in yarıçapı cinsinden bilinmesi, Ay’ın ve Güneş’in çapının bilinmesi gibi konular hakkındadır.
Fethiye’nin ilginç bölümlerinden biri de evren sisteminin betimlendiği bölümdür.
Birinci makalenin birinci bölümünde evreni oluşturan kürelerin sayısı ve nasıl sıralandıkları anlatılmaktadır.
Astronomi Çalışmaları
Ali Kuşçu evrende dokuz küre bulunduğunu, bunların birbirlerini çevrelediğini belirterek, en dışta kürelerin küresinin (felek el-eflak) yer aldığını, sonra sırasıyla Satürn, Jüpiter, Mars, Güneş, Venüs, Merkür ve Ay küresinin dizildiğini ileri sürmektedir.
Kuşçu’nun Aristoteles karşıtı görüşlerinin bir sonucu, Dünya’nın hareket halinde olmasının pekâlâ mümkün olabileceğine dair çarpıcı iddiasıydı. Yer merkezli evren modelini temel aldığı anlaşılan bu çalışmasında Ali Kuşçu, gezegenlerin üzerlerine adeta çakılı olarak dolandığı kürelerinin konumlarını ve hareketlerini ele alınmaktadır. Konuyla ilintili olması dolayısıyla, boylamsal ve enlemsel hareketler ile dışmerkezli ve çember merkezli düzenekler hakkında da bilgi vermiştir.
Yer’in şekli ve iklimlere bölünmesi konularını da irdeleyen Ali Kuşçu, gezegenlerin büyüklük ve uzaklıklarını da ele almış, konuyu açıklayabilmek için gerekli daire çevresi ve alanı, küre yüzeyi ve hacmi, birbiri ile orantılı dört miktardan bilinmeyen miktarın nasıl hesaplanacağı, üçgenlerin kenarları ve açıları arasındaki oranlar gibi matematiksel bilgiler vermiştir.
Ali Kuşçu bu bölümlerde, Yer yarıçapını birim kabul ederek, her gezegenin en uzak mesafesinin (altında bulunan gezegenin en yakın mesafesine eşit olacak biçimde) ve gezegen kürelerinin yarıçaplarının bir listesini vermektedir. Ali Kuşçu’nun her gezegen için verdiği en uzak ve en yakın mesafe toplanıp ikiye bölündüğünde, gezegenlerin evrenin merkezine, yani Yer’e ortalama uzaklıkları yaklaşık olarak elde edilir. Ancak verdiği değerler günümüz değerleriyle uygunluk taşımamaktadır.
Astronomi tarihinde uzun yıllar egemen olan Ptolemaios modeli, Yer’in evrenin merkezinde ve gezegenlerin de dairesel yörüngelerde Yer’in çevresinde dolandığı bir gökyüzü tasarımına dayanmaktaydı.
Bu model, özü gereği gökyüzünü geometrik olarak modellemek üzerine kurulmuştu ve açıkçası görünüşü kurtarmaktan öte fiziksel bir açıklama getirmek, dolayısıyla da fiziksel bir temeli öngörmek gibi bir amaç gözetmiyordu. Uzun yıllar çeşitli bilim insanlarınca eleştirilen ve daha iyi bir hale getirmek için eklemeler yapılan modele yönelik yeni bir yaklaşımda bulunanlardan biri de Ali Kuşçu’dur.
Gezegen hareketlerinin açıklanması
Ali Kuşçu Ptolemaios astronomisinin temelini oluşturan gezegen hareketlerinin açıklanması için geliştirilmiş olan dışmerkezli ve çembermerkezli düzenekleri, fiziksel olarak temellendirmeyi denemiştir. Ali Kuşçu, temelini Sabit İbn Kurre (826-901) ve İbn el Heysem’in (965-1041) attığı küre katmanları sistemi olarak adlandırılan düşüncenin bir devamı olarak, Yer merkezli evren modelini fiziksel bir temele oturtmaya çalışmıştır. Ali Kuşçu’nun da içinde yer aldığı bu yeni yaklaşımın esası, bir taraftan bu modelin geometrik yapısını yeniden kurgulamak diğer taraftan da kurgulanan geometrik yapıyı Aristoteles fiziğiyle bütünleştirerek küre katmanları biçimine dönüştürmek düşüncesine dayanmaktaydı.
Küre katmanları sisteminde gezegenler, bir soğanın katmerleri gibi iç içe geçmiş küreler şeklinde tasavvur edilmiştir. Bu sistemde her gezegen iç içe geçmiş kürelere sahiptir ve bu küreler çapları birbirinden küçük olmak üzere, katmanlar halinde birbirlerinin içinde yer almaktadır. Bu sistemin Ptolemaios sisteminden farkı, gezegenlerin Ptolemaios sisteminde geometrik olarak çember merkezli üzerinde yer alması, küre katmanları sisteminde ise çember merkezli küreye çakılı olmasıdır, çember merkezli küre de dışmerkezli küre katmanının içindeki oyukta yuvarlanmaktadır. XIV. Yüzyıldan sonra astronomlar Ptolemaios sistemini daha anlaşılır bir hale getirmek için çok uğraştılar, bu konuya ilişkin yapıtlar kaleme aldılar.
Bu çalışmalar sırasında gezegen hareketleriyle Güneş’in hareketi arasında bir bağ olduğu, başka bir deyişle sistemde Güneş’in özel bir konumu olduğu anlaşıldı. İç gezegenlerin çember merkezlisi Güneş’e bağlı olarak hareket etmekteydi, yani iç gezegenlerde çember merkezlinin dolanım periyodu Güneş’in ortalama hareketine eşitti. Böylece iç gezegenlerin Güneş’ten belirli bir açıdan fazla uzaklaşması önlenmiş olmaktaydı.
Çünkü yapılan gözlemler, iç gezegenlerin Güneş’ten uzaklaşmasının 90°’yi hiç geçmediğini göstermekteydi. Ptolemaios bu ve benzeri zorlamalara neden başvurduğunu açıklamadığı gibi, neden Güneş’in iç gezegenlerle her türlü açıyı yapamadığını ve neden gezegenlerin zaman zaman durup ileri geri hareket ettiklerini de belirtmemişti. Bu soruların yanıtı daha sonra Güneş merkezli model tarafından verilecekti. Ancak Ali Kuşçu bu soruların yanıtını biraz daha önceden bulmuş, en azından sezinlemiş görünmektedir. Şunları söylemektedir:
“Bazı durumlarda, Güneş’e kıyasla gezegenlerde bir durum oluşur. Bu durum, Güneş ile gezegenin ilişkisinden doğar. Alt gezegenlerin Güneş ile olan ilişkileri şöyledir;
Alt gezegenlerin çember merkezlilerinin merkezleri Güneş’in merkezi ile daima karşılaşma konumundadır, Güneş’ten uzak olamazlar. Ancak çember merkezlilerin yarıçapları (Güneş’ten) büyük olur.”
Güneş ile gezegenler arasında olduğu belirlenen bu ilişki XV. yüzyıl astronomisinde önemli bir değişime yol açmış ve Kopernik astronomisine giden yolu açmıştır. Bu alıntı, ilk defa Ali Kuşçu’nun bu ilişkiye dikkat çektiğini açıkça ortaya koymaktadır. Ali Kuşçu’nun astronomiye ilişkin eserleri arasında, Merkür’ün dolanımını betimleyen modele ilişkin bir risale de yer almaktadır.
Ekuant Probleminin Çözümlenmesi
Risale fî Hall Eşkâl el-Mu’adil lî elMesîr (Ekuant Probleminin Çözümlenmesi Üzerine) adlı çalışması birkaç bakımdan önem taşımakla birlikte, astronomi tarihi açısından ele alındığında yine Ptolemaios sistemindeki aksaklıklardan biri olan, Merkür’ün ekuant noktasının belirlenememesi sorununu çözmektir. Sorun, sistemin matematiksel olarak dayandırıldığı dışmerkezli, çembermerkezli ve ekuant ekseninde oluşmaktaydı. Matematiksel açıdan en problemli gökcisimleri Merkür ve Ay’dı. Merkür, yörüngesinde iki kere Yer’e en yakın konumda yer alıyordu, Ptolemaios bunu açıklamak için Merkür’ün çember merkezlisinin merkezini, taşıyıcı dairenin merkezinde dönen bir dairenin çevresine yerleştirmişti. Yine Ay, dördün konumlarında Yer’e diğer konumlarındayken olduğundan daha fazla yaklaşıyordu.
Ali Kuşçu’nun Osmanlı Bilim Geleneğindeki Yeri
Kuşçui Maveraünnehir’de gelişen matematik ve astronomi geleneğinin temsilcisi olarak İstanbul’a gelmişti. Aslında bu Osmanlı bilim tarihi açısından önemli bir olaydır. Çünkü o tarihlerde İstanbul’da Ali Kuşçu ayarında astronomi bilgini yoktu. İstanbul’a gelişiyle başlattığı yeni bilim geleneği, hem Maveraünnehir bilim geleneğinin İstanbul’a taşınmasını sağlamış hem de astronomi biliminin Osmanlılarda yayılmasına neden olmuştur.
Diğer taraftan, eserleriyle de çok sayıda medrese öğrencisini etkileyerek birçok önemli bilginin yetişmesine yardımcı olmuş, Osmanlı dünyasında matematik ve astronomi bilimlerinin temellerini atmıştır.
Ali Kuşçu, Molla Hüsrev ile birlikte Fatih Medreseleri’nin programlarını hazırlamıştır. Burada dikkat çekilmesi gereken nokta, bu medreselerin çerçevesini çizen vakfiyede, dini bilimlerin yanı sıra pozitif bilimlerin de okutulmasının şarta bağlanmış olmasıdır.
Ali Kuşçu’nun görüşleri, ölümünden sonra yüzyıllarca tartışıldı ve özellikle medrese ve müfredatı aracılığıyla Osmanlı-Türk düşüncesi ve bilimsel araştırmaları üzerinde derin bir etki yaptı. Etkisi Orta Asya ve İran’a da yayıldı ve fikirlerinin çarpıcı bir benzerlik taşıdığı erken modern Avrupa bilimi üzerinde doğrudan veya dolaylı olarak bir etkisinin olabileceği iddia edilmektedir.
Matematik Eserleri:
- Risâle der İlm-i Hisâb (Aritmetik Üzerine):
Bir giriş ve üç bölümden oluşan matematik çalışmasıdır. Dünyanın değişik el yazması kütüphanelerinde birçok nüshası bulunmaktadır. Farsça özgün nüsha Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir.
- Risâle el-Muhammediyye (Matematik Üzerine):
Risâle der İlm-i Hisâb adlı çalışmasının genişletilmiş halidir. Ali Kuşçu’nun el yazısıyla hazırladığı bu eseri Fatih Sultan Mehmed özel kütüphanesine koymuştur.
- Risâle fî İstihrac Makadir el-Zaviye min Makadir el-Azla (Kenar Uzunluğundan Açıların Hesaplanması):
Üçgenlerle ilgili bir çalışmadır.
- Risâle fî el-Kavâid el-Hisâbiye ve Dalâil el-Hendesiye (Hesap Kuralları ve Geometrik Kanıtlamalar Üzerine):
Cebir ve geometri konusundadır.
- Risâle fî Zâviyât (Açılar Üzerine):
Bir dar açının bir kenarı genişletilirse, geniş açı olur. Hareket sürdürülürse, dik açı olmaksızın yine dar açı meydana gelir şeklinde tarif edilen bir geometri problemiyle ilgilidir. Konu Fatih’in huzurunda tartışılmıştır.
Ali Kuşçu’nun bunların dışında kelam, fıkıh, Arap dili ve grameri konularında kaleme aldığı çok sayıda çalışması vardır. Bunlar içerisinde en önemlisi ve kendisine ün sağlayanı Şerh-i Tecrîd’dir (Tecrid Üzerine).
Ali Kuşçu’nun Kirman’da nakli bilimler diye adlandırılan fıkıh, kelam ve tefsir alanlarında dönemin kalburüstü bilginlerinden aldığı dersler sonucunda hazırladığı bu çalışma, Nâsırüddîn-i Tûsî’nin Tecrid el-Kelâm’ına yazılmış şerhtir.
Medreselerde Şerh-i Cedîd (Yeni Şerh) olarak tanınan bu çalışma, Ali Kuşçu’nun ünlü bir yorumcu (şarih) olarak tanınmasını sağlamıştır. Kirman’da Ebû Sâid Hân’a ithaf edilmiş olan bu çalışmanın bir diğer önemli yönü de, Ali Kuşçu’nun sadece astronomi ve matematik alanlarında değil, o dönemde popüler bir araştırma alanı olan kelâm ve dolayısıyla da felsefe dallarında da ciddi bir bilgi birikimine sahip olduğunun göstergesi olmasıdır. Nitekim astronomi eserlerine yapıldığı gibi, bu eserine de Celâleddîn Devvânî şerh yazmıştır.
Ali Kuşçu bütün bu çalışmaları yanında şiirle de uğraşmıştır. Kendisinin Farsça yazdığı bir beyit günümüze kadar ulaşmıştır.
Başlıca Yaptığı Çalışmalar
Ali Kuşçu’nun eserleri ve yaptığı çalışmalar şu şekildedir:
- Astronomi ve matematik ile yakından ilgilenmiştir.
- Fatih dönemi medrese alimlerinden biri olarak bilinmektedir.
- Ayın haritasını çizmiştir. Ay haritasını gerçeğe en uygun olarak 15. yüzyılda çıkaran kişi Ali Kuşçu’dur.
- Ay’ın uydu olduğunu Güneş’ten aldığı ışınları yansıttığını ortaya koymuştur.
- Uzay ve uzay bilimi alanında özgün çalışmalar yapmıştır.
Bu yazılar da ilginizi çekebilir;
Nukteler.com Facebook’ta!