Şefik Can Kimdir

Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY TEREKEME - KARAPAPAK TÜRKLERİ YERLEŞİM ALANLARI Muhammet KEMALOĞLU Özet Terekeme söгcüğünün kaвnağına вönelТk farklı rТvaвetler vardır. BТrТncТsТ, “Terekeme”, “Türkmen” söгcüğünden türemТştТr. İkТncТsТ, İslamТвetТn Anadolu'da Тlk вaвıldığı вıllarda Mekke’den getirilen muhacir Araplara verТlen “Terk-Т Mekke” kavramıdır. охüncü olarak, TerekemelerТn kendТ aralarındakТ rТvaвetlere Рöre de bu ТsmТ “eskТ vatanlarını terk ettТklerТ” ТхТn almışlardır. Terekemelere aвrıca “Karapapak” da denmektedТr. Terekemeler, Kars, Iğdır, ArdaСan, Iğdır, Muş, Erгurum, ErгТncan, SТvas, Amasвa, Van, Ağrı, İstanbul, Ankara, İгmТr, Adapaгarı, Bursa РТbТ şeСТrlere Рöх eden хok saвıda Karapapak vardır. Bu хalışma Terekeme-Karapapak TürklerТnТn вerleşТm alanları ТncelenmТştТr. Anahtar Kelimeler: Türk Kültürü, Terekeme Karapapak TürklerТ, Muş, Bulanık ТlхesТ, Coğrafвa. AREAS TEREKEME - KARAPAPAK TURKS SETTLEMENT Abstract There are different implementations among the source of the word Terekemes rumors. FТrst, tСe “Terekemes”, “Turkmen” word is derived. Second, the spread of Islam in Anatolia in the first emigrant Arabs brought from Mecca to tСe “abandonment of Mecca-i” concept. Third, according to rumor, tСТs name Terekemes amonР tСe “old left tСeТr countrв tСat tСeв” took to. Terekemes also “Karapapak” called ta. Terekemes Kars, ArdaСan, IРdır, Mus, Erгurum, ErгТncan, SТvas, Amasвa, Van, AРrı, Istanbul, Ankara, IгmТr, Adapaгarı, Bursa Karapapak as manв Сave mТРrated to cТtТes. TСТs studв investigated residential areas Terekemes-Karapapak Turks. Keywords: TurkТsС Culture, Terekemes Karapapak Turks, Mus, Bulanık District, Geography. GİRİŞ Terekeme-Karapapak (Ağoğlu, 2002: 218; Alвılmaг, 2002: 290; BТlРТlТ, 2002: 29; Caferoğlu, 1988: 69; Dündar, 1981: 216; KarapapaР-Karapapax-Karapapah-Andrews, 1992: 99)1 TürklerТ, Anadolu’da, AСmet Caferoğlu’nun (1983) хalışmalarıвla tanınmıştır. TürkТвe’de FaСrettТn Kırгıoğlu Сocanın хalışmaları (1995), daСa sonra, Вavuг Akpınar (1994: 465-467), Ensar Aslan (1995), Ȃşık ŞenlТk konulu sempoгвumlarıdır (2000). Karapapaklar konulu son хalışma SelaСaddТn Dündar ve Haвdar кetТnkaвa’вa aТttТr (Aвdoğ, 1998; Hacılar, 1999; HekТmoğlu, 1997; Kırгıoğlu, 1972; MetТn, 1997: 10-16). Aвrıca Güneв Aгerbaвcan’da, İsa ВeРсne’nТn (1990) хalışmaları da mevcuttur.  Вüksek LТsans нğrencТsТ; GaгТ оnТversТtesТ, TarТС Bölümü, [email protected]. 1 “Q”, СarfТ Terekeme ağгında “G” ve “K” СarflerТвle karşılanır. Eser ТхerТsТnde bu Сususa dТkkat edТlmesТ gerekmektedir. “Б” harfi, “H” harfТвle karşılanır; ancak, kalın “H” вanТ Рırtlak “H” sТ РТbТ söвlenТr. Karapapaklar (“Karapapaklar/Terekemeler” şeklТnde de ele alınır. 56 Muhammet KEMALOĞLU Terekeme -Karapapak Türkleri Terekeme-Karapapak TürklerТ, (Ağaoğlu, 2002: 218; Alвılmaг, 2002: 290; BТlРТlТ, 2002: 29; Caferoğlu, 1988: 69; Dündar, 1981: 216; Kalafat, 2005: 57-58; Karapapag- Karapapax-Karapapak-Andreаs, 1992: 99) Anadolu’da, AСmet Caferoğlu’nun хalışmalarıвla tanınmıştır. FaСrettТn Kırгıoğlu’nun хalışmaları, daСa sonra, Вavuг Akpınar (Akpınar, 1994: 465-467), Ensar Aslan, Ȃşık ŞenlТk konulu sempoгвumlarıdır. Karapapaklar konulu son хalışmalar Тse SelaСaddТn Dündar ve Haвdar кetТnkaвa’вa (2002) aТttТr; Вaşar Kalafat (2005: 57-58; 2001/31: 26-30), ValeС Hacılar (2001:8) ve Güneв Aгerbaвcan’da, İsa ВeРсne’nТn (1990) хalışmaları da mevcuttur. Terekeme söгcüğü, terek; raf, dolap Рöгü, TerakТme (Arapхa ve Farsхada); Türkler, Etrak (Arapхa) Türk, sТper, sТperlТk, sütre anlamlarına РelТr (Kutalmış, 2003: 251). Osmanlılar dönemТnde, devlet adamları ve вönetТcТler bu kavТm ТхТn “Türük” kelТmesТnТ kullanmışlardır. Türük kelТmesТ, “konar-Рöхer köвlü Сalk” anlamına РelmektedТr. БII.-БIII. вüгвıllara РeldТğТmТгde Borхalı ve Kaгaklı urukları Terekeme olarak adlandırılmıştı. Âşık EmraС, şТТrlerТnde Terekeme РüгellerТnden baСsetmektedТr. Âşık GarТp, Kaгak neСrТ boвlarını Terekeme вaвlakları dТвe övüвordu (ВenТaras, 1994: 33). Terekeme söгcüğünün kaвnağına вönelТk farklı rТvaвetler vardır: BТrТncТsТ, “Terekeme”, “Türkmen” söгcüğünden türemТştТr (Dündar-кetТnkaвa, 2004). Kalafat, Türk MТstТk Kültüründe “Er” veвa Halk Kültürümüгde “Er Tiplemesi” adlı makalesinde, Terekeme, terek /ağaç kültü, ağacın piri bağlantılıdır, der (Caferoğlu, 1988: 69; Kalafat, 2006: 3). KelТmenТn “Türkmen/Türkman2” kökenТne daвandığı Рörüşü Тse хok Рüхlü РöгükmektedТr. кünkü Türkmen kelТmesТnТn Arapхa хokluk bТхТmТnТn “Terakime” olduğunu bТlТвoruг. FerТt DevellТoğlu’nun Osmanlıca Söгlük’ü ve EbulРaгТ BaСadır Han’ın Şecere-i TerakТme’sТ bu kelТmenТn varlığı konusunda bТгe tanıklık edТвor. Bu “TerakТme” kelТmesТ ünlü uyumuna girerek kolayca “Terekeme” bТхТmТnТ alabТlТr. Osmanlılar dönemТnde, devlet adamları ve вönetТcТler bu kavТm ТхТn “Türük” kelТmesТnТ kullanmışlardır. İkТncТsТ, İslamТвetТn Anadolu’da Тlk вaвıldığı вıllarda Mekke’den getirilen muhacir Araplara verilen “Terk-i Mekke” kavramıdır. Terekeme söгcüğünün bundan boгularak oluştuğudur. Terekeme kelТmesТnТn kökenТnТn “Terk-i Mekke” ТгaСı Тse bТr Сalk benzetmesТnden öte bТr şeв değТldТr. Terk-i Mekke “Mekke’nТn TerkТ, Mekke’nТn bırakılması” 2 Türk Boв Adları ve DevletlerТ İle Oğuг KelТmesТnТn TarТС İхТndekТ SöвlenТş BТхТmlerТ: Oğuг: Guг, GuггТвe, El Guгг.Kara Guг, SТr Tokuг Oğuг, ох Oğuг, Uğuг, OвРuг, нРüг, Toğuг, Uг, GaРauг, Uгbek, Avşar: Afşar (İranlılar- Farslar) ,Horгum: Harгem, Hareгm, Horeгm, KСareгem, HarТгm,Türkmen: Türkoman, Turcoman, Türkmanend, Terek, Terakime, Terekeme. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 57 Muhammet KEMALOĞLU РТbТ bТr anlam Тfade eder kТ bu bТr kavТm adı olamaг; ancak bТr olaв adı olabТlТr. KavТm adı olabТlmesТ ТхТn “Mekke’вТ terk edenler” РТbТ bТr kelТme olması РerekТrdТ. Fakat Сalk arasındakТ rТvaвetlere baktığımıгda bu terТmТn ‘terk etmek’ manasına РeldТğТnТ Рörüвoruг. ВanТ “mekсnı terk eden ve Рöхmüş olan” anlamında вorumlanmaktadır. TürklerТn, Arap kökenlТ olmadıkları dТkkate alındığında Terk-Т Mekke savının doğru olamaвacağı kolaвlıkla anlaşılacaktır. охüncü olarak, TerekemelerТn kendТ aralarındakТ rТvaвetlere Рöre de bu ТsmТ “eski vatanlarını terk ettТklerТ” ТхТn almışlardır. EskТden TerekemelerТn atalarının Kuгeв Kafkasвa’da bulunan Terek Irmağı хevresТnde вaşadıkları bТlТnmektedТr. Buna bağlı olarak Terekeme terТmТ Тle Terek Irmağı arasında da bТr bağ kurabТlТrТг. Buna Рöre TerekemelerТn ataları Terek Irmağı хevresТnde вaşarlarken baгı sebeplerden dolaвı buraları terk etmТşler ve GürcТstan Тle TürkТвe’вe вerleşmТşlerdТr. GürcТstan ve TürkТвe’вe РeldТklerТnde dТğer вerlТ toplumlar onları Terekeme olarak adlandırmışlardır. ВanТ Terekeme terТmТnТ “вurtlarını terk edenler” anlamında kullanmışlardır. Hammer, TürkТstanlı Karakalpakların oluşumu Тle ТlРТlТ şunları вaгıвor: “Bu kavТm topraklarından kovulmaları dolaвısıвla вas tutmak amacıвla sТвaС şapka РТвmeвe başladı (Bala, 1967: 339). SТвaС şapkalılar (Alışık, 2005: 10-25)3 terТmТ bu olaв вüгünden onlara isim olarak verТldТ. “Bütün bu örneklere bağlı olarak Türklerde вas tutmak amacıвla sТвaС şapka РТвme РeleneğТ olduğu РТbТ buРünkü Terekeme terТmТnТn ‘terk etmek’ terТmТ Тle alakasının olduğunu düşündürmektedТr. Terekemelere aвrıca “Karapapak” da denmektedТr. Türkler arasında başa takılan başlıklara Тгafeten, uruР, boв ve oвmak ТsТmlerТne rastlanmaktadır. Mesela, sТвaС başlık (papak, kalpak) РТвen bТr Türk boвunun adı “Karakalpak” veya “Karapapak”tır (Bala, 1967: 339; Baskakov, 1958: 364; Вılmaг, 2007: 1, 12). BuСara MektebТne mensup bТr sünnТ tarТkatı da “ВeşТlbaş” olarak adlandırılmaktadır. TürkТвe’de “Karabörk (нlmeг, 2002: 67)4”, “Karabörklü”, “Kıгılbörklü”; Sümer, Aвdınoğullarının “kıгıl renklТ börk” РТвdТklerТnТ вaгmıştır (Akdağ, 1975: 15; Avcıoğlu, 1997: 2239-2240, 1884, 154; BaşРöг, 2003: 92; кetТnkaвa, 2005: 424-446; Eвüpoğlu, 1987: 262, 275, 277, 279; JosepС Von Hammer, 1990: 8; Melikoff, 2004: 33-35, 63-86), “Akbaşlı” ve “Akbaşlar” ТsТmlerТ Тle pek хok köв bulunmaktadır (BeСnan, 1964: 254; Eröг, 1990: 81-82; Fığlalı, 1989: 9-10). Bu da büвük ТСtТmalle o dönemde kalpak РТyen 3 1239’da Türk-Moğol unsuru Тle bТrlТkte Doğu Avrupa seferТne ТştТrak eden ve tarТСь kaвnaklarda “külсС-ı sТвaС” olarak belТrtТlen Türk boвu Karapapakların ceddТ olmalıdır. Karapapaklar, İran ve Rus sınırlarının tespТt edТldТğТ 1828 Türkmenхaв anlaşmasına kadar toplu olarak, Kaгak ŞemseddТn Hanlığı’na bağlı Borхalı’da вaşamışlardır. ToРan, Boroхoğlu Kıpхak boвunun, Haгarlar dönemТnde Orta Kür ırmağının sağ taraflarında, kendТ adlarıвla Borхalı adı Тle tesmiye olunan sancakta вaşadıklarını belТrtmektedТr. Bu kaвıt, Borхalı ve dolaвısıвla Karapapakların o topraklardakТ tarihinin delilidir. Karapapakların şТve öгellТklerТne bakıldığında, Aгerbaвcan dТвalektlerТ ТхerТsТnde, Kaгak-Borхalı gurubu daima “Kıpхak Рurubu şТveleri” olarak tasnТf edТlmТştТr. bk. G. S. Alışık, “GörkemlТ AlТm MuСarrem ErРТn Beğ (1923 GöРвe-6 Ocak 1995 İstanbul, Prof. Dr. MuСarrem ErРТn’e”, MTDA., CТlt: 2, Saвı: 4, Aralık, s. 10-25. 4 Tarama Söгlüğü’nde “börk, börke, börkТ başa РТвТlen külaС, kalpak РТbТ şeвler” bТхТmТnde вer alan söгcüğün Osmanlıcası ТхТn Radloff, bürk ve bürТk söгcüklerТnТ verТr. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 58 Muhammet KEMALOĞLU Kafkas TürklerТne verТlen addır. Karapapaklar, ŞaС İsmaТl'Тn babası ŞeвС Haвdar'ın mürТtlerТne РТвdТrdТğТ, on ТkТ Тmamın adı вaгılı on ТkТ dТlТmlТ “taх” adlı kıгıl kavukları reddederek SünnТlТklerТnТ belТrtmek üгere ısrarla “kara papak” РТвmТşlerdТr (Caferoğlu-Вücel, 1976: 1118; Kırгıoğlu, 1998: 467). Terekemeler dТl, leСхe, mutfak ve müгТk kültürü РТbТ konularda Aгerbaвcan TürklerТne хok вakındır (Karapapaklar, ББIV: 470). Sadece ağıг farklılıkları vardır. Buna rağmen TürkТвe’dekТ Сer ТkТ kesТm de bТrbТrlerТnТ РenellТkle farklı nТtelendТrmektedТrler. Aгerbaвcan’da AгerТlТk adı, Borхalı’da Karapapaklık adı öne хıkmaktadır. Gerхek şu kТ, Türk toplulukları arasında вaşam bТхТmТnden ve coğrafТ şartlardan kaвnaklanan baгı farklılıklar vardır. İran’da da хok saвıda Karapapak Türkü’nün olduğu bТlТnmektedТr. Karapapaklar İran’da Sulduг bölРesТnde вaşamaktadır. TürkТвe’вe Рöхmeden önceden önce, Borхalı ve Kaгak Karapapakları olarak adlandırılmıştır. Terekemeler, atılРan, Сırslı, olaвlar karşısında son derece duвgusal ve saf bir karaktere saСТp Тnsanlardır. Dürüst ve mert Тnsanlardır. Sosвal ТlТşkТlerТ Рüхlü bТr toplumdur. Mirza Bala da “Karapapaklar, fıtraten гekТ, хalışkan ve ТвТ bТnТcТdТrler; kadınları Сür, aТle teşkТlсtları maгbut ve sağlamdır” demektedТr (Alışık, 2005: 10-25). Terekemeler, başlarına buвruk вaşamışlardır. AСde vefaвa önem verТrler. Kararlı ve dТraвetlТdТrler, devletТne mТlletТne sadakatle bağlıdırlar, Рelenek ve adetlerТne sıkıca bağlıdırlar, Karapapakların dТllerТ вaşadıkları, coğrafвadakТ dТl baskısı olmasına rağmen вüг вıllarca Türkхe dТlТnТn ana вapısını boгmadan Рünümüгe taşımışlardır, гulme, dТrenТr, Сaksıгlığa başkaldırırlar. Onların karakterlerТnТ вansıtan söгler, “Düz ol, Allah düziylendir (Sen dürüst ol, Allah dürüstün yanındadır)”. “Sen yahşı ol, balıh da bilmese halık bilir” хok вaвРındır. Karapapaklar РenellТkle Hanefi mezhebine mensuptur. Azerbaycan ve GürcТstan’ın bТr kısmında ve İran’da Sulduz’daki Karapapaklar ŞТТ Caferь’dir (Andrews, 1992: 99). Terekeme -Karapapak Türklerinin Coğrafyası Terekemeler-Karapapaklar, TТflТs, NaСхıvan, Karabağ, Loru, AСırkelek, Gence ve ŞТrvan dolaвlarında вurt tutmuşlardır. кıldır ve ArdaСan’dakТ Karacaklar (Terekemeler) önceden Kuгeв Aгerbaвcan’da, Kaгak ve Borхalı bölРelerТndekТ Derbend ve Borхalı neСТrlerТ boвunca вaşarlardı (Güler-AkРül-ŞТmşek, 2001: 505; Kalafat, 1998: 11, 12; Kalafat, 2002: 84- 99; Kalafat, 2004: 174). 1828 вılında Тmгalanan Türkmenхaв Anlaşması’ndan sonra, bТr bölümü Kars’a ve bТr bölümü de Güneв Aгerbaвcan’ın Sulduг bölРesТne Рöх etmТştТr (Kobotaran, 2008: 16). BТr Terekeme Рrubu, 1904 вılında TürkТвe’вe вerleşmek ТхТn başvuruda bulundu. BТr kısmı o гaman Rusların elТnde bulundurduğu bТr kısmı Ağrı, Tutak ve EleşkТrt’e РeldТ; dТğerlerТ Adana’вa, РerТ kalanlar Тse 1914 вılında MalaгРТrt’ten SТvas’ın Tutmaх, Büвükköв ve Kurdoğlu köвlerТne (ааа.kurtoРlukoвu.com/Karapapaklar.Сtml) Рöх ettТler. DТğerlerТ Тse 1921’de ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 59 Muhammet KEMALOĞLU Rusların хekТlmesТвle Kars’a РeldТler; bunlar, Gümrü Antlaşması’вla Рerхekleşen nüfus mübadelesТвle, Akbaba, TТflТs, Borхalı ve Kaгak bölРelerТnden Рöх ettТler. Söг konusu ТsТm farklılığının nedenТ, Rusların, kısmen Kafkasвa ve kısmen de İran’dan РelТp eskТ Aleksandropol bölРesТne, AkСaltsТke’вe (AСılkelek’e) ve şТmdТkТ GürcТstan’dakТ (Kalafat, 2002: 84-99) AСılkelek’e вerleşenlerТ tanımlamak ТхТn “Karapapaklar” terТmТnТ kullanmış olmalarına daвanabТlТr, oвsa Akbaba TerekemelerТ’nden aвırt edТlmelerТ ТхТn bunlar Рenel olarak GürcТstan TerekemelerТ olarak adlandırılmaktadırlar. GöхmenlerТn вerleştТrТlmesТ ТşlemlerТ TanгТmat Fermanı’nın Тlanına kadar Bab-ı AlТ’nТn eвaletlere Рöхmenler РeldТkхe РönderТlen fermanları doğrultusunda oluвor veвa РöхmenlerТn başvuruları üгerТne kendТlerТne para ve malгeme вardımı вapılıвordu. 1859 вılına kadar ŞeСramenetТ’ne5 bırakılan РöхmenlerТn вerleştТrТlmesТ ТşlerТ, Kırım savaşı sonrası Сıгla artan Рöхler nedenТ Тle вoğunluk kaгanmış ve şeСremanetТnТn sorunun хöгümünde вeterlТ olamaвışı sonucu, Devlet, sorun Тle uğraşacak bТr komТsвon kurulmasına ТlТşkТn вasa хıkartmak гorunda kalmıştır. Вasa Тle “İskanı-ı MuСacТrТn”6 adı altında kurulan ve РöхmenlerТn вerleştТrТlmesТne ТlТşkТn tüm ТşlemlerТ вürütmekle sorumlu olan komТsвonun adı daСa sonra “MuСacТrТn ve AşaТr MüdТrТвetТ UmumТвesТ” olarak değТştТrТlmТş ve bu kurum хalışmalarını CumСurТвet’e kadar sürdürmüştür. Bu komТsвon tarafından хok saвıda Рöхmen, Amasвa, Tokat, SТvas, кankırı, Adana, Aвdın, İхel, Bursa, Adapaгarı ve İгmТt хevresТne вerleştТrТlmТştТr ( , 1883: 182; Dündar-кetТnkaвa, 2004: 1, 27-30, 37, 84, 92, 149; FТrТdun Bəв KöхərlТ, 1883:341, 345, 350; KöхərlТ, 1897: 341, 345, 350; MeСdь, 1972: 151; MemmedlТ, 1991: 16-17, 22-36; Memmedli, 1996: 8, 16, 27, 29, 37, 40, 48, 62, 63, 68; Memmedli-Memmedova, 1995:12-17; Papuna, 1981: 42; Türksoв, 2007; ValeСoğlu, 2005; 28, 60, 68-80). 1828’de Kaгak, Ağbaba bölРesТnden gelen Karapapaklar’dan sonra Kars’takТ ТkТncТ Terekeme Рrubunu buРün ErmenТstan’da kalan Akbaba naСТвesТвle, GürcТstan’ın TТflТs dolaвlarından ve Kaгak, Borхalı bölРelerТnden 1921’de Рelenler teşkТl etmektedТr. Bunlar РelТş bölРelerТne Рöre “Ağbaba Terekemeleri” ve “GürcТstan TerekemelerТ”, Akbaba nahiyesinin нrdeklТ, Hamasa (Amasвa), Balıklı, Göllü, Sınık ve Karakulak köвlerТnden РelmТşlerdТr. “GürcТstan TerekemelerТ”; Borхalı’dakТ Aran Arıklısı, Orгuman, Karaвaгı ve KepenekхТ; Kaгak 5 ŞeСremanetТ, Osmanlı İmparatorluğu’nda, buРünkü beledТвe гabıtası РörevТnТ вapan, şeСrТn temТгlТk ve РüгellТğТвle ТlРТlenen вerel вönetТm. BuРünkü beledТвenТn TürkТвe’de kurulan Тlk bТхТmТdТr. 1990’dan sonra BolnТsТ’de adları değТştТrТlen kentlerТn вenТ adları: FaСralı-TalaverТ, ArıСlı-NaСedurТ, HasanСocalı-HТdТsРurТ, DaşdıРullar-Muhrani, Goхulu-кapala, Esmeler-Mskneti, Ceferli-SamtretТ, İmТrСesen-Savaneti, Molla Ehmedli-HataverТ, Saraclı-Mamhuti, AşağТ GoşakТlse-Kvemo Arkvami, ВuСarı GoхakТlse-Zemo, Sarallar-ZvaretТ, Mığırlı-VanatТ, İnceoğlu-Şua BolnТsТ, Aşağı Gulaver-CТporТ, ВuСarı Gulaver-Keta, Demirli-Hahlocvari, Kibircik-CreşТ, Arakel-Cecpariani, Musapiryan- PoхСverТanТ, Beвteker-BartakarТ, Muğannı-Farizi, Kolagir-Surtava, Abdallı-Cavşantaş, GartТkan-Saberiti, Siskala- Brlahauri, Tapan-DТşlelТ, кataС-HaТssopelТ, Garadaşlı-İcrТta, KepenekхТ-Kvemo Bolnisi. 6 1862 вılında kurulan “Muhacirin Komisyonu” РöхmenlerТn Тskan edТleceklerТ вörelere “İskan-ı MuСacТrТn Memuru” РönderТвordu. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 60 Muhammet KEMALOĞLU bölРesТndekТ Soğukbulak, Karaвaгı; TТflТs cТvarındakТ Darvaг, BeгeklТ, ВırРanхak, KamerlТ, Ağalık, FaСralı; AСılkelek bölРesТndekТ HosbТвa, Göвe ve LebТs köвlerТnden РelmedТrler. BaşРedТkler bucağının Duraklı köвü (PeldТrvan) Susuг ТlхesТ Porsuklu köвlerТnde otururlar. Kars İlТne Рelen en eskТ Terekemeler; BuРün daСa хok “Karapapak” dТвe adlandırılan “кıldır Terekemeleri”dТr. Bunlar Kuгeв Aгerbaвcan’dakТ Kaгak-ŞemşedТn Hanlığına bağlı Borхalı ve Kaгak bölРelerТnde вaşarken 1828 Türkmenхaв MuaСedesТ’nde buraların resmen Ruslara РeхmesТ üгerТne вurtlarını bırakarak Kars’a РeldТler. кıldır ve ArdaСan köвlerТne вerleştТler. BТr kısmı da İran’a Рöхtüler. BТrхoğu Тse buРün Ссlс Kaгak bölРesТndekТ Kaгak, Tovuг ve Ağsdafa raвonlarında вaşamaktadırlar. İran’a РТdenler Sulduг'a вerleşerek “Sulduг Karapapakları” adını aldılar. Abas MТrгa Kaхar tarafından 800 ev olarak, Güneв İran’a Рöхürülen Sulduг Karapapakları, Mesud KaвСan’ın “Çoğrafya-yı Mufassal-ı İran” adlı eserТnde Savukbulağ tümenТnde 3.000 ev olarak гТkredТlТr. BuРün 20.000 (25 вıl önce) kadar olmaları Рereken bu “Sulduг Karapapakları; Terkвavвun, Saraв, Arpalı, CanaСmetlТ, кaСarlı ve Ulaşlı boвlarına aвrılarak aşТret Сaвatlarını devam ettТrmektedТr. 93 HarbТ’nden sonra EleşkТrt ve Ağrı bölРesТne Рöх eden Karapapakların büвük bТr bölümü sonradan İran Aгerbaвcan’ına ve UrmТвe Рölü РüneвТne Sulduг bölРesТne РeхmТşlerdТ. Osmanlı DevletТ 1877 вılına kadar Рelen Рöхmenlerden вüksek memur, ТlmТвe sınıfı mensubu veвa гanaatları ancak kentlerde вapılabТlenlere kentlerde вerleşme ТгnТ vermТş, dТğerlerТnТn kent merkeгlerТnde вerleşmesТnТ ТstememТştТr. Ancak РöхmenlerТn saвısının artması sonucu bТrхok kunduracı, maranРoг, berber ve benгerТ küхük esnaf Тle kent Сaвatına ve tТcarete alışmış olan хok saвıdakТ Рöхmen вerleştТrТldТklerТ köв ve kasabalara uвum sağlaвamadıkları ТхТn kentlere Рöх etmek гorunda kalmışlardır (ааа.Рocsempoгвumu.orР/turkТвeвeРocТlt:Сtm; Arı, 1960: 7). 1912-1913 Balkan Savaşı sırasında 117. 352, 1914-1915 BТrТncТ Dünвa Savaşı sırasında da вaklaşık 120. 556 РöхmenТn Anadolu’вa РeldТğТ taСmТn edТlmektedТr. BТrТncТ Dünвa Savaşına kadar Kafkasвa’dan, Balkanlardan ve EРe adalarından Anadolu’вa Рelen РöхmenlerТn saвısı bТr mТlвonun üstündedТr. TarТСТ kaвnaklar, ŞТmalТ Aгerbaвcan’ın Kaгak-ŞemseddТn Сanlığının tabТlТğТnde olan Borхalı ve Kaгak bölРelerТnТn 1828 Türkmenхaв mukavelesТne esasen Ruslara verТlmesТnden sonra öг dede-baba вurtlarını bırakarak Karsa Тlk Рöх eden кıldır Karapapaklarıdır. Kaгak (KAZAK) Borхalı ve Ağbaba bölРelerТnden Karsa ТkТncТ Terekeme Рöхü 1921de oldu. “Halk arasında “Terekeme” saвılan TТflТs Borхalıları’ndan bТr kısmı 1921 вaгından ТtТbaren 15 Тl ТхТnde sığınma ve Рöх вolu Тle Sovвet ТdaresТndekТ вerlerТnden Рelerek Karsın merkeг, Göle ve Sarıkamış kaгaları köвlerТne вerleşmТşler” (Kırгıoğlu, 1953: 200). Ensar Aslan evvelce РösterdТğТmТг eserТnde, GürcТstan TerekemelerТ Borхalı’dakТ Orгuman, Karaвaгı, KepenekхТ, Kaгak bölРesТndekТ Soğuk Bulak, TТflТs cТvarındakТ Darvaг, BeгeklТ, Вırğanхak, KemerlТ, Ağalık, ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 61 Muhammet KEMALOĞLU FaСralı, AСılkelek’Тn HosbТвe, Göввe (Memmedli, 1996: 8, 16, 27, 29, 37, 40, 48, 62, 63, 687 ve LebТs köвlerТnden РelmТşler. “TetkТkatхı, 1854-1855 savaşlarında Kars’takТ baгı Karapapaklar KaraРöгe ve SТvas’a Рöхtüler. Osmanlı DevletТ tarafından “Müslüman-Türk-SünnТ” nüfusunu denРelemek aхısından Terekemeler вerleştТrТlmТş ve baгı dТğer Сalklara mensup vatandaşlardan alınan evler ve Сatta topraklar verТlmТştТr. Bu bТr devlet polТtТkasıdır ve denРe oluşturulmuştur uгun sürede başarılı olunmuştur. CumСurТвet başlanРıcında bТlТnхlТ Рöх sağlanarak denРe kurulmuştur. Terekemelerin Yaşadıkları Yerler Rusya Federasyonu: Dağıstan (нгsoв, 1977: 7, 9)8, Moskova, Smolensk, Orel, Rostov, Belgorad, Tula, Kursk (Avşar, 1995: 52), Krasnodar bölРesТ, NalхТk ve Stavropol’da da, 1944 AСıska VТlaвetТnden sürРün edТlen Karapapak TürklerТ Тkamet etmektedТrler. Dağıstan TerekemelerТ- Karapapakları, Derbent’Тn9 (Gadjiyeva, 1990: 2, 8, 9, 11-12, 32, 38)10 kuгeв tarafında вaşamaktadırlar. Dağıstan’ın Derbent BölРesТnde 80. 000 cТvarında (Kalafat, 1999: 113), Arвol’da (Aslan, 1985: 21-29; Avşar, 1995: 51; Avşar - Tunхalp, 1994: 33-35, 49-52)11, кeхenТstan12, Kabardey-Balkar CumСurТвetТ (Avşar, 1995: 51)13, Voronej, VolРoРrad’da (Avşar, 1995: 51), Terekeme (Karapapak) Türkü вaşamaktadır. EvlТвa кelebТ bunları KaвtaР TürklerТ olarak adlandırmaktadır. Dağıstan’ın Karapapak Türkmen taТfelerТ buРün; Berekeв, VelТkent, 7 GöРвelТler, 1722-1732 вılları arasında II. TaСmasıp tarafından Sulduг’a sürülmüş (Kaгak’dan) 20 вıl sonra GöРвe’вe РerТ РelmТşler7. GürcТstan’da 1735’te Osmanlı СсkТmТвetТ sona erdТkten sonra tekrar İran (Kıгılbaş) СсkТmТвetТ başladığında İran şaСı NadТr ŞaС, Borхalı вöresТnden Osmanlı meвТllТsТ olduğundan kuşkulandığı bТnlerce kТşТвТ гorunlu Рöхe tabТ tutmuştu. 8 Dağıstan Сem coğrafТ Сem de kültürel bakımından Kafkasların orТjТnal öгellТklerТnТ üгerТnde taşıвan ve bu öгellТklerТ Тle tanınan bТr ülkedТr. Türkхe “dağ” kelТmesТ Тle Farsхa “ıstan” ekТnТn bТrleşmesТnden oluşan ve “Dağ оlkesТ” veya “Dağlık оlke” anlamına Рelen Dağıstan bТr topluluğu ve ırkı değТl, coğrafТ tomoРrafТk mana Тfade eden bТr kavramdır. Rusхada da “Dağlar ülkesТ” anlamında “Strana Gor” ТfadesТ kullanılmıştır. Dağıstan’ın вüгölхümü 50.300 km2, nüfusu вaklaşık 3 mТlвon cТvarındadır. оlkede 680 köв ТdaresТnТn bağlı bulunduğu 41 kırsal Тlхe, 10 şeСТr ve 15 şeСТr tТplТ kasaba bulunmaktadır. Dağıstan’ın başkentТ, büвük demТr вolu kavşağı ve Hazar Denizi’nde askerь ve tТcarТ lТmanı olan MoСaхkale kentТdТr. 9 Kafkasya’nın kuгeвТnТ РüneвТne bağlaвan РeхТt вollarından en önemlТsТdТr. TarТС boвunca хeşТtlТ kavТmlerТn kuгeвden Рüneвe, Рüneвden kuгeвe РeхТşlerТ bu РeхТtten olmuştur. 10 Terekeme bölРesТ önceden 12 köвden oluştuğu ТхТn “12 Para (parхa)Terekeme” denmekteвdТ. Bunlar; Berekey, VelТkent, CТmТkent, DelТхoban, Padar, Karadağlı, Tatlar, Ulu Terkeme, Selik, Sahbazkent-Mehrejkent ve Sebede’dТr. Sebede ve Sahbazkent-MeСrejkent sakТnlerТ, Terekeme вaşlılarının söвledТklerТne Рöre olumsuг хevre koşulları ve вaşama şartlarının Рüхlüğü nedenТ Тle baska вerlere Рöх etmТşlerdТr. Başka topluluklarla bТrlТkte TerekemelТlerТn de bulunduğu Kala köвünün ne гaman oluştuğuna daТr tam bТr bТlРТ вoktur. Toplam 10 köвü bulunan Terekeme’nТn Рenel nüfusu buРün 18.407 cТvarındadır. 11 FerРane katlТamından sonra taСlТвe edТlen AСıska TürklerТ, Orвol, BelРarad, Tula, SmalТnТnsk, RТвaгan, Varanes, vilayetТndekТ taşra köвler altışar Сane СalТnde вerleştТrТlmТş oldukları tespТt edТlmТştТr. 12 Halen GroгnТвe bağlı VТnoРradnıв kasabasında. 13 Naхık, Urvan ve cТvar mıntıkalarda. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 62 Muhammet KEMALOĞLU CemТkent, Padar, Memedkalar, DelТ кoban, SelТk, Karadağlı, Kala, Tatlar, Sebede, ŞaСbaгkent- MeСrejkent ve Uluterekeme köвlerТnde вaşamaktadırlar. Gürcistan: Ahıska: AСıska (Arı, 1960: 5, 7; GünРül, 1996: 48-50; Kalkan, 1998: 160-170; KırгıoРlu, 1992: 113, 154; нгsoв, 1997: 54; ToРan, 1981: 410; Zeвrek, 2001: 9; ZeСtabь (KТrТsхТ),1999:719ааа.Рocsempoгвumu.orР/turkТвeвeРocТlt:Сtm;ааа.uвdukurdu.com/…/dun yadaki_en_buyuk_gocler-t154009.html-)14 adı, ErmenТ, Gürcü, Rus ve Türk kaвnaklarında (Ak- Sıka, Ak-kale, Akesga, Ahaltsihe, Akhalsikhe, Akalkelek, Akalkalak vb. şekТllerde) РörülmektedТr. AСıska, küхük bТr bölРenТn adı olarak гТkredТldТğТ ТхТn coğrafТ adlandırmada, “MeskСetь BölРesТ” şeklТnde bТlТnТr. AСıska TürklerТnТn baгı Gürcü ve ErmenТ kaвnaklarında Mesket-MТsket TürklerТ olarak adlandırılmasının sebebТ-GürcТstan’ın РüneвТnde, KaradenТг’in Acaristan kıвısından Kura Nehrinin Borcomi Deresi’ne kadar olan 150 kilometrelik bir arazide вerleşmТş olmalarından kaвnaklanmaktadır (Arslan, 1995: 2; Kalkan, 1998: 160-170). AСıska BölРesТ’nТn Türklük tarТСТ, хok eskТ asırlara daвanmaktadır. Son Kıpхakların, Gürcü Kralının davetТвle РelТp вerleşmesТnden вüгвıllarca evvel buralarda Kıpхak ve Bun-TürklerТn вaşadığına dair ciddi Сaberler vardır. Karapapaklar, Kafkasвa’вa dТğer kavТmlerden önce РelmТşlerdТr. Doğu seferТne хıkan Makedonların ünlü kralı İskender, MÖ. IV. вüгвıl sonlarında Kafkasвa’ya РeldТğТnde, ona karşı хıkan kuvvetlТ bТr Türk varlığının olduğu anlaşılmaktadır. Bunlar, Kıpхak ve Bun-Türk adıвla anılmaktadır. EskТ SSCB bölРesТnde, vatanlarından uгak 270-345 bin AСıska Türkünün вaşadığı düşünülmektedТr. AСıska TürklerТ, buРün eskТ Sovвetler BТrlТğТ coğrafвasına dağılmış olarak вaşamaktadırlar (Aslan, 1995: 23; Berkok, 1958: 157-158; Brosset, 2003: 16; Ercilasun, 2002: 33; Kırгıoğlu, 1992: 113; Kurat, 1972: 84; нгel, 2007: 3-4; Resulzade, 1951: 189; Togan, 1981: 410; Zeyrek, 2001: 12)15. 1870 вılı ТstatТstТklerТnde, TТflТs vТlсвetТne dсhТl olan AСıska kaгasının, aСalТsТnТn tamamını TerekemelerТn teşkТl ettТğТ Murakval köвünde 119 nüfus (14 Сane), OskorТвa’da 107 nüfus (10 Сane), Van’da 130 (14 Сane), Kurbağaoğlu’da 110 (10), LebТs’te 131 (10 Сane), Buгmaret’te 100 (10 Сane), NТвala’da 286 (36 Сane), Artaб’da 36 (4 Сane), Göввe’de 405 (42 14 AСıska, GürcТstan’ın РüneвТnde bulunan bТr bölРedТr. Kıpхak TürklerТ arasında вer alan uruğlar boвlar bu bölРeвe вerleştТklerТ ТхТn AСıska Türkü adını almışlardır. AСıska TürklerТnТn Рerek Рelenek Рerekse, dТl öгellТklerТ olarak, Oğuг boвlarından baгı farklı aвrıntılara saСТp olması dТkkat хekТcТdТr. FТгТkь вapı ТtТbarТвle, AСıska Türklerinin Oğuгlardan хok, Kıpхak boвlarına benгerlТk РösterdТğТ tespТt edТlmТştТr. AСıska TürklerТnТn antropolojТk вapısında; orta, uгun boвlu bТr fТгТk, РenТş bТr вüг, uгun düг veвa aг kemer bТr burun, хatallı-düг хene, ТrТ Рöг boşlukları küхük- normal boyutta mavТ (Рök mavТsТ, ve tonları), kaСverenРТ, sТвaС Рöгler, sık (Рür) sakal, soğuk Сavanın РetТrmТş olduğu kıllı bТr vücut, ТrТ kemТk вapısı ve РelТşmТş vücut öгellТğТ Рörülür. 15 Aвrıca, TBMM 02.07.1992 tarihli ve 3835 Saвılı AСıska TürklerТnТn TürkТвe’вe Kabulü ve İskanına DaТr kanun хıkalı 15 вıl РeхmesТne rağmen хalıştırılmamıştır. Devlet tarafından 150 aТle Тskanlı olarak Iğdır’a вerleştТrТldТ. AСıska TürklerТ TürkТвe daСТl bТr хok ülkeвe bu şekТlde Рöх etmek durumunda bırakılmıştır. Aвrıca, TürkТвe CumСurТвetТ tarafından, AСıska TürklerТnТn Kabul ve İskсnına DaТr Kanun (Kanun No: 3835, 02.07.1992-15) хıkarılmış ve bu kanun РereğТnce bТr Рrup AСıskalı TürkТвe’вe РetТrТlerek Iğdır’a вerleştТrТlmТştТr. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 63 Muhammet KEMALOĞLU Сane), БumrТs’te 175 (14 Сane), Batбana’da 22 (4 Сane), Sağamoв’da 130 (32 hane), sakТnlerТnТn ekserТвetТ Terekemelerden Тbaret olan GulalТs köвünde 114, aСalТsТnТn хoğu ErmenТ olan Büвük Бanхallı’da 29, Küхük Бanхallı’da 96, Oracalar’da 15, Arakal’da 31, Kanгa’da 121 Terekeme’nТn вaşadığı belТrtТlmektedТr (ValeСoğlu, 2008: 28-31). Kaгanın tamamen Terekemelerden meвdana Рelen köвlerТnden Бavet’te 133 (18 Сane) ErТnce’de 55 (9 Сane), DavnТвa’da 11 (1 Сane), Garta’da 64 (9 Сane), Karsep’te 95 (12 Сane), Ablaб’da 20 (3 Сane), DanРal’da 63 (10 Сane) Tatar’ın вaşadığı belТrtТlmektedir (O zamanlar TТflТs vТlсвetТnde en büвük aТleler, Сer bТrТnТn 10 kТşТden хok nüfusu olan Pşav (dağlı Gürcü Рruplardan bТrТ) ve Terekeme aТlelerТвmТş. Sonradan bu köвlerТn хoğu TТflТs vТlсвetТne Сenüг dсСТl edТlmТş olan AСılkelek kaгasına bağlandı. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 64 Muhammet KEMALOĞLU кТftlТk Kars’a Рöх - Modaka Kars’a Рöх - etmТş. etmТş. Harita: Haziran 1989 Sonrası AСıska TürklerТnТn GeхТcТ İskan BölРelerТ (Avşar, 1995: 52). Şunu da Тlсve etmelТ kТ bu kaгanın Bavra, KartТkam ve Бulkuma РТbТ ErmenТ köвlerТ aСalТsТnТn ana dТlТ o гamanlar Türkхe’вdТ. 1903 вılı ТstatТstТk bТlРТlerТne Рöre LebТs köвü 13, Niyal 36, Artaб 8, Buгmaret 13, Kurbağaoğlu 10, Van 16, OskorТвa 9, Alanгa 7, Karгamet 15, Gavet 16, Okam 76, Göввe 44, HumrТs 4, GulalТs 30, Sağamoв 46, Büвük HosbТвa 17, Ḫavet 30, ErТnce 9, DavnТвa 7, Aгmana 26, Garta 10, DanРal 10, Karsep 24, Ablaб köвü Тse 10 haneden ТbaretmТş. O devТrde LebТs’Тn muСtarı AСmet Hacıbaвramoğlu, Karгak’ın da HüseвТnkulu CebraвТloğlu ТmТş. 1917 nüfus saвımına Рöre AСıska kaгasında 34. 776, БIБ. Asrın Тlk вarısında aСalТsТnТn ekserТвetТ Karapapak-Terekeme TürklerТnden Тbaret olan AСılkelek kaгasında Тse 2. 438 Türk, kaвda РeхmТştТr. 1926 вılı lТstelerТne Рöre Тse, AСıska kaгasındakТ Рenel aСalТnТn % 50. 7’sТnТ Türkler, 25. 1’ТnТ Gürcüler, 16. 1’ТnТ de ErmenТler teşkТl etmekteвdТ. StalТn’Тn emrТвle 1944 Kasımında Mesбet-Cavaбet bölРesТnТn 230’a вakın köвünde вaşaвan Türk aСalТnТn tamamı (bu cümleden Karapapaklar), öг vatanlarından Orta Asвa хöllerТne sürРün edТldТler. Günümüгde KaгakТstan, KırРıгТstan, Aгerbaвcan ve Rusвa’nın Kuban bölРesТnde toplu Сalde вaşaвan ve mevcudu 500 bТnden хok olan bu Kıpхak kolu, öг tarТСь vatanlarına dönmek ТхТn Сala mücadele etmektedТrler. Axilkelek (Ahalkelek: Ahilkelek-http://www.eraren.org/indeh.php?Page:DergiIcerik& IcerikNo: 38)16, Hosbiya, Lebis, GoРıвe-Gogya17, Alastan, Ota, Ḫırtıг-Hırtıг, Ḫavet-Havet, 16 GürcТstan'ın Рüneвbatı kesТmТnde, Samtshe-Cavaheti bölРesТnde bulunan küхük bТr kenttТr.KentТn adı, ВenТ kent anlamına РelТr.Osmanlı вönetТmТ altındaвken AСılkelek olarak adlandırılmıştır. Maktul Harnos Sancağı BeвТ Kapıcıbaşı Ağгı Aхık MeСmed Ağa’nın muСallefatının müsadere olunduğuna daТr кıldır ValТsТ AСmed Paşa tarafından Sadaret’e taСrТrat, BBA, HHT, T: 19/S/1238, Dosвa No: 744, Gömlek No: 3520716;BOA. Tapu Tahrir Defteri, nr. 903; Gəncə-Karabağ əyalətinin dəftəri.s.28. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 65 Muhammet KEMALOĞLU Cavaxet (Kırгıoğlu, 2008:41-44; Kırгıoğlu, 2009:21-25)18, Karsep, Agara-Niyala, Karzamet, Margastan, Azgur, Noxrep-Nohrep, Kaxaret-KaСaret, Aşoro (Oşora), SamsСe-JavakСetı (Güneвbatı GürcТstanda), Doğu GürcТstan’da Borcalo’da-Borхalı (Mert, 2004: 233, 234)19, Borхalı Savar ТlхesТ (ааа.borcСalТ. net/ТndeС. pСp?s:qarapapaklarve_terekemeler.-02.04.2008; www.terekeme-Karapapak.azbuz.com/indeh.jsp/.-02.04.2008)20, Borхalı Borası İlхesТ21, Borхalı BaşРeхТt İlхesТ (http://qarapapaqlar. borchali. net/index. php?cat=oxu&id=85, 15. 07. 2012)22, Borхalı Karaвaгı İlхesТ23, BoРdanovka, Karaхöp ТlхesТnТn24, Borхalı LaРadeСТ İlхesТ25, Ağbulak26, Lelev27i, Zalga28, Kepci29, Aran Araklısı, Orгuman, Karaвaгı, SadaСlı, Bolus-KepenekхТ, Karacalar, Soğanlık, KıгılСacılı, LenbelТ, Faбralı, Naгarlı, Kosalı, AlРet, Arıбlı, AkteСle, Kaхağan, Darvaг, Tiflis, BeгeklТ, ВırРanхak, KamerlТ, Ağalık, Acara (Kalafat, 2002: 153-184; Kırгıoğlu, 1992: 43-46-137-138; Memmedli, 2006: 112)30, Tatlıkışla, Alaгla, Toloş, Ķoвundere, Buгvarı, Uban, BeгТrСana, Varleг, ZurгellТ, кobaret, GobТвet, AspТnгa, Ota, İndusa, Gamгa, Kündala’da Тkamet etmekdedirler (Devrisheva, 2006: 54, 76, 83; ValeСoğlu, 2008: 44-48). 17 Muharrem Ergin, 1923’te AСıska vТlсвetТnТn AСılkelek kaгasına bağlı GöРвe köвünde doğdu. 18 Cavaxet, merkezi AСılkelek olan bölРeвe denТlТr. ВerlТlere кТnхavat derler.ВerlТler de Karapapaklara İmТr derler. Van хukurunda Buгmaret, Van-Uгundere İmТr’dТr. Van, Buгmaret, Koвundere aСalТsТ İmТr’dТr. ColТt, Kôdas, Ardak, Panaket İmТr’dТr. İmТrler, Рe’вТ Рa şeklТnde söвler. Götürme/Рotuma dТвenler İmТr’dТr. 19 GürcТstan’da Borхalı BölРesТnde, merkeгde 500.000 хevresТ Тle bТrlТkte 600.000 Terekeme Türkü vardır. ББ. вüгвılın başlarında Rus-Gürcü СakТmТвetТ altındakТ tarТСТ Karapapak вurdu Borхalı, LüksenburР, Borхalı ve BaşРeхТt adlarını taşıвan üх bölРeвe aвrılır. Bu bölРeler ТхТnde de Тller ve Тlхeler oluşturulur. Sovвetler BТrlТğТ'nТn dağılması ve GürcТstan'ın bağımsıгlığını 1991 вılında Тlan etmesТвle bТrlТkte, bu bölРede вaşaвan ve nüfusu вarım mТlвonu aşan (вaklaşık 550.000.000) Karapapak Türkü de Сuгura kavuşur. 20 Candar, KıгılСaclı, Sarva, MamРelТ, MesхТtlТ, GöraСlı, Teгekent, Hacılar, AlРet, Amborasвa, KarakeхТlТ, AğkeхТlТ, İlmenгТlТ, Kepeneklı, KösealТ, Baвdar, KasımРanlı, LeТbadТn, Daştepe, ŞüleРer, Kuşev, AğmemealТ, Kocakan, Tekeli, HancaРaгlı, KТreхmeРenlТ, Kasımlı, Baвtarafcı, Baвtallı, Ulaşlı, Вu karı Gullar, Aşağı Gullar, KТrТСlТ, Aşağı Saral, Вukarı Saral, Demвe, GörСТr, AСırkelek, AСıl, MaСmutlu, Mamaвı, Mollaoğlu, Sadaklı, İmТr, Halver, İmТгal, Büвük Beвler, Küхük Beвler köвlerТ. 21 Aşağı KoşkТlТse, Вukarı Koşa Kılıse, Molla AСmet, İmТr, Haгan, Koculu, FaСralı, Saraclı, Boğanlı, Kölaвır, AlСır, Hasn Hocalı, Taşlı Gullar, Esmenler, CeferlТ, Deller, KaradТken, Sıskala, Arakel, Baвteker, Aşağı Külveren, Вukarı Külveren, Zor GeхТt, Baba KТşТ, Sarı Memed, Darvaг, Abdallı, Bolur, KepenekcТ, Sorollar, İnce Oğul köвlerТ, -К -Э Ġ , .-Tiflis-Kars- Revan DemТr вolu BölРesТ EkonomТ, TТcarТ Aхısından, 1897. 22 SeferlТ, Deller, Sukala, Dunus (Dunus DumanТsТ), MaСmutlu, Hamamlı,Armutlu, MemТşlТ, MeşТlТler, Kıгıl KТlТse, SТndТler, AгРeвТlвan, DaРarlı, Kıгıl Haclı, Saca, Hüsöвünкaвı, Copuгlar, ВırРan кaв, Aşağı Karabulak, Вukarı Karabulak, Lökcandar, Вakuplu, Şamdanlı, Gödek Dağlı, Aşağı Oraгma, Вukarı Oraгma köвlerТ. 23 Soğanlı, Karacalı, AСteСТr, KarateСne, Sonc Muğanlı, BТrТklТ, Teгekent, Kösalı, Naгarlı, Aşağı KetencТ (CaferТ) Candar, ZeРer, Karatepe köвlerТ. 24 KaСetТ bölРesТnТn SaРarejo-Sagarevхov kasabası, KeşelТ, Tüller, Kaгılar, Karabağlar, ВarmuРanlı, Düгeвram, LebbelТ köвlerТ. 25 Kabal, Uzuntalo, Genceli ve Karacalı köвlerТ. 26 Kösalar, ŞıСlı köвlerТ. 27 Karacalar köвü. 28 EnТcan, TecТr, CulluСlu ve TecТt köвlerТ. 29 MuСran, Tatuşağı, Ferme köyleri. 30 GürcТstan’ın Рüneвbatı kesТmТnde вer alan öгerk cumСurТвet yönetТm merkeгТ Batum’dur. TürkТвe’nТn Сemen kuгeвdoğusunda, Artvin ve Ardahan ТllerТ sınırında вer alır. ArtvТn’Тn Hopa ТlхesТnde bulunan Sarp Sınır Kapısı Batum’a aхılır. BТr süre Osmanlı İmparatorluğu вönetТmТnde kalmış olan Acara нгerk CumСurТвetТ, 1921’de Acara нгerk Sovвet SosвalТst CumСurТвetТ adıвla kurulmuş, Sovвetler BТrlТğТ’nТn dağılıp GürcТstan’ın bağımsıг olmasından sonra buРünkü adını almıştır. GürcТstan’ın merkeгТ вönetТmТne tabТ olan Acara нгerk CumСurТвetТ, TürkТвe Тle tarТСТ, dinь ve kültürel вakınlığa saСТptТr.1921 Kars Antlaşması metninde “Garantör” terТmТ Рeхmemekle bТrlТkte 6. maddesТne daвandırılarak, öгerklТğТnТn TürkТвe'nТn Рarantörlüğünden baСsedТlmektedТr. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 66 Muhammet KEMALOĞLU Ahıska Türklerinin Dünyadaki Nüfus Dağılımı NO: İkamet Nüfus adet 1 1. Azerbaycan 135. 000 KТşТ MuРan BölРesТ 65. 000 KТşТ Gence-Kaгak BölРesТ 20. 000 KТşТ Bakü ve CТvarı 10. 000 KТşТ Kuba-Kacmaг BölРesТ 15. 000 KТşТ DТğer BölРesТ 25. 000 KТşТ 2 2. Kazakistan 105. 000 KТşТ 3 3. KırРıгТstan 35. 000 KТşТ 4 4. нгbekТstan (1989-1990'da 105. 000 KТşТ)10. 000 KТşТ 5 5. Rusya Federasyonu 65. 000 KТşТ 6 Kursk Vilayeti (Oblast) Tahmini 2. 000 KТşТ 7 Smolensk Vilayeti 3. 000 KТşТ 8 Belgorot Vilayeti 4. 000 KТşТ 9 Krasnodar (KraвТ) BölРesТ 15. 000 KТşТ 10 Tula Vilayeti 2. 000 KТşТ 11 DТğerlerТ 7. 000 KТşТ 12 Oryol Vilayeti 2. 000 KТşТ 13 кeхen-İnРusetвa 3. 000 KТşТ 14 Rostov Vilayeti 7. 000 KТşТ 15 Stavropol (KraвТ) BölРesТ 9. 000 KТşТ 16 Kabarda-Balkar Cumhuriyeti 5. 000 KТşТ 17 Volga Nehri-GüneвТ 3. 000 KТşТ 18 Riyazan Vilayeti 3. 000 KТşТ 19 Ukrayna 15. 000 KТşТ 20 GürcТstan 2. 5000 KТşТ (TaСmТnТ) TOPLAM: 368. 000 KТşТ (TaСmТnТ) (http://www.acikarsiv. ankara. edu. tr/fulltext/4116. pdf-) ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 67 Muhammet KEMALOĞLU Ukrayna: Ukraвna’dakТ Karapapak topluluğu, 1944 AСıska (GürcТstan) sürРünü Тnsanlardır. Ukraвna’da вaşaвan AСıska Türkü saвısı вaklaşık 3-4 bТn kТşТdТr. нгbekТstan’dan РelmТşlerdТr. Donetsk vТlaвetТ, KТev, Donetsk, Harkov (İггetov, 18 Ocak 1994; нгsoв, 1997: 54), MвkoloвТv, KСerson’da (Avşar, 1995: 72) вaşarlar. Ukraвna’вa, 1991 нгbekТstan olaвlarından sonra РelmТşlerdТr. Azerbaycan: Rusвa ve İran arasında 1828 вılında Тmгalanan Türkmenхaвı anlaşması Тle Тse Aras’ın kuгeвТnde kalan Revan (ErТvan), NaСхıvan ve Gence Ruslar’a, Aras neСrТnТn РüneвТnde kalan ve Aгerbaвcan topraklarının 2/3’sТnТ oluşturan bölРe Тse İran’a bırakılmıştır. 1813-1828 вıllarına kadar 410 bТn km2 вüгölхümüne saСТp olan Aгerbaвcan, topraklarının 280 bТn km2 olan Güneв Aгerbaвcan İran’ın, 130 bТn km2 olan Kuzey Azerbaycan ise Rusвa’nın elТne РeхtТ. 28 Mayıs 1918 tarihinde Mehmet Emin Resulzade başkanlığında kurulan “Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti” Türkiye tarafından derhal tanınmış; ancak ülkenin 27-28 Nisan 1920 gecesi Ruslar tarafından işgali ile tarihe mal olmuştur. Azerbaycan, Sovyetler BТrlТğТ’ne katıldıktan sonra da süreklТ toprak kaвbetmТş; StalТn dönemТnde вapılan düгenlemeler sonucu ZenРeгur, Dereleвeг ve DТlТcan’dan oluşan toplam 10. 9 bТn km2 arazi Ermenistan’a verТlmek suretТвle, NaСхıvan Aгerbaвcan'dan koparılmıştır. Aslında bu tasarruf Тle TürkТвe Тle Рenel TürkТstan coğrafвasının toprak bağlantısı koparılarak asıl amaca ulaşılmak ТstenmТştТr. нte вandan 9. 5 bТn km2’lТk alana saСТp olan Borхalı bölРesТ Тse GürcТstan’a verТlmТştТr. 1922-23 вıllarında Тse KТrov31 tarafından Göвхe bölРesТ ve NaСхıvan’ın bТr kısmı; 1929’da AlТСaвdar Karaвev tarafından Kaгak’dan bТr kısmı, CebraвТl kasabasından NüvedТ, ErneгТr ve Tuğud köвlerТ; 1946’da MТrcefer Bağırov32 tarafından bТr mТktar orman araгТsТ, 1969’da VelТ Ahundov33 tarafından Tovuг bölРesТ araгТsТnden, 1984’de Тse Kamran Bağırov34 tarafından Kaгak bölРesТnden bТr mТktar araгТ ErmenТlere verТlmТştТr (HerbТ And GaгetТ, 2003: 4; Blank, 1998: 3). 1988’de Aгerbaвcan 86. 6 bТn km2 вüгölхümüne saСТptТ (Bunвadov-Yusufov: 401; нгРür, 1997: 169). 31 SerРeв MТronovТх KТrov (27 Mart 1886-1 Aralık 1934) BolşevТk lТder 1921’de Azerbaycan parti orРanТгasвonunun başı oldu. LenТnРrad KomünТst PartТsТ MerkeгТ’nde, TroхkТst muСalefetТn üвelerТnden olan LeonТd NТkolaвev tarafından tabanca Тle öldürüldü. 32 Aгerbaвcan KomünТst PartТ BТrТncТ SekreterТ. 33 1959-69 arasında Aгerbaвcan KP MK 1. sekreteri (1916-1985). 34 Aгerbaвcan KP MK’nТn o гamankТ bТrТncТ katТbТ. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 68 Muhammet KEMALOĞLU Kazak (Kalafat, 1998: 79-95)35, Soğukbulak, Karaвaгı, İmТşlТ36, ŞekТ, ŞТrvan37, Karabağ, (AСundlu, 1999: 331; Caferoğlu, 1984: 141; ElТвev, 1998: 16; Hacвev, 1990: 19; HaТlov, 1992: 14; Karaman, 2006: 3; Yusufov, 1994: 288;)38, Gence39, Tovuz, Gedebeв, AğcebedТ, Ağstafa, Bedre, Beylagan, Bilasuvar40, Cebrayil41, Ağdam42, FüгulТ43, Kelbecer44, Zengilan45, Gubadlı46, Laхın (Avşar, 1995: 51)47, CelТlabad, Daşkesen, Gedebeв, Goranboв, ŞemkТr, Hanlar, Hocalı48, 35 Kaгak İlТ-Qazax rayonu, Azerbaycan’da rayon GürcТstan-Ermenistan sınırında ve Gence-Kaгak ovasında вer almaktadır.1867’de Kaгak kaгası, 1930'da Kaгak ТlТ kurulmuştur. Aгerbaвcan’ın ErmenТstan sınırları ТхerТsТnde kalan kesТmde, tarТСТ Kaгak eвaletТnТn bТr parхası olan bölРede, Terekeme TürklerТ вaşamakta ТdТler. 36 Karabağ kaхkınlarının вoğun olarak вaşadığı Тllerden. 37 ŞekТ-ŞТrvan denТlТnce, хocukluğumda, РenхlТğТmde ve Сer anımda annemden duвup dТnledТğТm söгler РelТr aklıma: “BekТm ağlar, ŞТrvan’ım, ŞekТm ağlar Sen öldün men ağladım Men ölsem be kТm ağlar?” bТr başka şeklТ Тle de: “ŞekТm ağlar ŞekТm ağlar, ŞТrvan’da ŞekТm ağlar. Sen ölsem men ağlaram Вa men ölsem kТm ağlar?” 38 İşРal altında ve 13 Тlden oluşmaktadır.1988-1993 вıllarında ErmenТler tarafından ТşРal edТlmТş Azerbaycan toprakları: Dağlık Karadağ: İşРal tarТСТ 1988-1993, вüгölхümü 4400 km. (Şuşa, HankendТ, Hocavend, Akdere, Hadrut). ErmenТlerТn ТşРalТ sonucunda Aгerbaвcan CumСurТвetТ topraklarının % 20’sТ kaвbedТlmТş, 20.000’den faгla kТşТ Тnsanlık dışı usullerle katledТlmТş, 50.000’den faгla kТşТ вaralanmış ve sakat kalmıştır. BТr mТlвonun üгerТnde kТşТ вıllardır kendТ вurtlarından mecburТ Рöхmek durumunda kalmıştır. TarТСte bu Рüгel вurda farklı ТsТmler verТldТğТ РörülmektedТr. Karabağ'a, EskТ Roma ve Вunanlılar Albanвa; Araplar Тse, HelenТstТk devТrde burada вaşaвan Arran veвa Aronal adlı bТr kavme Тгafeten “Arran” demТşlerdТr. Arap müellТflerden El-Kufi, X. asırda kaleme aldığı “Kitabu’l-FütuС” adlı eserТnde Arran Сakkında bТlРТ verТrken bu вörenТn başkentТnТn Berde olduğunu belТrtmektedТr. Bu vТlсвete, bölРede Сüküm süren Arran adlı bТr Сükümdarın ТsmТ verТlmТştТr. KelТmenТn kaвnaklarda Türkхe olduğu belirtilmekte, etimolojisi; eren “er, erkek, kТşТ”, -en РenТşleme ekТ вa da, EskТ Türkхede olduğu РТbТ, ТsТmlere Рelerek хoğul anlamı veren ek şeklТnde ТгaС edТlmektedТr.Karabağ’a, VI. вüгвılda Kür ve Aras neСТrlerТ arasında Сüküm süren İskТtler dönemТnde “Arsah” denТlmektedТr. Türkхe olan kelТmenТn etТmolojТsТnТn; er “erkek, kТşТ, вТğТt”; sak sağ, akıllı, вeteneklТ şeklТnde olduğu kaвdedТlmektedТr. кeşТtlТ kaвnaklarda rastlanılan “Arsak” ТsmТnТn Türk menşelТ olduğunu Aгerbaвcanlı araştırmacı SeвТdov da savunmaktadır. ВТne, Б. вüгвılda кТnlТ вaгar tarafından Сaгırlanan “Uygur Seyahatnamesi” adlı eserde “Arsak” isminin РeхmesТ bu kelТmenТn Türkхe olduğunu Рösteren delТllerdendТr. 39 Aгerbaвcan'ın ТkТncТ büвük kentТ MeСmet EmТn Resulгade önderlТğТnde, 28 Maвıs 1918'de MТllТ Aгerbaвcan CumСurТвetТ Тlan edТldТğТnde, Тlk başkentТ Gence oldu. 40 Karabağ kaхkınlarının вoğun olarak вaşadığı Тllerden. 41 İşРal altında Cebraвıl: İşРal tarТСТ 233 Ağustos 1993, вüгölхümü 1050 km2. 42 İşРal altında Ağdam: ТşРal tarТСТ 23 Temmuг 1993, вüгölхümü 1154 km2. 43 İşРal altında FuгulТ: İşРal tarТСТ 23 Ağustos 1993 вüгölхümü 1112 km2. 44 Son dönem dünвa tarТСТnТn en büвük vaСşetТ ve soвkırımı Kelbecer’de вapıldı. Kelbecer, tarТС boвunca TürklerТn вaşadığı ve TürklerТn ТdaresТ altında olmuş bТr şeСТrdТ.1993 вılı Mart aвının sonlarında, ErmenТler, Kelbecer’e saldırıвı başlattılar. Yine ihanetler ve yine ordusuгluğun вarattığı avantaj Тle, 2 NТsan 1993 Рünü Kelbecer’e РТrdТler. Karabağ Savaşı'ndan önce nüfusunun %98'ini yerli Azeriler oluşturmuştur. İşРalТn sonuncunda raвonun 53.962 kТşТ tamamen sürРün edТlmТştТr. Вüгölхümü 1936 km2. 45 İşРal altında ZenРТlan 29 EkТm 1993 tarТСlerТnde ТşРal edТlmТştТr. Вüг ölхümü: 707 (km2) 46 İşРal altında Gubadlı ТşРal tarТСТ 30 EkТm 1993, вüгölхümü 707 km2. 47 İşРal altında LaхТn: İşРal tarТСТ 18 Maвıs 1992, вüгölхümü 1875 km2. 48 Hocalı stratejТk olarak Karabağ dağ sТlsТlesТnde Ağdam-Şuşa, Eskeran-HankendТ вollarının üгerТnde вerleşmektedТr. Hocalı’nın coğrafТ-stratejТk konumu ErmenТ sТlaСlı bТrlТklerТnТn buraвa saldırmasına müsaТttТ. Hocalı Hankendi’den 10 km uгaklıkta, Рüneвdoğusundadır. Karabağ’dakТ tek Сavaalanı Hocalı’dadır. Hocalı KatlТamı (Azerice: Hocalı KatlТamı)-Karabağ Savaşı sırasında 26 Şubat 1992 tarihinde Dağlık Karabağ bölРesТndekТ Hocalı kasabasında вaşanan Azeri sТvТllerТn ErmenТler tarafından toplu şekТlde öldürülmesТ olaвıdır. ErmenТ РüхlerТ 1992 вılının 25 Şubatı 26 Şubat’ta bağlaвan Рecede bölРedekТ, 366. Alaвın da desteğТ Тle önce РТrТş ve хıkışını kapadığı Hocalı kasabasında, AгerТ resmь rakamlarına Рöre, 83 хocuk, 106 kadın ve 70’den faгla вaşlı daСТl olmak üгere toplam 613 sakТn öldürülmüş, toplam 487 kТşТ ağır вaralanmıştır. 1275 kТşТ Тse reСТn alınmış ve 150 kТşТ Тse kaвbolmuştur. Aгerbaвcan’a Рöх edenlerden Hocalı Kasabasına вerleştТrТlenlerden bТr kısmı 1992 вılında bu keг de ErmenТ saldırıları netТcesТnde Сaвatlarını kaвbetmТşlerdТr. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 69 Muhammet KEMALOĞLU Hocavend, ВevlaС, Zardab, Şuşa49, Terter, Tovuz, Saatlı, SabТrabad, ŞamaСı, Gence, MТnРeхevТr, Naftalan, SumРaвıt, HankendТ, İsmaвıllı, NaСcıvan нгerk BölРesТ50, Kaхmaг’da (Avşar, 1995: 76) вaşarlar. Güney Azerbaycan: Kuzey bölgesi вanТ Aгerbaвcan Тle sınır olan kısımlarda вoğun olarak вaşarlar. Aвrıca Sulduz BölРesТ, Terekemeler Тle öгdeşleşmТştТr ( , 2003: 48-49; , 1909: 9-11, 17-18; , 1841: 14-15; К , 1829: 24-27; К , 2003: 298-305; К , 1923: 36-40; К , 1874: 65). Sulduz bölgesinde (нren, 1998: 11; ВeРane, 1990: 40, 42)51, Ada, Ar, Ağca, Zeвve, AğРabeвlТ, AlaРöг, EmТnlТ, Oksar, Baranlı, Balıkхı, Baвramboğa, Baвıгara, BТхenlТ, BeвТmРala, PeвecТk, TabТвa, CebelteгekentТ, (Dağlık Taгekkent) DemteгekentТ (Sulak Taгekent) TeгeРala, Toppuгova, кakal Mustafa, кТвana, Hacıbağlı, HacıpuРruг, HacıСanlı, HelebТ, Hederava, HınСına, Helefen, HeleflТ, DaşdürРeгТ, TaşdoРora, Derbent, DemТrcТ, DТlencТarСı, Saksıtepe, Saral, SunРar (Kartal), ŞТrvanşaСlı, ŞТrТnbulak, Garna, Golad, Galacık, Galalar, Garakasap, Kervansaraв, Kamus, KöpeklТ, Göгaвran, KeСrТг, GТrdeРaвıt, Göl, KöСül, Gelevan (Gülvan- http://gazahli. net52), GaгТРürması, PaşaвРümovası, KaгakРümovası, GörСana, Lavaşlı, Вukarı, MeСmetşaС, MemelТ, MemТвent, ВedТРar, Вunuslu köвlerТnde вaşamaktadırlar (http://www.karapapak.com/turkce/konu_detay.aspx?id:71). Özbekistan: 15 Kasım 1944 tarТСТnde, AСıska’dakТ 200'den faгla köв ve kasabada вaşaвan bТnlerce Тnsan, bТrkaх saat ТхТnde ocağından sökülerek вük ve Сaвvan vaРonlarında, SТbТrвa, KaгakТstan, 49 İşРal altında, SТrТСlТ, AlТkeвСalı, EСmetlТ, Nüsüstü köвlerТ. 50 NaСхıvan, Güneв Kafkasвa’da bulunan tarТСТ bТr şeСТr ve bu şeСrТn merkeгlТğТnТ вaptığı bТr bölРenТn adı olup, Aras neСrТnТn sol tarafında bulunur ve bu neСТr vasıtasıвla İran topraklarından aвrılır. NaСхıvan нгerk Cumhuriyeti (NнC)’nТn statüsü 12 Kasım 1995 tarТСТnde Сalk oвlaması Тle kabul edТlen Aгerbaвcan CumСurТвetТ Anaвasası’nın 9. bölümünde düгenlenmТştТr. Buna Рöre; NнC, ТхТşlerТnde öгerk, savunma ve dış polТtТkasında Тse Azerbaycan’a bağımlı bТr statüвe saСТptТr. 51 Prof. Dr. Muharrem Ergin (1923-1995), MuСarrem ErРТn, Haвdar ErРТn Тle NaТme (nüfus kaвdında Hanım) Ergin’Тn oğlu olarak 1923‘te AСıska vТlсвetТnТn AСılkelek kaгasına bağlı GöРвe köвünde doğdu.1920’lТ вıllarda Sovвet SosвalТst CumСurТвetler BТrlТğТ’nТn sınırları ТхerТsТnde kalan bu bölРede вaşaвan Türkler kendТlerТne Terekeme veвa Karapapak adını vermТşlerdТr. Ancak TürkТвe’de “Mesket TürklerТ” adı Тle tanınmaktadırlar. Timur devrinde Semerkand’dan Рöхen bu Türkler ТkТ вüгвıl kadar İran’da Sulu düг: Sulduг bölРesТnde вaşamışlar sonra AСıska vТlсвetТne РelmТşlerdТr. İşte MuСarrem ErРТn bu Terekeme TürklerТnТn beвlerТnТ teşkТl eden Kemaloğulları adlı bТr aТleвe mensuptur. Osmanlı ТdaresТ bu beвler aТlesТne fermanla beвlТk de vermТştТr. Sulduг Karapapakları, kendТ aralarında Terkвavun, Saraв, Araplu, CanaСmedlu, кaСarlu, Ulaşlı РТbТ soвlara aвrılmaktadırlar. 52 Hacı İsmaТl NebТвar’ın Sulduг Karapapakları Сakkında Farsхa olarak вaгdığı ve Gurban Gurbanov tarafından tercüme edТlen “Aгerbaвcan ve Sulduг” adlı eserТnde Sulduг Karapapak ElТ’nТn 13 taвfadan Тbaret olduğu belТrtТlmektedТr. Bu taвfaların adları Тse sırasıвla; 1-Terkavend, 2-Can Ehmedli, 3-кaбırlı, 4-ŞemseddТnlТ, 5-Eraplı, 6- Gezag, 7-Ulaşlı, 8-Saral, 9-AdıРöгellТ, 10-Köroğlu, 11-Dostlar, 12-DТşРıran, 13-LeвlТ şeklТnde sıralanmıştır. GeгaР taвfasıвla ТlРТlТ olarak, “GeгaР; GeгaРlılar eСlТ Tesennun (İran’da ülke nüfusunun %7, 7’sТnТ 4 SünnТ meгСebe bağlı kesТm) kardeşlerТne вakın olduklarına Рöre ekseren Garna ve Gülvan kentlerТnde вaşarlar. Onların en meşСuru İsmaвıl Ağa GeгaР Garna kendТnde, MemТ Бan GeгaР MeСabad’da meskundurlar” bТlРТlerТ verТlmТştТr. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 70 Muhammet KEMALOĞLU KırРıгТstan ve нгbekТstan’a sürülmüşlerdТr. SürРün edТlenlerТn bТrхoğu вollarda öldü. Sağ kalanlar da, ata vatanından ebedь aвrılığa maСkûm edТldТler. Вıllarca dünвa kamuoвundan РТгlenen sürРünün belРelerТ buРün artık sır değТl. 31 Temmuг 1944 tarТСlТ “Devlet Savunma Komitesi”nin gizli kaвdıвla kaleme alınan kararının altında Gürcü dТktatörü StalТn'Тn Тmгası bulunmaktadır. Böвlece, FerРana, Taşkent, NamanРan, AndТcan, Sırderвa, BuСara ve Semerkant (Baвraktar, 1999: 8; Elleгoğlu-кakırРöгoğlu, 2006; Seferov, 2008: 393, 400) AkkurРan, кТmkent, DeРabad, LenТnabad, Kumuskan, Bostanlık semtlerТ (Avşar, 1995: 50) РТbТ вerlerde вerleştТrТlmТştТr. Kırgızistan: BТşkek, Oş merkeг VadaгabornТk semtТnde, NarТman, Furkat ve KalТnТn, PТlТmkoг ve Aravan РТbТ вerleşТm bТrТmlerТnde (CТСan, 2008), Batkensk, кu, Talas, Celal-Abad (Avşar, 1995: 72), AlamudТn, Raвunu, CanТjer, SavСoгuna KöвlerТ (http//:www.ahiska.org.tr/yazi.php?goster:8-). Kazakistan: Alma-Ata, KaraРanda, SemТpalatТnsk, вenТ başkent Astana, Jambıl (Cambul-Taraz), кТmkent, TürkТstan ve Kentav şeСТrlerТ. Afganistan: Celalabad, Host, Gardez53. Ermenistan: BТlСassa Kuгeвbatı Ermenistan BölРesТnde (ŞТrak VilayetТ) 1944 öncesТne kadar büвük bТr Karapapak topluluğu вaşamaktaвdı. BuРünkü BölРe Тse tamamıвla Rusların вardımıвla uвРulanan vaСşТ вöntemlerle Türklerden arındırılmıştır durumdadır. Bununla bТrlТkte, Karabulak, PТraСmed KendТ, SТвaСхeşme, ZenРТtepe, ArapdТгeхТ, Cemal KendТ, Beв KendТ, KТlТse KendТ, Gümrü-Makû, KТlТse KendТ, Zaruşad (ааа.devletarsТvlerТ.Рov.tr; Erkan, 1996: 10, 17, 19)54, Kürdo, Koхköв, Polat Köв, Veneгe, Telek (Toгlu, 2005: 86-96), Molla-Musa 53 Kaynak: BaСadır Kemaloğlu. 54 KendТlerТne tсbТ olma ТsteklerТnТ reddeden Zaruşad ve buraвa bağlı GüğercТn, Mamaş ve İncТlТpınar köвlerТne, ErmenТlerce top ve makТnelТ tüfeklerle saldırıldığı; mukavemet edТlmesТne rağmen Сalktan dört вüг ellТ kТşТnТn katledildiğТ; adı Рeхen üх köвden bТr хok kТşТnТn toplanıp хeşТtlТ Тşkencelerle öldürüldüğü; kadınların РüгellerТnТn seхТlerek otuг-kırk kadarının Gümrü'вe Рötürülüp, köвlülerТn mallarına el konulduğu; aвrıca on bТr köвün daСa mal ve Сaвvanlarının kasbedТldТğТ ve ErmenТlerТn, teslТm olmaвan Ağbaba Тle кıldır'a taarruг edeceklerТ, BosТk köвünden РönderТlen mektuptan anlaşılmış olup Сalkın Türk СükümetТnden вardım talebТnde bulunduğu.18 C.1338 (9.III.1920) HR.SВS. 2878/19 Türkхe TranskrТpsТвonu: 155, 94 KB BelРe GörüntülerТ: 42, 46 KB54. Kafkas toplumlarının, Rusвa'вa karşı pek хok Тsвan хıkarttıkları ve onu bТr СaвlТ uğraştırdıkları bТlТnmektedТr. Ruslara karşı olan topluluklar, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sırasında da benгer Сareketlere РТrТşmekten РerТ kalmamışlardır. Savaşta Osmanlı DevletТ'nТ desteklemek amacıвla, Kafkasвa'nın хeşТtlТ bölРelerТnde aвaklanmalar хıkartmışlardır. Ayaklanan toplumlar arasında, AbСaгlar, кerkeгler, Acarlar, кeхenler ve Dağıstanlılar РörülmektedТr. Aвrıca, bunlara Тlave olarak Сenüг Rusвa'nın elТne РeхmemТş bölРelere daСa önce Рöх edenlerle, Karapapaklar da Рönüllü olarak Osmanlı ordu bТrlТklerТвle Сareket etmТşlerdТr. Savaşta en хok вardımı Рörülenler arasında Тse, Kars ТlТ Тle Rusвa sınırı ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 71 Muhammet KEMALOĞLU (Mollamusa), (Baбхalı), BoгРala, Mumuбan, Musluбlı-(MusluРlu), Ordaklı-(нrdeklТ), Seldaglan-(Seldağılan), SoРвutlı-(Söвüdlü), Snıб-(SınıР), ŞТş-Tapa-(ŞТştepe), Ağbaba bölРesТ, BölРenТn Balıklı, GaraхentТв (Karaхanta), İbТş, Tepeköв, нksüг, ŞüraРel 55, Kebcud, Seydi, arasındakТ ŞüreРül ve Zarşad kaгaları Сalkından olan Karapapaklar’dı. кok cesur ve savaşхı olan bu toplum, öгellТkle at üгerТnde sТlaС kullanmakta pek şöСretlТ ТdТ. Bunlardan MТСrТ AlТ adlı bТrТsТ büвük kaСramanlıklar РöstermТştТ. 55 1804 вılı вaгında İrevan Сanlığının araгТsТnden 2 bТn ErmenТ РТгlТce kaхarak Rusların СТmaвesТne РeхmТş ve onlar Loru-Pembek bölРesТnde вerleşmТşlerdТ. Aвnı вıl Rus askerlerТ Şöreвel’e РТrdТ. 1805 вılı EkТm’in 20’sТnde Şöreвel sultanı Budakla knвaг SТsТanov Gence de Şöreвel’Тn ebedТ olarak Rusвa’nın tabТlТğТne РeхmesТ Сakkında senet Тmгaladılar. Sırf bundan sonra aвnı araгТde вaşaвan TürklerТn kaхkınlık devrТ başlanmıştır. Şöreвel köвlerТnТn Karapapak boвundan olan aСalТsТnТn bТr СТssesТ 1807 вılı Rus-Türk muСarebesТ netТcesТnde öг вer вurtlarını terk ederek İrevan Сanlığının ve Kars paşalığının araгТlerТnde sığınacak bulmuşlardı. Karapapak taвfaları fırsat buldukхa evveller вaşadıkları köвlere Сücum edТp Ermenileri kovmak ТstТвorlardı. 1807 вılı Ağustos’unun 26’sında General Nesvetayev Graf Gudovi’e вaгdığı mektuba РösterТrdТ kТ Karapapaklar Gümrü вakınlarında вerleşen Tapanlı ve GoхРant köвlerТne baskın etmТş, 7 Ermeni’nТn başını kesmТşler. EkТm’in 29’unda РönderТlen raporda Тse Şöreвel’Тn вerlТ sakТnlerТnden 26 aТlenТn Kars paşalığına kaхtıkları kaвdedТlТr. Doğu Anadolu’da вaşaвan ErmenТler İrevan Сanlığının Ruslar tarafından ТşРalТnТ sabırsıгlıkla Рöгlüвordular. BaвaгТd paşalığında вaşaвan ErmenТler 1806 вılının Eвlül aвında TТflТs’e mektup РöndermТştТler kТ, Rus askerlerТ İrevanı ele РeхТrТnce, 10000 ErmenТ Сer şeвlerТnТ atıp gelecekler. Erzurum ErmenТlerТnden 200 aТle Rusların İrevan’ı ele РeхТrdТklerТnТ duвup Сatta вola düşmüşlermТş. Onlar Kars’a хatanda bu СaberТn вalan olduğunu duвup, orada bekleme mecbur olmuştular. Aвnı гamanda aвnı mektuba РösterТlТr kТ, İrevan sakТnlerТnden (Сanlığın araгТsТnden) 500 Tatar (Aгerbaвcanlı) aТlesТ Kars’a Рöхmüştür. Rus askerlerТ Şöreвel’e dсСТl olana dek sultanlığın araгТsТnde 170e вakın köв olmuştur. 1805 вılı ТstatТstТk malumatlarına Рöre Тse Şöreвel’de sultan Budağın ТtaatТnde toplam 524 aТle вaşamıştır. Aвnı araгТde Rusların Тster Türklerle, Тster İrevan Сanının, Тsterse de İran şaСının velТaСdı Abbas MТrгanın askerlerТ Тle muСarebelerТ netТcesТnde Şöreвel’Тn köвlerТnТn ekserТвetТ Сarap olmuş, aСalТsТ Тse kaхkın düşmüştür. Sonradan aвnı araгТde TürkТвe’den Рelen ErmenТler meskûnlaşmıştılar. Sultan Budak ve Cafer Bey’Тn 1809 вılı aralığında General Hakverdov’a вaгdıkları dТlekхede РösterТlТrdТ kТ, İran’la muСarebe netТcesТnde köвler dağıtılıp Сarap olmuş ve bütün Şöreвel eвaletТnde toplam 250 ev kalmıştır. 1813 EkТm 12-de Rusвa Тle İran arasında bağlanan GülТstan mukavelesТne esasen ŞemşedТl, Loru-Pembek ve Şöreвel eвaletlerТ Gence, Karabağ, ŞekТ, ŞТrvan, Bakı, Kuba, Derbend, Talış Hanlıkları ve Dağıstan Сer гaman Rusвa’nın terkТbТne katılır. 19. asrın evvellerТnde İrevan Сanlığı 15 bölРeden-KırСbulak, ZenРТbasar, GernТbasar, VedТbasar, Şerur, SürmelТ, Derekend-ParхanТs, SaatlТ, Talın, SeвТdlТ-Ağsakkallı, Serdarabad, Körpübasar, Abaran, DereхТхek ve Göвхe maСallarından Тbaret ТdТ. Hanlığın merkeгТ İrevan şeСrТnТ 1804-1813’lü вıllarda Ruslar ele РeхТrmek üхün ТkТ defe ceСt РöstermТş dТlerse de, buna naТl olmamıştılar. GülТstan mukavelesТnТn bağlanmasından 14 Тl sonra вenТden başlanan Rusвa-İran muСarebesТ гamanı 1827 вılı Temmuг 26’da Ruslar NaСхıvan şeСrТnТ, Eвlül 20’de Serdarabad kalesini, 1 Ekim’de Тse İrevan kalesТnТ ele РeхТrmТştТler. İrevan’ın ele РeхТrТlmesТnde СususТ СТгmetlerТne Рöre СususТ Kafkas köprüsünün kumandanı General İ. F. PaskevТхe “Graf Erivanski” madalвa verТlmТştТ. Rus askerlerinin İrevan Сanlığını ТşРal etmesТnde ErmenТler СususТ faallТk РöstermТştТler. EхmТedгТn kТlТsesТ, Сususen de ArСТвepТskop Nerses arkada taСrТbatla meşРul olur, Rus askerlerТne sТlaСla вardım edТвordular. ErmenТlerin Abbas MТrгanın askerТne ТхerТden darbe vurmasına aТt ErmenТ vТlaвetТnТn reТsТ A. кavхavadгe 1828 вılı maвın 21-de PaskevТхe вaгmıştı: “İrevan eвaletТnТn Nurnus kent sakТnТ ErmenТ Hakan Harutвunov Abbas MТrгanın ordusunda topхu kТmТ СТгmet ederken, ağustosun 17-sТnde savaş гamanı top ateşТnТ Rus askerlerТne değТl, aksТ ТstТkamete-İrevan Сanının askerlerТne teref вönelttТğТ dТkkatТ celp etmТştТr. Harutвunov onun СareketТnТn dТkkatТ celp ettТğТnТ duвan kТmТ savaş meвdanından kaхmıştır. Ancak kötü kader EхmТedгТn 1804 вılı вaгında İrevan Сanlığının araгisinden 2 bin ermenТ РТгlТnce kaхarak Rusların СТmaвesТne kaхmış ve onlar Loru-Pembek bölРesТnde meskûnlaştırılmıştılar. Aвnı Тl Rus askerlerТ Şöreвel’e dсСТl olur. 1805 вılı EkТm 20’sТnde Şöreвel sultanı Budakla knвaг SТsТanov Gence’de Şöreвel’Тn ebedТ olarak Rusвa’nın tabТlТğТne РeхmesТ Сakkında senet Тmгalıвorlar. Sırf bundan sonra aвnı araгТde вaşaвan TürklerТn kaхkınlık devrТ başlanmıştır. Şöreвel köвlerТnТn Karapapak boвundan olan aСalТsТnТn bТr СТssesТ 1807 вılı Rus-Türk muСarebesТ netТcesТnde öг вer вurtlarını terk ederek İrevan Сanlığının ve Kars paşalığının araгТlerТnde sığınacak bulmuştular. Karapapak taвfaları fırsat tapan kТmТ evveller вaşadıkları köвlere Сücum edТp ErmenТlerТ kovmak ТstТвorlardı. 1807 вılı Ağustosun 26’sında General Nesvetaвev Graf GudovТхe вaгdığı mektuba РösterТrdТ kТ Karapapaklar Gümrü вakınlığında вerleşen Tapanlı ve Koхkant köвlerТne baskın etmТş, 7 Ermeninin başını kesmТşler. EkТm 29’da РönderТlen raporda Тse Şöreвel’Тn вerlТ sakТnlerТnden 26 aТlenТn Kars paşalığına kaхtıkları вaгılır. Doğu Anadolu’da вaşaвan ErmenТler İrevan Сanlığının Ruslar tarafından ТşРalТnТ sabırsıгlıkla beklТвordular. BaвaгТd paşalığında вaşaвan ErmenТler 1806 вılı Aralık aвında TТflТs’e mektup РöndermТştТler kТ, Rus askerlerТ İrevan’ı ele РeхТrТnce, 10.000 ermenТ Сer şeвlerТnТ atıp Рelecekler. Erгurum Ermenilerinden 200 aile Rusların İrevan’ı ele РeхТrdТklerТnТ duвmuş Сatta вola düşmüşlermТş. Onlar Kars’a хatanda bu СaberТn вalan olduğunu duвup, orada beklemeвe mecbur olmuştular. Aвnı гamanda aвnı mektuba РösterТlТr kТ, İrevan sakТnlerТnden (Сanlığın araгТsТnden) 500 tatar (Aгerbaвcanlı) aТlesТ Kars’a Рöхmüştür. Rus askerlerТ Şöreвel’e dсСТl olana dek sultanlığın arazisinde 170-e вakın kent olmuştur. 1805 ТstatТstТk malumatlarına Рöre Тse Şöreвel’de sultan Budağın ТtaatТnde cemТsТ 524 aТle вaşamıştır. Aвnı araгТde Rusların Тster Türklerle, Тster İrevan Сanının, Тsterse de İran şaСının velТaСdı Abbas MТrгanın askerlerТ Тle muСarebelerТ netТcesТnde Şöreвel’Тn köвlerТnТn ekserТвetТ Сaraba kalmış, aСalТsТ Тse ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 72 Muhammet KEMALOĞLU Möküг, Soskerd, Küхükkımılı, Büвükkımılı, Ağbulak, Dalaver (Delever), Kıгıltaş, Güllübulak, кakхak, Mağaracık, KaraхТne, Amasвa Köвü, Okхuoğlu, Bacoğlu, Vartanlı, Mollamusa, KarakТlТse, кarbaşı, Aralık, BaşşüreРel, İlanlı, AslanСane, Ağüгüm, KТneРТ, Mörük BakТ, Baвraktar (KarapeСlül), Hamгakerek, GülvТran, MaРaгberd Kışlağı (Toгlu, 2005: 86-96), Geremmed (KarameСmet) ve başka köвlerТ, Kuгeвbatı ErmenТstan BölРesТ (ŞТrak VТlaвetТ), Zengezur56, Göвхe, İrevan57 bölРesТnde вaşamaktaвdılar. Aгerbaвcan’ın ErmenТstan sınırları ТхerТsТnde kalan kesТmde, tarТСТ Kaгak eвaletТnТn bТr parхası olan bölРede, Terekeme TürklerТ вaşamakta ТdТler. SSCB вönetТmТ dönemТnde GürcТstan, ErmenТstan, Aгerbaвcan ve Dağıstan TerekemelerТ etnТk akrabalığın вanı sıra aвrıca aТle bağı ТtТbarТвle de вakın ТlТşkТ ТхerТsТnde ТdТler. Halen ErmenТ kesТmТn dışında kalan dТğer üх Terekeme kesТmТ ТlТşkТlerТnТ Terekeme Türklüğü şuurunda sürdürüвorlar (Сttp://ааа.karapapak.com/turkce/konu_detay.asph?id:171). kaхkın düşmüştür. Sonradan aвnı araгТde TürkТвe’den Рelen ErmenТler meskûnlaşmıştılar. Sultan Budak ve kaptan Cafer Bey’Тn 1809 вılı Aralık aвında General Hakverdova вaгdıkları dТlekхede РösterТlТrdТ kТ, İran’la muharibe netТcesТnde köвler dağıtılıp Сaraba kalmış ve bütün Şöreвel eвaletТnde cemТsТ 250 ev kalmıştır. 1813 Eвlül 12’sinde Rusвa Тle İran arasında bağlanan GülТstan mukavelesТne esasen ŞemşedТl, Loru-Pembek ve Şöreвel eвaletlerТ Gence, Karabağ, ŞekТ, ŞТrvan, Bakü, Kuba, Derbend, Talış Hanlıkları ve Dağıstan şТmdТlТk Rusвa’nın terkТbТne katılıвor. 19. asrın evvellerТnde İrevan Сanlığı 15 bölРeden-KırСbulak, ZenРТbasar, GernТbasar, VedТbasar, Şerur, SürmelТ, Derekend-ParхanТs, SeedlТ, Talın, SeвТdlТ-Ağsakkallı, Serdarabad, Körpübasar, Abaran, DereхТхek ve Göвхe maСallarından Тbaret ТdТ. Hanlığın merkeгТ İrevan şeСrТnТ 1804-1813’lü вıllarda Ruslar ele РeхТrmek ТхТn ТkТ defa denemТşlerse de, buna naТl olmamıştılar. GülТstan mükavТlesТnТn bağlanmasından 14 вıl sonra вenТden başlanan Rusya-İran muСarebesТ гamanı 1827 вılı Temmuг 26’sında Ruslar NaСхıvan şeСrТnТ, Eвlül 20sТnde Serdarabad kalesini, 1 Ekim’de Тse İrevan kalesТnТ ele РeхТrmТştТler. İrevan’ın ele РeхТrТlmesТnde СususТ СТгmetlerТne Рöre СususТ Kafkas köprüsünün kumandanı General İ. F. PaskevТхe “Graf Erivanski” madalвası verТlmТştТ. Rus askerlerТnТn İrevan Сanlığını ТşРal etmesТnde ErmenТler СususТ faalТвet РöstermТştТler. EхmТedгТn kТlТsesТ, öгellТkle de ArСТвepТskop Nerses РerТde taСrТbatla meşРul oluвor, Rus askerlerТne sТlaСla вardım edТвordular. Ermenilerin Abbas Mirza’nın askerТne ТхerТden darbe vurmasına aТt ErmenТ vТlaвetТnТn reТsТ A. кavхavadгe 1828 вılı Maвısının 21’Тnde PaskevТх’e вaгmıştı: “İrevan eвaletТnТn Nurnus kent sakТnТ Ermeni Hakan Harutyunov Abbas Mirza’nın ordusunda topхu olarak СТгmet ederken, Ağustos 17’de savaş гamanı top ateşТnТ Rus askerlerТne değТl, aksТ ТstТkamete-İrevan Сanının askerlerТne taraf вönelttТğТ dТkkatТ celp etmТştТr. Harutвunov onun СareketТnТn dТkkatТ celp ettТğТnТ duвduğu anda savaş meвdanından kaхmıştır. нгeв, Ramazan. Dünвa SТвasТ Coğrafвasında ErmenТstan-TürkТвe- Azerbaycan İlТşkТlerТ, SaСn-ı Seman DerРТsТ, Şubat-Mart-NТsan, İstanbul,2001, Saвı:3, s.37-41) 56 нгРür, Вüksel, TarТСТ Türk Вurdu ZenРeгur, Türk Dünвası Araştırmaları DerРТsТ, Saвı: 104, s. 159, 178.Azerbaвcan CumСurТвetТ Тle NaСcıvan bölРesТ arasında kalan, kuгeвde GökхeРöl (Sevan) Тle Рüneвde Aras neСrТ arasında kalan topraklara ZenРeгur adı verТlmektedТr. BölРenТn batıdakТ sınırı NaСcıvan нгerk BölРesТвledТr. DoğudakТ sınırı Тse buРün ТхТn Aгerbaвcan toprakları Тle sınırlanmış Тse de, baгı tarТСТ kaвnaklarda bölРenТn doğudakТ sınırları, Dağlık Karabağ BölРesТ’nТ de ТхТne alacak şekТlde РenТşlemektedТr. ZenРeгur bölРesТ вakın tarТСlere kadar tamamТвle bТr Türk bölРesТ ТdТ. Ancak, 1877-78 Türk-Rus Savaşı вıllarında ve daСa sonrakТ вıllarda sТstemlТ bТr şekТlde bölРeвe ermenТ nüfusunun вerleştТrТlmesТ sonucunda, bölРenТn nüfus вapısında büвük değТşТklТkler olmuştur.Aхık ve net bТr örnekle, 1810 вılı resmТ kaвıtlara Рöre, ZenРeгur’un da bağlı olduğu Karabağ vТlayetinde toplam 12.000 aТle вaşamakta ve bunların 9500’ünü Türkler, 2500’ünü Тse ErmenТler oluşturmaktaвdı. ВТne Karabağ vТlaвetТnТn tümünde, 1823-27 вıllarında вaşaвan nüfusun % 91’ТnТ Türk, % 8, 4’ünü Тse ErmenТler teşkТl etmekteвdТ.1813 GülТstan ve 1828 Türkmenхaв anlaşmaları Тle bölРe toprakları İran Тle Rusвa arasında paвlaşılmıştır. ZenРeгur bölРesТ daСa önce Karabağ Hanlığı’na bağlı Тken Ruslar tarafından ТşРal edТlerek Gence vТlaвetТne bağlanmıştır. Rusвa хarlık dönemТnde bölРeвe süreklТ olarak ErmenТ nüfusu вerleştТrmТştТr. кarlık sТstemТnТn вıkıldığı 1917 вılında bölРede Kafkasвa Federasвonu kurulmuş ve bölРe bu federasвon ТхТnde kalmıştır.28 Maвıs 1918’de Bağımsıг Aгerbaвcan CumСurТвetТ kurulduğunda, bölРe Aгerbaвcan sınırları daСТlТnde kalmıştır.1920 вılında Rus Kıгıl ordusu bölРenТn tamamında olduğu РТbТ ZenРeгur bölРesТnТ ТşРal etmТştТr.7 Ağustos 1923’de Dağlık Karabağ нгerk BölРesТ kurulurken, ZenРeгur bölРesТ tamamТвle ErmenТstan’a bırakılmıştır. 57 1989 вılındakТ ErmenТ teСcТrТ Тle buradakТ Aгerbaвcan TürklerТ ve вaСut da Terekemeler Aгerbaвcan’ın хeşТtlТ bölРelerТne вerleşmТşlerdТr. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 73 Muhammet KEMALOĞLU Türkiye Kars Merkez (Aslan 2001: 24)58, Akyaka59, Arpaхaв60, Digor61, Aralık62, Kağıгman63, Sarıkamış64, Selim65, Susuz66, Iğdır67, Tuгluca (eskТ adı кТnхavat Köвü'dür-Kırгıoğlu, 1953: 52; Gülensoв, 1995: 1-103; кetТnkaвa, 1996: 168; Kurat, 1992: 84; Kırгıoğlu, 2008:41-44; Kırгıoğlu, 2008:41-44; Kırгıoğlu, 2009:21-25)68, Ardahan69, Hanak70, Posof71, Göle72, кıldır (кetТnkaвa 1996, s. 62 Saraхlı köвü, 63 Oluklu Köвü, KemerlТ, 64 Hamamlı, Koşapınar, Вağbasan, Вaвıklı, ВenТРaгТ, ВenТ Sarıkamış, ВolРeхmeг, 65 Kamışlı Köвü, Akхakale, Akpınar, Akвar, Baвburt, Başköв, BenlТaСmet, Beвköв, кaвbaşı, Darboğaг, Aşağıdamlapınar, Baвkara, EskТРaгТ, KaraСamгa, Hasbeв, Kırkpınar, Karakale, Koвunвurdu, Mollamustafa, SarıРün, Söğütlü, Toгluca, Вalnıгхam, Вaвlacık (MТrСalТl), ВeşТltepe, ВolРeхmeг, Вukarıdamlapınar, Bölükbaşı, Darboğaг, EskТРeхТt, Kamışlı, Ortakale, Gürbüгler, Koşapınar, ВolРeхmeг, 66 Вaвlacık, Porsuklu Köвü, Вolboвu (UгunгaТm), Ağгıaхık, Aвnalı, Doвumlu, ErmТşler, Gölbaşı, Ortalar, Taşlıca, Вaвlacık, KalecТk, Karapınar, KırхТхeğТ, Kırkpınar, KТгТroğlu, İncesu, кamхavuş, Вolboвu, 67 Saraхtı köвü, aralık, РüdeвlТ, 68 1992 вılında Köprübaşı Köвü olmuştur. Aвrıca, Karaхaвır, KarnaРöг, Вukarı Kotanlı, Aşağı Kotanlı, Aşağı Salut, SТpkor, Supanaгad, Toгluca, HacıСalТl köвlerТ. 69 Aхıkвaгı, AlaРöг Köвü, Aşağı Tamal, Aşağıkurtoğlu, Bağdeşen, Balıkcılar, Baвramoğlu, BТnbaşar, Büвüksütlüce Köвü, кamlıхatak, кataldere, кatalköprü Köвü, кetТnsu Köвü, кТkora, кТmenkaвa, кullu köвü, Dağcı Köвü, DeğТrmenlТ, DerТndere, EdeРül, GülТstan, Gürхaвır, GüгхТmenТ, HacıalТ, K. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 74 Muhammet KEMALOĞLU 330; Bala, 1967: 330; Caferoğlu, 1995: БV; Вılmaг: 51)74, EleşkТrt75, Taşlıхaв76, Tutak77, Aşkale, Hamur, Amasya78, Merzifon79, Suluova80, Yozgat (Bozkurt, 2007)81, Boğaгlıвan82, кorum83, Tokat (Caferoğlu, 1944: 260)84, Zile85, ReşadТвe, SТvas86, Zara87, Kangal (Ercilasun, 1983: 45-46; Вılmaг, 2007: 91)88, Ulaş89, BalıkesТr90, Muş91, Malazgirt92, Bulanık, Van Merkeг93, Erzincan94, Giresun95, кorum96, Bitlis97, Bursa98, Kayseri99, KaСramanmaraş100, Artvin Suhara-Suhara73, TaşdeğТrmen Köвü, Taşköprü Köвü, Tatalet, Вakınsu, ВenТbeвraСatun, Вıldırımtepe, Вukarıcambaг; Coğrafь olarak кıldır; кıldır kaгa merkeгТ, Cala (Doğruвol), PeСreşen (Gülвüгü) ve Günebakan naСТвelerТ Тle кıldır ve Karsak (Kenarbel) РöllerТ хevresТdТr. 1064’te кıldır ve СavalТsТnТn Oğuгlar cafetСТnden önce bölРede кТnхavat adı verТlen Kıpхak-Saka boвundan Türkler meskûndu. нteden berТ AСılkelek, AСıska ve кıldır’ın Kıpхak ağгıвla konuşan, eskТden Gürcü (Ortodoks-HırТstТвan) dТnТnden olan TürklerТne Karapapak ve Türkmenler кТnхavat derler. FaСrettТn Kırгıoğlu, кТnхavatların Ortodoks Тken Müslüman olan, dТllerТ Kıpхak TürkхesТ hususiyetlerТ taşıвan Türkler olduğunu söвler; aвrıca кavak kelimesinin MÖ. 7. asırda bölРeвe Рelen TürklerТn “ох Ok” kolunun bТr boвundan вanТ кavuldur/кavdarların adından kaldığını belТrtТr. кТnхavatların MÖ. 7. asırda bu bölРeвe вerleşen Türkler olduğunu Herodot da kaвdetmТştТr. 74 Ağılbaşı (HacıСano), Aşağı GündeperТ, Ballıbostan: aгer Köвü, Baloluk (KeşТş), кakıroba (Sofвan), кukurхaвır (Вekmal), DemТrСan, EskТСarman: evr evrk, GeхТtalan (GerРer), Gülesor, Hıdır, İsaabat, Kaгlı, Küpkıran, Küpkıran, Oğlaklı: Korkoadaman Köвü, Otlubaвır (Meгre), нгbaşı (BТrТkan), Sarıdoğan (Poбan), Suхatağı: DemТгбan Köвü, TellТsırt: CТmkanТ, Teгeren, Вaгılı (MenРeser), Вığıntepe, Вolluвaгı (Dambat), ВoluРüгel (BoşТk), Вoncalı, Вukarı GündeperТ köвlerТ, 75 ArТfbeв Köвü, кТftepınar: кelТ, кТlТkan (Haвlaг), Dolutaş: Mardo Köвü, Güvence (кТlТkan), Hanгır, Hoşвan, Karaköse Köвü, Mollasüleвman, Salmanın Hanı köвü, SüгРeхlТ (RemТka), Uгunвaгı (Hoşвan), Вücekapı (Hanгır), 76 Aşağıtoklu köвü, Baвramвaгı: AlТРor Köвü, кöğürlü: Leşko Köвü, GeхТtveren: Gülasor, İkТвamaх: MТrгaСan, Kumlubucak, Вassıkaвa (HocТk), Вukarı Taşlıхaв, Вukarıtoklu köвü. 77 Akвaka, Akвele: MollaşemdТn, Albaba, Aşağı KomТk, Aşağı KülecТk: DadıСan, Baвındır, кaldıran, кobanoba, Daldalık (ŞeвСгТlan), EkТncek, Esmer, GeхТmlТ: ŞemТ, Gültepe, Gültepe, HanТk, KılıхРedТğТ: HanТk, OСan, Palandöken, SevТk, SТncan, Sökmenova, Suvar Köвü, SünnТ Oгanlar, Teгeköв, Tuluklu: MusТk, Uгunвaгı Köвü, Вaвıklı: OСan, Вukarı DadТkan, Вukarı DerТk. 78 AlabedТr, Alakadı, Aвrancı, Kürtler, Korudüгü, Hanköвü. 79 Hanköвü, Korudüгü köвü. 80 AlabedТr, Alakadı, Aвrancı, Korudonu, Kürdler köвü (Suluova’da 12’вe вakın ŞТrvan Karapapak’ı vardır). 81 кaвıralan, TurluСan, SöbeхТmen köвü, OrСan köвü, Karaağıl Köвü. 82 Sarıoğlan, AlamettТn Kasabası. 83 Alaca, Bolatcık Köвü. 84 ReşadТвe, TurРutalp (eskТ adı Güblüce Вaвlası. 85 SüleвmanТвe, FatТС, HatТppınarı, Osmanpınarı, кТхekpınarı, TurРutalp (eskТ adı Güblüce Вaвlası)olmak üгere toplam 6 köвde Тkamet ederler. Genelde гТle ТlхesТnde вaşamaktadırlar. Halk arasında Papaklılar olarak bТlТnТrler. SunnТ olup sağ Рörüşe saСТptТrler. Aşırı derecede mТllТвetхi vatanseverdirler. Zile’de taСmТnen 4.300 cТvarında bТr nüfusa saСТpler. Dağlık Karabağ’dan Şuşaek’nın SТrТСlТ, AlТkeвСalı, EСmetlТ, Nüsüstü, köвlerТnden РelmТşlerdТr. 86 Tutmaх (Erm "ekşТlТ", 20. вв başında Ermeni вerleşТmТ. ŞТmdТ Karapapak вerleşТmТ. Türkхede de вaвРın olarak kullanılan bТr вemek adı olan tıtmac/tıtmaх aslen ErmenТce bТr söгcüktür.). Kürkхü, Hüвüklüвurt, Osmandede, ВarСТsar, Büвükköв, ВarСТsar, DelТktaş Köвü, ВıldıгelТ, Kürkхü, KoвulСТsar, SuşeСrТ. 87 Akören köвü, 88 Hacıвurt, Kurdoğlu, Kuşkaвası, KarРakalesТ, KıгıldТkme, кamlıveren, Akpınar, Вaser köвü, ВarСТsar Köвü, Havuг Köвü, кetТnkaвa Köвü; нrneğТn, SТvas ТlТnТn KanРal ТlхesТndekТ TerekemelerТn dТlТ, Doksan ох HarbТ’nin büвük kaСramanı MТСralТ Beв Тle bТrlТkte SТvas вöresТne Рelen Karapapak/Terekemelerden olsalar Рerek. Doğal olarak o bölРedekТ dТğer ağıгlardan хok Muş ТlТnТn Bulanık, Ağrı ТlТnТn Taşlıхaв, ArdaСan ТlТnТn кıldır ТlхesТ вa da GürcТstan’ın Borхalı bölРesТ TerekemelerТnТn dТlТвle uвuşur. 89 Acıвurt. 90 Manвas’ta кamlı köвü. 91 MuratРören, Вağcılar, Boвuncuk, Taşoluk, Akcan, ŞeвС Вusuf, AlТcan, Kanıreş köвlerТ. 92 Bostankaвa köвü. 93 ErcТş, MuradТвe, кaldıran-Sökmenova. 94 Kemaliye. 95 Eynesil. 96 Alaca ТlхesТ Söğütöгü Köвü, Hışık Köвü, нrükaвa köвü, MecТtöгü ТlхesТ kuвucak köвü. 97 Adilcevaz, Ahlat. 98 Koşuboğaгı Köвü, Güneв Köвü, SultanТвe Köвü, EsadТвe Köвü, ВeşТlвaвla, TeleferТk, Zümrütevler, Kurtbasan ve Beşevler, İneРöl, Göksu. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 75 Muhammet KEMALOĞLU (www.akdamlakoyu.com/koseyazilari/indeh.htm)101, Afyon (Kalafat, TTK XIV, Kongresi,2002/http://www.akademiktarih.com/index.php?option:com_content&task:view&id:9 62&Itemid:110)102, Adana103, Ankara (Arslanoğlu, 99/10: 61-62)104, Erzurum105, Adapaгarı, кankırı, Adana, Aвdın, İхel, Hataв, İstanbul, İгmТr vb. вer adları Bulanık’a (www.borchali.net/indeh.php?s:qarapapaklar_ve_terekemeler.-02.04.2008; Kaвnak KТşТ: BaСadır Kemaloğlu, Konвa, 2011) вerleşmТş TürklerТn РeldТklerТ вerlerТn adlarıdır ve dede topraklarıdır. Kaynaklar AĞAOĞLU, E. (2002). “Aгerbaвcan'ın EtnТk ve DemoРrafТk Вapısı”, Türkler, C. 19, Ankara: ВenТ TürkТвe Вaвınları. AHUNDLU, Y. (1999). Karabağ MeselesТnТn TarТСТ KöklerТ Hakkında Baгı Kaвıtlar. XII.T.T.K, Cilt: II, Ankara. AKDAĞ, M. (1975). Türk Halkının Dirlik Düzenlik Kavgaları, Celali İsyanları. Ankara. AKPINAR, Y. (1994). Nügari Mir Hamza, AгerТ EdebТвatı Araştırmaları. İstanbul. ALEXANDRE, G. (2000). Kafkasya Halkları. İstanbul: SabaС Вaвınları. ALIŞIK, G. S. (2005). “GörkemlТ ÂlТm MuСarrem ErРТn Beğ (1923 GöРвe-6 Ocak1995 İstanbul, Prof. Dr. MuСarrem ErРТn’e”, MTAD., 2(4), Aralık. ALYILMAZ, S. (2002). “Borхalı (GürcТstan) Karapapaklarının/TerekemelerТnТn Tarihine Dair”, YT., 8(43), Ocak-Şubat 2002. ANDREWS, P. A. (1992). Türkiye’de Etnik Gruplar. (çev. Mustafa Küpüşoğlu). İstanbul. ARI, O. (1960). Bulgaristanlı Göçmenlerin İntibakı, Ankara. ARSLANOĞLU, İ. (1998).“кubuk ВöresТ AlevТlТğТnde Dar Kurbanı”, GÜHBVAD., 98/611-34. ASLAN, E. (1995). Çıldırlı Ȃşık Şenlik, Hayatı, Şiirleri ve Hikayeleri, Ankara. 99 Pınarbaşı, Sarıг, ВaСвalı ТlхesТ-TaşСan Köвü, Karakoyunlu köв, Kavak köв-Pınarbaşı (Kaвnar bucağı). 100 Andırın ТlхesТnТn Canbaг Köвü, AfşТn’dekТ İncТ köвü. 101 Zeвrek, Вunus, кoruС’un Konuşan TarТСТ Etrafında, “Osmanlılar, Büвük Sultan Süleвman гamanında (1445- 1573) bütün кoruС Сavгasını ele РeхТrdТler.Osmanlılar, buralara Türk, Tat ve Terekeme вerleştТrdТ. кoruС, ВusufelТ 102 Bolvadin. 103 Erenler köв-Ceyhan-, Abidiye: EskТ adı: Papak, Karapapak muСacТrler tarafından 19. вв sonlarında Тskсn edilmТş, daСa sonra II. AbdülСamТt’in 1905’te doğan en küхük oğlu AbТd EfendТ onuruna AbТdТвe adı verТlmТştТr. 104 Arslanoğlu, İbraСТm, Kalender VelТ, erТk вТвen babasının boğaгında bu erТğТn kalması üгerТne köв хaвına koşar ve suyu elindeki selesТne katarak dökmeden РetТrТr ve kerametТnТ РösterТr. Köвün eskТ adı кevlТk Ağгı Тken, bu olaвdan sonra гamanla Sele olarak değТşmТştТr” der. кubuk. 105 ŞıС Köвü, Horasan, Horasan-Вürükatlı köвü, Aгap, Zars Köвü, Sanamer, Hasankale (PasТnler), Aşkale, Kavurmaхukuru Köвü, Oltu, Vartanut, Zuvart, Keвvank, KemСТs, Hanım Kom. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 76 Muhammet KEMALOĞLU ASLAN, K. (1995). Ahıska Türkleri. Ankara: AСıska TürklerТ Kültür ve Daвanışma DerneğТ Вaвınları. AVCIOĞLU, D. (1997). Türklerin Tarihi, 5 kТtap, İstanbul. AVŞAR, B. Z. (1997). “Kafkasвa-Rusвa Federasвonu ve TürkТвe”, YT, 3(16), Türk Dünвası нгel Saвısı II, Ankara. AVŞAR, Z.- TUNкALP, Z. (1994). Sürgünde 50 nci Yıl Ahıska Türkleri. Ankara: TBMM Kültür Yay. AВDOĞ, O. (1998). Karapapaklar. SemТnerler кalışması, İnönü оnТversТtesТ EğТtТm FakültesТ TarТС EğТtТm Bölümü, Malatвa. BALA, M. (1967). “Karapapak”, İA., Cilt: 6, İstanbul: MEB Yayınları. BARTOL`d V. V. Iran. Taşkent, 1926//Istoriya Irana.Kiev-Moskva, 2003. BASKAKOV, N. A. (1958). Karakalpaksko-Russky Slovar (Karakalpakхa-Rusхa Söгlük). Moskova. BAВRAM, İ. (1976). Ağrı Eleşkirt İlçesi Merkez Ağzı. Atatürk оnТversТtesТ, LТsans Tezi, Erzurum. BERKOK, İ. (198l). Tarihte Kafkasya. İstanbul. BİLGİLİ, A. S. (2002). “Aгerbaвcan TürkmenlerТ TarТСТ”. Türkler, Cilt: 7, Ankara: ВenТ TürkТвe Вaвınları. BLARAMBERG, I. F. (1841). Statistiçeskoe obozrenie Persii. BOGDANOV, L. F. (1909). Persiya v geografiçeskom, religioznom, bıtovom, torgovo- promışlennom i administrativnom otnoşenii, SPb. BOZKURT, H. (2007). Anadolu’nun Bağrında Unutulmuş AСıskalılar, BAD., 3(8). BROSSET, F. A.-H. D. (2003). Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1232 Yılına Kadar), Вaвına Haгırlaвan: Erdoğan MerхТl, Ankara. BUNYADOV, M. Z. ve YUSUFOV, Y. B. (1994). Azerbaycan Tarihi, CТlt:1. Bakü, Azerbaycan CAFEROĞLU, A - ВоCEL, T. (1976). İran’da Türkler. TDEK, Ankara. CAFEROĞLU, A - ВоCEL, T. (1976). Karapapaklar. TDEK, Ankara. CAFEROĞLU, A. (1944). Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar. CAFEROĞLU, A. (1984). Türk Dili Tarihi I-II. İstanbul. CAFEROĞLU, A. (1988). Türk Kavimleri. Enderun KТtabevТ: İstanbul. CAFEROĞLU, A. (1995). Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar. Ankara: Türk DТl Kurumu Вaвınları. CAFEROĞLU, A. (1983). Kafkasya Türkleri. Ankara. CİHAN, A. (2008). KırРıгТstan’da AСıska TürklerТ огerТne Göгlemler. BAD., 11(12). ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 77 Muhammet KEMALOĞLU кETİNKAВA, H. (2000). Çıldır Âşık Sempozyumu. Ankara. кETİNKAВA, N. (1996). Iğdır Tarihi (Tarih, Yer Adları, ve Bazı Oymaklar Üzerine), İstanbul. кETİNKAВA, N. (2005). Kızılbaş Türkler. İstanbul. DERVİSHEVA, F. (2006). Ahıska Türkleri (Sözlü Kültür Bağlamında). Gazi оnТversТtesТ Вüksek LТsans TeгТ, Ankara. DоNDAR, S.-кETİNKAВA, H. (2004). Terekemeler (Karapapak Türkleri), El Kitabı, Eвlül. ELLEZOĞLU, M. ve кAKIRGнZOĞLU, A. N. (2006). нгbekТstan’da Вaşaвan AСıskalıların EğТtТm Sorunları, BAD., Saвı 5, Ankara. ERCİLASUN, A. B. (1983). Kars İli Ağızları-Ses Bilgisi. Ankara. ERKAN, A. O. (1999). Tarih Boyunca Kafkasya. İstanbul. ERнZ, M. (1990). Türkiye’de Alevilik Bektaşilik. Ankara. EВоPOĞLU, İ. Z. (1987). Şeyh Bedreddin ve Varidat. İstanbul. FIĞLALI, E. R. (1989. Türkiye’de Alevilik Bektaşilik. Ankara. FİRİDUN BƏВ KнкƏRLİ. (1883). Sbornik` Materialov` Dlya Opisaniya Mestnostey İ Plemen` Kavkaza (SMOMPK): Kafkas Yerleri ve Taifelerinin Tasviri İçin Materyaller Mecmuası, 3.bırakılış; TТflТs. GADJİВEVA, S. Ş. (1990). Dagestanskiye Terekemensı, XIX.Naçalo XX Veka. Nauka, Moskva. GоLENSOВ, T. (1995 ). Türkçe Yer Adları Kılavuzu. Ankara. GоLER, A.; AKGоL, S. ve ŞİMŞEK, A. (2001). Türklük Bilgisi. Ankara. GоNGоL, G. (1996). Dost EllerТ Bekleвenler: AСıska TürklerТ. TED., Saвı: 8. HACILAR, V. (1992). Azerbaycan Folklor Ananeleri (Gürcistandaki Türk Dili Folklor Örnekleri Esasında). Tiflis. HACILAR, V. (1996). Karapapak Mehreli Bey. Tiflis. HACILAR, V. (1999). Azerbaycan Halk Destanları Efsane Esatır ve Nağıl Deyimleri. Bakü. HACILAR, V. (2001). Borçalı Mehralı Bey Tarihi Hekiketlerde. Tiflis. HAİLOV, H. D. ( 1992). Karabağ’ın Elat Dünyası. Bakı. HEKİMOĞLU, M. İ. (1997). Oğuz Terekeme Halk Merasimleri ve Meydan Tamaşaları. Bakü. JOSEPH VON HAMMER. (1990). Osmanlı Tarihi, (çev. Mehmed Ata ve Prof. Dr. AbdülkadТr KaraСan) İstanbul. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 78 Muhammet KEMALOĞLU KAFTIREV, D. (1829). Istoriçeskiya, geografiçeskiya i statistiçeskiya svedeniya o Persii. SPb. KALAFAT, Y. (1992). Günümüг Türk Dünвasına Genel BТr Bakış. Erciyes, S. 174. KALAFAT, Y. (1998). Aгerbaвcan Notları, HBVAD., Saвı: 8. KALAFAT, В. (1999). Karakalpak TürklerТnde Halk İnanхları. MF. Вıl: 10, S. 40, s. 11-12. KALAFAT, Y. (2001). GürcТstan Kültüründen Manгaralar. YD., S. 2001/31, s. 26-30. KALAFAT, Y. (2002). Göktanrı İnancından Günümüгe Kadar Türk Halk İnanхlarında Kurt. XIV. TTK., 9-13 Eвlül, Ankara. KALAFAT, Y. (2002). Balkanlardan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları II, KaşkayilerTerekemeler-Elsevenler-Karakoyunlular-Kiresunlular-Avşarlar-İsmaili Hazaralar-Kengerliler-Caferiler-Karamanlılar-Nigariler-Ayrımlılar-Kekailer- Şebekler-Navıllar-Sarulular, Ankara. KALAFAT, Y. (2005). İran Türklüğü - Jeokültürel Boвut, Yeditepe. KALKAN, M. (1998). AСıska TüklerТ’nТn MenşeТ ve TarТСТ GelТşТm SeвТrlerТ. Bilgi, Saвı: 7. KARAMAN, E. (2007). Aгerbaвcan Ağıгları огerТne BТr Deneme. Journal of Qafqaz University, s. 20. KARAMANLI, M. H. (1996). GürcТstan. DİA, C.БIV, İstanbul. KIRZIOĞLU, M. F. (1953). Kars Tarihi. İstanbul. KIRZIOĞLU, M. F. (1972). Dede Korkut Oğuznâmeleri Işığında Karapapaklar Borçalı-Kazak Uruğu’nun Kür-Aras Boylarındaki 1800 Yılına Bir Bakış-Tarih Etnoloji ve Dil Araştırmaları. Erzurum. KIRZIOĞLU, M. F. (1992). Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar. Ankara. KIRZIOĞLU, M. F. (1998). Osmanlılar’ın Kafkas Elleri’ni Fethi (1451-1590). Ankara. KIRZIOĞLU, M. F. (2008). кıldır KöвlerТ SeвaСat Notları-I, BAD., Saвı: 9, Вıl: 4. KIRZIOĞLU, M. F. (2009). кıldır KöвlerТ SeвaСat Notları-II, BAD., Saвı: 13, Вıl: 5. KOBOTARAN, N. (2008). Tebriz Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı, I. Cİlt, кukurova оnТversТtesТ Sosвal BТlТmler EnstТtüsü, Вüksek LТsans TeгТ, Adana. KOLВUBAKİN A. M. (2003). Sostav naselenТвa PersТТ po plemenam Т provТntsТвam. Sbornik geografiçeskih, topografiçeskih i statistiçeskih materialov po Azii.Vıpusk 4, SPb, 18883//Istoriya Irana. Kiev-Moskva. KORSUN N. G. (1923). Persiya. Moskva. KORSUN, S. (1874). Voennıy Obzor Persidskogo Peredovogo Teatra, Tiflis, s. 65 ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 79 Muhammet KEMALOĞLU KURAT, A. N. (1972). IV-XVIII Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara. KURAT, A. N. (1992). Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara. KUTALMIŞ, O. G. (2003). Türkçe İnsan Adları ve Anlam-Kökenleri. İstanbul. MELİKOFF, İ. (2004). Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. İstanbul. MƏMMƏDLİ Ş. B. (2003). Azərbaycan Ədəbiyyatının Borçalı Qolu (1920-ci İlə Qədər). Monoqrafiya. Tbilisi. Kolori. MEMMEDLİ, Ş. (1991). Paralanmış Borçalı veya 1918 Yılı Ermenistan-Gürcistan Muharebesinin Acı Neticesi. Bakü: Aгerneşr Вaв. MEMMEDLİ, Ş. (1996). Alın Yazımız - Gürcistan Türkleri: Tarih, Kültür. Tiflis: Samşoblo Вaв. MEMMEDLİ, Ş. (2006). Gürcistan Azerbaycanlıları-İstatistik-Ansiklopedik Bilgiler, Tiflis: Kolori Yay. MERT, O. (2004). GürcТstan (Borхalı) Karapapaklarının/TerekemelerТnТn EğТtТm Tarihine Dair. AÜTAE D., 11 (24). METİN, E. (1997). Karakalpak Ȃşık Tarгı ŞТТr GeleneğТ огerТne Araştırmalar, MF., Saвı: 35. ORBELİANİ, P. (1981). უ . ქ =.Kartli Olaвları, MetsnТereba Yaв., TТflТs, s. 42 /Gürcüce/. 19) нLMEZ, Z. K. (2002). MenТnskТ’nТn SöгlüğündekТ "Tartarca" Söгcükler, C.15, Ankara, dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=12&sayi_id=843-s.67. нREN, M. M. (1998). İran Türkleri Hürriyet Hareketleri. Ankara. нZEL, H. (2007). AСıska TürklerТ Вakın TarТСТ. Eğitişim Dergisi, E-Eğitim Bilim ve Sanat Dergisi, S. 17. нZGоR, В. (1996). TarТСТ Türk Вurdu ZenРeгur, TSAD., S. 104. нZSOВ, İ. (1977). Dağıstan’ın Sosyo-Ekonomik Tarihi. İгmТr: Kaвnak Вaвınları. RESULZADE, M. E. (1951). Azerbaycan Şairi Nizamî. Ankara. RZEVİ, M. (1370=1950/51). Karapapak Ĕli. TarТС, EdebТвat, Rüsum, Folklor ve Monografi. Tahran, Ehli-Beyit (e) Yay., [Farsca], 256 s. SEFEROV, R. (2005). Sovвet DönemТ ve Bağımsıгlık Sonrası Aгerbaвcan Nüfusunun EtnТk ВapısındakТ DeğТşТmler. SÜTAD, S. 17. SоMER, F. (1992). Safevi Devletinin Kuruluşu. Ankara. ŞAPOLВO, E. B. (1964). Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: TürkТвe ВaвınevТ. TİŞKOV, V. A. ve FİLLİPOVA, E. İ. (2000). Eski Sovyet Ülkelerinde Etnik İlişkiler ve Sorunlar. Ankara: ASAM Вaвınları. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 80 Muhammet KEMALOĞLU TOGAN, Z. V. (1944). Azerbaycan. İA. II, İstanbul. TOGAN, Z. V. (1970). Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul. TOZLU, S. ( 2005). Karapapaklar Hakkında Baгı Notlar-I-. KaraM, S. 7. TоRKSOВ, S. (2007). Ulu Borхalı ve Karapapaklar. First Business Dergisi, S. 3. VALEHOĞLU (Hacılar), F. (2008). Cevaбet (AСılkelek) Karapapakları. Bizim Ahıska Üç Aylık Kültür Dergisi, S. 9, Вıl: 4. VALEHOĞLU, (Hacılar), F. (2009). FaСrТ, Borхalı TürklerТnТn MenşeТ ve EtnТk Sınırları. BAD., Вıl: 5, Saвı: 14. VALEHOĞLU (Hacılar), F. (2005). Karapapaklar ve Onların XIX. Asır Harp Tarihi, Bakı. ВEGANE, İ. (1990). Karapapakların Tarih ve Kültürüne Bir Bakış. Nogadey. ВENİARAS, O. (1994). Karapapak ve Terekemelerin Siyasî ve Kültürel Tarihine Giriş. İstanbul. YILMAZ, S. (2007). Karapapak (Terekeme)Türkleri. Ankara. YUSUFOV, Y. (1994). Albanya’nın EtnТk TarТСТne BТr Bakış. XII. Türk Tarih Kongresi, Kongrede Sunulan Bildiriler, Cilt: 2, Ankara. ВоZBEВ, İ. (2008). AСıskalı Türkler ve Kültürleri, Turkish Studies, Volume 3/7 Fall. ZEHTABÎ, M. T. (KТrТşхТ). (1999). İran Türklerinin Eski Tarihi. Tebriz. ZEYREK, Y. (2001). Ahıska Bölgesi ve Ahıska Türkleri. Ankara. İnternet Kaynakları http//: www.ahiska.org.tr/yazi.php?goster: 8 http//: www.akdamlakoyu.com/koseyazilari/indeh.htm http//:www.borchali.net/indeh.php?s: qarapapaklar_ve_terekemeler.-02.04.2008 http//: www.borchali.wsborcalihakkind//12.04.2011 http//: www.devletarsivleri.gov.tr http//: www.gocsempozyumu.org/turkiyeyegocilt: htm- http//: www.kurtoglukoyu.com/Karapapaklar.html http//: www.ozgeguzelyurt.azeriblog.com/2009/05/02/balkash-golu http://gazahli.net http://html-www.gocsempozyumu.org/turkiyeyegoCilt: htm http://www.acikarsiv.ankara.edu.tr/fulltext/4116.pdf http://www.azerievi.com/archive//t-8386.html- http://www.eraren.org/indeh.php?Page: DergiIcerik&IcerikNo: 38 Сttp://ааа.РТгlТtarТС.com/Тndeб.pСp?e=228, ″Kuгeв Kafkasвa’da İslamТвet″. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY 81 Muhammet KEMALOĞLU http://www.Karapapak.com/turkce/konu_detay.asph?id: 171 http://www.terekeme-Karapapak.azbuz.com/indeh.jsp/.-02.04.2008 Сttp://ааа.uвdukurdu.com/…/dunвadakТ_en_buвuk_Рocler-t154009. Сttp://ааа.вesevТ.edu.tr/Тndeб.pСp?menu_Тd=75, Kaгakхa-Türkхe, Türkхe-Kaгakхa Söгlük Kısaltmalar: T. T. K. Türk TarТС KonРresТ MTAD. Modern Türklük Araştırmaları DerРТsТ GоHBVAD. GaгТ оnТversТtesТ Hacı Bektaş VelТ Araştırma DerРТsТ İA. İslam AnsТklopedТsТ TDEK. Türk Dünвası El KТtabı TED. Türk EdebТвatı DerРТsТ MF. MТllь Folklor YD. ВenТ Düşünce TDVİA. TürkТвe DТвanet Vakfı İslam AnsТklopedТsТ AоTAED. Atatürk оnТversТtesТ TürkТвat Araştırmaları EnstТtüsü Dergisi TAD. TürkТвat Araştırmaları DerРТsТ, KaraM KaradenТг Araştırmaları MerkeгТ BAD. BТгТm AСıska DerРТsТ Kaynak Kişi(ler): BaСadır Kemaloğlu, 1936, Muş- Bulanık. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/3 2012 s. 55-81, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/3 2012 p. 55-81, TURKEY