Doğuştan Böbrek Küçüklüğü Tedavisi

Halk arasında peygamber sünnetli olarak adlandırılan hipospadias hastalığı, çocukların tuvaletini yapamamasına ve böbrek rahatsızlıklarına yol açabiliyor. Peygamber sünnetli doğan çocukların 2 yaşını geçmeden tedavi edilmesi ilerde yaşanacak daha ciddi sorunların önüne geçebiliyor. Memorial Hizmet Hastanesi Çocuk Cerrahi Bölümü uzmanları, hipospadias yani peygamber sünneti ve tedavisi hakkında bilgi verdi.  

Hormonlu gıdaları azaltın

Sünnet derisindeki eksiklik nedeniyle halk arasında peygamber sünneti ya da doğuştan sünnet olarak bilinen Hipospadias hastalığı, dış idrar deliğinin bulunması gereken yerden daha aşağıda olması halidir. Son yıllarda hipospadias yani peygamber sünnetli çocuk sayısındaki artış yapay hormonlar ve haşere ilaçları gibi çevresel faktörlere bağlanmaktadır. Anne adaylarının hamilelik süresi boyunca katkısız ve doğal olması, bebekte gelişebilecek bazı sorunların önlenmesinde etkili olabilmektedir.  çocuktan birinde gözüken hipospadias, idrar deliğinin yerine göre sınıflandırılmaktadır. 

Bu belirtilere dikkat edin

Peygamber sünneti tanısı doğumda konulmalıdır. Uzman bir doktorun yapacağı muayenenin dışında ailelerin de dikkat etmesi gereken konular bulunmaktadır. Anne babaların, çocuğun idrar deliğinin penisin alt yüzünde veya daha geride olup olmadığı kontrol etmeleri önemlidir. Bunun yanı sıra;

• Penis başının eğri olması.
• Sünnet derisinin penis başının alt yüzünde oluşması.
• Ereksiyon sırasında penis aşağıya doğru kıvrılması.
• Çocuğun idrarını karşıya doğru yapması durumlarında aileler hemen bir uzman doktora başvurmalıdır.

Peygamber sünnetine farkı rahatsızlıklar eşlik edebilir

Peygamber sünneti başka gelişim kusurlarına neden olmamakla beraber bu şekilde doğan çocuklarda, penis küçüklüğü, inmemiş yumurtalık, torbaların (scrotum) gelişim kusurları ve kasık fıtığı normalden daha sık görülmektedir. Yeni doğan erkek çocukta testislerin torbada olmaması durumu olarak tanımlanan inmemiş testis genellikle tek tarafta görülmektedir. Testislerin ele gelmemesinin ya da genital organ belirsizliğinin eşlik ettiği ağır hipospadias vakalarında, doğumdan hemen sonra eksiksiz bir genetik ve endokrinal araştırma yapılması gerekmektedir.  Peygamber sünnetiyle doğan çocuklarda en sık eşlik eden rahatsızlık ise kasık fıtığıdır.

Çocuğunuzu 2 yaşından önce tedavi ettirin

Peygamber sünneti rahatsızlığı; idrarı rahat yapamama ya da idrar yaptıktan sonra damla damla gelmesi gibi sorunlara yol açtığı için hem mesane hem de böbrek hasarına neden olabilmektedir. Peygamber sünnetinin tedavisi cerrahidir. Ameliyatının amacı hastayı hem estetik olarak hem de fonksiyon olarak normal bir penise kavuşturmaktır. Cinsel organ gelişimi başladıktan sonra, idrar deliğinin olması gereken noktaya getirilmesi için gereken mesafe de uzayacağı için yaşın ilerlemesi beklemeden ameliyat yapılmadır. Ameliyat için en ideal zaman 6- 18 ay arasıdır. İleri yaşlarda gerçekleşecek ameliyat başarı şansını azaltabileceği gibi ergenlik döneminde cinsel uzva yönelik cerrahi işlem, ciddi problemlere neden olabilmektedir.

Bezli bebeklerde bakım daha kolay

Uygun modern yöntemlerin kullanıldığı ameliyat sonrası hasta bakımı çok önemlidir. Hastalar genellikle bir gece hastanede kaldıktan sonra taburcu olmaktadır. Peygamber sünneti ameliyatlarından sonra bakımı en kolay hasta grubu bezli bebeklerdir. Henüz ayağa kalkmamış, fazla hareketlenmemiş çocuklar ve aileleri ameliyat sonrasını daha rahat geçirmektedir. Ameliyat sonrasında ise enfeksiyon riskine karşı; pansumana ve ameliyat bölgesinin hijyenine dikkat edilmelidir.

Doğumsal Böbrek Genişlemeleri

Doğum öncesi anne karnındaki bebeğe yapılan ultrosonografinin yaygın kullanımı bebeklerde bir çok doğuştan böbrek hastalığının erken saptanmasına neden olmaktadır. Ultrosonografiyle doğum öncesi saptanan tüm anomalilerin %20'si, böbrek anomalileridir. Bu anomliler büyüklük anomalileri, böbrek dokusunun (parankim) anomalileri , kist varlığı ve antenatal hidronefroz (doğum öncesi bebeğin böbreklerinin genişlemesi) şeklinde dört grupta toplanabilir.

Tanım

Doğum öncesi (antenatal) bebeğe yapılan ultrosonografide bebeğin böbreklerinin içindeki idrarı toplayan toplayıcı keseler (=kaliksler) ve havuzcuktaki (pelvis) genişleme bulgusuna antenatal hidronefroz (doğumsal böbrek genişlemesi) denilir.

Sıklık

Antenatal hidronefroz (ANH) oldukca sık görülür ve doğum öncesi ultrosonografiyle saptanan anomalilerin en sık görülenidir. Gebeliklerin %'inde saptanır, erkek bebeklerde, kızlara göre 2 kat daha sıktır.

Bebeklerin değerlendirilmesi

Doğum öncesi bebeklerde 18ci ve 20ci haftalarda böbrekler değerlendirilmelidir. Eğer normalden sapma var ise periyodik takiplerde hafta aralarla değerlendirilme tekrar edilir. Doğum öncesi hamilelik haftasından önce pelvis genişliği (A-P çap) 6 mm, haftalarda 8 mm, 30 haftadan sonra 10 mm ve üzerinde genişlemeler önemlidir ve takibi gereklidir.

ANH nedenleri

Yaklaşık % 50’sinde hidronefroz (genişleme) geçicidir veya yapısaldır. Bir hastalık göstergesi değildir. Geri kalanı ise bir hastalığa bağlıdır.

1) Geçici veya yapısal: %

2) UPJ darlığı (böbrek çıkışında darlık): %

3) Vesikouretral reflü (idrarın, idrar torbasından böbreğe kaçışı): %

4) İdrar torbası girişinde darlık): %

5) Multikistik displastik böbrek (doğuştan kistik bir böbrek hastalığı)= %

6) Posterior uretral valv (erkek çocuklarda idrar kanalında darlık)= %

7) Ureterosel (idrar torbası içersinde keseleşme): %

Doğum sorası takip

ANH’lu bebeğin doğum sonrası takibindeki amaç, ağır darlığı olan olguların erkenden saptanarak böbrek hasarlanması olmadan ameliyat edilmesi, sağlıklı olan (geçici veya yapısal ANH) bebeklerin ayırt edilerek gereksiz tetkik ve tedavilerden korunmasıdır.

ANH’lu bebeğin doğum sonrası ilk değerlendirilmesinin ne zaman yapılacağı doğum öncesi çekilen ultroson bulgularına göre değişmektedir.

Eğer doğum öncesi çekilen ultrosonda bebeğin her iki böbreğinde genişleme var ise veya tek taraflı genişleme var ve üreter genişlemesi ve/veya idrar torbası bozukluğu var ise bu bebekler doğumdan sonra birinci gün Çocuk Nefrolojisi Uzmanı tarafından değerlendirilmesi gerekir. Doğum öncesi çekilen ultrosonda bebeğin bir böbreği tutulmuş (genişleme var) ve üreter genişlemesi ve/veya idrar torbası bozukluğu yok ise bu olgularda değerlendirilme günde yapılmalıdır.

Sondalı film kimlere gerekir ?

Kız veya erkek çocuklarında doğum sonrası çekilen ultrosonografilerde antenatal çap 15 mm üzerinde ve evre derece hidronefroz var ise veya üreter dilatasyonu olan bebeklerde 'cı haftada işeme sistoürotrografisi (İSÜG= sondalı film) funduszeue.info zamanlarda ise sadece hafif hidronefroz olan ve başka bulgusu olmayan olgularda rutin işeme sistografisinin çekilmemesi, diğer olgulara ise çekilmesi konusunda fikir birliği oluşmuştur. Antenatal hidronefroz saptanmış olgularda, takip sırasında ateşli İYE geçiren bebeklerde işeme sistografisinin (İSÜG= sondalı film) çekilmesi uygundur

Darlık tanısı nasıl konulur ?

Antenatal hidronefrozlu olgularda doğum sonrası ve takip süresince çekilen ultrosonlarda, A/Pçapta artışın olması veya azalmanın olmaması, böbrek parankim (dokusunda) incelmelerin oluşu, ureterlerde (idrarı böbrekten idrar torbasına getiren kanalda) genişlemenin oluşu ürüner sistemde obstrüksiyon (tıkanma, darlık) olduğunu düşündürür.

Obstrüksiyon(tıkanma, darlık) araştırılması için diüretikli sintigrafi=renografi (DTPA veya MAG 3) denilen damar yolundan nükleer bir ilaç verilerek film çekilir. Bu tetkiklerin yan etkisi yoktur. Bebekte belirli dakikalarda sintigrafik görüntüler alınır. Yirminci dakikada damardan idrar yaptırıcı ilaç verilir. Görüntü almaya devam edilir. İdrar yaptırıcı ilaç (lasix) verilmesine rağmen ilk 30 dakikada böbrekte biriken idrar atılmaz ise obstrüksiyon (tıkanma, darlık) varlığının tanısı konulur.

Kimlere erken sünnet önerilir ?

Sünnet, posterior uretral valv (erkek çocuklarda idrar kanalı darlığı) veya vesikouretral reflüsü (idrarın böbreğe doğru geri kaçışı) olan olgular ile III ve IV derece hidronefrozu olan olgularda idrar yolu enfeksiyon gelişmesini anlamlı şekilde engellemektedir. Bu nedenle antenatal hidronefrozlu erkek çocuklarda sünnet yapılması önerilmektedir.

Kemik, kas ve organların büyümesinden sorumlu olan büyüme hormonu, hipofiz bezindeki somatotrop hücrelerinde üretilir; gün içerisinde farklı saatlerde ve durumlarda kana salgılanır. Büyüme hormonunun yeteri kadar salgılanamaması büyüme geriliğini ortaya çıkarır. Çocuklarda daha sık görülen büyüme hormonu eksikliği, doğuştan olabileceği gibi farklı sebepler ile de ortaya çıkabilir. Büyüme hormonu eksikliği sadece çocuklarda değil yetişkin bireylerde de ortaya çıkabilen bir durumdur. Bu eksiklik, günlük kullanılan enjeksiyonlar ile tedavi edilebilir. Büyüme hormonunun üretiminin azlığı büyüme geriliğinin yanı sıra cüceliğe; fazlalığı da devlik hastalığına sebep olabilir.

Büyüme Hormonu Nedir?

Büyüme hormonu, hipofiz bezinin ön kısmındaki hücreler tarafından üretilen, yaklaşık amino asidin bir araya gelerek oluşturduğu bir protein molekülüdür. Diğer hormonların aksine tek bir hedef üzerinde çalışmayan büyüme hormonu, birçok vücut dokusunda etkilidir. Büyüme hormonu; kemik, kas ve organların gelişiminden sorumlu olmakla kalmayıp aynı zamanda vücut hücrelerinde protein sentez hızını, insülin direncini ve kana yağ asidi geçişini arttırır ve serbest yağ asitlerinin sağlıklı kullanılmasına yardımcı olur.

Bireylerde boy ve ağırlığın artışının; cinsiyet, yaş ve genetiğe göre beklenen düzeyde olması normal büyümedir. Büyümenin bu seyri aynı zamanda kişinin ne kadar sağlıklı olduğunu da gösterir. Büyüme hormonu salgısı çocuklukta yükselir ve ergenlik döneminde en yüksek seviyeye gelir. Yetişkinlik döneminde azalmaya başlayan büyüme hormonu, orta yaşlarda daha da düşer. Büyüme hormonunun salınımı inişli çıkışlıdır ve cinsiyet, yaş, protein ve kan değerleri, uyku-uyanıklık durumu ve fiziksel aktivite gibi faktörlere göre değişkenlik gösterir.

Büyüme Hormonu Eksikliği Nedir?

Büyüme hormonu eksikliği, hipofiz bezi yeterli miktarda büyüme hormonu salgılamadığı zaman görülür. Bu eksiklik doğumsal olabileceği gibi, yaşam boyunca herhangi bir zamanda travma, enfeksiyon, radyasyon terapisi veya beyindeki bir tümör sebebiyle de ortaya çıkabilir. Belirgin bir şekilde büyüme geriliği, kas gelişiminde yavaşlama, boy kısalığı gibi belirtiler ile kendini gösteren büyüme hormonu eksikliğinin farklı nedenleri vardır.

Büyüme Hormonu Eksikliği Nedenleri

Büyüme hormonu eksikliğinin nedenleri arasında farklı sebepler bulunur. Çoğu vakada bu hastalık idiyopatik (nasıl geliştiği bilinmeyen) olarak gözlemlenir. Bununla beraber, eksikliğe neden olabilen diğer faktörler şöyledir:

•Genetik etmenler

•Beynin doğum sürecinde veya sonrasında zarar görmesi

•Şiddetli kafa travması

•Beyin tümörleri

•Radyoterapi

•Enflamatuvar hastalıklar

•Bağışıklık sisteminde bozukluk

•Cerrahi işlem

•Hipofiz bezi bozukluğu

Büyüme Hormonu Eksikliği Belirtileri

Çocuklarda ve yetişkinlerde büyüme hormonun farklı görevleri olduğu gibi, bu eksikliğin yine birbirinden farklı belirtileri bulunur.

Çocuklarda Büyüme Hormonu Eksikliği Belirtileri

•Yaşıtlarına göre daha kısa boy ve daha az gelişmiş kaslar

•Artan deri altı yağ dokusuna bağlı olarak daha yuvarlak vücut hatları

•Küçük el ve ayaklar

•İnce ve kuru cilt

•Tiz ses

•Düşük kan şekeri

•Erkeklerde daha küçük üreme organı

•Diş çıkışında gecikme

•Diğer hormonal bozukluklar

Yetişkinlerde Büyüme Hormonu Eksikliği Belirtileri

•Güçsüzlük ve yorgunluk

•Bebeksi yüz (küçük yüz kemikleri, burun ve çene)

•Vücut kitlesinde azalma

•Düşük kan şekeri

•Şişmanlık

•Bunalım ve depresyon

•Kolesterol artışı

Büyüme Hormonu Eksikliği Teşhisi

Çocuklarda büyüme hormonu eksikliğinde doğru teşhis koymak ve eksikliğe neden olan faktörü belirlemek önemlidir. Doktora başvurulmasının ardından öncelikle çocuğun tıbbi geçmişi göz önüne alınır. Ailenin ve akrabaların boy ortalaması incelendikten sonra çocuk bir süre izlenir ve yıllık büyüme hızı kontrol edilir. Büyüme hormonu eksikliğine neden olabilecek diğer hastalıklar da araştırılır.

Çocuğun büyüme hızının yetersiz olduğu tespit edildikten sonra diğer bazı testler (tam kan sayımı, kemik yaşı grafisi, tiroit fonksiyonları testleri) yapılır. Uyarı testi ve IGF-1 testi de büyüme hormonu eksikliğinde kullanılan testlerdir. Uyarı testinde belirli ilaçlar ile büyüme hormonu salınımı uyarılır. Sonrasında belirli aralıklarla kan alınır ve büyüme hormonunun yeterli düzeyde salgılanıp salgılanmadığı kontrol edilir. Büyüme hormonu eksikliği durumunda uyarı testinde yeterli artış görülmez.

Karaciğer, bağırsak ve böbrekte salgılanan, vücudun ne kadar büyüme hormonu ürettiğinin cevabı olan IGF-1 hormonu testinde alınan değerler incelenir. Ancak bu değer, büyüme hormonu eksikliğinde azalacağı gibi hipotiroidi olan ya da kötü beslenen çocuklarda da düşük olabilir. Yaş, cinsiyet ve ergenliğe göre de değişiklik gösterebileceği için IGF-1 testi tanı için tek başına yeterli olmayabilir. Diğer tüm testlerin sunmuş olduğu verilere göre büyüme hormonu eksikliği tanısı konulan kişilere MRI uygulanarak hormon eksikliğinin nedeni de araştırılır.

Büyüme Hormonu Eksikliği Tedavisi

Büyüme hormonu eksikliği tedavisinde günlük olarak sentetik büyüme hormonları kullanılır. Büyüme hormonu enjeksiyonu, büyüme hızının gelişiminin devam ettirilmesi için düzenli kullanılmalıdır; doktor tavsiyesi olmadığı sürece bırakılmamalıdır. Enjeksiyon cilt altına uygulanır. Kullanılacak olan doz; kilo ve vücut özelliklerine göre değişiklik gösterir. Dozlar kademeli olarak arttırılır ve hastanın ergenlik dönemine gelmesinden sonra takviye hormona ihtiyacı kalıp kalmadığını belirlemek için tekrardan test yapılır.

Cücelik (Dwarfizm)

Cücelik, hipofiz bezinin çalışmaması ya da yetersiz çalışması ile büyüme hormonunun salgılanmamasının bir sonucudur. Doğuştan olabileceği gibi bazı hastalıklar sonucunda da ortaya çıkabilir. Genetik faktörler ve akraba evlilikleri gibi faktörlerden ziyade sadece büyüme hormonunun yetersizliğinden kaynaklı ise erken dönemde tedavisi mümkündür.

Devlik (Jigantizm) Nedir?

Devlik, büyüme hormonunun aşırı salgılanması ile kemikler ve tüm dokuların normalden fazla büyümesidir. Bu durum kemik gelişimi tamamlanmadan ortaya çıkarsa kişinin boyu 2,5 metreye kadar uzayabilir; eller ile ayaklar aşırı büyük bir hal alabilir. Jigantizmde genellikle yüksek kan şekeri görülür. Erkeklerde daha sık görülen bu hastalık, tedavi edilmediği takdirde kişinin yaşam süresini kısaltabilir. Devlik hastalığına eğer bir tümör sebep oluyorsa, cerrahi müdahale ile tedavi mümkündür. Radyoterapi ve ilaç tedavisi hastalıkta kullanılan diğer tedavi yöntemleri arasındadır.

Akromegali Nedir?

Eğer büyüme hormonu fazlalığı kemik gelişiminin tamamlanmasından sonra da devam ediyorsa; kişinin boyu daha fazla uzamaz ama yumuşak dokular büyümeye devam eder ve kemikler daha da kalınlaşır. Akromegali olarak tanımlanan bu hastalığın oluşma sebebi büyüme hormonuna bağlı ise büyüme genellikle el ve ayak kemiklerinde, burunda, alın çıkıntısında ve alt çene kemiğinde görülür. Ayrıca omurlardaki değişiklik ile kamburluk; dil, karaciğer, böbrek gibi yumuşak doku organlarında da büyüme ortaya çıkar. Vücuttaki gözle görülür büyümelerin yanı sıra ses kalınlaşması, aşırı terleme gibi belirtileri de bulunan akromegalinin tedavisinde; ilaç, radyoterapi ve tümör için cerrahi müdahale uygulanır. Eğer tedavi edilmezse, akromegali ileri vakalarda kalp hastalıkları ve kansere yol açabilir.

Çocuklarda bazı yeme içme alışkanlıkları, pek çok böbrek hastalığına davetiye çıkarıyor. Özellikle hazır içecekler ve paketli gıdaların sık tüketimi, idrara çıkmanın ertelenmesi ve gün içinde az su tüketilmesi böbrek sağlığına olumsuz etkiler yapıyor. Ayrıca idrar yolu enfeksiyonları, dehidrasyon (susuzluk), obezite, diyabet, hipertansiyon ve kabızlık gibi sorunlar da böbreklere zarar verebiliyor. Anadolu Sağlık Merkezi Çocuk Nefrolojisi Uzmanı Doç. Dr. Neşe Karaaslan Bıyıklı bu yazımızda, çocuklarda görülen böbrek sorunlarını aktarırken, özellikle böbrek sağlığı için yapılması gerekenler konusunda anne ve babalara da önemli tavsiyelerde bulunuyor.

En sık hangi böbrek hastalıkları görülüyor?

Yenidoğan bebeklerde ve süt çocuklarında doğumsal böbrek hastalıkları, okul çağı çocuklarda idrara çıkmada bozukluklar, idrarda kanama, idrarda protein çıkması ve hipertansiyon en çok görülen sorunlar arasında listenin başını çekiyor. İdrar yolu enfeksiyonu, böbrek taşı ve doğumsal böbrek hastalıkları ise tüm yaş gruplarında görülebilen durumlar. Özellikle idrar yolu enfeksiyonu geç ya da yetersiz tedavi edilirse, tekrarlarsa, idrar yollarında anormallik varsa, böbrek iltihabı yaratırsa çok tehlikeli durumlara neden olabiliyor. Böbrekte hasar (leke) bırakan iltihap ileri yaşlarda hipertansiyona, böbrek yetersizliğine (üre yüksekliği), büyüme geriliğine, kansızlığa, gebelikte albuminüri ve gebelik zehirlenmesine kadar gidebiliyor. Obezite ve diyabet ise çocuklarda proteinüri (protein yükselmesi), hipertansiyona bağlı böbrek fonksiyonlarında bozulma ve böbrek taşları gibi sorunları beraberinde getiriyor. 

Çocuklarda böbrek yetmezliği ne kadar yaygın? 

Bilindiği üzere, böbrekler kandaki toksinleri filtreleme yeteneğini kaybettiğinde böbrek yetmezliği ortaya çıkıyor. Bu durum, böbrek fonksiyonlarının 3 aydan uzun süre ile geri dönüşümsüz ve ilerleyici olarak bozulduğu durumda kronik böbrek hastalığı olarak tanımlanıyor. Tıpkı yetişkinlerde olduğu gibi çocuklarda da görülen bu durumun Türkiye’deki sıklığı, Credit-C çalışmasına göre yaş aralığında çocukta 4 olarak bildiriliyor. Çocuklarda böbrek sorunlarının nedenleri arasında; doğumsal böbrek hastalıklarını (vezikoüreteral reflü, idrar kanalı darlıkları, idrar kanalı genişlikleri, tek böbrek, yapışık böbrek, mesane hastalıkları gibi), kistik böbrek hastalıklarını, böbrek hasarını, iltihabi durumları, böbrek taşlarını, ailesel hastalık öykülerini ve vasküler hastalıkları (damar hastalıkları) sayabiliriz. 

Kronik böbrek hastalığı olan çocuklar düzenli aralıklarla takip edilmeli, bu takipler sırasında büyüme gelişmeleri, kan basıncı, idrar tahlili ve idrar protein seviyeleri, kan tahlilleri ile böbrek fonksiyonları, mineral dengesi, kansızlık, vitamin düzeyleri değerlendirilerek ilaç tedavileri uygulanmalıdır. Böbrek fonksiyonlarının en son aşamaya geldiği, idrar miktarının çok az seviyeye indiği ya da idrarın hiç olmadığı, beslenmenin bozulduğu, kalp ve diğer organları da etkileyen bozukluklar ortaya çıktığında ise diyaliz tedavisi ya da böbrek nakli tedavisi gerekir. 

Limonun böbrek taşlarını önlediği doğru mu? 

Limon suyu ve portakal suyu bazı metabolik böbrek taşlarının büyümesini engelleyici olarak belirli miktarlarda tedavide yer alabiliyor. 

Böbrekleri nasıl korumalıyız? 

Unutmamalıyız ki, sağlıklı beslenme alışkanlığı bebeklikte başlar. Ebeveynler çocukları ilk ek besinlerle tanıştırdıkları dönemden itibaren mevsiminde, doğal, besinler sunmaya özen göstermelidir. Anne ve babalar besin tercihleri ile çocuklara örnek olduklarını da unutmamalılar. Sebze yemeyen bir annenin ya da hazır içecekler tüketen bir babanın çocuğunun tencere yemeklerini sevmesini beklemek gerçekçi olmaz. Çocuklarınızın böbrek sağlığı için hazırladığımız öneri listesini gözden geçirerek, eksik ya da yanlış yaptığınız noktaları tespit edebilirsiniz… 

• Çocuklarınızı işlenmiş ve tuzlu gıdalardan mümkün olduğunca uzak tutun. Tuz, şeker ve işlenmiş gıdalardan kısıtlı, dengeli protein, yağ ve karbonhidrat içeriğine sahip meyve, sebze ve süt grubu besinleri tüketmelerine özen gösterin. Çocuklarınızı ilk 1 yaşta tuz, ilk 3 yaşta şeker ile tanıştırmayın.
• Şeker oranı düşük portakal, mandalina, nar gibi kış meyveleri ile salatalık, çilek gibi yaz besinleri çocuklara ara öğün olarak günde porsiyon verilebilir. Kuru yemiş (kavrulmamış), kuru meyve, meyve pestilleri, kaşar peyniri, dondurma, tahin-pekmez, ev yapımı kekler de porsiyon miktarına dikkat edilerek tüketilebilir. Çikolata, gofret, hazır dondurma gibi ürünler ise haftada birden daha sık olmamak kaydıyla ufak porsiyonlar şeklinde verilebilir.
• Yemek yanında salata, yoğurt bulundurun, ara öğünlerde meyve, çiğ sebze, kuru yemiş-kuru meyve, süt tüketimini özendirin. Ayaküstü atıştırmaları engelleyin, çocuklarınızın televizyon ve bilgisayar karşısında yemek yemelerine izin vermeyin.
• Gün içinde yeterli su tüketmelerine destek olun. Yaşa göre değişmekle birlikte günde ,5 litre su tüketilmelidir. 
• İdrarın ertelenmesinin yararlı olmadığını anlatın. 3 saat ara ile, günlük ortalama 6 kez tuvalete gidilmesi idealdir. 
• Doktora danışmadan ağrı kesici, ateş düşürücü, antibiyotik ya da başka ilaç / bitkisel ürün kullanmayın. 
• Haftada en az 3 gün fizik aktivite yapmalarını sağlayın. Ailece yürüyüşler yapabilir, çocuklarınızın erken yaşta sevdikleri bir spor ile uğraşmalarını destekleyebilirsiniz. 

BÖBREK SAĞLIĞININ BOZULDUĞUNUN 12 İŞARETİ! 

1. Kırmızı ya da kahverengi idrar yapma
2. Göz kapakları, yüz, bacaklarda şişlik
3. Karın ağrısı
4. Sık idrara çıkma, idrar yaparken yanma, idrar kaçırma
5. Ateş
6. Çok su içme, çok idrara çıkma
7. İdrar miktarının aniden azalması
8. İştahsızlık
9. Tekrarlayan kusmalar
10. Büyümede duraklama
11. Halsizlik
12. Soluk cilt yapısı