Teizm Ne Demek

Teizm, evreni yaratan ve yöneten, vahiy yoluyla insanlara buyruklar veren bir tanrının varlığına inanan felsefi sistemdir. Teizm ya da Tanrıcılık deyimi, usu ve iradesi olan kişisel bir tanrının varlığını ileri sürmekle nedentanrıcılık ya da yaradancılık (deizm), tanrıtanımazlık (ateizm) ve kamutanrıcılık ya da doğatanrıcılık (panteizm) deyimlerine karşıttır.

Sözlükte “tanrı” anlamındaki Yunanca theos kelimesinden türetilen teizm (İng. theism, Fr. théisme) genellikle, âlemin yaratıcı sebebi olan, varlığı mutlak bir Tanrı inancını savunan felsefi düşünceyi ifade eder. Bu düşünceyi benimseyenlere de teist denir. Terim Türkçe’de tanrıcılık şeklinde karşılanmaktadır.

Düşünce olarak teizmin kökeni çok eskilere gitmekle birlikte felsefi bir terim halinde kullanımı yüzyılın ikinci yarısına rastlamaktadır. Tanımı ve tarihçesi açısından teizmi geniş ve dar anlamda olmak üzere iki açıdan ele almak mümkündür.

TEİZM NEDİR?

Geniş anlamda teizm öncelikle Tanrı’nın var olduğuna inanmak ve bu inancı bir şekilde savunmaktır. Bu tavrın arkasında, maddi dünyanın ötesinde aşkın bir varlığın mevcudiyetini ve onun kutsallığını kabul etme düşüncesi yatmaktadır. Teistik Tanrı inancının ilk adımı olan bu yaklaşım, herhangi bir dini veya felsefi bilgiyle karşılaşmamış olan kişiler arasında yaygın olup “mutlak teizm” diye de adlandırılabilir. Bu anlamdaki teizm daha ziyade İlk Çağ düşüncesinde görülmektedir.

Dar anlamda teizm bilinçli şekilde Tanrı’nın varlığına inanmanın yanında onun aşkınlığını, yaratıcılığını, zâtiyet ve şahsiyetini yani gerçek, şuurlu ve iradeli bir varlık olduğunu kabul etmektir. Bu nitelikler, teizm ile Tanrı kavramına yer veren başka anlayışların karşılaştırılması açısından en belirleyici özelliklerdir. “Felsefi teizm” denilen bu tutumun bir sonraki boyutu Tanrı’nın sonsuz güç ve kudret sahibi olduğuna, her şeyi bildiği, gördüğü, duyduğu ve takdir ettiğine, adalet, inayet ve hayır sahibi olduğuna inanmaktır. Bu anlamdaki teizm anlayışına geleneksel, klasik veya tarihsel teizm adı verilmektedir.

Teizmin en son aşaması Tanrı’nın vahiy gönderdiğine ve mucizeler yarattığına inanmaktır. Teizmin dini boyutu olarak da görülebilecek olan bu anlayış monoteizm ile paralellik göstermekte, Hz. İbrâhim’de sembolleşen tevhid inancını sürdüren Yahudilik, Hristiyanlık ve Müslümanlığın özünü meydana getirmektedir.

Klasik Teizm

Klasik teizm anlayışı Hz. İsa zamanında yaşayan Philon’un antik düşünceyle ve özellikle Platon’un düşünceleriyle Yahudiliği uzlaştırma çabasına dayanır. Bu yaklaşım Plotinus’la devam etmiş, ardından Hristiyan ve Müslüman düşünürlerin antik mirası kendi inanç ve kültürleri açısından yorumlamasıyla günümüze kadar gelmiştir. Bu anlamıyla klasik teizm evrenin yaratıcısı ve koruyucusu olan, varlığı gerçek, her an hazır ve nazır, her şeyi bilen, hayat sahibi, dilediğini yapmaya gücü yeten, değişmez, tek, hür, ezelî ve ebedî, ahlaki yükümlülüklerin kaynağı, ibadete layık, güzel, adil ve en yüksek derecede iyi olan ulu varlığa inanmayı içerir.

Teizmin Farklı Yorumları

Teistik düşüncenin birbirinden farklı biçimleri ve yöntemleri görülmektedir. İlk Çağ’da âlemdeki çokluktan hareketle tek olana, maddi olandan maddi olmayana, değişenden değişmeyene ve ölümlü olandan ölümsüz olana doğru gelişen teistik düşünce Orta Çağ’da varlığı zorunlu olan ve olmayan ayırımı üzerine kurulmuştur. Nitekim akılcılığın ön plana çıktığı Yeni Çağ ve bilimselliğin geçerli sayıldığı modern düşüncede de gelenekten farklı şekilde değişik inanış biçimleri görülmektedir.

Özünde tektanrıcı olmalarına rağmen üç büyük dinin Tanrı anlayışı birbirinden farklıdır. Yahudilik’te millî bir din haline gelen teizm evrenselliğini yitirmiş, teslis anlayışının merkeze konduğu Hristiyanlık ise bir anlamda monoteizmden uzaklaşmıştır. İslamiyet, tevhid ve evrensellik vurgusuyla hem Yahudilik’ten hem Hristiyanlık’tan ayrı ve özgündür.

Teizm ateizm ve agnostisizmi reddettiği gibi Tanrı’nın yaratıcılık, teklik, zâtîlik, aşkınlık ve özgürlük gibi niteliklerinden birini veya birkaçını ihmal eden deizm, düalizm, politeizm ve panteizm gibi diğer inanış biçimlerinden de ayrılmaktadır.

TEİZM- DEİZM AYRIMI ve FARKLARI

Teizmin Tanrı anlayışının en bariz vasfı tektanrıcı oluşudur. Tanrı’nın tekliği yalnız sayı bakımından birliği değil yetkinlik, yaratıcılık, eşi ve benzerinin bulunmaması gibi nitelikleri de içermektedir. “Tanrıcılık” veya “Tanrı’nın varlığına inanmak” anlamına gelen deizmde Tanrı’nın evrendeki işleyişe karışmadığı, varlıklar dünyasını kendi yasalarıyla baş başa bıraktığı düşünülmektedir. Ayrıca vahyi kabul etmeyişi, herhangi bir dini otorite, kural veya ilke tanımayışı da deizmi teizmden ayıran önemli hususlardır.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer Yıldırım
Kaynak:İslam Ansiklopedisi