Şaban Ayı Orucu Niyeti

Ни для кого не является откровением, что Кавказ, в силу этнического и религиозного многообразия своего населения, является довольно-таки сложной территорий в плане создания единого информационного пространсва, которое является одним из неоспоримых позитивных достижений глобальной эпохи, обеспечивающих информационное взаимодействие организаций и граждан, а также удовлетворение их информационных потребностей. Учитывая поляризацию в регионе, когда, сохраняя нормальные отношения с Россиией, Азербайждан более тяготеет к Турции, Грузия, несмотря на формальные попытки улучшения взаимоотношений с северным соседом, привержена идее вступления в Евросоюз и НАТО, а Армения, по словам главы аналитического бюро «Alte et Certe» Андрея Епифанцева, ведет комплементарную политику, пытаясь угодить и России, и Западу, а «в нашем полярном мире, который поляризуется все больше, достичь этого невозможно» . Таким образом, на сегодняшний день для Закавказья практически не осталось тем, освещая которые средства массовой информации могли бы способствовать восстановлению диалога и постепенному снятию напряжения между соседними народами. Поэтому, тема нового глобального проекта, способного свести воедино экономические интересы закавказских государств, могла бы консолидировать информационную политику средств массовой информации закавказских государств, способствовать зарождению единого информационного пространства региона и таким образом стать шагом если не к восстановлению нормальных отношений, то, по крайней мере, к началу кооперации между вовлеченными в этот проект структурами. «Решение по конфликтным ситуациям не будет найдено до тех пор, пока мы не будем воспринимать регион как единое экономическое пространство. То, что происходит в данном регионе, сразу отражается на соседях» , - сказал бывший министр иностранных дел Грузии И.Менагаришвили в одном из интервью и подчеркнул, что установление региональных структурных рамок позволит обеспечить стабильность и снизить риски.

Центр информационных технологий (ЦИТ) является структурным подразделением университета и предоставляет информационные технологии и ресурсы для проведения занятий всем факультетам университета.

Сотрудники ЦИТ осуществляют непосредственную поддержку программного и аппаратного обеспечения компьютерных кафедральных классов:

• кафедры конструирования и технологии одежды
• кафедра «Математика и информационные технологии» (МиИТ)
• кафедры технологии и оборудования машиностроительного производства
• кафедры дизайна

ЦИТ осуществляет разработку и поддержку:

• сайта университета,
• сайта НИЧ ВГТУ,
• сайта Спорткомплекс УО»ВГТУ»,
• учебно-методического отдела,
• сайты факультетов ФПК, ФИТР, ФЭБУ, ФД
• поддержку сайта научного журнала «Вестник Витебского государственного технологического университета»,
• поддерживает непрерывное постатейное размещение материалов на сайте e-library (Научной электронной библиотеки) научного журнала «Вестник ВГТУ» , а также в базах OAJI, DOAJ, Goolle Scholar
• поддержку сайта «Регистрация на конференции УО «ВГТУ»
• разработка сайтов структурных подразделений

Центр информационных технологий принимает непосредственное участие в подготовке и проведении тендеров на закупку компьютерного оборудования.

ЦИТ составляет технико-экономическое задание в соответствии с предварительной спецификацией оборудования, размещает объявление на сайте о проведении тендера, обеспечивает заявивших об участии в тендере спецификацией на оборудование.

После проведения первого заседания тендерной комиссии проводит рассмотрение всех предложений на соответствие предложенных спецификаций технико-экономическому заданию и дает предварительное заключение о потенциальном победителе.

Заключение договоров на поставку, отслеживание поставок, получение техники и дальнейший ввод в эксплуатацию — все это задачи решаемые сотрудниками ЦИТ.
Центром разработаны и сопровождаются достаточно большое количество программ для автоматизации работы бухгалтерии, отдела кадров, учебного отдела, отдела маркетинга и т.д.

Еще один проект – это телефонная станция. Сотрудники ЦИТ занимались закупкой, вводом в эксплуатацию и дальнейшей настройкой станции.

Инженерами-программистами ЦИТ совместно с отделом обслуживания АТС была введена в эксплуатацию внутренняя телефонная станция: производилась кроссирование линий и программирование станции.

1 БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ ИЛАЩИЙЙАТ ФАКЦЛТЯСИНИН ELMИ МЯЪМУЯСИ 06 (06) SENTYABR (EYLÜL) 2006

2 BAKI DÖVLET UNİVERSİTETİ İLAHİYYAT FAKÜLTESİNİN ELMİ MECMUASI ONURSAL BAŞKAN Vasim Memmedeliyev EDİTÖR Abdullah KAHRAMAN Yardımcı Editör Ömer ASLAN YAYIN KURULU Abdullah Kahraman Elşad Mahmudov Mübariz Camalov Namıq Abuzerov Qoşgar Selimli Adile Tahirova Ömer Aslan Malik Qarazade Salman Süleymanov HAKEM KURULU Celal Erbay Bedrettin Çetiner Orhan Çeker Saffet Köse Ramazan Altıntaş Ali Akpınar Ahmed Yaman Nadim Macit Süleyman Toprak Vasim Memmedeliyev Zahid Hüseyinov Zekeriya Güler Zeki Arslantürk Cemal Ağırman Emin Aşıkkutlu Ali Akyüz İzzet Er Mehmet Bayyiğit Suat Yıldırım Yakup Çiçek Abdullah Kahraman Mustafa Altundağ HABERLEŞME Ahmet Cemil 41 A/Yasamal/Baku Tel: Fax/tel: ISSN: X БДУ Илащиййат Факцлтяси Елми Шурасынын тарихли 1 сайлы гярары иля чап олунмушдур. Mecmuamız hakemli bir mecmuadır. VAK ın siyahısında yer alır. Yılda iki kez yayınlanır. Yayınlanan yazıların ilmî mesuliyeti müelliflerin özüne aittir. YIL 4 SAYI 2 BAKU (06) SENTYABR 2006

3 Dergimizin Bu Sayısını Fakültemizin Diller Kafedrasının Emektar Arap Dili Baş Mellimi Merhum Tariyel Hesenov a ithaf ediyoruz

4 Щясянов Тарийел Билал оьлу

5

6 ИЧИНДE КИЛЕР EDİTÖRÜN NOTU... 7 TARİYEL MÜELLİMİN TERCEME-İ HALİ... 9 TANIYANLARIN KALEMİNDEN TARİYEL MÜELLİM МЮВЛАНА ЪЯЛАЛЯДДИН РУМИ ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫНДА МЯСНЯВИ В.М.Мяммядялийев, Г.Т.Мяммядялийева KUTSAL DİNLERE MAHSUS BİR TEMİZLİK ŞEKLİ: GUSÜL ABDESTİ Doç. Dr. Abdullah KAHRAMAN KUR ÂN A GÖRE İNSAN-BEŞER FARKI Dr. Ömer ASLAN İBN-İ RÜŞD ÜN, TEHÂFÜT ET-TEHÂFÜT ADLI ESERİNDE ALLAH-ÂLEM MÜNASEBETİ İbrahim MEMİŞ ЩЯМЗЯНИН МЯХРЯЪИ F.e.n. Süleymanov Qurbanəli ВЯЩЩАБИЛЯРИН ЭЮРЦШЛЯРИ Yadulla Paşayev ЛЕКСИЧЕСКАЯ СУБСТИТУЦИЯ П.А.Мехтизаде «КИТАБИ-ДЯДЯ-ГОРГУД» ДАСТАНЫНЫН ИНЭИЛИСДИЛЛИ ГАЙНАГЛАРДА ЮЙРЯНИЛМЯСИ ИЛЯ БАЬЛЫ МЯСЯЛЯЛЯР Вяфа Ибращимова НИЗАМИ ЭЯНЪЯВИЙЯ ЭЮРЯ АЛЛАЩДАН ЕЛМ ЮЙРЯНМЯЙИН ЙОЛУ Сираъяддин Щаъы İSLÂM, İÇ BARIŞI NASIL TEMİN EDER? Doç. Dr. Abdulaziz Hatip

7 Editörün Notu 7 EDİTÖRÜN NOTU Değerli okurlar! Türkiye Diyanet Vakfı nın maddî katkıları ile çıkarmakta olduğumuz İlahiyat Fakültesi Dergimizin 6. sayısı ile sizleri tanıştırmanın tatlı heyacanını yaşıyoruz. Diğer sayılarda olduğu gibi, bu sayımızda da dolgun bir muhteva ile karşınıza çıkmaya çalıştık. Takdir siz değerli okurlarımızındır. Bu sayıda öncekilere göre dizayn açısından bazı değişikliklerin olduğu dikkatinizi çekebilir. Mesela, makale özetlerinin yazıların sonlarında verilmesi ve müelliflerin adlarının makale başlığından önce yazılması daha önceki sayılarımızda yoktu. Dergimiz VAK ın tasdikinden geçip Azarbaycan ın en muteber dergilerinden biri haline geldiği için, bu şekil şartlarına riayet etmek durumu hasıl olmuştur. Bundan sonraki sayılarımızda Azarbaycan halkının daha çok ihtiyaç duyduğu konulara öncelik vermek istiyoruz. Dergimizin bu sayısını fakültemizde kuruluşundan beri uzun yıllar Arapça hocalığı yapmış olan Tariyel Müellime ithaf ediyoruz. Azarbaycan ın verimli coğrafyasının ve ilim havzasının yetiştirdiği önde gelen arapşünaslardan ve güzel insanlardan biri olan rahmetli Tariyel Müellim i şahsen ben maalesef çok yakından tanıma fırsatı bulamadım. Fakülte de göreve başladığımda adını duyduğum ve herkesin müspet yönlerinden bahsettiği ender kişilerden biri idi o. Bu sebeple rahmetliyi daha çok talebelerinin ve dostlarının anlattıklarından ve ondan sitayişle bahsetmelerinden tanıdım. Dergimizin ilerleyen sayfalarında onun iyi tanıyanların duygularını ve hüsn-i şehadetlerini okuyacaksınız. Kendisiyle bütün tanışıklığım biriki saatlik bir sohbetten ibarettir. Fakat o sohbet esnasında bile ne kadar dirayetli bir âlim, ülkesi ve diğer insanlar için büyük bir değer olduğu izlenimi aldım. İlme meraklı, ülkesinin problemlerine duyarlı, bir aydın olarak mesuliyetini müdrik, ilerlemiş yaşına ve ağır hastalığına rağmen hala bir şeyler yapmak isteyen, her cümlesini bir

8 8 Editörün Notu hikmetle süsleyen bu âlimden benim hafızamda kalan bir dörtlük oldu. Sohbetimiz esnasında kendisi Hz. Ali ye nisbet edilen Nehcü l-belağa adlı eseri manzum olarak tercüme etmekte olduğunu anlattı ve tercümesinden bir örnek olmak üzere şu dörtlüğü bizlere okudu: Vallahi dini ile biliner insan Mezhebe güvenip atılmaz iman İslam la ucaldı Farisi Selman Müşriklik alçalttı Ebû Leheb i Arkasından başta yetiştirdiği talebeler olmak üzere bir nice amel-i sâlih bırakarak rahmet-i Rahman a kavuşan Tariyel müellim e Allah tan gani rahmet diler, mekânının cennet olmasını niyaz ederiz.

9 TARİYEL MÜELLİMİN TERCEME-İ HALİ Щясянов Тарийел Билал оьлу 1941-сш шдвц Цдш Ифнкфьдэ кфнщтгтгт Зщдфв-Ещхфн лцтвштвц фтфвфт щдьгжвгк сш шдвц Цдш Ифнкфьдэвф щкеф ецрышдштш ифжф мгкьгжвгк съ шдвц Фяцкифнсфт Вбмдце Гтшмукышеуештшт Жцкйжътфыдэй афлъдецыштшт цкци жбицыштш ишешкьшжвшк сш шдцквц Фяцкифнсфт Кфвшщ мц Еудумшяшнф Мукшдшждцкш Лщьшецыш цкци кувфлышнфыэтэт вшлещкг шждцьшжвшк сш шддцквц Фяцкифнсфт Удьдцк Флфвуьшнфыэ Жцкйжътфыдэй Штыешегегтвф лшюшл удьш шжюш, ифж удьш шжюш, жбиц ьъвшкш мцяшацдцкштвц юфдэжьэжвэк сш шдвц ефкшч удьдцкш тфьшяцвш удьш вцкцсцыштш фдьэжвэк. Шкфйэт ьъфышк ефкшчштц мц шыдфь вштш ьцыцдцдцкштц вфшк ишк ьщтщйкфашнфтэт, щегявфт ющч ьцйфдцтшт, ишк туюц цднфяьфтэт, рфиудц Йгкфт эт цкцисцвцт ецксъьцыштшт ьъцддшашвшк сш шддцквц Нцьцт Цкци Куызгидшлфыэтвф, сш мц сш шддцквц Шкфй Куызгидшлфыэтвф чшвьцеш уяфьшннцевц щдьгжвгк сш шдвцт Ифлэ Вбмдце Гтшмукышеуеш Шдфршннфе афлъдецыштшт ифж ьъцддшьшвшк.

10 10 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim

11 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim 11 UNUDULMAZ DOST Ефкшнуд Рцыцтщм Фяцкифнсфт цкцижътфыдэхэтэт ыфнэдэи ыуюшдцт тъьфнцтвцдцкштвцт ишкшвшк. Щтгт рфййэтвф ыбрице пувцтвц ьцтшь нфвэьф ицчешнфк ецдцицдшл шддцкш въжък. Кцрьцедшл Ефкшнуд ьцтвцт ишк лгкы нгчфкэвф швш. Афлъдецтшт ыумшьдшыш, цкци жбицыштшт цт нфчжэ ецдцицдцкштвцт ишкш швш, фвэ рфьэьэяэт гыефвэ Цдцыпцк ьъцддшьшт вшдштвцт въжьъквъ. Чфкшсцт цкцидцквцт ыуюшдьцнцт Ефкшнуд удц ишд иг вшд ъюът нфкфтьэжвэ. Щтгт цкцисцыш ющч йъммцедш, ецдцааъяъ цдф швш. Ьцря игтф пбкц вц Ефкшнуд рцдц ецдцицдшлвцт Фяцкифнсфт Кфвшщыг Чфкшсш Мукшдшждцк Кувфлышнфыэтэт цкци жбицыштвц вшлещк мцяшацыштвц юфдэжэк, рць вц ецксъьцюшдшл увшквш. Ефкшнудшт ецксъьцыш вц цкцисц вфтэжэхэ лшьш ющч пбяцд швш. Ефкшнудвцт ишк йцвцк ыщткф ьцт вц рцьшт жбицнц ецксъьцюш лшьш шжц йцигд щдгтвгь. Щ яфьфт Вбмдце Еудумшяшнф мц Кфвшщ Мукшдшждцкш Лщьшецыштшт ыцвкш ыумшьдш жфшкшьшя Еуньгк Удюшт, Чфкшсш Мукшдшждцк Кувфлышнфыэтэт ифж кувфлещкг кцрьцедшл Ьгчефк Рфсэнум швш. Цкци жбицыштшт ющч пбяцд лщддулешмш мфк швш. Игкфвф Шкфйвфт пцдьшж Рфашя цд - Йциифтш, Ыштфт Ыцшв лшьш ьцжргк вшлещкдфк, Црьцв Нгышаш лшьш ьфршк ьъецксшь (o кцрьцедшл вц ишяшь ыумшьдш ьъцддшьдцкшьшявцт ишкш швш), Фйжшт Ифифнум, Тфршв Рфсэнум, Рфашя Тфхэщхдг, Фкша Фыдфтщм лшьш ефтэтьэж нфяэюэ мц огктфдшыедцк юфдэжэквэдфк. Удяф Ифифнумф цт ьфршк йфвэт вшлещкгьгя швш. Ыщткфдфк Щауднф Рфсэнумф (Нгышаш) вц иг ыэкфнф йфеэдвэ. Мцаф Йгдгяфвц мц Ефкшнуддц ьцтшь нфчэт вщыегь, кцрьцедшл Жфьшд Йгдшнум игкфчэдэж ъякц ьцыгд кувфлещк мцяшацыштвц юфдэжэквэдфк. Ющч пбяцд лщддулешмшьшя мфк швш. Иъеът ифнкфьдфкэ, цдфьцевфк пътдцкш ишкдшлвц йунв увцк, еуя- еуя нэхэжэи пбяцд ьцсдшыдцк луюшкцквшл. Ефкшнуд иг ьцсдшыдцквц вц рфьэтэт ыумшьдшыш швш. Ефкшнуд нълыцл ыцмшннцдш ьъецчцыышы щдвгхг йцвцк вц нълыцл ьцвцтшннцедш ишк штыфт, ыцьшьш вщые, пбяцд нщдвфж швш. Рфьэтэт йфнхэыэтэ юцлцк, рфьэнф вшййце нуешкцк, рфьэтэт вфвэтф юфефквэ. Шддцк луювш, ишя гтшмукышеуеш ишешквшл. Ефкшнуд нутц вц кфвшщвф юфдэжэк, ьцт шыц щкфвф шждцьцлдц нфтфжэ, рць вц фызшкфтегкфвф ецрышдшьш вфмфь уевшкшквшь. Удьш кцрицкшь вътнф

12 12 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim жбркцедш жцкйжътфы П.М. Еыукуеудш швш. Щтф пбкц вц шдшт ьъцннцт мфчедфкэтэ Еишдшышвц луюшкшквшь.1965-сш шдвц Еишдшышвцт Цдшифнкфьдэнф,Ефкшнудшт ещнгтф пцдвшншь пътъ рую мфче гтгвф ишдьшкць. Ющч пбяцд ьцсдшы луювш. Ифрфк ьбмыъьътвц Ефкшнудшт феф умштшт рцнцештвц йгкгдьгж иг яшнфацевц нукдш сфьффе, йщргь-цйкциф шдц нфтфжэ, цкци кувфлышнфыэтэт, вуьцл щдфк лш, иъеът цьцлвфждфкэ, Фяцкифнсфт Вбмдце Еудумшяшнф мц Кфвшщ Мукшдшждцкш Лщьшецыштшт щ яфьфтлэ ыцвкш, тцхьцлфк жфшкшьшя Цтмцк Цдшицндш, усфялфк ыцыдш вшлещкгьгя Фнвэт Йфкфвфхдэ, гтгвгдьфя ьъхцттшьшя Пъдфхф Ьцььцвщм,еъкл кувфлышнфыэтэт ифж кувфлещкг Фнвэт Мцдшчфтщм, чцицкдцк кувфлышнфыэтэт ифж кувфлещкг Сфьфд Зщдфвчфтщм мц ифжйфдфкэ шжешкфл увшквш. Ефкшнуддц рцнфе нщдвфжэ Ыъвфицтшт ишк-ишкштц ьцрциицеш шыц фнкэсф ишк лшефи ьбмягыгвгк. Яфршкцт ющч пбяцд, вфчшдцт ющч ецьшя ишк штыфт щдфт Ыъвфиц чфтэь Ефкшнуддц унтш лгкывф, дфлшт еъкл жбицыштвц щчгнгквг. Щтдфкэт ецдцицдшлвцт ишк-ишкштц щдфт йфкжэдэйдэ ыумпшыш ецдцицдцк, щтдфкэ ефтэнфтдфк фкфыэтвф вшддцк цяицкш швш. Zфьфт луювш, Ефкшнуд ФЬУФ-тэт Жцкйжътфыдэй Штыешегегтвф жбиц ьъвшкш ецншт увшдвшнш, ьцт шыц ИВГ-тгт Жцкйжътфыдэй афлъдецыштшт вулфтэ ыуюшдвшншь ъюът ишя Вбмдце Еудумшяшнф мц Кфвшщ Мукшдшждцкш Лщьшецыштвцт пуеьцдш щдвгй. Дфлшт вщыедгй цдфйцдцкшьшя рцьшжц вфмфь увшквш сш шдвц ИВГ-тгт Шдфршннфе афлъдецыш ецышы щдгтвгйвф Ефкшнуд Шкфйвф шждцншквш сш шдвц Шкфйвфт йфнэвфт лшьш ьцтефкшнудш Шдфршннфе афлъдецыштц цкци вшдш ьъцддшьш лшьш вцмце уевшь. Ефкшнуд иг вцмцеш ьцьтгтшннцедц йцигд увши шжц ифждфвэ мц еуя ишк яфьфтвф ецдцицдцкшьшяшт цт ыумшьдш ьъцддшьдцкштвцт ишкштц юумкшдвш. Ьъчецдша лгкыдфкэт ецдцицдцкш еуя-еуя ьцтц ьъкфсшце увши Ефкшнуд ьъцддшьшт щтдфкф вцкы вуьцыштш чфршж увшквшдцк. Ьцт вуншквшь лш, ышя ющчыгтгя щ шыц ецлвшк, ышяшт рфьэтэяф вцкы вунц ишдьця фчэ. Ецдцицдцкшьшя Ефкшнуд ьъцддшьшт рую щдьфыф щтдфкф ишк ыуьуыек вцкы вуьцыштш чфршж увшквшдцк. Ефкшнуд Шдфршннфе афлъдецыштц ющч ифхдэ швш. Зкуяшвуте Фзфкфеэтвф ьцыгд мцяшацвц юфдэжьфыэтф ифчьфнфкфй афлъдец шдц цдфйцыштш лцыьшк, ьътецяць ыгкцевц пцдши вцкыштш вуншквш. Ефкшнудшт Шдфршннфе афлъдецыштвцт пуеьцыштшт ыцициш пбядцтшдьцвцт чцыецдшнштшт жшввцедцтьцыш щдвг.

13 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim 13 Ефкшнудшт тфьшяцвдшл вшыыукефышнфыэ Шкфй Лщььгтшые Зфкешнфыэтэт ефкшчштц вфшк швш. Щтгт иг ецвйшйфеэ фнкэсф лшефи лшьш тцжк щдгтьгжвгк. Щ, Гкьцмштшт ьцжргк ьгышйш екфлефеэтэ, Ь.Йцьицкщмдф ишкдшлвц Йгкфтш-Лцкшьш, флфв. Я.Иътнфвщмдф ишкдшлвц Аъягдштшт «Ьцедцъдуешйфв» цыцкштш Фяцкифнсфт вшдштц ецксъьц уеьшжвшк. Ефкшнуд вбмкш ьцеигфевф шыдфьф вфшк чундш ьцйфдц тцжк уевшкьшжвшк. Ефкшнуд бмдфвдфкэ Тшрфд мц Фяцкдц тцацы фдэк, чфтэьэ Ыъвфицтш ющч ыумшквш. Тшрфд фефыэтэт нщдг шдц пувши цкцижътфы щдьгж, гтшмукышеуеш ацкйдцтьц вшздщьг шдц ишешкьшжвш. Рцякцеш Цдштшт Вшмфтэ шдц ифхдэ тфьшяцвдшл вшыыукефышнфыэ нфяьфхф рфяэкдфжэквэ. Тшрфдэт Шкфйвфлэ йцашд афсшцдш бдъьъ рцнфевф ющч тшлишт щдфт Ефкшнудшт иъеът ыумштсштц ыщт йщнвг. Ефкшнуд Тшрфдвфт ыщткф, бяътът вувшнш лшьш, нфжфьэк, фтсфй пътътъ луюшкшквш. Дфлшт щхгд тцмцдцкш Ьцрцььцв мц Цдш вътнфнф пцдвшлвцт ыщткф Ефкшнуд ишк йцвцк бяътц пцдьшжвш. Ефкшнудшт ыумшьдш рцнфе нщдвфжэ Ыъвфиц чфтэь 2005-сш шдвц вътнфыэтэ вцншжцтвц ыцррцеш ющч фхэк щдфт Ефкшнуд, тусц вунцкдцк, фкейэ бяъ шдц цддцжшквш. Ыъвфицтшт бдъьъ Ефкшнудшт вцквш ъыеътц ишк вцкв вц пцешквш. Щ, Ыъвфицвцт ыщткф ющч фя нфжфвэ. Ефкшнуд рцнфевф рцк жунц бя цьцнш, бя яцрьцеш шдц тфшд щдьгжвг. Ибнъл шыеувфвф ьфдшл щдфт Ефкшнуд удьшт рфтыэ ишк ыфрцыштш ыуюыцнвш, жъирцышя лш, рцьшт ыфрцвц ефтэтьэж ьъецчцыышы, фдшь щдфквэ. Тц нфчжэ лш, Ефкшнуд шчешыфы щдфкфй цкцижътфыдэхэ ыуювш. Игтгтдф вф Фяцкифнсфт цкцижътфыдэхэ ющч жун йфяфтвэ. Ефкшнуд ющч ыфвц, яцрьцелуж, ыцьшьш, йщтфйзцкмцк ишк фшдцвц вътнфнф пцдьшжвш. Ьцт рцьшжц onun Цдшифнкфьдэвфлэ вцвц щсфхэтэ ьцьтгтшннцедц чфеэкдфнэк, фефыэ Ишдфд лшжштш, фтфыэ Йгиф чфтэьэ кцрьцедц нфв увшк, йфквфждфкэ Дфяцк мц Флшадц пбкъжвълвц шыецк- шыецьця луюьшжц йфнэвэи щ жцт, йфнхэыэя пътдцкшьшяш нфвф ыфдэкфь. Иг път фкфьэявф тц Ефкшнуд мфк, тц вц щтгт ыумшьдш чфтэьэ Ыъвфиц. Дфлшт Ефкшнудшт щсфхэтвф Фяцк лшьш ьцкшацедш ишк щхгд, Фкшац лшьш пбяцд ишк пцдшт, Ьцрцььцв мц Цдш лшьш ыумшьдш тцмцдцк мфк. Щтдфк иг щсфхэ ыбтьцнц йщньгк, цлыштц щтгт шжэхэтэ, шыешыштш вфрф вф фкеэкэкдфк.

14 14 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim Ьцт иг лшюшл нфяэьэ гтгвгдьфя вщыегь Ефкшнудц, удцсц вц щтгт бьък-път нщдвфжэ Ыъвфиц чфтэьф Фддфр Ецдфдфвфт кцрьце вшдцьцлдц ишешекшк, щтдфкф фчшкце ыцфвцеш фкягдфнэкфь. V. Memmedeliyev ИВГ-тгт Шдфршннфе афлъдецыштшт вулфтэ ФЬУФ-тэт ьъчишк ъямъ, цьцлвфк удь чфвшьш, зкщауыыщк

15 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim 15 XATİRƏLƏRDƏ ƏBƏDİ YAŞAYACAQ İNSAN Tarıyel müəllimi mən 1958-ci ildən tanıyıram. O, bizdən bir il sonra Şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb dili şöbəsinə daxil olmuşdu. Buna görə də biz o qrupun tələbələrinə bala ərəblər deyərdik. Tezliklə həmin qrupun tələbələri ilə bizim aramızda səmimi dostluq münasibətləri yarandı və axıra qədər davam etdi. Boş vaxtlarda, tənəffüslərdə görüşür, dərslərdən, ərəb ölkələrində baş verən hadisələrdən və məişətlə bağlı məsələlərdən söhbət edərdik. Demək lazımdır ki, Tarıyelgilin qrupunun tələbələrinin demək olar ki, hamısı əla qiymətlərlə oxuyurdular. Lakin çox keçmədi ki, Tarıyel onların arasından öz zəhmətkeşliyi, qavrama qabiliyyəti, istedadı və bacarığı ilə seçilməyə başladı. Bu bəstəboy, qarayanız gənc dərsdə, yataqxanada və hətta yolda da oxumaqdan əl çəkməzdi. Mərhum ustadımız prof.ə.məmmədov bizim dərslərdə tez-tez ondan ağızdolusu danışar, onun biliyini və ədəb-ərkanını tərifləyərdi. Gözəl əxlaqına, savadına və tərbiyəli davranışına görə həm tələbə yoldaşları, həm də müəllimləri onun xətrini çox istəyirdilər. Nəticədə Tarıyel respublikamızda ən gözəl ərəbşünaslardan biri oldu. Hələ tələbəlik illərindən o, Azərbaycan Dövlət Radio və Televiziya verilişləri Komitəsinin ərəb verilişləri redaksiyasında diktor-tərcüməçi vəzifəsində çalışırdı. Ərəb dilində bir başa açıq efirə material oxuya bilmək hər adamın işi deyildi. Onun çox məlahətli və ürəyəyatımlı səsi var idi. Onu dinləyənlər onun nitqinə valeh olurdu. Universiteti bitirdikdən sonra Tarıyel müəllim Radio və Televiziya verilişləri Komitəsi ilə yanaşı AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunun tarix şöbəsində çalışmağa başladı. Orada işlədiyi müddətdə o, çoxlu elmi məqalələr yazıb çap etdirir və Qurani-Kərimin tərcüməsi üzərində çalışırdı. O, dissertasiya mövzusu üzərində uğurla işləyirdi. Tarıyel müəllim praktik ərəb dilini çox gözəl bildiyi üçün onu tez-tez müxtəlif səviyyələrdə tərcümələrə dəvət edirdilər. O vaxtlar bu cür mütəxəssislərə ərəb ölkələrində də böyük ehtiyac var idi. Buna görə də çox keçmədi ki, Tarıyel müəllim ərəb ölkələrində işləmək üçün müxtəlif sovet

16 16 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim təşkilatlarından dəvət aldı və uzun müddət Yəmənde, İraqda və başqa ərəb ölkələrində öz səmərəli və vicdanlı işi ilə respublikamızı layiqincə təmsil etmişdir. Vətənə döndükdən sonra Tarıyel müəllim ərəb ölkələri tarixi üzrə müvəffəqiyyətlə dissertasiya müdafiə edib, elmlər namizədi alimlik dərəcəsinə layiq görüldü. Bundan sonra o, daha səmərəli elmi fəaliyyətlə məşğul olmağa başladı. O, həm müxtəlif elmi məcmuələrdə, həm də müxtəlif qəzet və jurnallarda bir-birinin ardınca çoxlu elmi və elmipublisistik məqalələr çap etdirirdi. Tarıyel müəllim həm də gözəl pedaqoq idi. O, uzun müddət BDU-nun Şərqşünaslıq fakültəsində, eləcə də İlahiyyat fakültəsində ərəb dili fənnindən dərs demişdir. O, dərslərini yüksək metodik prinsiplər əsasında aparar və tələbələrin qəlbinə yol tapardı. Onun tələbələri indi də onu böyük minnətdarlıqla xatırlayırlar. Bütün bunlardan əlavə Tarıyel müəllim səmimi dost və xeyirxah insan idi. O, çoxlarına bacardığı qədər əl tutmuş və onların problemlərini həll etməyə çalışmışdır. Dost-tanışlarının hamısına kömək əlini uzadardı. Tarıyel müəllim çox mehriban və qayğıkeş ailə başçısı idi. Onun bir oğlu və bir qızı vardı. Təəssüf ki, onun qızı ilə bağlı İraqda başına qələn faciə onu qəlbinin dərinliklərinə kimi sarsıtmış və həyatı boyu onu müşayiət etmişdi. Çox güman ki, onun vaxtından əvvəl aramızdan getməsinə səbəb də məhz bu hadisə olmuşdur. Onun vəfatı Azərbaycan ərəbşünaslığı üçün ağır hesab olunur. Onun böyük yaradıcılıq planları var idi... Ümid edirik ki, bu planları onun yetirmələri həyata keçirəcəklər. Tarıyel müəllimin əziz xatirəsi onun yaxınlarının, dostlarının və yoldaşlarının qəlbində əbədi yaçayacaqdır. Allah rəhmət eləsin! Ruhu şad olsun!

17 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim 17 NƏDİR ÖMRÜN MEYARI? Nədir ömrün meyarı? Saatlarmı, günlərmi? Nədir ömrün meyarı? Yoxsa aylar, illərmi? Nədir ömrün meyarı? Ötən baharmı, qışmı? Nədir ömrün meyarı? Alındakı qırışmı? Yox! Bunlar deyil əsla meyarı ömrümüzün. Ömür ölçülə bilməz zamanla, desək düzün. Ömrü hesablamazlar ötüşən illər ilə, Ömrü hesablayarlar yalnız əməllər ilə. Əməllər bütün ömrün, həyatın aynasıdır, Hər kəsin əməlləri ömrünün mənasıdır. İnsan var ki, yaşayır hətta doxsan il, yüz il, Kimsəyə xeyri dəymir, bu ömür ömür deyil. İnsan da var tez köçür, qısa olur həyatı, Yaxşı əməllərilə yaşayır daim adı. Nə xeyirə, nə şərə yaramayan bir insan Artıq ölmüşdür demək, bu sözdə yoxdur yalan.

18 18 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim Diri ikən ölüdür tək canını güdənlər, Ölü ikən diridir xeyirxahlıq edənlər. Mənalı keçən ömrün bir əsrdir hər anı, Mənalı ömür olur məhz ucaldan insanı. O, nə vəzifədədir, nə də var-dövlətdədir, O, məncə xalqa, elə, vətənə xidmətdədir. Məhz bunda görürəm mən ömrümün mənasını, Məhz bunda görürəm mən səadət dünyasını! dos. M.İ.Qarazadə BDU-nun İlahiyyat fakültəsinin Dillər kafedrasının müdiri

19 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim 19 ШЯРЯФЛИ БИР ЮМЦР ЙОЛУ ЩАГГЫНДА БИР НЕЧЯ СЮЗ Бакы Дювлят Университети Илащиййат факцлтясинин декан йардымчысы проф. Доктор Абдуллащ Гящряман «Факцлтянин елми мяъмуясиндя Тарйел щаггында хатиря йазылар вермяк истяйирик. Сянин дя онун йахын досту, тялябя йолдашы, щямкары, ону йахшы таныйан бир шяхс кими мяъмуяйя бир йазы вермяни истярдим» дейя мяня мцраъият етдикдя бир анлыьа дурухдум, вцъудуму сойуг тяр басды, цряк дюйцнтцлярим артды. Билмирям мцсащибим мяним бу щалымы дуйду, йа йох Илащи, бу йазымда мян гардашым гядяр хятирини истядийим бир инсанын йохлуьунуму диля эятиряъяк, щаггында кечмиш замандамы данышаъаьам?!. Ани олараг цряйимдян «Инсафын олсун, Абдуллащ бяй, буна мяни вадар етмя» фикри кечди. Анъаг имтина кими анлашыла биляъяйини нязяря алыб, гялбимдя баш галдыран бу фикирдян ваз кечдим. Ъанымы дишимя тутуб разылыг вердим. Разылыг вердим, о эюзял инсан щаггында, кичик дя олса, бир хатиря йазмаьа. Бу хатирядя елеэийа мотивляри щисс едян охуъу гой мяни гынамасын. Чцнки онун щяйат йашантылары юзлцйцндя бу мотивлярдян хали дейилди Тарйел талейин, алын йазысынын сынагдан-сынаьа чякдийи вя бцтцн сынаглардан алныачыг, цзцаь чыхан, щямишя юз чеврясиня никбин эюрцнмяйя чалышан, юз гцрур вя ляйагятини щеч вахт сындырмайан, сюзцн ясл мянасында бюйцк щярфля йазылмалы олан инсан! Инсан вар ки, няйися вяряся гоймаса да, анъаг юз инсани кейфиййят вя мязиййятляри иля цряклярдя ябяди мяскян салыр вя щямишя рящмятля анылыр. Инсан да вар ки, щям ямялляри, щям дя мяняви дцнйасы иля ябядийашарлыг газаныр. Тарйел щям елми, щям иътимаи фяалиййяти, щям дя хейирхащ ямялляри иля юз чевряси вя мцщитинин фикир вя дцшцнъясиндя юлмязлик щаггы газанды. Ъисмани йохлуьундан сонра беля бир тале аз-аз инсанлара нясиб олур. Кимлийиндян, тутдуьу мювгедян асылы олмайараг, Тарйели таныйан щяр бир кясин аьлына дейилян уъа фикирлярин тясдигиндян башга бир шей эялмяз. Бялкя дя, даща ишыглы фикирляр сюйлямяйя ъящд едяр Тарйел тялябялийинин биринъи илиндяъя групумуза дярс дейян мцяллим вя профессорларын диггят мяркязиня кечди вя факцлтяни гырмызы дипломла битиря-

20 20 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim ня гядяр бу мяркяздя галды. Еля буна эюря иди ки, цчцнъц-дюрдцнъц курс тялябяси икян радиода ярябъя верилишлярин апарылмасына дявят алды. Беляликля, щям тялябя, щям дя яряб верилишляринин диктору кими фяалиййят эюстярмяйя башлады вя университети битиряня гядяр бу икили фяалиййятини давам етдирди Яряб филолоэийасы групунда груп нцмайяндяси олан Тарйел тялябя йолдашларына да юз кюмяйини ясирэямязди, кимсянин сорьусуну ъавабсыз гоймамаьа чалышарды. Бу, хцсусиля яряб дили фянниндя даща чох юзцнц эюстярирди. Йаддашы эцълц олан Тарйел яряб сюз, ифадя вя йа ъцмля тяръцмясиндя она верилян суала йа дярщал ъаваб веряр, йа да даща дягиг олсун дейя тез сюзлцйя ял атарды. Щяр ики тяряфи, бир гядяр сярт десяк, ващимяйя салан, республикамызда ярябшцнаслыг мяктябинин баниси профессор Ялясэяр Мяммядова веряъяйи ъавабын мясулиййяти иди. Чцнки Ялясэяр мцяллим юз тялябяляриня гаршы щяддян артыг тялябкар иди. Юзц ися юз пешясинин вурьуну вя йорулмаз мцъащиди иди. Онун гаршысында ону разы салаъаг шякилдя ъаваб вермяк щяр тялябяйя нясиб олмурду Онун «ким кечян дярсимизи данышар?» суалы дярщал дярсликлярин вяряглянмясиня сябяб оларды. Башлар китаблардан галханда щамы Тарйели лювщянин гаршысында эюрярди. Щеч дя тясадцфи дейилдир ки, Ялясэяр мцяллим чох вахт ону «яддикул-фясищ» дейя чаьырарды Университети битирян кими сонракы талейи цчцн ясас олаъаг «фярящли», маъяраларла долу, бир гядяр дя романтик, гцрбятдя кечян рискли щяйат йолу, юмцр йолу башлады Тарйелин. О заман чохлары бу йолу няинки арзулайыр, ъидди-ъящдля она ъан атырдылар. Чцнки буну вязиййят тяляб едирди. Сечим ися ихтисас олараг сечдийи хариъи дили эюзял билян, данышан вя тяръцмя едян Тарйел кимиляря иди Беляъя, узун илляр айры-айры яряб юлкясиндя ССРИ Хариъи Ишляр Назирлийинин эюндяриши иля мцхтялиф вязифялярдя чалышды вя бу назирлийин хариъдя ян йахшы ишляйянляр сийащысына дцшдц. Чохлары она мящз бу ишлярдя газандыьы уьурлара эюря щясяд апарырды. Ону йахындан таныйанлар ися онун садялийиня, сямимилийиня, алиъянаблыьына, ловьалыгдан, худбинликдян узаглыьына, сюзцн йахшы мянасында, гибтя едир, уьурларына севинирдиляр. Йери эялмишкян хцсуси гейд етмяйя дяйяр ки, юмрцнцн сонуна гядяр кешмякешли щяйат йолунда ня газандыьы уьурлар, ня дя дцчар олдуьу сыхынтылар Тарйели юзцнямяхсус инсани кейфиййятляриндян, ган йаддашы иля эялян мяняви-яхлаги дяйярляриндян вя юзялликляриндян айыра билмяди Беляликля, эянълийинин ширини дя аъы олан нечя-нечя илляри вятян дышында кечди Тарйелин

21 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim 21 Ирага олан сон сяфяриндя ися ъанындан артыг севдийи эянъ гызыны итирди Тарйел. Бу итки чохларынын эюрцб дуйа билмядийи аьыр вя амансыз зярбя олду зярбяляря дюзцмлц Тарйеля. Бу фаъиядян сонра щям онун, щям дя юмцр-эцн йолдашынын сящщятиндя ъидди проблемляр йаранды. Демяк, талейин дюзцлмяси мцмкцн олмайан зярбяляри дя вар имиш Севинъ вя дярддашыны, ъан сирдашыны, юмрцнцн сонуна гядяр сядагятля севдийи щяйат йолдашы Сцдабя ханымы сон мянзиля йола саланда Тарйел юзц дя цмидсиз вя чарясиз бир вязиййятдя иди Араларындакы олум мясафяси аз олдуьу кими, юлцм мясафяси дя чох гыса олду. Ъями бир нечя эцн. Санки буна да ящди-пейман баьламышдылар Демяк, щяр икисинин ичиндя дашыдыьы дярд йцкцнцн сигляти ейни имиш. Щагг дярэащына бах беляъя, бирбиринин интизарыны, илк севэи эюрцшляриндя олдуьу кими, чох чякмядян говушду щамыйа сядагят, паклыг, щалаллыг юрняйи олан бу ики няъиб инсан Бурада Йунус Имрянин вя Шящрийарын бу вяфасыз вя йалан дцнйа щаггында дедикляри бязи мисралар йадыма дцшдц. Йунус Имря Йери, йери йалан дцнйа Йалан дцнйа дейилмисян. Йедди йол бошалыб йеня Долан дцнйа дейилмисян. Шящрийар ися: Щейдярбаба, дцнйа йалан дцнйады, Сцлeймандан, Нущдан галан дцнйады. Оьул доьан, дярдя салан дцнйады. Щяр кимсяйя щяр ня вериб, алыбды, Яфлатундан бир гуру ад галыбды дейирди. Тарйел щям дя истедадлы тарихчи алим, педагог вя эюзял мцтяръим иди. О, хейли мцддят Азярбайъан Милли Елмляр Академийасы Шяргшцнаслыг Институтунун «Йени яряб тарихи» шюбясинин мцдири вязифясиндя чалышды. Эянъ алимлярин йетишмясиндя хидмятляри аз олмады О, ейни заманда тарихи, елми, ядяби вя дини гайнагларын Азярбайъан тцркъясиня чеврилмясиня дя хейли диггят айырырды. Бу сащядя онун сон иши мянимля бирэя Гурани- Кяримин орижиналдан дилимизя тяръцмяси олду. Бу тяръцмя бизим щям дя бирэя Тцркийяйя сяфяримизя сябяб олду. Тцркийя Дийанят Вягфи тяръцмянин (орижиналы иля бирэя) няшрини юз цзяриня эютцрдцйц цчцн бизи дявят етмишди. Бу, эюркямли илащиййатчы алим, хейирхащ инсан, Бакы Дювлят Уни-

22 22 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim верситети нязниндя Илащиййат факцлтясинин вя Бакы-Тцрк Лисейинин тясисиндя бюйцк сяйи вя ямяйи олан Тяййар бяйин тяшяббцсц иля баш тутмушду Беляликля, мяня Тарйелля узаг сяфяр вя гцрбят йолдашы олмаг да нясиб олду. Бу уьурлу сяфярдян сонра «каш бцтцн сяфярляримдя Тарйел кими йол йолдашым олайды» дейя цряйимдян бир арзу да кечди. Чцнки онунла сяфярдаш олмагдан бюйцк зювг алдым, дарыхмаьын ня олдуьуну билмядим Биз Тцркийяни зийарятя вя сяйащятя дявят олунсаг да, тяръцмямизин дягиглийи наминя ону бир даща Вягфин Гуран узманлары вя билиъиляри иля эюздян кечирмяк тяклифи иля чыхыш етдик. Тяклифимиз мямнуниййятля гябул олунду. Беляъя, эярэин ямяк сярф етдийимиз вя бюйцк мясулиййятля йанашдыьымыз Гурани-Кяримин тяръцмяси (орижиналы иля бирликдя) Тцркийя Дийанят Вягфинин вясаити щесабына 2000-ъи илдя 3000 нцсхя иля няшр олунуб Илащиййат факцлтяси вя диэяр щуманитар факцлтя тялябляри арасында пайланды Тяяссцф ки, нядянся онун сонракы няшрляри иля марагланан олмады. Достумун, биринъи няшрдя эетмиш биздян асылы олан вя олмайан бязи гцсурлара эюря рущу ниэаран галмасын дейя цзяриндя ъидди ишляйяряк ону икинъи няшря щазырладым. Чап талейини ися Аллаща исмарладым Тарйел баъарыглы педагог иди. Илащиййат факцлтясиндя яряб дилиндян бир мцддят дярс деди. О, ъанлы вя ъазибяли бир методика иля дярс апарырды. Щям юзц, щям дя тялябяляри бундан зювг алырды. Дярс вахтындан олдугъа сямяряли вя щалаллыгла истифадя едирди. Еля буна эюря дя щям факцлтя рящбярлийинин, щям дя тялябялярин щюрмят вя ряьбятини газанмышды Бцтцн садаладыьым вя садалайа билмядийим инсани кейфиййятляри, ишэцзарлыьы, баъарыьы, щяр ишдя мясулиййят дуйьусунун бюйцклцйц ону, нящайят, дювлят мямуру сыраларына гатды. Юмрцнцн сонунадяк Президент Апаратында Щуманитар сащяляр цзря шюбянин мцдир йардымчысы ишляди Тарйел йалныз щюрмятля хатырланаъаг, рящмятля анылаъаг инсани кейфиййятлярини вя файдалы ямяллярини дейил, чыраьыны ябяди йандыраъаг, шяряф вя ляйагятини бир юрняк олараг щямишя юзцндя йашадаъаг аьыллы, камаллы, юзц кими зящмяткеш оьлу Азяри вя ики эцл нявясини йадиэар гойуб эетди Бунлар тясялли олду ону гялбиндя йашаданлара. Аллащ сяни гяни-гяни рящмят елясин, гардашым! Рущун шад, йерин ъяннят олсун! Амин! МЯММЯДЩЯСЯН ГЯМБЯРЛИ

23 Мювлана Ъялаляддин Руми Йарадыъылыьында Мясняви 23 MAKALELER

24 24 В.М.Мяммядялийев, Г.Т.Мяммядялийева

25 Мювлана Ъялаляддин Руми Йарадыъылыьында Мясняви 25 МЮВЛАНА ЪЯЛАЛЯДДИН РУМИ ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫНДА МЯСНЯВИ В.М.Мяммядялийев Г.Т.Мяммядялийева Ьцытцмш вфрш жфшк мц ьъецацллшк, вцкшт ъкафт ыфршиш, лфьшд ьъкжшв мц ецкшйце зшкш Ьбмдфтф Сцдфдцввшт Кгьштшт ( ) жфр цыцкшвшк. Ицжцк ьцвцтшннцештшт цт ибнъл фишвцдцкштвцт, вътнф цвцишннфеэтэт цт пбяцд тъьгтцдцкштвцт ишкш щдфт Ьцытцмш нфкфтвэхэ пътвцт штвшнц йцвцк Фддфрф гдфжьф нщдгтвф шкцдшдцнцт, ыункъ ыгдгл црдштш Йгкфтш-Лцкшь шжэхэтвф вщхкг нщдф нбтцдвцт ъкафтш ишк кцрицквшк. Ьцытцмштшт рфтыэ ефкшчвц нфяэдьфхф ифждфтвэхэ ьцдгь вуншдвшк. Фтсфй ьцытцмштшт ЭЭ сшдвштвц иг сшдвшт ишк йцвцк афышдцвцт ыщткф ршскш 662-сш шдшт кцсци фнэтэт 15-сш пътъ (ьшдфвш 1264) нфяэдьфхф ифждфтвэхэ йунв щдгтгк (1,ЭЭ, иуне 6-7). Игтвфт юэчэж увцкцл Ц. Пбдзэтфкдэ Ьцытцмштшт Э сшдвштшт 656-сэ шдвц (1258) нфяэдвэхэтэ пъьфт увшк лш, иг вф Фиифышдцкшт рцдц Ифхвфввф рфлшьшннце ыъквълдцкш вбмкц въжък (2,1,358). Щтгт ашлкштсц, Ьцытцмштшт Э мц ЭЭ сшдвдцкш фкфыэтвфлэ афышдц 6 шд юцльшжвшк. Цадфлш иг афышдцтшт Ръыфьцввшт Юцдциштшт чфтэьэтэт бдъьъ мц щтгт нутшвцт умдцтьцыш шдц цдфйцвфк щдвгхгтг йунв увшк (2,329). Ыфршр Црьцв Вцвц Э сшдвшт нфяэдьфыэтэт 654-съ шдшт сгьфвцд-фчшкц фнэтвф (ьфн 1261) ифждфтвэхэтэ, иг яфьфт Ьбмдфтфтэт 55, Ръыфьцввшт Юцдциштшт 37 нфжэтвф щдвгхгтгт кцмфнце увшдвшнштш пбыецкшк. (3,181). Ицввшъяяцьфт Ащкгяфтацк вц Цадфлштшт ашлкштц жцкшл юэчфкфй Э сшдвшт сш шддцк ( ) фкфыэтвф нфяэдвэхэтэ йунв увшк (4,212). Ьъчецдша кцмфнцедцкш егегжвгкфтвфт ыщткф иудц ишк ашлкц пцдьцл щдфк лш, Ьцытцмштшт Э сшдвштшт нфяэдьфыэтф сш шддцк фкфыэтвф ифждфтьэж иг шж съ шддцквц ифжф юфеьэжвэк (5,304). Йфдфт 5 сшдв ИВГ-тгт Шдфршннфе афлъдецыштшт вулфтэ ИВГ-тгт ифж ьъцддшьш

26 26 В.М.Мяммядялийев, Г.Т.Мяммядялийева шыц фкф мукшдьцвцт, афышдцышя нфяэдьэжвэк. Ыфршр Црьцв Вцвц иъеът сшдвдцкшт нфяэдэж ефкшчдцкштш ьъцннцтдцжвшкьцнц сцрв пбыецкцкцл Э сшдвшт 659 (1261), ЭЭ сшдвшт 663 (1265), ЭЭЭ сшдвшт 664 (1266), ЭМ сшдвшт 664, М сшдвшт 665 (1267), МЭ сшдвшт 666 (1268) -сш шдвц ефьфьдфтвэхэтэ пбыецкшк. Нгчфкэвф вуншдцтдцк тцяцкц фдэтвэйвф Ьцытцмштшт нфяэдэжэтэт 8-10 шд юцлвшнштш, цыцкшт иъебмдълвц 666-сэ шдвц (1268) ифжф юфевэхэтэ вуьцл щдфк. Ьцытцмштшт 7 сшдввцт шифкце щдвгхгтф штфтфт Фтлфкфмш шыц МЭЭ сшдвшт 670 (1271) нфяэдвэхэ ашлкштш шкцдш ыъкък (6,МЭЭ,3). Цафдлштшт ишдвшнштц пбкц, Сцдфдцввшт Кгьш иг цыцкштш бяътът лфешиш мц чцдшацыш Ръыфьцввшт Юцдциштшт чфршжш шдц йцдцьц фдьэжвэк. Ръыфьцввшт Юцдциш Ьбмдфтф ьъкшвдцкштшт Рцлшь Ыцтфш мц Ацкшвцввшт Цеефкэ ибнъл ишк ябмйдц щчгвгйдфкэтэ, щтдфкэт Ьбмдфтфвфт Ыцтфштшт «Рцйшйцеъд-рцйшйц»ыш лшьш Ьцытцмш ецкяштвц мц Ацкшвцввшт Цеефкэт «Ьцтешйъе-еунк»ш мцятштвц ьцкшаце ышкдцкш мц ыункъ ыгдгл ьбмягдфкэтвф ишк цыцк нфяьфыэтэ чфршж уеьшж, Ьбмдфтф вф сфмфиэтвф: «Иг ашлшк ышяшт ъкцнштшяц пцдьцвцт бтсц йуни фдцьштвцт иудц ишк ьцтягь лшефиэт нфяэдьфыэ йцдишьц шдрфь щдгтвг» вунцкцл Ьцытцмштшт афешрцыш фвдфтвэкэдфт шдл 18 иунеш ыфкэхэтвфт юэчфкфкфй Ръыфьцввштц гяфеьэж, иудцдшлдц цыцкшт нфяэдьфыэтф ифждфтьэжвэк (2,ЭЭ,236). Игтвфт ыщткф Ьбмдфтф 10 шд цкяштвц ьцытцмштш ицвфрцецт ыбндцнцкцл Ръыфьцввштц нфявэкьэж, рцк сшдв ишецт лшьш Ръыфьцввшт щтг Ьбмдфтфнф щчгьгж, дфяэь пцдцт нукдцк ецыршр увшдвшлвцт ыщткф Ръыфьцввшт ецкцаштвцт лбюъкъдъи лшефи рфдэтф ыфдэтьэжвэк. Цадфлш Ьцытцмштшт иуневцт шифкце щдвгхгтг йунв увшк. Ьцытцмштшт Рштвшыефтвф нфяэдьэж тъычцдцквцлш иунедцкшт ыфнэ ецйкшицт ц юфеэк. Ц.Пбдзэтфкдэ шыц нгчфкэвф фвэ юцлшдцт мц К.Ф.Тшлщдыщт ецкцаштвцт цыфы лшьш пбеъкъдцкцл юфз увшдцт тъычцнц (цыдш Лщтнф ьъяунштвц ыфчдфтэдэк) шыештфв увцкцл Ьцытцмштшт Э сшдвштшт 4003, ЭЭ сшдвштшт 3810, ЭЭЭ сшдвштшт 4810,ЭМ сшдвштшт 3855, М сшдвштшт 4238 мц МЭ сшдвштшт 4902 иуне щдвгхгтг пбыецкши щтгт иъебмдълвц иуневцт шифкце щдвгхгтг йунв увшк. Ьцытцмш, нгчфкэвф йунв увшдвшнш лшьш, 6 сшдввшк. Ьцытцмштшт цт ьцжргк жцкрюшдцкштвцт ишкш руыфи увшдцт Фтлфкфмш Къыгчш Шыьфшд Вцвц ецкцаштвцт ршскш 1035-сш шдвц ( ) МЭЭ сшдвш ефзэдьэжвэк. Иг сшдв ршскш 814-съ шдвц (1441) нфяэдьэжвэк. Иудцдшлдц, Фтлфкфмш Ьцытцмштшт

27 Мювлана Ъялаляддин Руми Йарадыъылыьында Мясняви 27 нуввш сшдввц щдвгхгтг йцигд уеьшж мц нуввштсш сшдвц вц жцкр нфяьэжвэк. Дфлшт Ьцытцмш ьъецчцыышыдцкштшт ьъедцй цлыцкшннцеш цммцдлш 6 сшдвдц ьъйфншыцвц иг сшдвшт ющч яцша щдвгхгтг, щкфвф ющчдг ецлкфкдфк, кфишецышядшлдцк, жукшннце ифчэьэтвфт тфйшыдшлдцк щдвгхгтг пбыецкши, иг сшдвшт Ьбмдфтфнф фшв щдьфвэхэтэ, щтгт фвэтф гнвгкгдвгхгтг йунв увшкдцк. Иг рцйшйце Ьцытцмштшт бяъ ецкцаштвцт вц ецывшйдцтшк. Иудц лш, Ьбмдфтфтэт мцафеэтвфт 5 шд 25 пътвцт ыщткф цыд тъычцвцт лбюъкъдъи Юцдциш Ръыфьцввшт мц Ыгдефт Мцдцвшт ръягкгтвф щчгтфт тъычцвц вц щтгт 6 сшдввцт шифкце щдьфыэ мгкхгдфтэк. Сцдфдцввшт Кгьштшт иг ьцжргк цыцкш кцьцд ицркштшт «афшдфегт/афшдфегт/ афшдгт» йцдшиштвц нфяэдьэжвэк. Афкы жукштшт йцяцд мц йцышвц шдц нфтфжэ, ъюътсъ цыфы офткэтэ ецжлшд увцт ьцытцмш ащкьфыэтвф жцкйшт Ашквщмыш, Цыцвш Егыш, Вцйшйш, Тшяфьш Пцтсцмш, Ыцтфш, Ацкшвцввшт Цеефк, Ыцвш Жшкфяш, Цивъккцрьфт Сфьш лшьш ибнъл жфшкдцкш бдьця зщуяшнф тъьгтцдцкш нфкфеьэждфк. Сцдфдцввшт Кгьш бяътът иг жфр цыцкштвц ьцытцмш офткэтэт ъю цыфы зкштышзштц- цыцк ищнг ецл ишк ицркшт йщкгтги ыфчдфтьфыэтф, ицркшт цыцкшт ьцяьгтгтф ьъмфашй ыуюшдьцыштц (кцьцд мц чцаша ицркдцкш ъкафтш мц фжшйфтц ьцытцмшдцкшт мцятшвшк) мц тцрфнце цыцквц йцяцд, йцышвц лшьш офткдфкф ьъкфсшце увшдьцыштц сшввш кшфнце уеьшжвшк (7,320). Цадфлштшт Йфяш Тцсьцввшт Ефжешвцт пцешквшнш фжфхэвфлэ шйешифы Сцдфдцввшт Кгьштшт, Ьцытцмштшт шыдфь ецыцммъаътвц, жцкй зщуяшнфыэтвф егевгхг ьбрецжць ьбмйунш вцкл уеьцл ъюът ющч ыцсшннцмшвшк. «Цммцдсц ъю жун ъьгьш швш, Ьбмдфтфвфт ыщткф чъыгыш щдвг. Рцк ишк фдшьц Ьбмдфтф вунцквшдцк, ьцытцмш ишк жук тбмъ швш, еъкиц рцк лцышт гнгвгхг ишк нук швш. Иг път ьмдфтф вунштсц нфдтэя Ьцрцььцв Сцдфдцввшт, ьцытцмш вунштсц нфдтэя щтгт цыцкш, еъкиц вунштсц (ецишш лш, Лщтнфвф М.Ь., Й.Ь.) нфдтэя щтгт гнгвгхг нук ифжф въжъдък (8,268). Ьбмдфтф Ьцытцмштш, бяътът йунв уевшнш лшьш, жушк вуьцл ьцйыцвшдц вуншд, ъкафт ышкдцкштш, ецыцммъа цвциштш, йфнвф- йфтгтдфкэтэ жцкр уеьцл, щтдфкэ ыункъ ыъдгл црдштц фтдфеьфй ъюът йцдцьц фдьэжвэк. Ьбмдфтфвф жушк ьцйыцв вуншд, мфышецвшк. Сцдфдцввшт Кгьш жукш ьцтфтэ ецымшк увцт ыгкце ыфнэк, рць вц щтгт ьцтфтэ дфншйштсц шафвц увц ишдьцьцыштш ишдвшкшк. (1,с.Э, иуне 296,1258; с. ЭМ, иуне 1188). Щ, ющч яфьфт Ьцытцмштшт ыбя, жук мц рулфнцвцт шифкце щдьфвэхэтэ, игкфвф цыфы

28 28 В.М.Мяммядялийев, Г.Т.Мяммядялийева ьцйыцвшт ьцтфтэ щчгсгнф, ьъкфсшце щдгтфт жцчыц юфевэкьфй щдвгхгтг ишдвшкшк. Ьбмдфтф ицяцт жукшт щтг игчщмдфвэхэтэ, жушк йцдшиштшт, мцятшт, йфашнцтшт щтф бя ашлшкдцкштш ефь шафвц уеьцлвц ьфту щдвгхгтг вф йунв увшк. Удц игтф пбкцвшк лш, Ьбмдфтф зщуяшнфыэтвф ицяцт цтцтцмш жушк, йфнвф-йфтгтдфкэтэт зщягдьфыэ, мцятшт ецдциштц пбкц ишк ыэкф цдфмц лбьцлюш ыбядцкшт шждцвшдьцыш ьъжфршвц щдгтгк. Нукш пцдьшжлцт щтг вф йунв уеьцл шыецншкшл лш, Ьбмдфтф жушкштшт дулышл-йкфььфешл чъыгышннцедцкш, Ьбмдфтфтэт жушк еучтшлфыэ, чъыгышдц ицвфрцецт вуншдши нфявэкэдьэж Ьцытцмштшт вшд бяцддшлдцкш штвшнц йцвцк дфяэьэтсф бнкцтшдьцьшж цт ьфкфйдэ ьцыцдцдцквцт ишкшвшк. Ьцытцмш ыбяът рцйшйш ьцтфыэтвф Йгкфтэт ифештш ецаышкш, ьцтягь ецыцммъа утышлдщзувшнфыэвэк. Ьцря игтф пбкцвшк лш, Ьбмдфтф бяътът иг бдьця цыцкштш «Лцжжфаъд Йгкфт», «Ашйрш-цлицк» нфчгв «Ыунйцдъдцкмфр» фвдфтвэкэдьэжвэк. Ецлсц игтг йунв уеьцл лшафнцевшк лш, Ьцытцмшвц 950 ифждэхэт 50-вцт фкеэхэ фнцдцкц, 53-ъ шыц рцвшыдцкц шыештфв увшк (9,328). Ьцытцмштшт шдл 18 иунеш щтгт фюфкэ, Ьбмдфтфтэт ъкафтш пбкъждцкштшт, ецыцммъа въжътсцдцкштшт ьцхяшвшк. Ьцдгьвгк лш, ыункш ыъдгл нщдгтвф вгкьфвфт шкцдш пувцт ыфдшлшт йфнцыш Фддфрф гдфжьфйвэк. Ьбмдфтфнф пбкц, Фддфрф гдфжьф нщдгтвф «ьцт» вцт ыбрице пувц ишдьця. Фддфрф гдфжьфй шыецнцт лшьыц бя мфкдэхэтэ йуни уеьцдш, бя ьцтдшнштвцт луюьцдш, мфкдэй игчщмгтвфт чшдфы щдьфдэвэк. Фддфр нфтэтвф шлш «ьцт»вцт вфтэжьфй щдьфя. Ыцт вц «ьцт» вуншкыцт, Щ вф «ьцт» вуншк. Нф ыцт бд, нф вф Щ бдыът лш, иг шлшдш фкфвфт йфдчэк. Щтгт бдьцыш ьъьлът щдьфвэхэтф пбкц, ыцт бдьцдшыцт. Зунхцьицкшьшяшт (ц.ы.) «Бдьцвцт цммцд бдът» рцвшыштшт цыд ьцтфыэ игвгк. Ецыцммъа вц ьцря иг йфнцтш пбеъкьъжвък. Фддфрф гдфжьф, Ьбмдфтфнф пбкц, цйддц нщч, фтсфй ужйдц ьъьлътвък. Ужй иъеът шдфрш мц ицжцкш шждцкшт (ауддцкшт) ьцтицнш, нбтцдвшсшыш мц йфнцышвшк (1, с. Э, иуне 19-34). Фддфрф гдфжьфйвф цйд штыфтф нщд пбыецкц ишдьця. Цйд щтф вътнф шждцкштш нщдф мукьцл, вътнф шждцкштвцт ифж юэчфкьфй ъюътвък. Рфййф нуешжьцл нщдгтвф цйд зфдюэхф ифеьэж гдфхф ицтяцк. Штыфтэ иг йфнцнц фтсфй ужй юфевэкф ишдцк. Иг, рцк жунвцт гсф мц зфл щдфт шдфрш ужйвшк. Бя ьцтдшнштвцт чшдфы щдги ьъедцй мфкдэхф йщмгжфт штыфтэт шкфвцыш щтгт бяъ, мъсгвг лшьш Фддфрвф афтш щдгк. Щтгт шкфвц мц шчешнфкэ Фддфрэт шкфвц мц шчешнфкэвэк. (10,446). Бя ьцтдшнштш Фддфрэт

29 Мювлана Ъялаляддин Руми Йарадыъылыьында Мясняви 29 ьцтдшнштвц нщч увцт штыфт «ацтф ашддфр» (Фддфрвф нщч щдьф) ьцйфьэтвфт «ицйф ишддфр» (Фддфрф ифйш щдьф) ьцйфьэтф нуешжшк. Цыдштвцт гяфй въжцт, цыд мцецтштвцт фнкэдфт штыфт нутшвцт бя цыдштц, вщхьф нгквгтф йфнэеьфй шыецншк, щтг фкфнэи фчефкэк (1,с.Э, иуне 4). Щтгт цыд мцецтш Фддфрэт удьштвц въжътсц рфдэтвф щдфт мфкдэхэ - цнфтш ыфишецышвшк. Ыункъ ыгдгл нщдгтвф щдфт штыфтэт ыщт ьцйыцвш, бяътът рцйшйцеш, цыдш щдфт цнфтш-ыфишецыштц йщмгжьфй, Фддфрэт удьштвц тц сък швшыц, щ сък вц щдьфйвэк (1,с.Э, иуне 18-34; с.м.иуне ). Штыфт иг нщдг бя бяътц, ецл ифжэтф пувц ишдьця. Щтгт иг нщдвф вгкьфвфт шкцдш пувши ьцтяшд ифжэтф нуешжьцыш нфдтэя мц нфдтэя лфьшд ишк ьъкжшвшт кцрицкдшнш шдц ьъьлътвък. Ьбмдфтфнф пбкц, штыфт сцьфвфе (сфтыэядфк), тцифефе (ишепшдцк) мц рунмфтфе (сфтдэдфк) фдцьштвцт бтсц ътыъкдцквц (ыг,ещкзфй,щв,рфмф), ътыъкдцквцт цммцд пбндцквц, пбндцквцт цммцд вц цнфтш-ыфишец лшьш Фддфрэт удь ышацештвц швш. Фддфрэт ышацедцкш шыц Щтгт яфеэтэт унтшвшк.вътнфнф штыфт ыгкцештвц пцдши лфьшддшнц нуешжцтдцк, лфьшддшл ьцкецицыштц гдфжфтдфк ыгкцевцт чшдфы щдвгйдфкэ ейцвшквц ыгкцеышядшл фдцьштц юфеэи бя рцйшйцедцкштц (цнфтш-ыфишецнц), иудцдшлдц вц ьъедцй мфкдэхф йщмгжфсфйдфк (10,446). Игкфвф иудц ишк ыгфд ьунвфтф юэчф ишдцк. Цпцк ьъецыцммшадцкц пбкц, ышацедцк яфеэт унтшвшкыц, щтвф Фддфрэт удь ышацештвц щдфт цнфтшыфишецнц нуешжьшж штыфтдфк Фддфрэт яфеэтфьэ йщмгжгкдфк? Цыдф нщч! Иг лъаквък! Ецыцммъавц Фддфр вуншдвшлвц щтгт ышацедцк ьцкецицыштц утьцьшж, ышацедцкдц мцыадцтьцьшж ыэка яфе ьцкецицыш - «дф еццннът» (жцлдц пшкьцьшж, жцлшд рфдэтф въжьцьшж, ышацедцтьцьшж), ьъедцй йуни йфеэ тцякцвц егегдгк. Шифвцец, ышефншжц дфншй щдфт, иъеът фдцьдцкшт кцииш, лфштфеэт нфкфвэсэыэ нфдтэя мц нфдтэя ыэка яфе ьцкецицыштвц щдфт Фддфрвэк. Иг ьцкецицвц Фддфр Фддфр, штыфт штыфтвэк, Чфдшй Чфдшй, ьцчдгй шыц ьцчдгйвгк. Иг ьцкецицнц рую лцы нщд ефзф ишдьця. Иг ьцкециц цйдцыэхьфя, вцклщдгтьфя, ецыцммъкцпцдьцявшк. Щ, рцк ишк жуншт абмйътвцвшк. Иг, црцвшннце ьцкецицышвшк. Лфьшд штыфтэт нуешжвшнш ьцйфь шыц ишкштсш еццннът- мцрвце ьцкецицыш, сцицкге фдцьш, рцйшйцеш-ьърцььцвшннцвшк. Иг пбкъж мцрвцеш-мъсгв ецдшьштшт ыбяът цыд ьцтфыэтвф ифтшыш Ьърншввшт шит Цкцишвц вц иудцвшк (11, ). Ьърншввшт шит Цкциштшт Сцдфдцввшт Кгьш ъяцкштвц ецышкш щдги-щдьфьфыэ шыц ьбмдфтфжътфыдэйвф ьъифршыцвшк. Ющч пъьфт лш, иг ъьгьшдшл мцрвцешмъсгв ецдшьштшт ьфршннцештвцт шкцдш пцдшк.

30 30 В.М.Мяммядялийев, Г.Т.Мяммядялийева Ьцытцмшвц ецыцммъа въжътсцыштшт цыфыэтэ яфршк мц ифешт (ыгкце мц ьцтф) зкштышзштш ецжлшд увшк. Ьбмдфтфнф пбкц, чфкшсш фдцьш цьцдц пцешкцт жундцк (цжнф, ьфввш фдць) шдфрш шышьдцквцт шифкце щдфт рцйшйцедцкшт (цнфтш-ыфишецдцкшт) ецсцддшпфрэ- пбкътвънъ, яфршкц юэчвэхэ нуквшк (1, с.э иуне ; с.ээ, иуне ). Фддфрэт шышь мц ышацедцкштшт ецсцддшдцкш (ецяфръкдцкш, пбкътеъдцкш) щдфт шдфрш рцйшйцедцк ыгкце йфяфтфкфй иг фдцьвц ьъцннцт ишк жцлдц въжък. Шдфрш рцйшйцедцк мц нф ьцтфдфк Фддфрэт фдцьц щдфт тшыицедцкшвшк (1,с.ЭЭ, иуне ). Жцьы Ецикшяштшт вц йунв уевшнш лшьш, лъддш-ьъедцй ифчэьвфт ьцтф щдфт Фддфр (цд-ьцтф ргмфддфр) лфштфевфлэ иъеът съяш жундцкц кфишецыштш шдфрш ьцтфдфкдф ыфчдфнэк. Ифжйф ыбядц, жцрфвце фдцьштвцлш съяш жундцкшт ьцтфдфкэтэ (цнфтш-ыфишецтш) ишдьцл ъюът ыгкцешт щ ишкш ецкцаштц луюьцл дфяэьвэк. Ьбмдфтфнф пбкц, чцдй (жцрфвце) фдцьштвцт ыбрице пуевшлвц мфкдэй ыбяъ ьцлфтвф ьбмсгв щдфт ыгкцеш, нщчдгй ыбяъ ьцлфтыэя щдфт ьцтфтэ ишдвшкшк. Цьк (йуни) фдцьштвц шыц мфкдэй лцдьцыш ьцтф (цнфтшыфишец), нщчдгй лцдьцыш ыгкце вуьцлвшк (9,328). Иг лшюшл нфяэвф Ьцытцмш лшьш сфрфтжъьгд ишк фишвцвцт цекфадэ ицры уеьцл ьъьлът щдьфвэхэтф пбкц щтг йунв уеьцлдц лшафнцедцтшкшл лш, Ьцытцмш ыгаш цвциштш, ецыцммъа цчдфйэтэ, иъебмдълвц ыгаш ецдшьштш ефь штсцдшлдцкштц йцвцк фюэйдфнфт цяцьцедш ишк цыцквшк. Ьцытцмштшт ишкштсш сшдвштшт ьъйцвшьцыштвц йунв увшдшк лш, щ, вштшт ъыгдгтгт ъыгдгтгт ъыгдгвгк. Ьцытцмштш жцкр увцтдцкшт цлыцкшннцештшт ашлкштсц, игкфвф ъю вцац ецлкфкдфтфт ъыгд ыбяъ шдц жцкшце, ецкшйце мц рцйшйце тцяцквц егегдгк. Ьбмдфтф ецыцммъаът иг ъю цыфы ьцкрцдцыштвцт рцк ишкштшт бяцддшлдцкштш цыцк ищнг ибнъл ишк гыефдэйдф, жшкшт ишк вшддц ъкафт црдш ъюът шяфр уеьшжвшк. Ьцытцмш ьунвфтф юэчвэхэ вбмквцт ифждфнфкфй ибнъл ъкафт ыфршидцкштшт, ецкшйце нщдюгдфкэтэт тцяцк вшййцештш сцди уеьшж, щтдфкэт йцдиштц рфлшь лцышдьшжвшк. Ьцытцмштшт ъяъ вцацдцкдц лбюъкъдьъж, щтф ьъчецдша вшддцквц путшж ющчсшдвдш жцкрдцк нфяэдьэж, щ вътнфтэт ишк ющч вшддцкштц ецксъьц увшдьшж, чъыгыш Ьцытцмш ыбядълдцкш рфяэкдфтьэжвэк. Игтдфкэт рцк ишкш чъыгыш ецвйшйфе ьбмягыг щдвгхгтвфт ишя рцьшт ьцыцдцдцк ъякцштвц фнкэсф вфнфтьэк, нфдтэя щтг йунв уеьцл шыецншкшл лш, юфхэьэявф Ьцытцмш рць жцкйвц, рць вц йцкивц цт ющч щчгтфт, фкфжвэкэдэи бнкцтшдцт, жцкр щдгтфт цыцкдцквцт ишкшвшк.

31 Мювлана Ъялаляддин Руми Йарадыъылыьында Мясняви 31 Иг път вътнфтэт ишк ющч ьцьдцлцедцкштвц, чъыгышдц Фьукшлф Ишкдцжьшж Жефедфкэтвф мц йфифйсэд Фмкщзф бдлцдцкштвц шыдфьэт яшнфдэдфк, нълыцл штеуддуле ыфршидцкш фкфыэтвф нфнэдьфыэтвф Сцдфдцввшт Кгьштшт Ьцытцмшыштшт ьъыецеытф кщдг мфквэк. Сцдфдцввшт Кгьштшт ьшддш ьцтжцнш ьъифршыцдшвшк. Ицяшдцкш щтг феф ецкцавцт Цигицлк Ышввшй, фтф ецкцавцт Рцякцеш Цдш шдц ифхдфнэк, ицяшдцкш щтгт еъкл, ицяшдцкш шыц афкы щдвгхгтг ыбндцншкдцк. Ьбмдфтф бяъ къифшдцкштвцт ишкштвц йунв увшк лш, щ, рштв вшдштвц (афкы вшдш тцяцквц егегдгк М.Ь., Й.Ь.) вфтэжыф вф, цыдцт еъклвък. Игкфвф, «еъкл» ыбяъ ьъчецдша ьъецчцыышыдцк ецкцаштвцт ьъчецдша ьцтфдфквф шяфр увшдыц вц, ишя щтг щдвшхг лшьш йцигд увшк мц иудц руыфи увшкл лш, Сцдфдцввшт Кгьш шыдфь цйшвцыш, афкы жушк вшдш мц еъкл ецацллъкъ шдц ышдфрдфтьэж ибнъл ишк ецыцммъа цкшвшк. Щтгт бдьця Ьцытцмштш шыц Йгкфтш Лцкшьшт ифештштш, ецыцммъа ецдшьштш, ъкафт фдцьштш, Фддфрф гдфжьфй нщдгтг фтдфьфй мц иг нщдг дфншйштсц йце увц ишдьцл ъюът цмцяышя ишк йфнтфйвэк. Ц В Ц И Ш Н Н Ф Е 1. Ьбмдфтф. Ьуытумш (екс. Судфд Шяигвфл), Шыефтигд, 1990, Э-МЭ. 2. Фрьув Уадфлш. Фкшадукшт Ьутлшиудукш (екс. Ефрышт Нфяэсэ), Шыефтигд, 1995, ЭЭ. 3. Ыфршр Фрьув Вуву. Ьумдумшдукшт ефкшрш (тжк. Суь Ящкдг), Шыефтигд, Иувшъяяфьфт Аъкгяфтаук. Ьумдфтф Судфдуввшт (екс. Аукшвшт Тфаэя Гядгл), Шыефтигд, А. Думшы. Кгьш: Еру Зфые фтв Зкуыуте, Ищыещт, Фтлфкфмш. Ьусьгфеъд дуефша му ьфеьгкуеъд- ьффкша, Шыефтигд, 1289, Э-МЭЭ. 7. Ьгыефаф Юшюулдук. Ьуытумш- Еъклшну Вшнфтуе Мфйаэ Шыдфь Фтышлдщзувшыш, с.29. Фтлфкф, Фивъдифлш Пбдзэтфкдэ. Ьбмдфтф Судфдуввшт, Шыефтигд, Ыуьшр Сунрфт. Ьуытумш- Еъклшну Вшнфтуе Мфйаэ Шыдфь Фтышлдщзувшыш. с.29, Фтлфкф, Кужфе Бтпбкут. Ьумдфтф Судфдуввшт Кгьш - Еъклшну Вшнфтуе Мфйаэ Шыдфь Фтышлдщзувшыш, с. 29, Фтлфкф, Ыъдуньфт Феуж. Шыдфь ефыфммгаг, Фтлфкф, 1972

32 32 В.М.Мяммядялийев, Г.Т.Мяммядялийева MASNEVI ON THE CREATURE OF MOVLANA JALALEDDIN RUMY SUMMARY V.M.Mamedaliev Q.T.Mamedalieva Masnevi is the masterpiece of the great poet, thinker and mystic Movlana Jalaleddin Rumy ( ). From its creative time to nowadays, being an enormous monument of the world s culture and one of the most magnificent examples of the world s literature, Masnevi became the book in the light of Koran leading people who wished to comprehend the essence of the Koran and approach God, to the straight path. Masnevi is really a perfect poetic encyclopedia of tasavvuf. Masnevi is one of the most readable, investigated and commented book either in East and in West. Up to date Masnevi by Jalaleddin Rumy has an exceptional role of Islamic dissemination among the highest intellectuals in many countries, especially in the USA and in leading European countries.

33 Kutsal Dinlere Mahsus Bir Temizlik Şekli: Gusül Abdesti 33 KUTSAL DİNLERE MAHSUS BİR TEMİZLİK ŞEKLİ: GUSÜL ABDESTİ Doç. Dr. Abdullah KAHRAMAN 1 GİRİŞ İslam ın temizliğe verdiği önem İslam dininin temel kitabı olan Kur ân ın üzerinde en çok durduğu konulardan biri temizliktir. İslam da temizlik maddî ve manevî olmak üzere iki şekildedir. Esas olan manevî temizliktir. Fakat maddî temizlik olmadan manevî temizlik gerçekleşmeyeceği için, maddî temizlik üzerinde de yeteri kadar durulmuştur. Elbisesi, bedeni, çevresi, evi istenilen şekilde temiz olmayan insanın ibadeti de istenilen nitelikte olamaz. Kur ân bu konu üzerinde ısrarla durmuştur. Nitekim bir âyette Şüphesiz Allah çok tövbe edenleri ve çok temizlenenleri sever 2 buyurularak maddî ve manevî temizliğe beraber işaret edilmiştir. Şüphesiz, iyi temizlenen ve Rabbinin adını zikredip de namaz kılan kimse umduğuna ermiştir 3 âyeti ise ibadet ve temizlik ilişkisinin ne kadar ayrılmaz olduğuna işaret etmektedir. Bu âyete göre Allah ın hoşnut olduğu kimse madden ve manen temiz olandır. Temizliğe verilen önemden dolayıdır ki, Yüce Allah ın huzuruna çıkmak için önce niyet ederek kalbin temizlenmesi, sonra da beden, elbise ve namaz kılınacak yerin temiz olması istenmiştir. Ey Habibim! Giysilerini temiz tut 4 emri hususen Hz. Peygamber e ait ise de umumî olarak bütün Müslümanlar içindir. Nitekim bir başka âyette Ey Ademoğulları! Her namaz sırasında güzel giysilerinizi giyin 5 buyurularak elbise temizliğinin bütün insanlara 1 Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dekan Yard. 2 Bakara, 2/ A lâ, 87/14, Müddessir, 74/4. 5 A raf, 7/31.

34 34 Doç. Dr. Abdullah KAHRAMAN ait olduğu ifade edilmiştir. Biz İbrahim ve İsmail e emretmiştik ki, tavaf edenler, kendini ibadete verenler, rüku ve secde edenler için evimi (Ka be yi) temiz tutsunlar 6 âyeti esasen mabedin temiz tutulması ile ilgili ise de, çevre temizliği için de bir delildir. Hz. Peygamber temizliği iman ile alakalandırmış ve temizliğin imandan olduğunu söylemiştir. Mümin temiz olmak mecburiyetindedir. Kirlilik imana aykırı bir durumdur. Madden ve manen temiz olmayan gerçek mümin olamaz. İmandan alınması gereken tad ancak temiz olmakla alınabilir. İslam a yeni girenlere Hz. Peygamber in kelime-i şehâdeti ve gusül abdesti almayı emretmesi 7 son derece mânidardır. Bu, mükemmel bir mümin olmak için maddî ve manevî temizliğin ne kadar gerekli olduğunu ortaya koyan bir uygulamadır. Zira kelime-i şehâdeti söyleyerek kalbini şirk, küfür ve isyan gibi manevî kirlerden temizleyen insan guslederek bedenini maddî kirlerden temizleyerek mümin olmaya hazır hale gelmektedir. Hz. Peygamber bir başka hadislerinde temizliğin fıtratla ilişkisini kurmuş, sünnet olmanın, etek tıraşı olmanın, tırnak kesmenin, koltuk altı kıllarını temizlemenin, bıyıkları kısaltmanın, sakalları uzatmanın, misvak kullanmanın, burna su çekmenin, parmak boğumlarını yıkamanın, su ile tahâretlenmenin fıtrattan olduğunu ifade etmiştir 8. Burada geçen fıtrat tan maksat, peygamberlerin âdeti veya sünneti olabileceği gibi, bütün din ve şeriatların ortaklaşa benimsedikleri sünnet de olabilir. Hatta bu kelimenin, insan olarak yaratılmanın tabii gerekleri gibi anlaşılması da mümkündür 9. Hz. Peygamber in bunları fıtrata bağlamasının sebebi, temizliğin evrensel ve insana ait bir özellik olduğunu vurgulamaktır. Yani Hz. Peygamber, insan olan temiz olur, insan olmanın en temel şartlarından biri temiz olmaktır demek istemiştir. İnsana temizlik yaraşır. Kirlilik insana asla yakışmayan bir durumdur. Hz. Peygamber her konuda olduğu gibi temizlik konusunda da bize önder ve rehber olmuştur. Onun temizlikle ilgili irşatlarında ruh, beden, 6 Bakara, 2/ Bk. Ebû Davud, Tahâret, 129; Tirmizî, Cum a, Müslim, Tahâret 56; Ebû Davud, Tahâret, 29; Tirmizî Edeb, 14; Nesaî, Ziynet, 1; İbn Mâce, Tahâret, 8. 9 Nevevî, Riyâzu s-sâlihîn Peygamberimiz den Hayat Ölçüleri (Hazırlayanlar, M. Yaşar Kandemir, İ. Lütfü Çakan, Raşit Küçük), İstanbul 2004, V, 446.

35 Kutsal Dinlere Mahsus Bir Temizlik Şekli: Gusül Abdesti 35 elbise, ev, çevre yeterli derecede işlenmiştir. Câmiye ve cemaate giderken en temiz elbiselerini giymesi, güzel koku sürünmesi ve bunu tavsiye etmesi, çiğ soğan ve sırımsak yemekten sakınması, cemaate katılacakların da bunları yememesini istemesi, insanların gelip geçtiği yola ve gölgelere abdest bozmayı yasaklaması, hiç olmazsa haftada bir defa beden temizliğini önermesi ve temizliği imanın yarısı sayması 10 Hz. Peygamber in temizliğe verdiği önemin en önemli göstergelerindendir. I. Kutsal Dinlerde Kirli ve Temiz Olma Anlayışı Genel olarak kutsal ve semavî dinler, özellikle de İslam dini, madden kirli olan şeyler yanında manen kirli olan şeylerin bulunduğunu da kabul etmiştir. Bazı özel durumlar vardır ki bu durumdaki insanlar madden temiz olsalar da dine göre kirli sayılırlar. Madden kirli ve temiz olan şeyler ve durumlar genel olarak bütün insanların ortak akıl ve sağ duyu ile temiz ya da kirli kabul ettiği şeylerdir. Bu gibi şeylerin ve durumların kirli ya da temiz kabul edilmesinde ölçü, mikrop taşıması sebebiyle insan sağlığına zarar vermesi ve insanları rahatsız etmesidir. İdrar, dışkı, kokuşmuş gıda maddeleri, leş gibi şeylerin bizzat kendisi ve insan vücuduna ya da elbisesine bulaşması durumu madden kirli olan şeylerin ve durumların bazı örnekleridir. Dinlerin kabul ettiği manevî kirlilik ve manen kirli olma hali (hades) ise tamamen dinden kaynaklanan, dindarlara mahsus bir şeydir. İslam da, maddî kirliliklerden temizlenmeye necâsetten tahâret denilirken, manevî kirliliklerden temizlenmeye hadesten taharet adı verilmektedir. Bu gibi durumlarda bulunan insanlar madden temiz durumda olsalar bile, dinin önerdiği özel temizlik şekillerine başvurmadıkça kirli sayılırlar. Buna göre, bazı organların özel olarak yıkanmasından ibaret olan abdestin bozulması sonucu abdestsiz olan kimseler, cinsel ilişki sonucu cünüp olan kimseler, doğum yapan loğusa kadın ve özel günleri içerisinde bulunan hayızlı kadın madden temiz olsa da, dine göre manen kirli kabul edilir. Bu insanların hem madden hem de manen temiz olabilmesi için dinin önerdiği özel temizlik şekli olan normal abdesti ve gusül abdestini alması gerekir. Kişinin içinde bulunduğu duruma göre bazen belli organlarını yıkaması gerekir ki buna 10 Bk. Buharî, Vudû, 26; Müslim, Tahâret, 1, 20, 21, 68, 87; Ebû Davud, Tahâret, 15; Nesâî, Tahâret, 1, 5, 8; Tirmizî, Edeb, 41, Tahâret, 19, 40.

36 36 Doç. Dr. Abdullah KAHRAMAN küçük abdest ya da kısaca abdest (vudû ) denilir. Bazen de insan bütün vücudunu özel bir niyetle yıkamak zorunda kalır. Buna da büyük abdest, boy abdesti ya da gusül adı verilir 11. İslam ın kabul ettiği bu manevi kirlilik anlayışı bütün peygamberlerin şeriatında mevcuttur. Çünkü câhiliye Araplarında var olan bu anlayışın temelinin Hz. İbrahim e dayandığı tahmin edilmektedir. Çünkü o dönemde cünüplükten yıkanan kimselere hanîf adı verilmektedir 12. Fakat daha sonra bu anlayışın kapsam ve pratik sonuçları konusunda farklı yaklaşımlar ve bazı sapmalar olmuştur. Aşağıda manen kirli kabul edilen insanlara yasak olan hususlar üzerinde durulurken bu konuya değinilecektir. Yahudilikte loğusalık, hayız, özür hali ve cünüplük anlayışı mevcuttur. Bu durumda olan kimseler murdar ve kirli kabul edilirler 13. Hıristiyanlıkta da aslında benzer bir anlayışın bulunduğu, ancak bu dinin ikinci mimarı kabul edilen Pavlus tarafından kaldırıldığı ifade edilmiştir. Hıristiyanlıkta yıkanma adına sadece vaftiz kalmıştır 14. Tarihte geleneksel dinlerde de var olan manevî kirlilik anlayışı ve bundan temizlenmeye dair ilk örneklerden biri eski Mısır da doğumla ilgilidir. Buna göre, kadın hâmilelik sırasında ve doğumdan sonra toplam on dört gün bütün vücudunu kapsayacak şekilde yıkanırdı. Irak ta bulunan Sabiîler e göre de cinsî münasebetten sonra hem erkeğin hem de kadının 11 Bk. İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem, Lisânu l-arab, Bulak , hds md.; Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali, Keşşâfü ıstılâhâti l-funûn, İstanbul 1984, I, 278; Tahtavî, Hâşiye alâ merâkı l-felâh, Bulak 1318, 139; Rahmi Yaran, Hades md., DİA, XV, Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-hüseynî el-vâsıtî, Beyrut ts., Tâcu l-arûs, VI, 77; Ali Osman Ateş, İslam a Göre Câhiliye ve Ehl-i Kitab Örf ve Âdetleri, İstanbul 1996, Tevrat, Levililer, 22/ Mehmet Şener, Gusül, DİA, XIV, 213. Esasen elimizde mevcut muharref İncilerde temizliği emreden bir hükme rastlanmamaktadır. Hıristiyanların dinlerine en sıkı bağlı oldukları dönemlerde bile temizlikten söz edilmemektedir. XX. Yüzyıla kadar Batılı kral ve kraliçelerin bile uzun süre yıkanmadıkları ve pis kokuları giderici parfümler kullanarak toplum içine çıktıkları kitaplarda yazılıdır. Avrupa nın ve Avrupalıların geçmişte temizliğe hiç önem vermediklerini bizzat batılı yazarlar kaydetmektedirler. Hatta Batılıların temizliği ve temizlik vasıtalarını Türkler den öğrendiklerini itiraf eden yazarları bile vardır. (Bk. Hüseyin Çelik, Temizlik Doğudan Gelir, TDV Yayını, Ankara 1995, 4-5; Remzi Kuşçular, Her Yönüyle Temizlik, İstanbul 2006, 22).

Daha göster