Küfe Planlı Cami

Camiler

Selçuklu cami mimarisinde farklı etki alanlarının izini taşıyan beş ana plan tipi izlemekteyiz. Bu beş tipe tam olarak girmeyen fakat onlardan esinlenen ara tipler de mevcuttur.

"Transept tipi" (Çapraz sahınlı) olarak adlandırılan camiler Diyarbakır (ilk yapılışı 7. yüzyıl, yüzyıllarda son şeklini aldı), Silvan, Dunaysır, Mardin (XII. yüzyıl) Ulu Camileri gibi Güneydoğu Anadolu'da hakimdir. Bu tipin öncüsü Emevi Dönemi'nin ünlü Şam Ulu Camii'dir (Ümeyye Camii ). Bu camilerde enine uzanan harim, mihrap aksında maksura kubbesi ile taçlanan ve "transept" olarak adlandırılan, daha yüksek sivri çatılı dik bir şahınla kesilir. Şam Ulu Camii'nde olduğu gibi, çoğu örnekte avlu sütunlu bir revak sırasıyla çevrilir. Bazı örneklerde avlu yoktur veya bugüne kalmamıştır. "Küfe tipi" olarak adlandırılan camiler daha çok orta Anadolu'da yaygındır. Enine planlı harimde eşit aralıklarla sıralanan sucun veya destekler düz çatıyı taşır. Mihrap aksı özel olarak vurgulanmaz. Arap Yarımadası'nda, 8. yüzyılda Kufa şehrinde ilk örneği görülen bu, cami cipi adını oradan alır. Bu tipin avlulu ve avlusuz örneklerine rastlarız. Sivas Ulu Camii, Konya Alaeddin Camii'nin ilk yapılan doğu bölümü bu tipe örnektir. Sivrihisar ve Afyon Ulu Camileri düz ahşap kirişli tavanları ve ahşap sütunları ile Anadolu'ya özgü ilginç "Küfe tipi" örneklerdir.

yüzyıl Anadolusu'nun daha yaygın cami örnekleri "Bazilikal tip" olarak adlandırılan gruba girer. Kıble yönüne göre uzunlamasına yönlenen, sütun veya desteklerle şahına ayrılan bu yapılarda orta şahın daha geniş ve yüksektir. Avluları yoktur. Çoğu kez kıble aksında veya orta şahında sayısı değişen kubbeleri vardır. Orta şahının merkezindeki kubbe veya tonoz "aydınlık feneri" olarak isimlendirilen bir açıklıkla aydınlanır. Bu plan tipi Anadolu'da bol olarak görülen Ermeni, Gürcü ve Bizans Dönemi bazilikalarından ilham almış ve İslam dünyasında ilk kez Selçuklularda gelişmiştir. Divriği Ulu Camii, Niğde Alaeddin Camii bazilikal planlı örneklerdir. Ankara Arslanhane, Beyşehir Eşrefoğlu Camileri Orta Asya çadır geleneğine ve yüzyıl Türkistan ahşap camileri geleneğine uzanan ahşap tavanlı, konsollu ve kirişli örneklerdir. Arslanhane Camii'nde devşirme Bizans Dönemi sütunları kullanılırken, Afyon'da ahşap sütun ve başlıklar kullanılmıştır. Bu eserler Selçukluların özgün Doğu-Batı sentezi uygulamasını yansıtır.

İran'da Büyük Selçukluların ana cami tipi olan, revaklı büyük avlunun etrafında dört eyvanın yer aldığı camiler Anadolu'da terk edilir. Bu tipin ilginç bir uzantısını tek eyvanla Malatya Ulu Camii'nde () buluruz. Bu ilginç yapı dekoratif şekilde kullanılan tuğla malzemesiyle de İran geleneğini sürdürür. Yapının büyük ustalıkla yapılmış çini mozaik ve sırlı tuğla işçiliği İran etkili planda Anadolu ayrıntısını verir. Kare planlı gövde üzerinde tek kubbeli cami ve mescitler, Anadolu'nun her yöresinde yüzyıllar boyu, bazı detay farklılıkları ile karşımıza çıkar. Son cemaat revakı, önlerinde veya yanlarında hol gibi bölümleri olan örnekler olduğu gibi, sadece duvarların taşıdığı kubbeden ibaret olanları da vardır. Bu yapıların kökeni konusunda çeşitli görüşler ortaya atılmıştır. İlhamlarını büyük olasılıkla İran bölgesi Büyük Selçuklu türbelerinden almışlardır. Genelinde moloz taş veya tuğladan yapılmış olan bu küçük camii veya mescitler dışta süslü taş taçkapıları, taş veya tuğla minareleri, içte sırlı ve sırsız tuğla dizilerinin bezediği kubbeleri ile özenle yapılmış yapılardır. Konya Hacı Ferruh () ve Hoca Hasan ( yüzyıl sonu) Mescitleri, Akşehir Ferruh Şah () ve Taş Medrese () Mescitleri bu gruptan örneklerdir.

Türklerin Anadolu’nun kapılarını açmalarını sağlayan tarihi gelişme olarak bilinen ve yılında gerçekleşen Malazgirt Savaşı’nın tarihe yön verdiği oldukça net. Bu zaferin ardından, Türklerin Anadolu’ya yerleşmesi ile birlikte, günümüzde de hâlâ ayakta olan mimari eserler de inşa edilmeye başlandı. Görkemini koruyan bu yapılarda yılında kurulan Anadolu Selçuklu Devleti’nin izleri var. Şimdi; Selçuklu mimarisi genel özelliklerini başlıca eser kategorileri ve Selçuklu mimarisi örnekleri doğrultusunda anlatalım.

Selçuklu Mimarisi ve Camiler
Anadolu’daki Selçuklu camilerini aşağıdaki şekilde inceleyebiliriz.
Transept Tipi: Dış avlu enine uzanır ve maksure kubbesi yüksek sivri çatılı bir sahınla bölünür. Diyarbakır Ulu Camii örneklerindendir.
Küfe Tipi: Dış avludaki planlı destekler düz tavanı taşır ve yapının içi eşit aralıklı sütunlarla ayrılır. Konya Alâeddin Camii ve Sivas Ulu Camii bu tipe örnektir.
Bizilikal Tipi: En tipik özelliği avlularının olmaması olarak bilinir. Kubbe ve desteklerle sahınlara ayrılır. Divriği Ulu Camii ve Niğde Alâeddin Camii bu tipe örnektir.

Selçuklu Mimarisi ve Kervansaraylar
Kendinden önceki dönemden kalan kervan yollarını canlandıran Anadolu Selçuklu Devleti’nin en çok inşa ettiği eserler kervansaraylardır. Bazı kervansaraylarda avlu etrafındaki alanlar hamam olarak kullanılır. Kervansarayların kapıları; hayvan, bitki ve geometrik kabartmalarla oldukça dikkat çekici bir şekilde süslenmiştir. Aksaray’da bulunan Sultan Han’da bu süslemelerin en güzel örnekleri yer alır.

Selçuklu Mimarisi ve Medreseler
İlk olarak Büyük Selçuklu Devleti tarafından Bağdat ve Basra civarında kurulan ve Malazgirt Savaşı sonrasında Anadolu’da da inşa edilen medreselerde eyvan bulunmaktadır. Eyvan sayısı döneme ve medresenin açık avlulu ya da kapalı avlulu olma durumuna göre değişiklik gösterebilir. Anadolu’da genellikle, İran’da da olduğu gibi, açık avlulu medreseler yaygındır.

Mimariye Gerçeküstü Bir Dokunuş: Art Nouveau Akımı Nedir?

Covid Sonrası Mimaride Değişen Trendler Neler?

Akıllı Ev Trendleri ile Geleceği Yakalayın

Neden Geri Dönüşüm Yeterli Değil: İleri Dönüşüm ile Tanışın

Doğa ile Uyumlu Tasarım Trendi: Zen Stili Ev Dekorasyonu

İş Hayatının Yeni Normali: Home Office Yılı mı Olacak?