Cedid Eşrefi

İstanbul'da basılan eşrefî altınlarla Mısır'da kesilen altınlar arasında dirhem ve ayar farkı bulunduğu halde her ikisinin rayici eşit tutuluyordu. Fakat tam ayarlı İstanbul altınının tüccar tarafından toplanarak Mısır'a ve başka yerlere götürülmesi piyasada halis altının azalmasına, buna karşılık ağırlıkları eksik ve ayarları bozuk Mısır altınlarının çoğalmasına yol açmıştı. Hükümet bu duruma engel olmak için içine gümüş ve bakır karıştırarak ilk defa üstünde tuğra bulunan bir altın para bastırmış, buna cedîd eşrefî adı verilmiş ve bu yeni paraların akçeye eş değer olması kabul edilmiştir. Cedîd eşrefîler çoğalıncaya kadar Mısır ve eski İstanbul eşrefîleriyle Tunus ve Cezayir altınlarının, zamanla taşradan gelecek olanların ve tüccar arasında tedavül eden mahlût ve adedi dirhem altın itibariyle rayiç meskûkâtın doğruca Darphâne-i Âmire'ye getirilip eritildikten sonra tuğralı olarak darbedilmesi, ayrıca Edirne ve İzmir'de de özel darphâneler kurularak İstanbul'dakiler gibi tuğralı altınlar kestirilmesi hakkında irade çıkmıştır. Aynı şekilde Mısır'da da bu cedîd tuğralı altınlardan 22 ayarında ve adedi veznine eşit sikke kesilmesi hususunda aynı yıl içinde Mısır valisine fermanlar gönderilmiştir (Hammer, XII, ). Devrin vak'anüvisi Râşid Mehmed Efendi, yeni meskûkâtın tedavüle girmesi ve cizye gelirlerinin de bu paralar üzerinden tahsil edilmesiyle devlet hazinesinin yüzde elli kazançlı çıktığını belirtmektedir (Târih, II, ).

Bu altın paralar birkaç çeşit çıkarılmıştır. Bir kısmı eski eşrefîler gibi geniş, bir kısmı da küçük ve dar kuturda darbedilmiştir. Ayrıca altın meskûkâtta ilk defa olmak üzere çifte altın yani iki kat vezinde sikkeler tedavüle çıkarılmıştır. Ancak bunların hiçbirinde ölçü bakımından tam bir uyum sağlanamamış, ufak tefek noksanlıklar hep bulunmuştur. Bununla birlikte cedîd altın sikkelerin eski Osmanlı paraları arasında gerçekten özel bir yeri olduğu ve daha sonrası için de bir örnek teşkil ettiği belirtilmelidir. O zamana kadar padişah tuğrası sadece gümüş meskûkât üzerine nakşedilirken bu tarihte () altın sikkelere de vurulması Osmanlı para darbı için gerçekten önemli bir olaydır. Bu tuğralı altınlara resmen cedîd eşrefî adı verildiği halde halk arasında sadece eşrefî veya tuğralı altın denilmiştir. Osmanlılar'da kullanılan altın paraların adları genellikle Mısır'dan sirayet ederdi. Hatta İstanbul'da belli bir adla bastırılıp piyasaya sürülen altınlar Mısır'a gidince isim değiştirir ve bu yeni isimle anılmaya başlardı. Nitekim cedîd eşrefîler de Mısır'da zer-i mahbûb* adıyla darbedilmiştir. Halbuki bu adla İstanbul'da para darbı ancak III. Ahmed zamanında gerçekleştirilmiştir.

Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

cilt: 07; sayfa:
[CEDÎD EŞREFÎ - İbrahim Artuk]

tuğralı altınlara resmen cedîd eşrefî adı verildiği halde halk arasında sadece eşrefî veya tuğralı altın denilmiştir. Osmanlılar’da kullanılan altın paraların adları genellikle Mısır’dan sirayet ederdi. Hatta İstanbul’da belli bir adla bastırılıp piyasaya sürülen altınlar Mısır’a gidince isim değiştirir ve bu yeni isimle anılmaya başlardı. Nitekim cedîd eşrefîler de Mısır’da zer-i mahbûb* adıyla darbedilmiştir. Halbuki bu adla İstanbul’da para darbı ancak III. Ahmed zamanında gerçekleştirilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

Râşid, Târih, II, ; Hammer, HEO, XII, ; İsmâil Gālib, Takvîm-i Meskûkât-ı Osmâniyye, Kostantiniye , s. ; Hasan Ferîd, Nakd ve İ‘tibâr-ı Mâlî, 1. Kitap, İstanbul , s. ; Nuri Pere, Osmanlılarda Mâdenî Paralar, İstanbul , s. ; Abbas el-Azzâvî, Târîhu’n-nukūdi’l-ǾIrâkıyye li-mâ baǾde’l-Ǿuhûdi’l-ǾAbbâsiyye, Bağdad /, s. ; Artuk, İslâmî Sikkeler Kataloğu, II, ; Pakalın, I,

İbrahim Artuk


CEDÎD İSLÂMBOL

’da İstanbul’da basılan altın para.

Bu sikkeye “sikke-i cedîd-i zer-i İslâmbol” da denilirdi. ’da bastırılan cedîd eşrefî*lerin para buhranını ortadan kaldıramaması ve İstanbul’da basılan altınlarla diğer sikkelerin de mağşuşiyeti yüzünden, halk arasında muteber ve makbul olan Venedik altınından tam vezinli, ayarı halis olarak adedi dirhem gelmek üzere kesilerek piyasaya sürülmüştür. Kenarı zincirli, dairesinin etrafı rûmî nakışlı, ortası ayna gibi parlak, bir yüzünün ortasında padişahın tuğrası, diğer yüzünde “duribe fî İslâmbol” yazılıdır. 3’er kuruş rayiçle ’da basılan altınlardan ayırmak için bunlara “zer-i İslâmbol” adı verilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

Râşid, Târîh, IV, ; İsmâil Galib, Takvîm-i Meskûkât-ı Osmâniyye, Kostantiniye , s. ; Süleyman Sûdî, Usul-i Meskûkât-ı Osmâniyye ve Ecnebiyye, İstanbul , s. 69; Nuri Pere, Osmanlılarda Mâdenî Paralar, İstanbul , s. ; Artuk, İslâmî Sikkeler Kataloğu, II, ; Pakalın, I,

İbrahim Artuk


CEDÎD ZENCİRİKLİ

III. Ahmed adına ’de () Tebriz, Tiflis ve Revan darphânelerinde basılan altın para.

Tebriz Seraskeri Abdullah Paşa’nın müracaatı üzerine Tebriz’de bir darphâne açılmasına izin verilmiş ve burada cedîd zencirikli adıyla sikkeler basılmıştır. Daha sonra bu sikkelerin birer örneği İstanbul’a da gönderilmiştir. 24 ayar halis altından olup her yüz adedi dirhem ağırlığında ve her biri akçeye rayiç olmak üzere kesilen cedîd zencirikli paralar İstanbul altınları ile eşit değerde tutulmuştur. Ancak ziynet özelliği taşımadıkları için ayar doğruluğu bakımından şüpheli görülmeleri üzerine İstanbul Darphânesi’nde birer örnek altın bastırılarak Tebriz seraskeriyle Revan ve Tiflis muhafızlarına gönderilmiş ve bundan böyle buna göre basılması istenmiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

Küçük Çelebizâde Âsım, Târih, İstanbul , s. , ; İsmâil Galib, Takvîm-i Meskûkât-ı Osmâniyye, Kostantiniye , s. ; Hasan Ferîd, Nakd ve İ‘tibâr-ı Mâlî, 1. Kitap, İstanbul , s. ; Artuk, İslâmî Sikkeler Kataloğu, II, ; Pakalın, I,

İbrahim Artuk


CEDÎDCİLİK

XIX. yüzyılın sonuna doğru Rusya müslümanları arasında eğitim ve kültür alanında başlayan yenileşme hareketi.

Batı’daki aydınlanma felsefesinin İslâm dünyasına yansıması ve “usûl-i cedîd” adlı eğitim hareketinin etkisiyle ortaya çıkmıştır. XIX. yüzyılın sonlarına kadar Rusya müslümanlarında ilk öğretim şehirlerde medrese bünyesinde, köylerde ise camilerin yanında bulunan mekteplerde geleneksel yöntemlerle yürütülerek sadece okuma yazma ve ilmihal bilgisi öğretiliyor, ayrıca Kur’an’dan bazı sûrelerin ezberletilmesiyle yetiniliyordu. “Usûl-i kadîm” denilen bu yönteme karşı çıkarak yerine usûl-i cedîd adıyla Batı’daki eğitim sisteminden etkilenen bir yöntem öneren kişilere Cedîdciler (Batı dillerinde Djadids) ve bunlar vasıtasıyla gelişen akıma da Cedîdcilik (Djadidisme) denilmiştir.

İlk öğretimin ıslahı ve yeni eğitim sisteminin uygulanması düşüncesinin başta gelen temsilcisi Gaspıralı İsmâil Bey’dir (ö. ). Kırımlı olan İsmâil Bey eğitim ve öğretim amacıyla bulunduğu İstanbul’da Genç Türkler’den, Paris’te iken de sosyalist ve liberalistlerden etkilenmiş, bu şekilde Batı’daki eğitim sistemini tanıma imkânı bulmuştur. Gaspıralı İsmâil Bey, Kırım’da ve Rusya’daki diğer Türk beldelerinde halkın içinde bulunduğu gerilikten kurtulması için öncelikle eğitim ve kültüre önem verilmesini istiyor, ıslah çalışmalarının ilkokullardan başlatılması, bu okullarda uygulanagelen usûl-i kadîmin terkedilerek yerine usûl-i cedîdin yerleştirilmesi gerektiğini savunuyordu. yılında Kırım’da “Dilde, Fikirde ve İşte Birlik” alt başlığıyla çıkarmaya başladığı Tercüman gazetesinde usûl-i cedîdle ilgili fikirlerini dile getiriyor ve ilk öğretimdeki sistemi eleştiriyordu. Ona göre mektepler medreselerden ayrılmalı, ilkokulların özel öğretmenleri olmalı, öğretmenler aylık almalıdır. İlkokullarda okumanın yanında yazma da öğretilmeli ve coğrafya, matematik, hayat bilgisi gibi dersleri de içine alan bir program uygulanmalıdır. Kızlar için ayrı okullar açılmalı ve eğitimin her seviyesine uygun kitaplar hazırlanmalıdır. Gaspıralı bu hedefler ve ilkeler doğrultusunda ’te Bahçesaray’da usûl-i cedîd mektebini açtı ve yeni yöntemi burada bizzat kendisi uygulamaya çalıştı. Bu mektep örnek alınarak açılan okullara “usûl-i cedîd mektepleri” denmiştir. Gaspıralı, eğitim dili Türkçe olan ve kısa zamanda okuma yazmayı öğreten bu okullardaki usûl-i cedîdi Rusya müslümanlarına anlatmak ve yaygınlaştırmak için belli başlı Türk merkezlerine seyahatler yaptı. Başlangıçta fazla ilgi görmeyen usûl-i cedîd mektebinden mezun olan öğrencilerin başarıları halkın dikkatini çektikçe okula ilgi arttı. Bunun üzerine Kafkasya, Kazan ve Türkistan’ın uzak bölgelerinden usûl-i cedîdi tanımak ve öğrenmek üzere öğretmenler ve mollalar Bahçesaray’a gelmeye başladılar.