Bir Ölünün Defteri Pdf

Dil ve Edebiyat Araştırmaları, Güz, ; (14) 55 ISSN: Hâlid Ziya’nın Bir Ölünün Defteri Romanında “Üçgen Arzu” Ramil AHMEDOV* Özet Réne Girard’ın Romantik Yalan ve Romansal Hakikat adlı eserinin temel teorisi, “üçgen arzu” şeklinde kavramlaştırılan yapıdır. Bu yapı, arzunun taklitçi doğası üzerine oturtulmuştur. Girard’a göre arzunun ortaya çıkışı kendiliğinden değil, bir başka etkenin dolayımlamasıyla mümkündür. “Üçgen arzu”nun ögeleri; “arzulayan özne”, “arzulanan nesne” ve “arzunun dolayımlayıcısı”dır. Bir Ölünün Defteri romanında Vecdi arzulayan özne, Nigar arzulanan nesne, Hüsam ise arzunun dolayımlayıcısı mod- eline uygun gelmektedir. Nesnenin elde edildiğinde bütün değerini kaybettiğini öne süren Girard’ın kuramının örnekleri Hâlid Ziya’nın Bir Ölünün Defteri adlı romanında açıkça görülür. Romanda “res- sentiment” duygusunun etkin bir rol oynadığı da açıktır. Bu çalışmada Hâlid Ziya’nın Bir Ölünün Deft- eri romanı, “üçgen arzu” modeli perspektifinde incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Hâlid Ziya, Bir Ölünün Defteri, Üçgen Arzu, Özne, Nesne, Dolayımlayıcı. * Araştırmacı-Yazar. Mimar Sinan Üniversitesi, Elmek: [email protected] Geliş Tarihi / Received Date: Kabul Tarihi / Accepted Date: 56 Ramil AHMEDOV, Hâlid Ziya’nın Bir Ölünün Defteri Romanında “Üçgen Arzu” The Novel Of The Notebook Of A Dead By Halıd Zıya “Trıangular Desıre” Abstract The basic theory of Réne Girard’s Mensonge Romantique et Vérité Romanesque is a concept, defined as “triangular desire”. This structure is based on the imitative nature of the desire. According to Girard, the desire doesn’t occur by itself, but due to another factor. Elements of the “triangular desire” are “subject of desire”, “object of desire”, and “ médiateur of desire”. In the The Notebook of a Dead novel, Vecdi is the subject of desire, Nigar is the object of desire and Hüsam is close to the médiateur of desire. The examples of Girard’s theory which asserts that a thing loses the value when it is obtained are clearly visible in the Halid Ziya’s novel. It is also evident that the “ressentiment” sensation in this novel plays an active role. In this study, Halid Ziya’s novel The Notebook of a Dead will be examined in the form of “triangular desire” model. Keywords: Halid Ziya, The Notebook of a Dead, Triangular Desire, Subject, Object, Mediateur. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, S. 14, Güz 57 Giriş Hâlid Ziya’nın romanları gerçekleşmeyen arzular, kırık hayatlar, mutsuzluk ağları ile örülmüştür. Bu mutsuzluk, kırıklık, aslında modernleşme ile başlıyor. Orhan Koçak “Kaptırılmış İdeal” adlı makalesinde “Neden, Tanpınar ve Moran gibi yetenekli ve iyi niyetli eleştirmenler bile, Halit Ziya’nın yapıtlarının Osmanlı-Türk toplumunun temel sorunlarını “aksettirmediğini” düşünmek zorunda kalmışlardır?” diye sorar. (Koçak ) Türk edebiyatında asıl romancılığın Hâlid Ziya ile başladığını, onun Namık Kemal mektebinden farklı bir üslûp sergilediğini, onu anlamak için Türk romanının sıra ile okunması gerektiğini vurgulayan Tanpınar, Hâlid Ziya’nın “bütün arkadaşları gibi devrinin moda olan Fransız romanında kaldığı”, Dickens gibi “sokağın anahtarı”na sahip olmadığı için eleştirir, toplum ve birey üzerine şöyle der: “Halit Ziya ile biz birçok şey gördük. Kafası cemiyetin büyük davalarıyla uğuldamıyordu. Belli başlı ‘tema’sı olan ferdî saadet meselesinde bile, cemiyet hayatını derinleştiremediği için, yerli yerine koyamamıştır.” (Tanpınar –) Hâlid Ziya’nın İzmir dönemi romanları (Sefile, Nemide, Bir Ölünün Defteri, Ferdi ve Şürekâsı) çoğu eleştirmenler tarafından yazarın İstanbul dönemi romanları (Mai ve Siyah, Aşk-ı Memnu, Kırık Hayatlar) için bir hazırlık olarak görülür. İster dil, ister üslûp bakımından bu iki dönem romanları arasında esaslı farklar vardır. Yazar, yılında Suud Kemal Yetkin’e gönderdiği mektupta, İzmir dönemi romanları için “Kendi kendime bu çocukluk eserlerinin karşısında gülümsüyorum”1 diye söz eder. İzmir dönemi üzerine bir inceleme yaptığımızda yazarın bu sözünü kendimize rehber olarak almalı mıyız? O zaman Kafka’nın, Gogol’ün, Rimbaud’nun “yakın” dediği metinleri bir kenara mı bırakmalıyız? Girard, söz konusu kitabında roman karakterlerinin arzuları üzerine yoğunlaşır ve “üçgen arzu” kavramını ortaya koyar. Girard’ın arzularla ilgili 1 “Suud Kemal Yetkin’e Mektup”, Ulus, Güzel Sanatlar Sahifesi, 58 Ramil AHMEDOV, Hâlid Ziya’nın Bir Ölünün Defteri Romanında “Üçgen Arzu” ileri sürdüğü temel fikir, “öznenin arzusunun özgün olmadığı”, “bir başkasının arzusunun kopyası” olduğudur: “Arzunun doğumunda, başka bir deyişle öznelliğin kaynağında, muzaffer bir edayla yerleşmiş Öteki’ni buluruz hep. ‘Dönüşümün’ kaynağının içimizde olduğu doğrudur, ama kaynağın suyunun fışkırması için dolayımlayıcının sihirli değneğiyle kayaya dokunması gerekir.” (Girard s) Özne bir nesneyi ister; çünkü o nesne başkası tarafından arzulanıyordur. Üçgenin bir tarafını “özne”, bir tarafını “dolayımlayıcı” ve diğer tarafını da “nesne” oluşturur. Dolayımlayıcı, öznenin örnek aldığı kişidir. Özne, dolayımlayıcı sayesinde bir nesneyi arzular. Yani özne bir nesneye sahip olmak ister; çünkü dolayımlayıcısı o nesneyi arzulamaktadır. Girard’a göre, öznenin nesneye sahip olmak isteği dolayımlayıcıya yaklaşmaktan ibarettir. Esas olan nesneyi ele geçirmek değil, örnek alınan kişiye benzemektir. Girard iki tür dolayım olduğunu ifade etmektedir: “içsel dolayım” ve “dışsal dolayım.” Dolayımın türü, dolayımlayıcı (médiateur) yakındaysa içsel, uzaktaysa dışsal dolayımdır. Lakin içsel ve dışsal dolayım her zaman mesafeden ibaret değildir. Unutmamak gerekir ki, “Coğrafi uzaklığın bir etken olabilmesine karşın ikisi arasındaki mesafe her şeyden önce ruhsaldır.” (Girard ) Girard buna örnek olarak da Don Kişot’la Sanço’yu gösteriyor. Sanço her zaman Don Kişot’un yanındadır, her maceraya beraber atılırlar; ama “onları ayıran sosyal ve zihinsel mesafe aşılamaz olarak kalacaktır.” Bu ilişkide biri efendi, diğeri köledir. Dolayısıyla onlar arasında herhangi bir yakınlıktan bahsetmek mümkün değildir. Diğer bir mesele ise dışsal dolayımda her zaman putlaştırma, yüceltme vardır, içsel dolayımda ise kıskançlık, haset ön plandadır. Çünkü içsel dolayımda dolayımlayıcı da aynı nesneyi arzular, hatta çoğu zaman onun sahibidir. İşte bu makalede Bir Ölünün Defteri romanı Girard’ın edebî metinleri “arzu” üzerinden okuduğu çalışmasına dayanarak incelenecektir. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, S. 14, Güz 59 1. Mai Arzular, Siyah Gerçekler Hâlid Ziya üzerine yapılan çalışmalarda sık sık “üçlü aşk” ifadesi vurgulanıyor. Onun romanlarında çoğunlukla A, B’yi sever, B’de C’yi. B ve C’nin mutluluğu ise A’nın mutsuzluğunun, gözyaşının üzerinde kurulur. A’nın gerçekleşmeyen arzusu Hâlid Ziya’nın romanlarının ön planında durduğundan onun eserlerini René Girard’ın yılında yayımlanan Romantik Yalan ve Romansal Hakikat2 adlı kitabı ışığında okumak mümkündür. O, hem içerik, hem de yazıldığı zaman bakımından Girard’ın kuramına uygun bir yazardır. Her romanında bir rakibin olması, arkadaşının arzusunun dolayımlanmasını gördüğümüz bu romanlar, Girard kuramı üzerinde yorumlamaya açıktır. Örneğin İzmir dönemi romanlarında dikkati çeken şeylerden biri, romanın merkezinde her zaman üç karakterin yer almasıdır: İkbal, Mazlume, İhsan (Sefile); Nemide, Nail, Nahit (Nemide); Osman Vecdi, Hüsam, Nigar (Bir Ölünün Defteri); İsmail Tayfur, Hacer, Saniha (Ferdi ve Şürekâsı). Bu karakterlerin her biri Girard’ın üçgen arzu modeline uygun olarak üçgenin “özne”, “dolayımlayıcı” ve “nesne” taraflarını oluşturuyor. Osman Vecdi annesini kaybettikten sonra halasının evinde yaşamaya başlar ve kendisinden yaklaşık dört yaş büyük olduğu halasının kızı Nigar ile aralarında sıkı bir bağ oluşur, birlikte oyunlar icat ederler. Osman okula başladığı zaman Nigar’ı az görmesiyle beraber, evlerine sık sık uğrayan üçüncü bir kişi (Hüsam) de eklenir. Hüsam’la okul arkadaşı olan Vecdi, onu halasının evine götürerek Nigar’la tanıştırır. Önceleri onları birbirine bağlayan sadece oyunlar ve eğlence olsa da, zamanla çocukluk dönemi bitip gençlik başladığında üç arkadaş arasında bağlar kopar. “Halamın bu küçük kızını büyük bir ağabeye mahsus bir kibir ve azametle severdim” veya “Ağabeyim geldi!” dediği vakit ben metanetle yanına yaklaşmış idim…”3 cümlelerinden de anlaşıldığı üzere Vecdi Nigar’a kız kardeşi gibi 2 René Girard, Romantik Yalan ve Romansal Hakikat: Edebi Yapıda Ben ve Öteki, çev. Arzu Etensel İldem, Metis yayınları , funduszeue.info 3 Halid Ziya Uşaklıgil (), Bir Ölünün Defteri, yayın yönetmeni: Rahim Tarım. İstanbul: Özgür Yayınları, 6. Baskı, s. (Roman – yıllarında Halid Ziya’nın İzmir’de kendisinin çıkardığı Hizmet gazetesinde tefrika edildikten sonra, yılında kitap halinde basılmıştır. Bir Ölünün Defteri, yazarın dilde sadeleşmeyi sağlamak amacıyla sadeleştirdiği romanlar arasındadır. yılında Hilmi Kitabevi’nden yayınlanan bu sadeleştirilmiş baskı, sonraları diğer yayınevlerinin esas aldıkları baskıdır. Bundan sonraki alıntıların parantez içinde sayfası gösterilecektir.) 60 Ramil AHMEDOV, Hâlid Ziya’nın Bir Ölünün Defteri Romanında “Üçgen Arzu” davranmaktadır. Nigar onun dalgınlığını dağıtır. Onunla oynamaktan annesi üzerine düşünmeye vakti kalmaz. Gün gelip okula başladığında ve Nigar’la haftada bir görüşebildiğinde bile mutsuz olmaz. Aksine, yeni çocuklarla tanışma isteği ona annesini, babasını, halasını unutturur. Okuldan eve geldiğinde ise Nigar’a farklı bakmaya başlar: “Bugün Nigar gözüme ne kadar küçük göründü!” (Uşaklıgil ) Tatilini arkadaşı Hüsam’la birlikte geçirmesinin sebebi de Nigar’ın arkadaşlığının kendisine yetmemesidir. Vecdi, ancak Hüsam’ın Nigar’a olan yaklaşımından sonra onu arzulamaya başlar. Nigar’ı değerli kılan onun Hüsam tarafından istenilmesidir, bu arzu Hüsam’ın ona karşı ilgisinden doğar. Vecdi, Hüsam’ın arzusunu taklit ederek arzulamakta; Nigar, arzulandığı için ona cazip gelmektedir. Romandaki “arzu üçgeni”nde Vecdi özne, Hüsam dolayımlayıcı, Nigar ise nesnedir. Vecdi ve Hüsam arasındaki dolayımın türü içseldir. Vecdi, Hüsam’a hayranlıkla bakmaz, onu yüceltmez. Kendisinin sahip olamadığı nesneyi elde ettiği için ona karşı öfkelidir. Onu her zaman kıskanır. Nigar, Hüsam’ın şiirle ilgili görüşlerini takdir ettiğinde onlara düşmanlık besler. Hatıra olarak okulun son senesinde çektirdikleri fotoğrafın birini Nigar’a verdiklerinde kendisinin gülünç bulunmasından, yeni çıkan bıyıklarının biçimsizliğinden rahatsız olur. Aynada dikkatle yüzünü inceleyip rakibi ile kıyasladığında kendisini ondan yakışıklı bulur. Nigar, Hüsam’ın fikirlerini takdir ettiğinde Vecdi hayal kırıklığına uğrar. Hüsam’ın Nigar’a genç kız gibi davranması, Vecdi’nin gözünden kaçmaz. Vecdi yalnız Hüsam’ın ilgisinden sonra ona genç kız gibi bakmaya başlar: “Bu halin ehemmiyetini takdir edememekle beraber, fikrimi ihtiyarız işgal etmeye başladığını hissetim. Nigar o vakte kadar nazarımda bebeklerinden yeni ayrılmış çocuk iken o dakikadan sonra artık ciddiyet kesb etmesini öğrenmiş, resmiyet dairesine girmeye başlamış bir genç kız halinde görünmeye başladı.” (Uşaklıgil ) Bu yakınlıktan rahatsız olan Vecdi, Hüsam’a tatili yine beraber halasının evinde geçirmeyi teklif etmez, onun memleketine gitmesini durdurmak için bir kelime bile söylemez. Çünkü Vecdi, Nigar’a sahip olmayı istemektedir ve Dil ve Edebiyat Araştırmaları, S. 14, Güz 61 çözümü bu yolda ona engel olacak rakibini uzaklaştırmakta görür. Ama özne dolayımlayıcısından ne kadar uzak durabilir? O, Hüsam’ı uzaklaştırdığını düşünse de, bütün varlığıyla daima ona doğru koşmakta, aralarındaki mesafeyi kapatmak için uğraşmaktadır. Dolayımlaycısının evdekilerin gözündeki konumunu etkilemek, onu tahtından indirip tacı kendi başına koymak için sofradayken Hüsam’dan bahseder, onu gözden düşürmeye çalışır. Sanki Hüsam’ın gidişinde hiç parmağı yok gibidir, sanki onu kalmak için ikna edememiştir ve şimdi de onun uzakta olmasından üzüntü duyuyordur. (Uşaklıgil 52) Yukarıda Hüsam’la Nigar’ın birbirlerine resmî, ağırbaşlı davranışlarının Vecdi’nin gözünden kaçmadığı vurgulandı. Halasının da artık Hüsam’ı yabancı erkek gibi gördüğü için ona ayrıca oda verilmesi gerektiğini söylemesi, Vecdi’ye çoktan farkına vardığı şeyi bir daha hatırlatır. Bundan sonra uzun bir paragrafta Vecdi, anne-baba himayesine ihtiyaç duymadığı ve artık çocuk olmadığı hakkında uzun bir konuşma yapar. Buradaki kilit cümle şudur: “Bugün öyle bir sinde bulunuyorum ki, şahsiyetimin tamamiyeti için müstakil olmalıyım.” (Uşaklıgil ) Bu cümleyle öznenin dolayımlayıcısını taklit etmeye başladığını görüyoruz. Aslında Vecdi, bu uzun nutkuyla, “Bakın ben de çocuk değilim!, Ben de büyüdüm, ben de artık Hüsam gibi bu evde yabancı erkek sayılırım. Nigar, bana da Hüsam’a davrandığın gibi davran…” demek ister. Halasının bu ayrılıktan üzüntü duyacağını çok iyi bilen Vecdi’nin bütün dikkati Nigar’dadır. Onun da halası gibi üzülmesini, ağlamasını ister. Annesinin ölümünden sonra hiç gitmediği evine dönmek istemesinin sebebi de Nigar’dır. Ancak amacı Nigar’dan uzak kalmak değil, aksine ona yakın olmaktır. Çocukluklarından beri yakın olmasına yakındırlar, ama Vecdi ağabey gibi değil, bir sevgili, sevilen erkek olarak ona yakın olmayı arzular. Kendisine biçtiği “sevilen erkek” imgesinin de esin kaynağı Hüsam’dır: “Hayır, sizi terk etmek değil, sizi terk etmemek için mümkün olanı ihtiyar edeceğim. Sizden müsaadenizi talep etmek istediğim şey de bu değil. Hüsam’a ait olan fikrinizi vesile ittihaz ederek kendime ait bir fikri söylemek istiyordum.” (Uşaklıgil ) Halası, Çamlıca’daki evine çekilmesine gerek kalmadığını, çünkü artık Hüsam’ın Sultani’de kalacağını, kendisinin ise Tıbbıye’ye devam edeceğini 62 Ramil AHMEDOV, Hâlid Ziya’nın Bir Ölünün Defteri Romanında “Üçgen Arzu” söylediği zaman, Vecdi sanki az önce yalnız yaşayabilecek yaşta olduğunu, daha da olgunlaşmak için yalnız kalması gerektiği üzerine uzun uzun konuştuğunu unutur. Hüsam’la okul yollarının ayrıldığını söylediğinde, halasının onun her hafta eve gelmeyeceğini ima ettiğini anlar. Eğer Hüsam buraya gelmeyecekse, Nigar’la görüşmeyecekse, o zaman Vecdi’nin bir başka eve gitmesine gerek yoktur. Vecdi, bundan sonra elinden geldiği kadar Hüsam’ı Nigar’dan uzak tutmaya çalışacak, onun geldiğini haber veren mektubu kimsenin eline geçmesin diye yırtacaktır. (Uşaklıgil 64) Evden taşınacağını söylediğinde Nigar’dan beklediği ilgiyi görmeyen Vecdi, bu defa da evdeki konumunu hatırlatır. Daha birkaç sayfa önce Hüsam’ın ona olan ilgisinden sonra Nigar’ın büyüdüğünün farkına varan Vecdi, kendi içinde bunu kabul etse de ne halasına ne de Nigar’a söyler bunu. Aksine halasına Nigar’ın çocuk olduğunu, yarın büyüdüğünde onu koruyacak, elinden tutacak, “her türlü vakalara karşı babalık eyleyecek” bir erkeğe ihtiyaç duyacağının altını çizer. Nigar’ın gelecekte “ihtiyaç duyacağı” adam derken Vecdi, kendisinden başkasını düşünmez: “Bu vazifeyi benden başkası mı ifâ edecek?” (Uşaklıgil ) Halası ona Nigar’ın kocası olmak isteyip istemediğini sorduğunda Vecdi şaşırır. Halasına böyle bir evliliği hiç düşünmediğini söylemesinin sebebi Nigar’la birlikte olmak değil, ona sahip olabileceğini Hüsam’a göstermek istemesidir. Zafer anına yaklaştığını sanan Vecdi, Hüsam’a mektup yazar. Mektubunda Nigar’la evlilik meselesini arkadaşına anlatır ve bu izdivaca şaşırdığını, böyle bir şeyin hiç aklından geçmediğini, kendisinden tavsiye almak istediğini anlatır: “Beni bu müşkül vartadan çıkarmak için senin vücudunun ne kadar lazım olduğunu tarife ihtiyaç yok.” (Uşaklıgil ) Girard, ele aldığı romanlardan örnekler vererek Denis de Rougemont’un ciddi engeller seçmekle tutkumuzu şiddetlendirdiğimiz betimlemesine ek olarak, aşılması güç engelin tanrısal dolayımlayıcının varlığına işaret ettiğini vurgulamaktadır. D. Rougemont, Aşk ve Batı kitabında aşkta engel yaratmak ve rakip üzerine şöyle der: “Yeniden arzulamak ve bu arzuyu yüceltmek, bilinçli, yoğun ve sonsuza dek ilginç bir tutku haline getirmek için yeni Dil ve Edebiyat Araştırmaları, S. 14, Güz 63 engeller yaratmak gerekir.” (Girard ) Ona göre tutkular karşımıza çıkan engellerle beslenmektedir. Vecdi-Nigar ilişkisinde bu engel Hüsam’dır. Buluşma yerine bir saat önceden giden Vecdi, Hüsam’ın bu evliliğe dair olumlu yorumlar yapmasına şaşırır. Vecdi gizli gizli hislerinin okşandığını duysa da, Hüsam’ın böyle söyleyeceğini beklememektedir. Kendisine söylemese de siyah defterine “bilmem nasıl birtakım müphem hatıralarla senin bu tasavvurdan hiç memnun olmayacağını zannediyordum” diye not düşer. (Uşaklıgil 66) Bu konuşmadan sonra ise Vecdi, Nigar’ın bu evliliğe ne diyeceğini düşünmeye başlar. Nigar’ı sevdiğine kendisini inandıran Vecdi, onun kalbini kazanmaya çalışır. O’nun hoşuna gider diye birçok kitap alır. Ama Nigar’ın kitapların içinden şiir mecmuasını merakla eline alıp, diğerlerini bir yana itmesiyle hayal kırıklığı yaşar. Nigar’ın “şiirsiz fikir, renksiz çiçeğe benzer” görüşünü beğenmez, onun söylediklerinin tersini söyler. Hakikatte ise Vecdi, Nigar’ın söyledikleri ile hemfikirdir: “Fakat kendisiyle aynı fikirde olduğumu söylemekten beni bir şey men ediyordu”. (Uşaklıgil 73) Neydi o bir şey? Vecdi için, şiir ve Hüsam birbirine eşdeğer olmuştu. Hüsam şairdi. İçsel dolayımın kurbanı olan Vecdi, elde etmeye çalıştığı nesnesinin şiiri yüceltmesini kabul edemezdi. Nigar’ın şiir üzerine söylediği bütün olumlu fikirleri dolayısıyla bir şair olan dolayımlayıcısına atfedildiğini düşünmektedir. Bunun için Vecdi şiir hakkında düşündüklerini inkâr eder. Vecdi Hüsam’dan başarılı olmaya çalışırken, onun gazetede işe başlamasına üzülür. Daha çok üzülmemesi için de Hüsam’ın ısrarına rağmen matbaanın binasına girmez. Bugüne kadar Vecdi Hüsam’ı kıskanıyordu, ama bundan sonra kalbinde nefret, kin tohumları filizlenmeye başlar. “Sana adavet etmeye başladığımı bugün anladım.” (Uşaklıgil ) Düşmanlığının nedenini anlamakta gecikmez. Gazetede arkadaşı Hüsam’ın şiirini okuduğu zaman, onun böyle derin düşüncelere sahip oluşunu kabullenemez, gazeteyi şiddetle fırlatır. Vecdi’nin hayatındaki dönüm noktası, Nigar’ın, kendisini sevmediğine emin olduğu andır. Nigar, ona bu evliliğin komedi olacağını söylemektedir. Vecdi onu nasıl sevdiğini söyleyecek yerde, fikirlerine katıldığını ve aklından böyle bir nikâh geçmediğini söyler. Kendisini haklı çıkarmak için de pencere 64 Ramil AHMEDOV, Hâlid Ziya’nın Bir Ölünün Defteri Romanında “Üçgen Arzu” altında ilanıaşk etmediğini, onun ayaklarına kapanmadığını, bu evlilik fikrinin halasına ait olduğunu hatırlatır. Bütün bunları söylerken arzuladığı nesneye ulaşamadığını anladığı için kalbi öfkeyle, nefretle dolmuştur. Bir an Nigar’ı öldürmek ister: “O vakit dirseklerine kadar üryan duran bu kolları tutmak, şedid bir raşe ile titreyen ellerimin arasında sıkmak istedim. Sarhoş eden bu rayiha, bir anlık arzu bütün hissiyatımı tehyic etti, bir saniyelik zaaf beni bir cinayete sevk etmek üzere idi.” (Uşaklıgil ) Vecdi, Nigar’a, sevilen kadın olarak değil, Hüsam’a ait bir eşya gibi bakmaktadır. Onu cinayete sevk eden düşünce, Hüsam’ın sahip olduğu şeyi yok etme isteğinden doğar. Eğer benim olmuyorsa, Hüsam’ın hiç olmasın! Halasının kızını Hüsam’a istediği zaman fedakârlık ettiğini düşünür, halasının sükûtundan kendince anlam çıkarmaya çalışır: “Bana şu kelimeleri takrir eden bir sükût ile yüzüme baktı: – Evet Vecdi! Hüsam pekiyi bir çocuktur. Lakin büyük bir kabahati vardır ki affedilemez. O da Nigar’ı sevmiş, Nigar tarafından sevilmiş olmasıdır. Senin ne kadar bedbaht olduğunu, buna nasıl feragatle mukabele ettiğini, vicdanının sohbet sesine itaat etmek için ne kadar hislerine galebe çalmak istediğini biliyorum.” (Uşaklıgil ) Vecdi, Hüsam’a bin kere “müracaat etmek” ister, ama onun heykel gibi soğuk, brahman gibi ciddi olmasından çekinir. (Uşaklıgil 77) Girard’ın kuramında özne, kendisini tanımlaması için dolayımlayıcısına ihtiyaç duyar, ona mecbur kalmasından ötürü rahatsız olur. Özne ve dolayımlayıcı birbirlerine “en boyun eğmiş saygı ve en yoğun hınç”la bağlıdırlar. (Girard 30) Evet, Hüsam iyi bir arkadaştır, tek kusuru Nigar’ı sevmesi, Nigar’ın da onu sevmesidir. Vecdi kendisini fedakâr olarak nitelendirmektedir. Onların mutlu olması için kendini mutsuzluğun kollarına attığını söylemeye çalışmaktadır. Nigar büsbütün zihninden silinmiştir. Hüsam’la karşılaşmamak için evden dışarı çıkmayan Vecdi daima onu düşünür. Artık dünya rengini kaybetmiş, her şey anlamını yitirmiştir. Her şeyde bir boşluk vardır. Vecdi, tek çareyi uyumakta bulur. Rüyasında ne görür bilmeyiz, ama yalnız uyurken Hüsam’ı unutabilir. Vecdi, bu “anlamsız” hayata bir mana vermek için savaşa gitmeye karar verir. Savaş üzerine Hüsam’a söyledikleri kulağa pek de doğru gelmez. Çünkü Dil ve Edebiyat Araştırmaları, S. 14, Güz 65 savaşın gidişatından bile haberdar değildir. Her gün gazete takip ettiği için Hüsam’a savaşın durumunu sorar. Savaşa gitmek istemesinin sebebini Girard’a istinaden şöyle açıklayabiliriz: “Metafizik arzunun kurbanları her zaman kendi nefretlerine uyacak siyasal, dinsel ve felsefi düşünceler benimser.” (Girard ) Savaşta bile Hüsam’ı düşünen Vecdi, bazen niye burada olduğuna bir anlam veremez: “Ben ne olacağım, buraya ne için gelmiş idim? Hüsam! Bu mütalaalar içinde seni görüyordum. İşte bak yine seni görüyorum, bana gülüyor gibisin. Yanı başında onun çehresi irtisam ediyor. Kulaklarımda bir kahkahanın aksi var, onu yanımda bana gülüyor zannediyorum.” (Uşaklıgil ) Savaşa gidip öleceğini, bununla da Hüsam’a acı çektireceğini düşünen Vecdi, şimdi onun bir yerlerde güldüğünü hissetmektedir. Çünkü sağ kalmıştır, artık ikinci arzusu da gerçekleşmiyordur: “Bende yalnız bir keder vardı: Ölmemiş olmak.” (Uşaklıgil ) Bu noktada Girard’ın, Friedrich Nietzsche ve Max Scheler’den aldığı “ressentiment” kavramı üzerinde durmak gerekir. Ressentiment kavramını felsefi alana taşıyan Friedrich Nietzsche olmuştur. Max Scheler, Ahlakın Oluşumunda Ressentiment adlı kitabında bu kavrama geniş yer vermiştir. O’nun kavramı Fransızca yazıldığı gibi yorumlamasını sebebi ise Almancada karşılığını bulamamasıdır. Ressentiment kavramı “intikam almak”, “nefret”, “haset”, “kin”, “kötü niyet” gibi kelimeleri içinde barındırmaktadır. Öfke dolu kişi intikamını alırsa, ressentiment ortadan kalkacak; eğer kişi intikamını almazsa, ressentiment içinde kök salacaktır. Özbilince ulaşabilmek için ötekine muhtaç olduğunu bilen kişi diğerinden nefret eder. Kişi bir yandan bağımlı olduğu bilinci yok etmek ister, diğer yandan eğer yok ederse kendi özbilincine de ulaşamayacağının farkında varır. Böylelikle ortaya mutsuz, içsel olarak yarılmış bilinç çıkar. (Girard 15) Scheler’e göre bu durum ölümle bile sonuçlanabilmektedir. Vecdi, hiçbir şekilde Hüsam’a zarar vermediğini anlar. Savaşta bir kolunu kaybetmesini, onlara acı çektirmek için kullanır. Hüsam’la Nigar’ın evliliklerinden beri halasının evine gitmeyen Vecdi, şimdi her akşam soluğu onlarda alır. Artık onlara gitmek için bir sebebi vardır. Olmayan kolunun boşluğuyla onların huzurunu kaçıracağını düşünür. İlk defa onu böyle görünce Nigar’ın ağlaması hoşuna gider. Ama bir süre sonra artık ona dikkat etmediklerini anlar. Olmayan koluna 66 Ramil AHMEDOV, Hâlid Ziya’nın Bir Ölünün Defteri Romanında “Üçgen Arzu” merak gösteren sadece Hüsam’la Nigar’ın çocuklarıdır. Bir süre sonra ailede hiç kimsenin ona ilgi duymadığını anlar. Kendisini her gün yiyip bitirmesine karşı Hüsam’ın mutlu evliliğine ve ondan hiçbir şekilde intikam alamamasına katlanamaz. Hâlid Ziya’nın İzmir dönemi romanlarına baktığımızda kahramanlarında şiddetli ressentiment duygusunun olduğunu görüyoruz. Mazlume İhsan’ı öldürür; Nemide fırtınalı havada Nail ve Nahit’i sandalla denize açılmaya ikna eder ve bir tehlike yaratmaya çalışır; Hacer evi yakar. Görüldüğü üzere diğer karakterlerde de karşısındakine yönelik bir tehlike ve tehdit vardır. Vecdi de kendisine azap vererek diğerlerini cezalandırmaya çalışır. İntikamını alamayan Vecdi ölmeye karar verir. Ancak maksadı sakince ölmek değildir. Bu ölümden Hüsam’ı haberdar etmektir. Altı seneden sonra yazmadığı defterini yeniden açar, o akşam Hüsam’ın evinde ne hissettiğini, yağmurda sırılsıklam ıslandıktan sonra pencereleri açarak elbiseyle yatağa girişini anlatır. Ama bu henüz son değildir. Geriye sadece bir şey kalmıştır, bu siyah hatıra defterini Hüsam’a vermek. Onun bunları okuduktan sonra azap çekeceğine inanmak. Vecdi neden sevmiş, ama sevilmemiş biri olarak sevdiği kadın için değil de, Hüsam için hatıra defteri yazmıştır? Onu sevmeyen kişi Nigar değil midir? “Unutmayalım ki içsel dolayım kurbanı, dolayımlaycının arzusunun diktiği mekanik engelde hep düşmanca bir niyet görmektedir.” (Girard ) Vecdi için suçlu Hüsam’dır. Hüsam, onun mutluluğuna, saadetine, sevdiği kadına kavuşmasına engel olmuştur. Hâlid Ziya, ilk romanlarından itibaren tekniğini geliştirmiştir. Bir Ölünün Defteri’nde hatıra defteri tekniğini bütün olayları Vecdi’nin dilinden aktarmak için kullanır. Bir sonraki romanı Ferdi ve Şürekâsı’nda Hacer kendisini ifade etmek için İsmail Tayfur’a olan sevgisini yazmaya başlar. Ferdi Bey kızının defterini okuduktan sonra bu sevgiden haberdar olur. Mai ve Siyah romanında ise yazmak bir arzuya dönüşmektedir. İnci Enginün Vecdi’nin son nefesinde Hüsam’ı çağırarak ona defter vermesini şu şekilde yorumlamaktadır: “Romanın en zayıf noktası, Vecdi’nin sevdikleri için yaptığı fedakârlığı Hüsam’a anlatmak ihtiyacını duymasıdır. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, S. 14, Güz 67 O hayatını zehirleyen acının, Hüsam’da bir vicdan azabı olarak devamını arzulamışa benzer. Bu davranış, Vecdi’nin romanda kendi dilinden de olsa çizilen karakterine hiç uymamaktadır. Vecdi’nin hikâyesini çerçeve içine alan mutluluk tablosu, bundan sonra asla yaşanmayacaktır.” (Enginün s) Bir Ölünün Defteri romanında karakterin hikâyeyi doğumundan ölümüne değil; tersi yönde anlatması, hatıra defteri içinde mektup örneklerine rastlanması onun ilk iki romanında görmediğimiz teknik unsurlardır. Eğer roman başından beri bir defterin okunuşu üzerinde kurgulanmışsa, o zaman “romanın en zayıf noktası” yorumu ne kadar doğrudur? Vecdi’nin defteri Hüsam’a vermesi anlatma ihtiyacından mı doğmuştur? Farklı bir okuma yöntemiyle belki de böyle bir sonuca varılabilir. Ancak Bir Ölünün Defteri Girard kuramına göre incelendiğinde Vecdi’nin yaptıklarını “fedakârlık” olarak değerlendirmek, sonra bütün bunları Hüsam’a anlatmasını romanın en zayıf noktası olarak yorumlamak doğru değildir. Çünkü “üçgen arzu”ya dayalı bir okuma bize bunun tersini söylüyor. Defterin ilk sayfasındaki “Hüsam’a” şeklindeki ithaf, sonradan eklenmiş olabileceğinden bu kitabın ona yazıldığından emin olmak güçtür. Ancak Hüsam’la birlikte Vecdi’nin defterini okuyan okur, ilk sayfadaki “Bu hatıra defteri sana o marazın sırrını takrir ederken ben onun kurbanı olmuş bulunacağım,” cümlesinden defterin başından beri bilinçli şekilde Hüsam’a yazıldığını anlatmaktadır. (Uşaklıgil 30) Bunun ardından şu soru akla gelmektedir: O maraz nedir? Vecdi’nin hastalık dediği şeyin Nigar’a olan aşkı olduğunu ilerleyen sayfalarda öğreniyoruz. Defterin ortalarına doğru Vecdi, Nigar’ı Hüsam’a istemesinden sonra “hesap başına oturan bir tacir gibi” (!) bu defteri yazmaya başladığını söyler. (Uşaklıgil ) Vecdi’nin kendisini hesap başına oturan bir tacire benzetmesi dikkat çekicidir. Ne demektir bu? Bir hatıra defteri yazmanın o kadar tanımlaması varken, niye hesap başına oturan bir tacir gibi? Vecdi, Hüsam’a olan nefretini ne kadar gizlese de, farkında olmadan kendisini ele verir. Hesaplaşmak kelimesiyle Vecdi hatıra defterini yazmasındaki amacını açığa çıkarır. Vecdi, söylediğine göre günlük işlerden arta kalan zamanlarında bu defteri yazar. Ama diğer yandan bize günlerinin boş geçtiğini, lüzumsuz işlerle zaman geçirdiğini anlatır. O zaman günlük olarak uğraştığı önemli işler neydi? 68 Ramil AHMEDOV, Hâlid Ziya’nın Bir Ölünün Defteri Romanında “Üçgen Arzu” Vecdi bize ne kadar doğru, ne kadar yalan söylüyor? Bir sayfa sonra anlatıcının sesini duyarız: “Hüsam dizlerinin üstünde duran deftere baktı. O zamana kadar okuduğu parçalar hepsi bir günde yazılmış olduğunu gösterecek surette muntazam [düzenli], mutarrid [sıralı] idi. Şüphesiz Vecdi o güne kadar hayatını şu birkaç sahifede icmal ettikten sonra bakiyesini parça parça, lüzum gördükçe yazmış idi”. (Uşaklıgil ) Girard’ın deyimiyle söylemek gerekirse, metafizik arzunun kurbanlarında mazoşizm veya sadizm eylemleri görülür. Girard mazoşizmi şöyle açıklıyor: “Mazoşist sürekli bir hayal kırıklığı tarafından kendi başarısızlığını arzu etmeye itilen bir adamdır; yalnızca bu başarısızlık onun için gerçek bir tanrıyı, kendi girişimlerinden etkilenmeyen bir dolayımlayıcıyı ortaya çıkarabilecektir.” (Girard ) Vecdi’nin, Hüsam için elçilik yapması, kendini yok etme arzusuyla savaşa gitmesi ve orada bilinçli şekilde savaşın en gergin bölgelerinde bulunması, ıslak elbiselerle penceresi açık odada uyuması mazoşizm ile açıklanabilir. Nigar’ın kendisini sevmediğini bildiği halde, bunu ondan duymak istemektedir. Çünkü bu hoşuna gitmektedir: “Ümidimi böyle elimle kefene sarmaktan acı bir lezzet duyuyordum.” (Uşaklıgil ) Girard’a göre mazoşist, berrak ve kördür. Berraktır, çünkü içsel dolayımla engel arasındaki ilişkiyi görür. Kördür, çünkü engelin üstüne giderek arzusunu tatmin etmeye çalışır, böylece kendini yenilgiye mahkûm eder. (Girard ) Diğer yandan ise Vecdi hem Nigar’ın, hem de Hüsam’ın acı çekmesini ister. Aslında, kendi zararına yaptığı bütün eylemlerin kökünde onları incitmek hissi vardır. Vecdi evden gideceğini açıklarken Nigar’ın hüngür hüngür ağlamasını ister, Hüsam’a evleneceğine dair mektup yazdığında onun üzülmesini ister, savaşta kaybettiği kolu onlara her defa hatırlatmak için uzak durduğu evin her akşam düzenli olarak misafiri olur. Hasta yatağında Hüsam’ın geldiğini gördüğü zaman bunu bir zafer gibi algılar: “renksiz dudaklarında acı bir hande vardı.” Konuşurken bile gülümsemesi kaybolmaz: “Sonra hafif bir hande ile: Beni böyle bulacağını zannetmezdin, Hüsam… Seni gecenin böyle bir vaktinde saadethanenden ayırıp şu matemhaneye getirmekte hoş bir şey olmamakla beraber bunu arzu ettim. Senin saadetinin yanında bir hayatın melal içinde, nekbet içinde geçtiğini sana göstermek istedim.” (Uşaklıgil ) Dil ve Edebiyat Araştırmaları, S. 14, Güz 69 Sonuç Yerine Bir Ölünün Defteri romanında bütün olayları Vecdi’nin hatıra defterinden okuduğumuz için diğer karakterlerin düşünceleri, duyguları açık bir şekilde ifade edilmemektedir. Nigar’ın, Hüsam’ın, halanın yüz ifadesini, söylediklerini bize tarafsız bir anlatıcı değil, gerçekleşmeyen arzularının kurbanı Vecdi aktarmaktadır. Bu, edebiyattan sinemaya kadar birçok sanatçının üzerine düşündüğü meselelerden biridir. Örneğin İngiliz romancısı John Fowles Koleksiyoncu romanında önce olayları erkeğin, sonra ise kadının dilinden anlatıyor. Ve yahut Akira Kurosawa’nın “Raşomon” filminde samurayın ölümü haydut ve karısı tarafından farklı şekilde anlatılıyor. Kısacası, işaret etmek istediğim şey, gerçeğin farklı algılandığı ve anlatıldığıdır. Makalenin bir yerinde vurgulandığı gibi, Vecdi bir yandan hatıra defterini vakit buldukça yazdığını söyler, diğer yandan da günün boş geçtiğini meşgul olacağı bir işinin olmadığını söyler. Anlatıcı da bize Vecdi’nin hattına işaret ederek büyük bir kısmının bir gün içinde yazıldığının altını çizer. Her ne kadar diğer karakterler gölgede kalsa da çok rahatlıkla Girard’ın “üçgen arzu” kavramının roman için uygun olduğunu görüyoruz. Nigar’a bir akraba, ağabey gözüyle bakan Vecdi, Hüsam’ın ortaya çıkmasıyla Nigar’ı arzulamaya başlar. Burada Nigar nesnedir, önemli olan dolayımlayıcı Hüsam’a ulaşmaktır. Hâlid Ziya’nın İzmir dönemi romanlarında “üçgen arzu”ların sabit olduğunu, İstanbul dönemi romanlarında ise üçgenlerin değiştiğini görüyoruz. Bu da Uşaklıgil’in daha sonraki romanlarında “arzu” üzerine ne kadar derinleştiğinin göstergesidir. 70 Ramil AHMEDOV, Hâlid Ziya’nın Bir Ölünün Defteri Romanında “Üçgen Arzu” Kaynakça Enginün, İnci (), Yeni Türk Edebiyatı-Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (), Dergâh Yayınları: İstanbul. Girard, René (), Romantik Yalan ve Romansal Hakikat: Edebi Yapıda Ben ve Öteki, çev. Arzu Etensel İldem, Metis yayınları, funduszeue.info Koçak, Orhan (), “Kaptırılmış İdeal”, Toplum ve Bilim, S. 70, s Tanpınar, Ahmet Hamdi (), “Halid Ziya Uşaklıgil”, Edebiyat Üzerine Makaleler, hzl., Zeynep Kerman, İstanbul: Dergâh Yayınları, funduszeue.info Uşaklıgil, Hâlid Ziya (), Bir Ölünün Defteri, İstanbul: Özgür Yayınları, funduszeue.info, yayın yönetmeni: Rahim Tarım. “Suud Kemal Yetkin’e Mektup”, Ulus, Güzel Sanatlar Sahifesi,