Ünlü Düşmesi Örnekleri 10 Tane

SES DÜŞMESİ NEDİR?

Kimi sözcüklerin çekimlenişinde veya türeyişinde, bir sesin düştüğü görülür. İkiye ayrılır:

ÜNLÜ DÜŞMESİ, ÜNSÜZ DÜŞMESİ NEDİR?

İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler. Buna hece düşmesi de denir.

Sözcüğün aslında bulunan bir ünlünün düşmesidir. İki heceli olup birinci hecesinde geniş (a, e, o, ö), ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunduran bazı Türkçe ve yabancı kelimelere ünlü ile başlayan veya tek ünlüden oluşan bir ek getirildiğinde kelimenin vurgusuz hâle gelen ikinci hecesindeki dar ünlü düşer.

Ünlü düşmesinin en yaygın kullanımı ise "Hece düşmesi" adıyla anılan kuraldır. Buna göre, sözcüğün son hecesinde bulunan dar ünlüler, ünlüyle başlayan bir ek sözcüğe eklendiğinde düşer. Bu özellik bazı organ isimlerinde, Arapçadan dilimize geçen bazı sözcüklerde, bazı Türkçe fiillerde görülür.

Örnekler:

Omuz - um > omzum

oğul - u > oğlu

Kahır - ol > kahrol

seyir - et > seyret

sarı-ar > sarar

Ayır - ıntı > ayrıntı

sıyır - ık > sıyrık

Yalın - ız > yalnız

yanıl - ış > yanlış

ileri-lemek>ilerlemek

Koku-lamak>koklamak

Uyu-ku>uyku

Burun-u>burnu vb.

sabır – ı > sabrı

akıl – ı > aklı

burun – u > burnu

gönül – üm > gönlüm

kahve – altı > kahvaltı

koyun(bağır, döş)>koynuna,

alın-ı>alnı,

oğul-u>oğlu,

gönül-ü>gönlüm,

-Bazı durumlarda geniş ünlüler de düşebilir:

Örnekler:

nerede>nerde, burada>burda, şurada>şurda…

-Bazı Arapça kelimelere (isim) yardımcı fiil getirildiğinde de hece düşmesi görülür:

Örnekler:

kayıp>kaybolmak, emir>emretmek, keşif>keşfetmek, sabır>sabretmek…

- Gönülden gönüle, ağıza, buruna, babadan oğula örneklerindeki gibi ekte geniş ünlü varsa hece (bilgi yelpazesi. net) düşmesi olmayabilir.

Örnekler:

Oyunu, koyunu vb. hece düşmesi olmayan kelimelerdir.

-Özel isimlerde hâliyle hece düşmesi olmaz:

Örnekler:

Gönül'e, Ömür'ü…

ÜNSÜZ DÜŞMESİ, SESSİZ DÜŞMESİ NEDİR?

Bazı sözcükler, çeşitli etkilerle birleşirken sözcüğün sonundaki ünsüz harf düşebilir. Bu olaya ünsüz düşmesi adı verilir.

K ünsüzü ile biten bazı kelimelere –cik, -cek küçültme ve sevgi ekleri getirildiğinde kelimenin sonundaki –k sesinin düştüğü görülür. Buna ünsüz düşmesi denir.

Sonu 'k' ile biten kelime+küçültme eki '-cik,cık' =ünsüz düşmesi

Kimi sözcüklerin çekimlenişinde veya türeyişinde, bir sesin düştüğü görülür. İkiye ayrılır:

Örnekler:

Yumuşak- cık >yumuşacık

sıcak - cık > sıcacık

Minik - cik > minicik

Ufak - cık > ufacık

Bebek -çik > bebecik

Uyarı: Bazen –l, -msa ekleri de ünsüz düşmesine neden olur. Her ne kadar yukarıdaki tanıma uymasa da.

Örnekler:

Yüksek - l > yüksel

Küçük - l > küçül

Ufak-l > ufalmak

Küçük-mse > küçümsemek.

Uyarı: Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda bir hece veya ses düşmesi meydana gelir.

Örnekler:

Rast gelmek > rasgelmek

ast teğmen > asteğmen

Özet Olarak Ünsüz Düşmesinin Görüldüğü Yerler:

1. Türkçede ikiz ünsüz bulunmaz. Bu yüzden Arapçadan dilimize geçmiş olan ve sonunda ikiz ünsüz bulunduran kelimeler yalın durumunda kullanıldığında ünsüzlerden biri düşer.

Örnekler:

hakk>hak, redd>ret, hiss>his, zann>zan, zemm>zem, hall>hal, şıkk>şık, afv>af…

2. k sesi ile biten kelimelerde -cik eki getirildiğinde kelime sonundaki k'lerin düştüğü görülür:

Örnekler:

ufak>ufacık, alçak>alçacık, minik>minicik, küçük>küçücük, büyük>büyücek…

Uyarı: Bu ekin somut isim türettiği durumlarda kelime sonundaki k düşmez.

Örnekler:

kulak>kulakçık, karın>karıncık, kapak>kapakçık…

- Alıntı kelimelerden ft, st ünsüz çiftleriyle bitenlerin bir kısmında t sesi söyleyişte düşme eğilimi gösterse de (bilgi yelpazesi. net) yazıda korunur.

Örnekler:

çift, rast, serbest…

-Farsça "hane" kelimesiyle yapılan birleşik kelimelerde "ha" hecesi korunmalıdır.

Örnekler:

Hastahane, pastahane, postahane, muayenehane, yazıhane, sarphane, dökümhane, yatakhane, yemekhane, dershane, eczahane…

- Fransızca'dan dilimize girmiş olan sürpriz kelimesindeki r, yazıda da konuşmada da korunur.

Ses olayları kelimelerin yapısında da meydana gelebilir. Ses bilgisi bakımından kelimede anlam konusunun iyi anlaşılması ve öğrenilmesi gerekir. Türkçedeki sesli harflerin uyumu yazarken ve konuşurken bazı değişikliklerin kurallara bağlı olarak gerçekleşmesini sağlar. Benzeşme, kaynaşma, yumuşama, düşme gibi olaylar sesli harflerin ve sessiz harflerin özelliklerine göre değişiklik göstermekte ve kelime yapısının değişmesinde etkin rol oynamaktadır. Ünlü düşmesi en az iki hece olan kelimelerin sonuna ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde ikinci hecedeki ünlünün düşmesi ile gerçekleşir.

Ünlü düşmesine örnekler şu şekildedir:

• isim-im --> ismim
• keşif-im --> keşfim
• omuz-un --> omzun
• alın-ın --> alnın
• beyin-in --> beynin
• fikir-im --> fikrim
• çevir-e --> çevre
• ağız-ı --> ağzı
• burun-u --> burnu
• koyun-u --> koynu

Ünlü Düşmesi Nedir

Türkçe dilinde, son hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, kelimenin son hecesindeki ünlü düşer.

Bu ses olayına ünlü düşmesi ya da hece düşmesi denir.

• Bazı ünlü ile biten isim köklerine “-la -le” ekleri getirilip fiil türetildiğinde ünlü düşmesi meydana gelir. (koku -la- → koklamak)
• Bazı renk isimlerine “-ar, -er” isimden fiil yapma eki getirildiğinde ünlü düşmesi meydana gelir. (sarı -ar- → sararmak)
• Bazen iki kelime birleşerek birleşik kelime oluşturulduğunda ünlü düşmesi meydana gelir. (kahve altı → kahvaltı)

Aşağıda 30 adet ünlü düşmesi örnekleri verilmiştir. Kelimeler alfabetik sıraya göre listelenmiştir.

Ünlü Düşmesine Örnek Kelimeler (Hece Düşmesi)

• Ağız –ım → ağzım
• Alın –ı → alnı
• Ayır –ım → ayrım
• Beyin –im → beynim
• Boyun –u → boynu
• Burun –un → burnun
• Çevir –im → çevrim
• Devir –im → devrim
• Emir –et- → emret(mek)
• Fikir –i → fikri
• Gönül –ü → gönlü
• İsim –iniz → isminiz
• Kahve altı → kahvaltı
• Karın –ı → karnı
• Karın –ım → karnım
• Kayın ana → kaynana
• Kayıp etmek → kaybetmek
• Kıvır –ım → kıvrım
• Koku –la- → kokla(mak)
• Oğul –u → oğlu
• Oyun –a- → oyna(mak)
• Ömür –üm → ömrüm
• Sabır –et- → sabret(mek)
• Sarı –ar- → sarar(mak)
• Savur –ul- → savrul(mak)
• Sızı –la → sızlamak
• Şekil –i → şekli
• Şükür etmek → şükretmek
• Uyu –ku → uyku
• Zikir –et- → zikret(mek)

Son sesi a veya e olan fiil kök ve gövdelerine, şimdiki zaman eki (-yor) getirildiğinde kelime sonundaki sesli daralır. Bunun sebebi &#;y&#;nin daraltıcı etkisidir:

• söyle-yor>söyl(ü)yor
• anla-yor>anl(ı)yor
• yaşa-yor>yaş(ı)yor
• ar(a) &#; yor >ar(ı)yor
• kan(a) &#; yor >kan(ı)yor
• tuzl(a) &#; yor >tuzl(u)yor
• yakal(a) &#; yor >yakal(ı)yor
• düşl(e) &#; yor >düşl(ü)yor
• anlam(a) &#; yor >anlam(ı)yor
• seçm(e) &#; yor >seçm(i)yor
• temizl(e) &#; yor >temizl(i)yor

Dikkat! Türkçede &#;ye-, de-, ne&#; sözcüklerinin bazı kullanımlarında &#;y&#; kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde &#;y&#; kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.

• ye -y &#; ecek > yiyecek
• ye &#; y &#; elim > yiyelim
• de &#; y &#; ecek > diyecek
• ne &#; y &#; e > niye

DOĞRU&#;&#;&#;>&#;&#;YANLIŞ

• bekleyecek -> bekliyecek
• düzenleyecek -> düzenliyecek
• dinleyelim -> dinliyelim
• başlayacak -> başlıyacak
• anlayamadım-> anlıyamadım
• sevmeyeceğim-> sevmiyeceğim

&#;de-&#; ve &#;ye-&#; fiil köklerine gelecek zaman, istek kipi, sıfat-fiil ve zarf-fiil eki getirildiğinde veya başka bir ek getirilip de araya -y- kaynaştırma harfi girdiğinde, bu sesler (a, e) daralarak ı, i, u, ü olur.

• de-yor>diyor
• de-e>diye
• de-en>diyen
• de-e-lim>diyelim
• ye-en>yiyen
• ye-ince>yiyince
• ye-ecek>yiyecek

Not:

1. deyince, deyip örneklerindeki e, yazıda korunur.
2. ne-ye>niye kelimesinde de daralma vardır.

Daralma olumsuzluk ekinin ünlüsü için de geçerlidir.

• kork-ma-yor>korkmuyor,gel-me-yor>gelmiyor&#;

Dikkat! Çok heceli kelimelerde sadece söyleyişte daralma vardır.

• atlayarak (>atlıyarak),
• başlayan (>başlıyan),
• yaşayacak (>yaşıyacak),
• atlamayalım (>atlamıyalım),
• gelmeyen (>gelmiyen),
• gizleyeli (>gizliyeli)&#;

1. İki heceli bazı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki dar ünlüler düşer: ağız / ağzı, alın / alnı, bağır / bağrım, beniz / benzi, beyin / beynimiz, boyun / boynu, böğür / böğrüm, burun / burnu, geniz / genzi, göğüs / göğsün, gönül / gönlünüz, karın / karnı, oğul / oğlu; çevir- / çevril-, devir- / devril- vb.

2.Ünlüyle başlayan ek aldıklarında vurgusuz orta hecesindeki dar ünlüsü düşen kelimelerle oluşturulan ikilemelerde ikinci kelimenin dar ünlüsü düşmez: ağız ağıza, burun buruna, koyun koyuna (yatmak), omuz omuza,devirden devire, nesilden nesile, oğuldan oğula, şehirden şehire vb.

3. İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez: içerde değil içeride, dışardan değil dışarıdan, ilerde değil ileride, şurda değil şurada, burda değil burada, orda değil orada, yukarda değil yukarıda, aşağda değil aşağıda vb.