Beşeri Coğrafya Ders Notları Pdf

BEŞERİ COĞRAFYA İnsan . Kültür . Mekân ( Baskı) funduszeue.info TÜMERTEKİN funduszeue.infoe ÖZGÜÇ ÇANTAY KİTABEVİ © Kitabın her türlü hakkı funduszeue.infoe Özgüç’e aittir. Kaynak gösterilmek şartıyla alıntı yapılabilir. ISBN ISBN Baskı ve cilt: Anka Matbaacılık Büyük Reşit Paşa Cad. No/C Laleli - İstanbul Tel. () 79 74 45 90 45 Fax.() 58 51 Web: w w w. c a n t a y . c o m e-mail: i n f o@c a n t a y . D.T. Ö.H.B.D.B.D. Belki de yedi milyon yıl (iddialara gö- re) önce ortaya çıkan insanın hızla yeryüzüne dağılıp dünyayı yeniden biçimlendir- meye başlaması coğrafi görünümü dönüşüme uğratmış, yeni yeni de yaşam tarzları yaratmıştır. Çağdaş coğrafya da insan ile çevresi arasındaki -gerek geçmiş gerekse şimdiki- bu karşılıklı etkilenmenin incelenmesidir. Coğrafya, bizim bildiğimiz şekliyle dünyanın süregelen hikâyesini, yani Doğu Afrika'nın yüksek yaylalarında çok önceleri başlamış olan yolculuğun en son evresini anlatmaktadır. Coğrafyacı kimdir? Ve neden coğrafya eğitimi görmek gerekir? sorularına ce- vap, günümüzde hemen herkesin coğrafyacı olduğudur -kendilerini öyle çağır- masalar da! Gerçekten de insanlar doğaları gereği coğrafyacıdır: Günlük yaşamda, belirli bir ortam içinde -şehirdeyse binalar arasında yapılaşmış mekân içinde, kırdaysa açık alanda daha geniş fakat daha doğal bir mekânda- dolaşmak zorunda kalan insanlar, bir parçası oldukları mekânla sürekli iletişim halinde olduklarından, doğuştan birer coğrafyacı sayılabilirler; “yer” ya da “yerler”, gerçekten de her insanın birer parçasıdırlar. Gelecekteki okul ihtiyacını planlayan, gayrimenkulünü geliştiren, zincir mağazalar için yeni kuruluş yerleri seçen ya da yol güzergâhı planlayanlar; gazeteciler, diplomatlar, çokuluslu şirketlerin üst düzey yöneticileri ve ekeceği ürünü dünya pazarlarına göre seçen çiftçiler de coğrafyacılar arasında sayılabilirler. Güncel önemli bir soruya bilgili bir karar verebilmek için herhangi bir yurttaşın ihtiyaç duyduğu bilgi büyük ölçüde coğrafi olacaktır. Dünyadaki olaylar günlük olarak üzerimizde hızlı değişimler yarattığından, ken- di dünyamızın coğrafyası da hızla değişir -Eyles'in () "Günlük Yaşamın Coğraf- yası" adlı yazısında da ifade ettiği gibi, tekdüze gibi görünen günlük yaşam bile coğrafi incelemeyi hak edecek bir çeşitlilikte ve bir değişim süreci içindedir. Günün haberlerine ait hemen her konu insan ve faaliyetlerinin yeniden dağılımını -yeni coğrafyaları- gündeme getirecektir. Coğrafya eğitimi görmek her zaman gele- cekle ilgili tahminler yapmamıza yardımcı olmayacak fakat bu değişimlerin arka- sındaki güçleri anlamamızı kolaylaştıracaktır. Bu yüzden de, değişimler meydana geldiğinde, bunlar bizim için daha az sürpriz olacak; bazen değişimlerin geldiğini görebilecek, değişimlerin bizden yana işlemesini sağlayabilecek ve hatta kendimiz değişim yapabileceğiz. Coğrafya akademik eğitimin en değişik dallarından birisidir; çünkü çok çeşitli meslekler coğrafi eğitimi ya da “coğrafya yapmayı” gerektirirler; o mesleğin men- supları kendilerine coğrafyacı demeseler bile. Gazete dağıtımından tarımsal ihti- yaçların giderilmesine, şehirsel planlamadan seçim bölgelerinin belirlenmesine, tüketim mallarının çokuluslu pazarlamasından çevre koruma üzerine uluslararası anlaşmalara kadar değişen sayısız konuda bu faaliyetlerin analiz ya da işletmesin- de coğrafyacılara ihtiyaç vardır. Denis Cosgrove'un () bir yazısına da başlık yaptığı gibi, "Coğrafya Her Yer- dedir". Coğrafyacılar, kendi çalışmaları için "arazi" olarak adlandırdıkları mekânda araştırma yaparken de, bir Cumartesi günü ailesiyle bir alışveriş merkezinde dola- şırken de gözlem yapmaktan, dolayısıyla da kendi mesleklerini icra etmekten geri kalamazlar. Bu kez Gersmehl ve Brown'ın () çok sade ve açık bir şekilde dile getirdikleri gibi, coğrafyacılar, "kendi dünyalarını gözlemlemede her fırsattan yarar- lanırlar; uçaklarda cam kenarındaki koltukları isterler; sapa, üzerinde pek yolculuk edilmeyen yolları seçerler; gece yolculuklarını tercih etmezler; bilimsel toplantılarını değişik yerlerde düzenlerler; etraflarında neler gördükleri konusunda yabancılarla sohbet kurarlar; ve, gözlemlediklerini, sürekli olarak, başka yerlerden hatırladıkları ya da haritalarda gördükleriyle karşılaştırmaya çalışırlar". Coğrafyacıların nerede? nasıl? ne zaman? niçin? ve neden orada?yı incelemeleri “nasıl olmalı?” hakkındaki düşünceleri de zorunlu olarak körükler. Coğrafyacıların deneyimleri belli başlı güncel konular üzerine yapılan kamu tartışmalarını da bilgi- lendirebilir -bu bilgilendirme yalnızca dünyayı anlamamıza değil, onu iyileştirme- mize de yardımcı olacaktır. Ve en sonunda içinde yaşadığımız çağda coğrafya teknolojiyle de sıkı sıkıya bağlantılı hale gelmiştir. Teknolojinin yarattığı cyberspace-sanal mekân coğrafya- cıları da yakından ilgilendirmekte ve sanal mekânın görsel yapısı ve altyapısıyla ilgili çalışmalar yapmakta ve bunu da haritalamaya çalışmaktadırlar -doğal olarak da yeni kartografik ve görsel teknikler geliştirmektedirler (Atlas of Cyberspace ya da Mapping Cyberspace’de olduğu gibi; Dodge ve Kitchen ; ). Burada Wright’ın () söylediklerini hatırlamadan geçmemek gerekir: “Gerçek coğraf- yacıyı gerçek kimyacı ya da gerçek dişçiden ayıran şey bilinmeyen topraklardan (terrae incognitae) gelen uyarıcılara uygun biçimde tepki veren bir hayal gücüne sahip olmasıdır -hem edebi anlamında ve hem de, daha da özel bir şekilde coğrafi bilginin sınırlarının ötesinde saklanıp kalmış her şeyin mecazi anlamında.” Gerçekten de bizim için geçmişte bilinenlerin ötesinde yeni keşfedilecek topraklar sanal âlemde de kalsa ilgimizi çekecektir. Aslında internet patlamasının yaşandığı ilk günlerde “mesafenin öldüğü”nden ve dolayısıyla da coğrafyanın sonunun geldiğinden söz ediliyordu. Haberleşmede meydana gelen kolaylıklar bakımından mesafenin küçüldüğünden doğal olarak söz edilebilir. Ama aslında coğrafya ölmemiştir ve tersine, Ağustos ortasında gazetelerde rastlanan bir haberde de dikkati çektiği gibi “Microsoft coğrafya öğren- meye başlamış”tır. Burada iki yönlü bir etki söz konusudur: birincisi, milyonlarca dolar kazanmak ya da kaybetmemek için bilgisayar programcılarının “gerçek” âlemdeki yaşamları bilmelerinin zorunluluğu, ikincisi de “sanal” âlemle ya da dijital evrenle gerçek dünya arasında bağlantının doğru biçimde kurulmasının -adreslerle ilgili sorunların, geo başlıklı adres ve bilgilerin doğruluk ve yeterliliğinin- sağlan- ması. 15 Mart ’de The Economist dergisinde çıkan “The revenge of geography” adlı yazı işte bu ikinci husus üzerinde duruyor ve şu sözlerle sona eriyor: “Coğrafya her şeyden önce on-line’da da söz sahibi; internet tarafından katledilmediği de kesin. Aslında ikisi bir arada çok da iyi geçiniyorlar.” *** İlk kez ’de ve daha sonra ve ’de “Beşeri Coğrafyaya Giriş” adıyla Hocam funduszeue.info Tümertekin tarafından yayınlanan bu kitap önceleri oldukça sınırlı konuları içeriyordu. Daha sonra yayınlanan adıyla “Beşeri Coğrafya” ’de benim eklediğim çeşitli konularla genişlemiş ve ’den itibaren de ikimizin adıyla yayınlanma sürecine girmişti. yılında emekli olan Hocam kitapla ilgili sorum- lulukları bana devretmiş ve kitabın yayını (Ekonomik Coğrafya’yla birlikte) benim güncellemelerim ve yenilemelerimle tamamen tarafımdan sürdürülmüştür. Hocamızı 15 Mayıs tarihinde kaybetmiş bulunuyoruz. Ancak adını yaşatma konusundaki arzum “Beşeri Coğrafya” kitabının basımının yine aynı şekilde yeni- lemelerle devamında itici güç olmaktadır. Beşeri ve ekonomik coğrafyanın çeşitli konularının Coğrafya’da ilk kez Hocam tarafından başlatılmış olması ve benim yetişmemdeki büyük katkısı için kendisine daima minnettar kalacağımın bilinme- sini isterim. Kitabın, her zaman olduğu gibi, bu baskısında da gösterdiği anlayış ve çabadan dolayı Sayın Yılma Çantay’a teşekkür ederim. funduszeue.infoe ÖZGÜÇ

1 GENEL BEŞERÎ ve EKONOMİK COĞRAFYA 4. BASKI Hayati DOĞANAY Ünal ÖZDEMİR İbrahim Fevzi ŞAHİN

2 Prof. Dr. Hayati DOĞANAY Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN GENEL BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. , Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti. ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın, bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermelerini ve bandrolsüz yayınları satın almamalarını diliyoruz. 1. Baskı: Mart Baskı: Mart Yayın Yönetmeni: Arzu Doğan Dizgi-Grafik Tasarım: Fikret Kaplan Kapak Tasarımı: Fikret Kaplan Baskı: Cantekin Matbaası (Ankara ) Yayınevi Sertifika No: Matbaa Sertifika No: YAYINEVİ DAĞITIM adakale sokak 4/1 yenişehir-ankara sağlık sokak 17/a yenişehir-ankara tel: (pbx) tel: belgeç: belgeç: gsm: gsm: e-ileti: [email protected] e-ileti: [email protected] YAZIŞMA p.k yenişehir-ankara

3 Prof. Dr. Hayati DOĞANAY Doğanay, Trabzon doğumludur. İlköğrenimini Trabzon Merkez Yeşilyurt Köyü İlkokulu, Ortaokul ve Lise öğrenimini ise Trabzon Lisesi nde tamamlamıştır. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü nden yılında mezun oldu. Aynı yıl Trabzon Lisesi Coğrafya Öğretmenliği görevine atandı. Doğanay, yılında Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü nde Asistan olarak akademik hayatına başladı. Bu bölümde, de doktor, de yardımcı doçent, de doçent ve da profesör oldu devresinde, öğretim üyeliği ile birlikte Coğrafya Bölümü nün Bölüm Başkanlığı görevini de yürüttü. Doğanay, yılında Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı na atandı. Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi yönetiminde dekan yardımcılığı ve dekan vekilliği yaptı. Bir dönem KTÜ, Giresun Eğitim Fakültesi dekanlık görevini de yürüten Doğanay, halen Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölümü, Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı nda Profesör olarak görevini sürdürmektedir. Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR Özdemir, de Safranbolu da doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini Safranbolu da tamamladı de Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı na kayıt yaptırdı ve de mezun oldu. Özdemir, Aralık de Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalında araştırma görevlisi olarak göreve başladı. Yüksek Lisans eğitimini , Doktora eğitimini ise Mayıs te tamamladı. Haziran de Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalına Yardımcı Doçent olarak atandı. Nisan da Doçent olan Özdemir, Ağustos da Karabük Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü ne atandı. Halen Karabük Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Başkanı olarak görevini sürdüren Özdemir, evli ve üç çocuk babasıdır. Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN Şahin, yılında Erzincan ın Refahiye ilçesinde doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini Refahiye de tamamladı da Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Coğrafya Eğitimi nden mezun oldu yılında Atatürk Üniversitesi nde akademik hayata başladı yılında Yüksek Lisans eğitimini ve yılında da, funduszeue.info Hayati DOĞANAY ın yöneticiliği altında Refahiye nin Coğrafî Etüdü konulu çalışması ile doktora öğrenimini tamamladı yılında Yardımcı Doçent, yılında ise Doçent oldu. Hâlen Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı nda doçent olarak görevini sürdüren Şahin, evli ve üç çocuk babasıdır.

4 ÖN SÖZ Coğrafya ya Giriş 2: Genel Beşerî ve Ekonomik Coğrafya, içerik bakımından bir ders kitabıdır. Müfredat programı oluşturulurken, YÖK Başkanlığı, Eğitim Fakültesi Öğretmen (adayı) Yetiştirme Lisans Programı (Mart) esas alınmıştır. Bu nedenle eserin öncelikli hedefi, Eğitim Fakültelerinin Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı (Sosyal bilgiler öğretmenliği) öğrencilerinin, bu konudaki ders kitabı eksikliğini tamamlamaktır. Gerçi bu konuda hazırlanmış, önemli bilimsel eserler bulunmaktadır. Bir kısmını çalışmamızın literatür ekine de aldığımız söz konusu müfredat programları, ilmi derinlik ve genişliğine ele almış olup, fikir yapıları lisans eğitimi gören öğrencilerin algılama gücünü bir hayli aşmış bulunmaktadır. Hatta, denilebilir ki bunlar, lisansüstü eğitimi ve öğretimi aşamalarına hizmet edebilecek nitelikte çalışmalardır. Bu nedenle eldeki eserin, sadece Sosyal bilgiler öğretmenliği öğrencileri için değil, onlarla birlikte, eğitim fakülteleri Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı öğrencileri ile fen-edebiyat fakülteleri Coğrafya Bölümü öğrencileri için de, derli toplu ve anlaşılması kolay bir kaynak oluşturacağını düşünüyorum. Coğrafya ya Giriş 2; Genel Beşerî ve Ekonomik Coğrafya, kolektif bir çalışma ürünüdür. Bu bağlamda, eserin Giriş kısmı, Nüfus Coğrafyası ve Yerleşme Coğrafyası bölümleri Prof. Dr. Hayati DOĞANAY tarafından hazırlanmıştır. Ekonomik Coğrafya bölümünün Tarım Coğrafyası, Madenler ve Enerji Kaynakları konuları Yrd. Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR; Sanayi, Ulaşım, Ticaret ve Turizm Coğrafyası konuları ise Yrd. Doç. Dr. funduszeue.info ŞAHİN tarafından hazırlanmıştır. Başta öğrenci okurlarımız ve meslektaşlarımız olmak üzere, ilgilenenlerin hizmetine sunduğumuz eserin, az önce ifade edilen güçlüklerden dolayı, öğretmen adayı gençlere dönük önemli bir pedagojik sorunu çözümlediği kanısını taşıyorum. Umduğum ve beklediğim yararları sağlaması dileklerimle. Prof. Dr. Hayati DOĞANAY 13 Mart , Erzurum

5 İkinci Baskıya ÖN SÖZ Genel Beşerî ve Ekonomik Coğrafya konulu çalışmamız, bir ders kitabıdır. İçeriği, YÖK Başkanlığı nın bu dersle ilgili program değişikliği başlık ve alt başlıkları göz önünde tutularak hazırlanmıştır. Eserin fikir yapısı ise bütünüyle yazarları tarafından oluşturulmuştur. Çalışmanın öncelikli amacı, Eğitim Fakülteleri Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı öğrencilerinin, bu alandaki kaynak ihtiyacını karşılamak olmakla birlikte, eserin, Türkiye Beşerî ve İktisadî Coğrafyası öğretim programlarını alan coğrafya lisans öğrencilerine de yararlı olacağı kuşkusuzdur.. Çalışma; Giriş kısmı hariç, üç bölümden oluşmaktadır. Bunlardan; Giriş, Nüfus coğrafyası ve Yerleşme coğrafyası konuları, Fakültemiz Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Hayati DOĞANAY tarafından hazırlanmıştır. Üçüncü bölümdeki Tarım coğrafyası, Madenler ve Enerji kaynakları konuları, Karabük Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Ünal ÖZ- DEMİR; Sanayi, Ulaşım,Ticaret ve Turizm coğrafyası konuları ise, Fakültemiz Sosyal Bilgiler eğitimi Anabilim Dalı öğretim üyesi Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN tarafından hazırlanmıştır. Aslında eser, gerek öğrencilerimiz ve gerekse Eğitim Fakültelerinin Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dallarında görev yapan meslektaşlarımız tarafından talep ediliyordu. Eserin, yeniden baskısının yapılmasında temel etken, bu istekler olmuştur. Öğrencilerimiz öncelikli olmak üzere, ilgilenen ve ilgilenecek olan okuyucuların hepsine, ayrı ayrı teşekkür ediyoruz. Eserin kendilerine yararlı olacağı düşüncesini taşımaktayız. Umulan ve beklenen yararları sağlaması dileklerimizle. Prof. Dr. Hayati DOĞANAY Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN Şubat, ERZURUM

6 İ Ç İ N D E K İ L E R GİRİŞ 1. BEŞERÎ COĞRAFYA NIN TANIMI VE KONUSU Fiziki Coğrafya Anabilim Dalı Beşeri ve Ekonomik Coğrafya Anabilim Dalı BEŞERÎ COĞRAFYA NIN BİLİM ALANLARI Nüfus Coğrafyası Yerleşme Coğrafyası Siyasî Coğrafya Tarihî Coğrafya Tıbbî Coğrafya Tarım Coğrafyası Ulaşım Coğrafyası Sanayi Coğrafyası Doğal Kaynaklar Coğrafyası Turizm Coğrafyası Diğer Bilim Alanları BÖLÜM: NÜFUS COĞRAFYASI 1. NÜFUS VE ÖNEMİ Siyasal Yönüyle Nüfus Ekonomik Yönüyle Nüfus Sosyal ve Ekonomik Yönleriyle Nüfus Dünya Nüfus Artışı ve Artışla İlgili Görüşler Dünya Nüfus Artışı Kıtalara Göre Nüfus Artışı Ülkelere Göre Dünya Nüfus Artışı Gelecekte Dünya Nüfusu ve Ortaya Çıkacak Küresel Sorunlar Nüfus Artışıyla İlgili Görüşler Nüfusta Göç Hareketleri Türkiye de Göçler 92

7 Irklar ve Yeryüzündeki Yayılış Alanları Beyaz Irk Siyah Irk Sarı Irk Diller ve Coğrafî Dağılışları Tanım ve Tarihçe Dillerin Sınıflandırılmaları Dinler ve Coğrafî Dağılışları İslâm Dini Hristiyanlık Musevilik Hinduizm Budizm Diğer Bazı Asya Dinleri BÖLÜM: YERLEŞME COĞRAFYASI 2. YERLEŞME COĞRAFYASI Yerleşme Teriminin Tanımı ve İçeriği Yerleşme Coğrafyasının Tanımı ve Yerleşmelerin Başlıca İşlevleri Kırsal Yerleşmelerde Başlıca Mesken Şekilleri Yapı Malzemesine Göre Mesken Şekilleri Ek Yapılarının Düzenleniş Biçimine Göre Mesken Şekilleri Kat Durumuna Göre Meskenler Çatılarına Göre Mesken Şekilleri Kırsal Yerleşmelerin Sınıflandırılması Kırsal Yerleşmeler Başlıca Köy Yerleşme Şekilleri Kent Yerleşmeleri ve Kentleşme Kent ve Kenti Belirleyen Ölçütler Dünya da Kentleşme ve Yol Açtığı Kimi Sorunlar X İçindekiler

8 3. BÖLÜM: EKONOMİK COĞRAFYA 3. TARIM COĞRAFYASI Tarım Teriminin Anlamı ve İçeriği Tarımda Doğal ve Beşerî Çevre Faktörleri Tarım Sistem ve Tipleri Tahıl Tarımı Endüstri Bitkileri Tarımı Bağ ve Bahçe Tarımı Hayvancılık Ormancılık* Su Ürünleri Avcılığı MADENLER Doğal Kaynaklar ve Sınıflandırılmaları Yeraltı Kaynakları Metal Yeraltı Kaynakları Metal Dışı Yeraltı Kaynakları Süstaşları ENERJİ KAYNAKLARI Enerji Kaynakları ve Sınıflandırılması Başlıca Enerji Kaynakları SANAYİ Sanayinin Tanımı ve Başlıca Sanayi Tipleri Sanayinin Kuruluş Yerini Belirleyen Faktörler Dünya Sanayi Bölgeleri ULAŞIM Ulaşım ve Önemi Doğal Çevre Faktörlerinin Ulaşıma Etkileri Ulaşım Ağları TURİZM Turizmin Bazı Öncül Terimleri Dünya Turizm Hareketlerine Genel Bakış Başlıca Doğal Turistik Kaynaklar İçindekiler XI

9 Beşerî Turistik Kaynaklar TİCARET SÖZLÜK KAYNAKÇA DİZİN XII İçindekiler

10 Giriş 1. BEŞERÎ COĞRAFYA NIN TANIMI VE KONUSU Coğrafya, temelde bir yeryüzü ilmi olup, farklı biçimlerde tanımlanabilir: Örneğin, yeryüzünün doğal, toplumsal ve ekonomik olgularını, insan, yani toplumla bağ (ilgi) kurarak inceleyen bilime, coğrafya denir diye bir tanım yapabiliriz 1. Bu tanımın yeterince anlaşılabilmesi bakımından, öncelikle yeryüzü teriminin, bir coğrafya ilmi terimi olarak, neyi ifade ettiğinin açıklanması yararlı olacaktır. Gerçekten de, coğrafyanın en önemli öncül terimi, önde gelen ya da olmazsa olmaz anlamındaki terimi, bu terimdir 2. Coğrafya terimi olarak yeryüzü, sadece karaların yüzeyini ifade eden bir terim değildir. Taşküre (litosfer), suküre (hidrosfer) ve havaküre (atmosfer) içinde faaliyet gösteren insanın, bütün bu faaliyet alanlarını tanımlayan dördüncü bir küre olup, biyosfer yani, canlılar küresi diye tanımlanır. İşte coğrafya terimi olarak yeryüzü, sadece yerkabuğunun yüzeyi değil, üç boyutlu dördüncü bir küre, anlamına gelmektedir 3. Biyosferde cereyan eden doğal olaylar, Doğal Coğrafya, ya da diğer adıyla Fizikî Coğrafya nın inceleme konusu olup, önemli bir çeşitlilik gösterirler 4 : Örneğin orojenik hareketler (dağ oluşum hareketleri), tektonik hareketler (kırılma hareketleri), akarsu aşındırması, rüzgâr aşındırması, kasırgalar, tayfunlar gibi. İnsanın tekniği ve kültürünün eseri olan olgu ve süreçlere ise, beşerî (toplumsal) olaylar denir. Tarım kültürü, ulaşım, sanayi, yerleşmeler, kentler, madencilik ve benzerleri, bu terimle ifade edilir. Dinler, diller, kültürler, gelenekler, örf ve âdetler de bu terimin içeriğine girer 5. 1 Coğrafya Terimleri için bakınız: İzbırak R., , Coğrafya Terimleri Sözlüğü. M.E.B Yayını, öğretmen Kitapları Dizisi: , İstanbul. 2 Terim: Bir bilimin, kendine özgü anlamı olan özel terimleri: Konum ve coğrafî anlamda konum, yeryüzü ve coğrafi anlamda, yani coğrafya terimi olarak yeryüzü gibi. 3 Daha geniş bilgi için bakınız: Doğanay, H., , Coğrafya ya Giriş 1; Genel ve Fizikî Coğrafya. Aktif Yayıncılık, 7. baskı, Erzurum, s Doğal (tabiî): kendiliğinden oluşmuş. Oluşumunda, insanın rolü olmamış. Katışıksız, saf 5 Beşer, İnsan, bütün insanlık âlemi, Âdemoğulları gibi anlamlara gelir. Beşerî: insanla ilgili, insan eseri, insan tarafından oluşturulmuş, insanlığa ait, insanî.

11 Coğrafya ilminde araştırmalar, genel olarak dört anabilim dalı ve çok sayıda bilim alanı şeklinde sürdürülmektedir 6. Böyle olmakla birlikte, eldeki programın bir gereği olarak, biz burada sadece, Beşerî ve İktisadî Coğrafya Anabilim Dalı bilim alanlarını tanıtarak esas konumuza gireceğiz (Tablo 1 i inceleyiniz). Tablo 1. Coğrafya nın anabilim dallan ve bunların başlıca bilim alanları Anabilim Dalı A. Doğal (Fizikî) Coğrafya B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya C. Bölgesel Coğrafya D. Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalının Bilim Alanları 1) Jeomorfoloji 2) Klimatoloji 3) Hidrografya 4) Biyocoğrafya 5) Afetler Coğrafyası 6) Matematik Coğrafya 7) Kartoğrafya gibi. 1) Nüfus Coğrafyası 2) Yerleşme Coğrafyası 3) Siyasi Coğrafya 4) Tarihî Coğrafya 5) Tıbbî Coğrafya (Sağlık Coğrafyası ) 6) Tarım Coğrafyası 7) Ulaşım Coğrafyası 8) Sanayi Coğrafyası 9) Doğal Kaynaklar Coğrafyası 10) Turizm Coğrafyası., gibi. 1) Kıtalar Coğrafyası 2) Bölgeler Coğrafyası 3) Ülkeler Coğrafyası gibi. 1) Coğrafya Öğretim Yöntemleri 2) Konu Alam Ders Kitabı İncelemesi 3) öğretmenlik Mesleğine Giriş 4) Öğretimde Planlama ve Değerlendirme 5) Öğretim Teknolojileri ve Mat. Geliştirme 6) Millî Eğitim Mevzuatı gibi. 6 Prof. ELİBÜYÜK ise bu taksimatı; 1) Matematik Coğrafya, 2) Doğal (Fizikî) Coğrafya, 3) Beşerî Coğrafya, 4) Ekonomik (İktisadî) Coğrafya, 5) Bölgesel Coğrafya ve 6) Tarihî Coğrafya diye yine altı anabilim dalına ve 52 kadar da bilim alanına ayırmıştır. Bakınız: Elibüyük, M., , Matematik Coğrafya : Evren-Gezegenler-Dünya-2aman. Ekol Yayınevi, 2. Baskı, Ankara, s GENEL BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA

12 Prof. Dr. Hayati DOĞANAY Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN Fiziki Coğrafya Anabilim Dalı Kimi coğrafyacılar bu anabilim dalına, artık Doğal Coğrafya (ing. Natural Geography) demektedirler. Ancak, uzun yıllardan beri terim, Fizikî Coğrafya (İng. Physical geography) şeklinde coğrafya ilminde ifade edilmektedir. Bu anabilim dalının esas görevi, coğrafî yeryüzü ndeki doğal olayları incelemektir. Değişik bilim alanlarına ayrılır: Jeomorfoloji (yeryüzü şekilleri bilimi), Klimatoloji (iklim bilim), Hidrografya (sular bilimi), Biyocoğrafya (canlılar coğrafyası) gibi. Doğal çevre olayları, uzun ve kısa süreli çevre değiştirici etmenler biçiminde işlerler: Bunlar örneğin orojenik, epirojenik, tektonik, klimatik ve hidrografik olaylar gibi uzun devreli çevre değiştirici süreçler ile heyelan, sel, çığ düşmesi, taşkınlar, tayfunlar, kasırgalar, volkan püskürmeleri ve depremler gibi kısa süreli çevre değiştirici süreçler biçiminde incelenir. Ancak, bütün bunlar ve benzer doğal çevre etmenleri, ekonomiye veya insan ve eserlerine yaptıkları olumlu ya da olumsuz etkileri yönünden incelenirlerse coğrafî bir önem kazanmış olurlar 7. Çünkü coğrafî düşüncenin ilgi odağı, insan, yani toplumdur Beşeri ve Ekonomik Coğrafya Anabilim Dalı Bu anabilim dalına, sadece Beşerî coğrafya (ing. Human geography) denilmesi de yeterli olabilir. Örneğin, tarım ve hayvancılık, ulaşım, sanayi, ticaret gibi ekonomik coğrafya konuları, aslında insanın kültürü ve tekniğinin eseri olmaları nedeniyle, bunlar ve benzerleri, beşerî teriminin anlam sınırları içinde kalırlar. Böyle olmakla birlikte, eskiden beri bu anabilim dalı, bilim literatürümüze hep beşerî ve ekonomik coğrafya biçiminde yerleşmiştir 8. 7 Bu ilgiyi kurmuş araştırmalardan birkaç Örnek için bakınız: Sür, Ö., , Heyelan Olaylarının Ekonomiye Etkileri. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Sayı: 8, Ankara, s Şahin, C.-Sipahioğlu, Ş., , Doğal Afetler ve Türkiye. Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara. Tuncel, H., , Doğal Çevre Sorunu Olarak Çığlar ve Türkiye de Çığ Olayları. Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 2, Ankara. Uzun, S., , Kağızman da Doğal Çevre Sorunları. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi, Doğu Coğrafya Dergisi, Sayı: 1, Erzurum. Uzun, A., , Murat Dağı-Narman Arasındaki Heyelanlar ve Sonuçları. Fırat Üniversitesi, Coğrafya Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Elazığ. Doğanay,H.,-Sever, R., , Çamlıdere Köyü (Pütürge) Çevresindeki Bazı Güncel Doğa Çevre Sorunları. Türk Coğrafya Dergisi, Sayı: 34, İstanbul. 8 Bütün bilimlerde olduğu gibi coğrafya ilminde de bir takım anabilim dalları ve anabilim dalı bilim alanları ayırt edilmesi, sadece didaktik-pedagojik bir zorunluluk olup, esasa yönelik bir ayırım değildir. Örneğin, fiziki coğrafya sahasında araştırmalar yapan bir bilim adamı, beşerî coğrafyadan, bu alanda çalışanlar ise, fizikî coğrafyadan anlamaz, onunla ilgilenmez biçimindeki düşünceler, temelden yanlıştır Giriş 3

13 Bu anabilim dalının esas görevi, coğrafî yeryüzündeki beşerî ve ekonomik coğrafya olaylarını, insanla (toplumla) ilgi kurarak incelemektir. Beşerî coğrafya da tarımsal faaliyetler, ulaşım, sanayi, yerleşme ve kentleşme gibi antropojen insan eseri süreçler ile çevre üzerinde yapılmış ve yapılmakta olan değişiklikler ve diğer kültürel süreçler incelenmektedir. Bir diğer ifade ile Beşerî Coğrafya ; yeryüzünün, insan tarafından değiştirilmiş ve değiştirilmekte olan görünümünü analiz etmektedir. Bu görünüm, peyzaj (İng. landscape) terimi ile tanımlanır. Doğal peyzajın (İng. natural landscape), beşerî peyzaj (İng. cultural landscape) biçiminde dönüşmesinde rol oynayan etmenler; tarım, ulaşım, sanayi, madencilik, kırsal ve kentsel yerleşmeler gibi, yine insan eseri faaliyetlerdir. Doğal peyzajların (ormanlar, otlaklar, kıyılar, bataklıklar, çöller ve kurak bölge peyzajları gibi) giderek kültürel peyzajlar durumuna gelmesi süreci, insanın sedanter yaşantıya geçmeye başlayışından buyana devam etmektedir. Bundan sonra da devam edecektir. Beşerî Coğrafya nın konusuna gelince; Coğrafya nedir? sorusuna verilen farklı cevaplar gibi, Beşerî Coğrafya nedir? sorusunda da, coğrafyacı bilim adamlarının, farklı tanımları ile karşılaşılır. Bunda esas zorluk, genel olarak coğrafya ilmi ve bu arada Beşerî Coğrafya nın, pek çok bilimsel araştırma konusunu, araştırma ve eğitim programlarında toplamış olmasından ileri gelir. Bu güçlüğe karşın, yine de Beşerî Coğrafya, beşerî faaliyetler yani insan faaliyetleri sonucu değiştirilmiş ve değiştirilmekte olan kültürel yeryüzünü, başka bir ifade ile kültürel peyzajı inceler diyebiliriz. Her ne kadar ülkemizde, üniversite düzeyindeki coğrafya araştırmaları ve eğitim-öğretiminde, bu ilmin bir anabilim dalına Beşerî ve İktisadî Coğrafya Anabilim Dalı denilirse de; bu adlandırma, geniş anlamda Beşerî Coğrafya demektir. Çünkü ekonomik faaliyetler (iktisadî faaliyetler) de, aslında insan eseri faaliyetler, yani beşerî faaliyetlerdir. Bununla birlikte, söz konusu anabilim dalının bilim alanları, iki alt bilim dalı biçiminde düşünülmüş olup, bu da, pedagojik bir zorunluluktan ileri gelmiştir. Gerçekten de, dar anlamda Beşerî Coğrafya (İng. Human Geography) araştırmaları; daha çok Nüfus Coğrafyası (İng. Geografhy of Population), Yerleşme Coğrafyası (İng. Geography of Habitation), Siyasî Coğrafya (İng. Political Geography), Tarihî Coğrafya (İng. Historical Geography) ve hatta Tıbbî Coğrafya (İng. Medical Geography) gibi araştırma bilim alanlarını içermektedir. Ekonomik Coğrafya veya diğer bir karşılığı olan İktisadî Coğrafya (ing. Economic Geography), yine kendi bütünlüğü içinde, değişik araştırma ve eğitim-öğretim bilim alanlarına bölünmüştür. Bunların başlıcaları; Ziraat Coğrafyası (ing. Agricultural Geography), Sanayi Coğrafyası (ing. Industrial Geography), Ulaşım Coğrafyası (İng. The Geography of Communication) Enerji Kaynaklan, Doğal Kaynaklar, Turizm Coğrafyası ve diğerleri diye sıralanabilir. 4 GENEL BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA

14 Prof. Dr. Hayati DOĞANAY Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN Bütün bu bilim alanları, geniş anlamda Beşerî Coğrafya terimi ile ifade edilebilir. Ancak yine de, sistematik coğrafî yöntem açısından düşünüldüğünde, Beşeri Coğrafya ilminin kurucularından olan (Bölgesel Coğrafya yönetiminin de kurucusudur) P. Vidal de la Blache ( ) devresinden bu yana Beşerî Coğrafya, hem Beşerî Coğrafya ve hem de İktisadî Coğrafya adları ile araştırılmakta, incelenmekte ve eğitim-öğretimi yapılmaktadır 9. Aslında bu bölünüş, temelde kuşkusuz bir zorunluluktur. Çünkü Beşerî ve İktisadî Coğrafya başlığı altında uygulanan bir müfredat programı, sadece üniversite coğrafya eğitimine yeni başlamış birinci yıl öğrencileri için yarar sağlar. Bu ilmin temel ilke ve yöntemlerinin kavratılması dışında, ayrıntıya inmeyen sınırlı bir programla, ne Beşeri Coğrafya ve ne de Ekonomik Coğrafya nın detayı verilebilir. Bu nedenlerle, uzmanlaşmaya dönük ihtiyacı karşılamak üzere, uzun yıllardan beri üniversitelerimizde Beşerî ve İktisadî Coğrafya müfredat programları, biri Beşerî Coğrafya ve bir diğeri de İktisadî (Ekonomik) Coğrafya bilim alanları olmak üzere, iki ayrı ana bilim dalı gibi ele alınmakta ve ayrı ayrı müfredat programlan biçiminde uygulanmaktadır BEŞERÎ COĞRAFYA NIN BİLİM ALANLARI Beşerî ve iktisadî coğrafya anabilim dalının anlam ve konusu gözden geçirdikten sonra, şimdi de, bu anabilim dalının, başlıca bilim alanları 11 ile ilgili olarak, biraz daha ayrıntılı açıklamalar yapmamız uygun olacaktır. Çünkü eldeki müfredat 9 Bu konuda, ülkemizde üniversite coğrafya öğrencileri için ders kitapları hazırlamış olan TUMERTEKİN, ilk ders kitabını Beşerî ve İktisadî Coğrafyaya Giriş () adıyla çıkartmıştı. Daha sonra aynı konuda yaptığı yayınlarda, Beşerî Coğrafya ve İktisadî Coğrafya konularını, ayrı ayrı programlarda toplamıştır. Tümertekin, E., , Beşeri ve İktisadî Coğrafya ya Giriş, İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yay. No. , İstanbul. Tümertekin, E., , Beşerî Coğrafya ya Giriş. İstanbul Üniv. Yay. No. , Coğrafya Enstitüsü Yay. No. , İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yay. No. , İstanbul. 10 Beşerî ve İktisadî Coğrafya, üniversite coğrafya eğitimine yönelik ders kitaplarından bazıları şunlardır: Tanoğlu, A., , Beşerî Coğrafya : Nüfus ve Yerleşme. İstanbul Üniv. Yay. No. , Edebiyat Fak. Coğrafya Enstitüsü Yay. No. 45, İstanbul. Tanoğlu, A., , Ziraat Hayatı: Ziraat Tarihine bir Bakış ve Orta İklim Bölgelerinde Ziraat. İstanbul Üniv. Yay. No. , Coğrafya Enstitüsü Yay. No. 8, İstanbul. Doğanay, H., , Türkiye Beşerî Coğrafyası. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: , Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi: , Eğitim Dizisi: 10, İstanbul. 11 Nüfusun yapısal özellikleri terimi; belli bir ülke nüfusunun (anakara, bölge, bir il, kent, köy veya mahalle de olabilir), cinsiyet yapısı (kadın-erkek nüfus sayı ve oranlan), yaş dilimlerine göre dağılışı (örneğin , , , gibi) ve bu dağılıştaki kadın-erkek (K-E) nüfus sayı ve oranları gibi özelliklerini ifade eder. Giriş 5

15 programının esas konusu; genel beşerî ve iktisadî (ekonomik) coğrafya olup, inceleme konuları bu anabilim dalı bilim alanları üzerinde yoğunlaşacaktır. Beşerî ve ekonomik coğrafya anabilim dalı, başlıca şu bilim alanlarından oluşur (Tablo 1 i tekrar inceleyiniz): Nüfus Coğrafyası Beşerî ve ekonomik coğrafya nın bilim alanlarından biri olan nüfus coğrafyası (İng. geography of population), doğal çevre ve nüfus arasında ilgi kurar. Kıtalar, ülkeler, ülkelerin bölge, bölüm ve yöreleri bazında nüfusun dağılış esasları ile bunu hazırlamış olan doğal ve beşeri etmenleri açıklayan coğrafya bilim alanına nüfus coğrafyası denir biçiminde tanımlanabilir. Hatırlanacağı üzere nüfus (İng. population), farklı bilimlerin inceleme konusudur. Bu bakımdan, önce nüfus nedir? sorusunun, kısaca cevabını belirtmek uygun olacaktır. Nüfus, en dar anlamda, bir kişi ya da birey demektir. Biraz daha geniş anlamda, bir aileyi oluşturan aile bireyi sayısı (ev halkı, efrâd-ı aile) anlamına gelir. Oysa en geniş anlamda nüfus terimi; belirli bir sayım gününde, belli bir ülkede belirlenen toplam insan sayısı demektir. İnsan nüfus sayısının büyüklüğü, yapısal özellikleri ve gelişmesi 12, nüfusbilim veya demografi ilminde incelenmektedir. Bireylerin, ruhsal davranış biçimleri, tepkileri ve düşünce yapılarının analizi, psikoloji ilminin inceleme konusudur. İnsanın toplumsal organizasyonlar oluşturma süreç ve şekilleri sosyoloji, hak ve sorumlulukları hukuk, eğitilme-öğretilme özellikleri eğitim bilimleri ve üretimtüketim süreçleri de, ekonomi (iktisat) ilimlerinin araştırma konulandır. Gerçi bunlar ve benzer ilimler, coğrafya ilminin özellikle Beşerî ve İktisadî Coğrafya anabilim dalı bilim alanlarının gelişmesini, kuşkusuz destekler. Ama Nüfus Coğrafyası araştırmalarında, nüfusun yeryüzüne dağılışı, sık nüfuslu bölgeler ve hemen hiç nüfuslanmamış bölgelerin analizinde en gerekli doküman, nüfus sayımı sonuçları olup, örneğin meteorolojik veriler Klimatoloji ilmi çalışmalarında ne denli önemli ve gerekli ise, demografi (ing. demography) ilmi yöntemleri ile demograf veya nüfus bilimciler tarafından derlenen ve değerlendirilen nüfus istatistikleri de, Beşerî Coğrafya araştırmalarında o denli önem taşır. Çünkü coğrafyacının amaçlarından biri, nüfusun yeryüzündeki dağılış düzeni ve nedenleri sorununu belirlemektir. Ama elde veri olmadan, bu sorunun aydınlatılması, elbette mümkün değildir. Dolayısıyla coğ- 12 Nüfusun gelişmesi terimi; bir ülke toplam nüfusundaki artma veya azalma süreçlerini ifade eder. Artma biçimindeki gelişmeye olumlu gelişme, azalma biçimindeki gelişmeye ise, olumsuz gelişme denir 6 GENEL BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA

16 Prof. Dr. Hayati DOĞANAY Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN rafyacı, bir yandan bu verilere ihtiyaç duyarken, bir yandan da, Nüfus Coğrafyası nı yakından ilgilendirmesi nedeniyle, nüfusbilim (demografi), veya İzbırak ın deyimi ile nüfus bilgisi 13 özel terimlerinin, önemli bir kısmını bilmek durumundadır. Çünkü bunlar, her iki ilmin ortak terimleridir. Örneğin bunların en önemlileri olarak, nüfus sayımları ve bunların değerlendirilme sonuçlarına dayanan nüfus istatistikleri, burada öncelikle hatırlanabilir. Herhangi bir ülkede, belli bir günde (belli bir tarihte) ülkenin bütün bireylerini (toplam nüfusunu) içerecek biçimde nüfusla ilgili bilgilerin 14 toplanması, bunların nüfus sayım çizelgelerine işlenmesi ve değerlendirilerek yayınlanması işlerinin hepsine birden, nüfus sayımı (İng. population censuses) denir. Nüfusla ilgili verilerin (sayısal bilgilerin), toplanıp kaydedilerek yayınlandığı dokümanter kaynaklara ise, nüfus istatistikleri (İng. population statistics) adı verilir. Nüfus coğrafyası araştırmalarında, nüfus sayımları 15 ve bunların sonuçlarını sergileyen nüfus istatistiklerinin, çok büyük bilimsel önemi vardır. Çünkü bu veriler olmaksızın nüfusun anakaralara, ülkeler ve yerleşme yerlerine göre dağılış durumu ve nedenlerini açıklamak olanaksızdır. Zaten Nüfus Coğrafyası ile ilgili yayın sayısının, diğer coğrafya bilim dallarının bazılarına göre az oluşunun, başlıca iki nedeni vardır: Bunlardan biri, bütün ülkeler ve bunların yönetim bölgeleri ile coğrafî bölgelerine ilişkin sayım yıllarına göre nüfus istatistiklerinin kısıtlı oluşudur. Bir diğeri ise, sayım yöntemleri ve devrelerinin, ülkeden ülkeye çok değişmesi, hatta nüfusunu sık aralıklarla saptamayan ülkelere bile rastlanmasıdır Örneğin Çin, yılda bir sayım yapar. Bu güçlükler dolayısıyla, konuyla ilgili makaleler, anakara ve ülke araştırmaları ile coğrafya ilminin klâsikleri diyebileceğimiz Beşerî Coğrafya eserlerinin nüfus bölümleri hariç, Nüfus Coğrafyası adı altında yayınlanmış eserlerin sayısı, bugün de azdır. Gerçekten de, Nüfus Coğrafyası adını taşıyan ders kitapları ya da göçler konulu araştırmalar, yakın bir geçmişte yayınlanmaya başlanmıştır İzbırak, R., , a.g.e., s Nüfusla ilgili bilgiler terimi; aile birimi esas alınarak yapılan sayımlarda; aile nüfus sayısı, bireylerin cins ve yaşları, eğitim durumları, medenî durumları, meslekleri, göçe katılıp katılmadıkları gibi bilgilerin cevaplarını içerir. 15 Çağdaş anlamda nüfus sayımları; ilk kez Batı ülkelerinde ( de İsveç, da Danimarka, de İspanya, da A.B.D, de Büyük Britanya ve Fransa, ilk kez nüfus sayımı yapmışlardır), XVIII. yüzyıl ortaları ile XIX. yüzyıl içinde başlatılmıştır. 16 Barrett, H.R., , Population Geography. Bristol, s Bu konuda yapılan yayınlar da, giderek artmaktadır: B. Hazel, R., , a.g.e, Clark, J., , Population Geography. Bristol. Clark, J., , Geography and Population. Bristol. Giriş 7

17 Nüfus Coğrafyası nın, birbiri ile sıkı sıkıya ilgili diğer iki önemli özel terimi de, nüfus sıklığı (İng. density of population) ve nüfus dağılışı (İng. distribution of population) terimleridir. Bunlardan nüfus sıklığı, veya aynı anlama gelen nüfus yoğunluğu terimi; herhangi bir ülke, anakara, veya karalar genelinde; belli bir sayım yada nüfus tahmini yılında bulunduğu varsayılan toplam nüfusun, funduszeue.info düşen sayısını (hektara düşen sayısı da olabilir) ifade eder. Başlıca üç nüfus sıklığı hesaplama yöntemi vardır: Toplam nüfus / Ülke alanı = Aritmetik yoğunluk Toplam nüfus / Ülke tarım arazisi alanı = Fizyolojik yoğunluk Kırsal nüfus toplamı / Ülke tarım arazisi alanı = Tarımsal Yoğunluk Burada ülke alanı ve ülke tarım arazisi alanı yerine, bütün karaların alanı, veya bir anakaranın, bir bölgenin ya da bir il (ilçe) yönetim sınırlarının alanı da esas alınabilir. Hangi yoğunluk hesaplama yöntemi baz (temel, esas) alınırsa alınsın, nüfus sıklık değeri (km funduszeue.info veya hektara nüfus), yeryüzünde kısa sayılabilecek mesafelerde büyük değişiklikler gösterir. Örneğin, hiç nüfuslanmamış bölge veya yöreler yanında, seyrek nüfuslanmış (km funduszeue.info nüfus) sık nüfuslanmış (km funduszeue.info nüfus) ve çok sık nüfuslanmış (km funduszeue.info nüfus) değişik nüfus sıklığında bölgeler göze çarpar. Nüfusun, bu farklı yoğunluk veya sıklık değerleri dağılış farklılıkları, nüfus dağılışı terimi ile tanımlanır. Nüfusun, farklı dağılış düzenine yol açan etmenlerin araştırılması, Nüfus Coğrafyası bilim alanının, temel bilimsel sorunlarından birini oluşturur. Farklı nüfus dağılışlarına neden olan ve buna zemin hazırlayan etmenler, başlıca iki grupta analiz edilebilirler: Bunlardan bir grubu; yükselti, eğim, bakı, sıcaklık, nem ve yağışlar gibi orografik ve klimatik faktörler oluşturur. Bunlara, doğal çevre etmenleri (faktörleri) denir. İkinci grup önemli faktörler ise, tarihî nedenler, tarım, sanayi, madencilik ve ulaşım kolaylıkları gibi beşerî faktörler olup, bunlara da, beşerî çevre etmenleri denir Bunlardan her iki faktör grubuna birden, kısaca coğrafî etmenler diyebiliriz. Hatırlanacağı üzere nüfus ilmi araştırmaları; Siyasî Coğrafya ve devletlerin dış siyasetleri açısından da büyük önem taşır. Gerçekten de, jeopolitik teorilerde ana fi- Johnson, J., , Population Migration. Bristol. Wood, S.M., , Population. Bristol. Witherick, M.E., , Population Geography. Bristol. 18 Bu konuda, şu kaynaklarda geniş açıklamalar vardır: Tanoğlu, A., , a.g.e., s Tümertekin, E., , a.g.e., s GENEL BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA

18 Prof. Dr. Hayati DOĞANAY Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN kirler 19 ; fazla nüfus + büyük ülke = güçlü devlet tezleri üzerine kurulmuştur. Bu tanımlamada fazla nüfuslu devlet, nüfusu 50 milyonu aşmış devlet; büyük ülke, alam bir milyon km 1 ye yakın ülke ve güçlü devlet ise, sanayileşmiş ülke olarak düşünülebilir. Ancak, kuşkusuz bunlar, kesin belirleyiciler olarak düşünülemezler. Çünkü bugün, bunların tersi örnekler de vardır. Örneğin ülke alanı küçük bazı devletler, gerek tarihte elde ettikleri avantajları iyi değerlendirmiş olmaları ve gerekse yeni teknolojiler geliştirmiş veya yenilikleri zamanında alıp uygulamış olmaları gibi nedenlerle, giderek güçlü devletler konumuna gelebilmişlerdir. Bugün, ülke arazileri küçük, fakat nüfusları büyük ya da nispeten büyük devletler, Dünya nın güçlü devletleri kategorisinde yer almaktadırlar. Bunlar arasında; alanı bin km 2 olan Almanya ( da nüfusu milyon) ve alanı km 2 olan Japonya ( da nüfusu ,0 milyon), tipik birer örnektir. Bununla birlikte, farklı coğrafî özellikler gösteren alanı büyük ülkeler, hem doğal kaynaklar çeşitliliği ve hem de tarımsal üretim potansiyeli bakımından, alanı küçük ülkelere göre zengin bir ekonomik potansiyele sahip olabilirler. Bu kaynakları işletecek yeterli bir nüfus büyüklüğüne de sahip iseler, bu grup ülkeler, giderek güçlenirler ve alanı küçük ülkelere göre, zamanla avantajlı bir konuma geçebilirler. Öte yandan bunlar, alanı küçük devletlere göre, ilerde güçlü devletler konumuna gelme şansına daha çok sahiplerdir. Bunlara örnek olarak; alanı km funduszeue.info bulan Kanada ( da nüfusu 33,4 milyon) ve alanı km funduszeue.info bulan Avustralya ( da nüfusu 21,2 milyon) gösterilebilir. Zaten, alanı büyük ve nüfusu fazla bazı devletler, günümüzün süper güçleri (en üstün düzeyde gelişmiş ve güçlü) konumundadır. Örneğin, alanı km 2 yi bulan A.B.D ( da ,2 milyon), alanı km 2 olan Rusya Federasyonu ( da ,0 milyon nüfus ) ve km 2 olan Çin ( da 1 milyar milyon nüfus), bu süper güçlerin başında gelir Yerleşme Coğrafyası Beşerî coğrafyanın önemli ve önemli olduğu kadar da, zevkli bilim alanlarından biri olan yerleşme coğrafyası (İng. geography of habitation), meskenler ve yerleşme şekillerinin, doğal ve beşeri çevre etmenleriyle ilgisini araştırır. 19 Başlıca jeopolitik görüşler hakkında bakınız: Doğanay, H., , Türkiye nin Coğrafi Konumu ve Bundan Kaynaklanan Dış Tehditler. Türk Dünyası Araştırmaları, Şubat 89, İstanbul, s Sevgi, C, , Jeopolitik ve Jeostratejinin Tarihsel Gelişimi Açısından Türkiye nin Stratejik Konumu. Ege Coğrafya Dergisi, Sayı: 4, İzmir, s Giriş 9

19 Eski kaynaklarda (Cumhuriyet Devri öncesi), bizde karşılığı iskân (Ar.) olarak geçen yerleşme (İng. Settlement) terimi, ilk kez Uluslararası Kahire Coğrafya Kongresi kararlan uyarınca kabul edilerek, coğrafya ilmine girmiş bir terimdir. Ancak terimin Türk kültür tarihindeki yeri, Orta Asya Türk toplumları ve Türkçesine dayanacak kadar eski bir geçmişe çıkar. Gerçekten de, bu toplumlarda terim, yurd olarak geçiyor ve oturulan yer, mesken, ülke, arazi ve hatta devletin bütün ülkesi gibi anlamalara geliyordu. Kimi Orta Asya Türk toplumlarda yurd (bugün-yurt-diyoruz); en dar anlamı ile çadır -ev karşılığında kullanılıyor ve daha çok, yer-yurd biçiminde ifade ediliyordu. Anlamı ise, ailelerin oturup barındıkları göçebe veya yerleşik meskenler ile bunların hemen yakın çevresindeki ekonomik yararlanma sahası (tarlalar, bağlar-bahçeler, çayır ve otlaklar) demekti Dolayısıyla da aslı Türkçe olan yurd teriminin, Cumhuriyet Devri Anadolu Türkçesinde, Arapça bir terim olan, iskân terimi ile değiştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bu arada terimin anlam boyutları da biraz daha genişletilerek, Orta Asya Türkçesindeki anlamlarına ilâveten; örneğin arazi ve mesken edindirme, göçer oymaktan (aşiretleri) yerleştirme, yabancı milliyetten olan bir kişi, aile veya nüfusu ülke milliyetine kabul ederek vatandaşlık hakkı sağlama, yerleştirme gibi anlamlarda kullanılmaya başlanmıştır. Bu terimden, yani iskân veya yerleşme teriminden türetilmiş olan yerleştirmek (İng. to settle) ya da iskân etmek terimi; ev (mesken)-konut vermek, yer-yurt sahibi yapmak; göçer bir oymağı yerleştirmek, köyde veya kentte yerleşik (İng. settled) duruma getirmek, nerede oturduğu veya ne işle uğraştığını belli etmek gibi anlamlar da içerir olmuştur. Yerleşme Coğrafyası nda ilk ve en önemli öncül terim, yerleşme (İng. settlement) terimidir. Bu terimin en dar anlamı, oturulan ve barınılan bir barınma yeri (İng. shelter) dir. Söz konusu yer, örneğin Neolitik te kullanılmış ve bugün de kullanılan bir doğal barınak (ing. natural shelter) olabileceği gibi (mağara, ağaç altı, ağaç kovuğu); günümüz Eskimo sunun iglu ları (İng. igloo), kulübe (ing. hut), palafit-ev (İng. palafitta), Göçebe ev (çadır ), blok ev (İng. unit house), villa (İng. villa), apartman dairesi (İng. apartment house), çiftlik evi (İng. isolated farm), konak (İng. scurf), şato (İng. castleplace), gökdelen (İng. skyline or skyscraper) gibi beşerî barınak da olabilir. Ancak, geniş anlamda yerleşme ; bir yararlanma ve ekonomik faaliyetlerde bulunma bölgesi diye tanımlanabilir. Bu bölge, coğrafî bir bölge de olabilir; yönetim bölgesi, köy, kasaba veya kent de olabilir. Bununla birlikte bu terimi, örneğin bir tarım faaliyet bölgesi, turistik faaliyet bölgesi, maden çıkarma bölgesi, ulaşım veya sanayi fonksiyon bölgesi olarak düşünmek de mümkündür. Zaten, geniş anlamda yerleşme bölgesi sınırları içinde, bütün bu ekonomik fonksiyonlar yer almış ve gelişmiş olabilirler. 20 Ögel, B., , Türk Kültür Tarihine Giriş. Kültür Bakanlığı Yay, No. , Ankara, s GENEL BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA