Bu nüsha, ’da, Kahire’de, Hidiv(bugünkü Kral) Kütüphanesinin o zamanki müdürü Alman âlim Moritz tarafından bulunmuştur. Kütüphane tanzim edilirken, bodrum kata atılmış olan dağınık kitap ve sahife yığınları gözden geçirildiği sırada, Kutadgu Bilig’e ait parçalar toplanarak, bir araya getirilmiş ve böylece bu nüsha, kaybolmaktan kurtarılmıştır. Nüshanın bazı kısımları zâyi olmuş, başında ve ortalarında bazı sahifeler, rutubet tesiri ile zedelenmiş, geri kalan kısmı ise iyi muhafaza edilmiştir. Nüsha çok dikkatle yazılmış ve atlanılmış kelime ve beyitlerin yerleri işaretlenerek sahife kenarına eklenmiştir. yılında bu nüshanın da tıpkıbasımı TDK tarafından yayınlanmıştır.
Ayrıca bakınız[değiştir
Kutatgu Bilig ve Özellikleri &#; Yusuf Has Hacip
Kutadgu Bilig, Türkçenin en temel ve Türk dili araştırmalarının en önemli kaynak eserlerindendir. İslâmî Türk edebiyatının adı bilinen ilk şair ve düşünürü Balasagun&#;lu Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır.
Eserini Balasagun&#;da yazmaya başlayan Yusuf, yılında memleketinden ayrılarak Doğu Karahanlı Devleti&#;nin merkezi olan Kaşgar&#;a gitmiş ve eserini 18 ay sonra, (Hicrî ) yılında burada tamamlamıştır. Kitabını bitirince bunu, Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han&#;a sunmuş, Han da eseri çok beğendiği için Yusuf&#;u, takdiren &#;Hâs Hâcib (Ulug Hâcib)&#; tayin etmiştir.
Kutadgu Bilig&#;deki kahramanların temsil ettikleri değerler:
Kutadgu Bilig, dört ana karakter arasında geçen diyaloglardan oluşmaktadır. Eserdeki bu dört ana karakterin her birinin belirli bir sosyal rolü vardır ve her biri belirli bir değeri temsil eder:
Küntogdı hükümdardır ve hukuku/adaleti temsil eder;
Aytoldı vezirdir ve saadeti/devleti temsil eder;
Ögdülmiş de vezirdir ve aklı temsil eder;
Odgurmış ise akibeti/kanaati temsil eder.
&#;Kutadgu&#; kelimesi, &#;saadet, kut&#; manasındaki &#;kut&#; kelimesinin üzerine isimden fiil yapan &#;+ad-&#; ekiyle fiilden isim yapan &#;-gu&#; ekinin eklenmesi sonucu oluşmuştur ve &#;bilig&#;le beraber &#;saadet, mutluluk veren bilgi/ilim&#; anlamını taşımaktadır.
Eser, insanlara dünyada tam anlamıyla kutlu olmak için gereken yolu göstermek amacıyla kaleme alınmıştır. Yusuf Hâs Hacip, eserinde aruz ölçüsünü kullanmıştır. İlâveler ile birlikte yaklaşık 88 başlık altında toplanan eserin esas kısmını oluşturan bölüm kısaltılmış mütekarip yani fa&#;ulun fa&#;ulun fa&#;ulun fa&#;ul ve vezniyle yazılmıştır (eserde yalnız bir dörtlük içinde tam mütekarip geçmektedir: bk. ). beyitler mesnevi tarzında kendi arasında kafiyelidir. Eserin sonuna eklenmiş olan parçalardan gençliğine acıyıp ihtiyarlığından bahseden 44 beyitlik bir kısım (beyit ) tam mütekarip ( fâilün fâilün fâilün fâilün) vezninde olup, kaside tarzında ve aa ba ca şeklinde devam etmektedir. Zamanenin bozukluğundan ve dostların cefasından bahseden 40 beyitlik bir parça (beyit ) ise evvelki parçanın vezninde ve tarzındadır. Kitap sahibi Ulu Hâs Hâcib Yusuf&#;un kendi kendisine nasihat vermesinden bahseden 41 beyitlik parça da ( beyitler) eserin aslı gibi, kısaltılmış mütekarip vezninde ve kaside tarzındadır.
O dönem için Türk edebiyatında yeni olduğu tahmin ve tasavvur edilen aruz ölçüsünün ilâve parçalardaki kafiye dışında, şair tarafından pürüzsüz bir şekilde kullanıldığı görülmektedir. Eser, yarı hikâye ve yarı temsil tarzında yazılmış olup, arada hareketi hazırlayıcı ve izah edici monologlara ve canlı tasvirlerin bulunduğu sahnelere yer verilmiştir.
Kaşgârlı Mahmut ve onun eseri Divânü Lügati&#;t-Türk ile çağdaştır, hatta hemen hemen aynı yıllarda yazılmış olması o dönem Türkçenin gördüğü itibar açısından da dikkate değer.
Kutadgu Bilig Özellikleri
yüzyılda ( &#; ) Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır.
Kutadgu Bilig &#;mutluluk veren bilgi&#;, &#;hükümet olma bilgisi&#; gibi anlamlara gelir.
Didaktik (öğretici) bir eserdir.
Mesnevi şeklinde ve aruz vezniyle beyit olarak yazılmıştır. Eserde de dörtlük vardır.
Eserde, toplum hayatındaki bozuklukları düzeltecek, insanı mutlu edecek yolların neler olduğu belirtilmiş; bunun yolları, devrin hükümdarına öğütler halinde gösterilmiştir. Eserde ahlak ve dinin önemi, devlet idaresi gibi konulara da değinilmiştir. Bu açıdan esere bir siyaset kitabı da denebilir.
Edebiyatımızda aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk eser olarak kabul edilmektedir.
Eserde adaleti, aklı, saadeti ve devleti temsil eden dört kahramanın çevresinde gelişen olaylarla yazar, devlet idaresinin ve sosyal düzenin nasıl olması gerektiğini anlatır. Eserde dört sembolik şahsiyet yer alır. (Ögdülmiş, Odgurmış, Aytoldı, Güntogdı)
Karahanlı Türkçesiyle yazılmıştır.
Bilinen üç nüshası, bugün Fergana, Viyana ve Mısır&#;da bulunmaktadır.
Kutadgu Bilig&#;den Sözler:
Akıl senin için iyi ve yeminli bir dosttur. Bilgi senin için çok merhametli bir kardeştir.
Akıl süsü dil, dil süsü sözdür. İnsanın süsü yüz, yüzün süsü gözdür. İnsan sözünü dil dili ile söyler; sözü iyi olursa, yüzü parlar.
Anlayış ve bilgi çok iyi şeydir; eğer bulursan, onları kullan ve uçup göğe çık.
Bir insan bütün dünyaya tamamen sahip olsa bile, sonunda dünyada kalır; onun kısmetine ancak iki top bez (kefen) düşer.
Bu dünya renkli bir gölge gibidir, onun peşine düşersen kaçar; sen kaçarsan o seni kovalar..
Bu dünyanın kusuru bin, meziyeti ise birdir. İnsan bunu nasıl geçirirse, o öyle geçer.
Bütün halka içten gelen merhamet göster.
Bütün iyilikler bilginin faydasıdır. Bilgi ile göğe dahi yol bulunur.
Büyüklük taslayan, kibirli ve küstah adam, tatsız ve sevimsiz olur; kibirli insanın itibari günden güne azalır.
Eğer kendine candan bağlı birisini arıyorsan, sözün kısası, kendinden daha candan birini bulamazsın.
Dâima iyilik yap ki, kendin de iyilik bul.
Doğan ölür, ondan eser olarak söz kalır. Sözünü iyi söyle, ölümsüz olursun.
Elini uzatarak gökteki yıldızları tutsan ve başın göğe değse bile, sonunda sen yine yerdesin.
Ey asil insan! insanlığı elinden bırakma; insanlığa karşı daima insanlıkla muamele et.
İşi adaletle yap, buna gayret et; hiç bir zaman zulüm etme.
Hangi iş olursa olsun, sen onu tatlı dille karşıla; her işte tatlı dil kullanırsan saadet sana bağlanır.
Hiç bir işte acele etme, sabırlı ol, kendini tut; sabırlı insanlar arzularına erişirler.
Diline ve gözüne sahip ol, boğazına dikkat et; az ye, fakat helal ye.
Hangi işe girersen, önce sonunu düşün; sonu düşünülmeyen işler, insana zarar getirir.
Başkasının zararını isteme, kendin de zarar verme; hep iyilik yap, kendi heva ve heveslerine hakim ol.
Bak, doğan ölür; ondan, eser olarak, söz kalır; sözünü iyi söyle! ölümsüz olursun.
İnsanın bunca zahmet çekmesi hep boğazı ve sırtı içindir; mal toplar, yiyemez; öldükten sonra da vebali altında kalır.
İnsan nadir değil, insanlık nadirdir. İnsan az değil, doğruluk azdır.
İnsanın bunca zahmet çekmesi hep boğazı ve sırtı içindir. Mal toplar, yiyemez; öldükten sonra da vebalı altında kalır.
Çok mal aç gözlüyü doyurmaz. Ecel gelince pişman olur, fakat artık işini yoluna koyamaz.
Akıl bir meşaledir. Kör için göz, ölü vücut için can, dilsiz için sözdür.
Kötülük edersen, kötülüğün karşılığı pişmanlıktır. Elinden gelirse, kötülüğün inadına iyilik yap.
Çok dinle fakat az konuş. Sözü akıl ile söyle ve bilgi ile süsle.
Fenalık cahillikten doğar, hastalıklar kötülükler hep aynı noksanlıktan ileri gelir. Fakat tedavi ile hastalara şifa verilebilir; terbiye ile kötüler iyi edilebilir; okumak yoluyla da bilgisizlere bilgi verilmiş olur.
Gönlünü ve dilini doğru tut!
Gurur faydasızdır, o insanları kendinden soğutur. Alçak gönüllülük ise insanı yükseltir.
Halka faydalı ol, onlara zarar verme!
Her mahlûk kendi nasibini alır. Yürüyenler yiyeceklerini ve uçanlar da yemlerini bulurlar.
Her sözü söz diye ağzından çıkarma. Lüzumlu olan sözü düşünerek ve ihtiyatla söyle.
Her bakımdan tam zengin olmak istersen, kanaatkâr ol. Böylece kendi nasibini elde etmiş olursun.
Huzur istersen zahmet ile birlikte gelir. Sevinç istersen kaygı ile birlikte bulunur.
İşe acele ile girme, sabır ve teenni ile hareket et. Acele yapılmış olan işler yarın pişmanlık getirir.
İnen yükselir, yükselen iner, parlayan söner ve yükselen durur.
İnsan, binlerce yaşasa, arzu ettiği şeylere kavuşsa bile, yine dileği bitmez.
İnsana insanlığı nisbetinde mukabelede bulun. Böyle mukabelede bulunduğu için, insana insan adı verilmiştir.
İnsanı dil kıymetlendirir ve insan onunla saadet bulur. İnsanı dil kıymetten düşürür ve insanın dili yüzünden başı gider.
İnsanların seçkini insanlığa faydalı olan insandır. Halk nazarında muteber kimse, merhametli olan insandır.
İyi hareket et, kötülerin zararlarını ortadan kaldır!
Kara toprak altındaki altın, taştan farksızdır. Oradan çıkınca, beylerin başında tuğ tokası olur.
Kimin sana biraz emeği geçerse, sen ona karşılık daha fazlasını yapmalısın.
Kötülük değersiz bir şey olduğu için, onu yapan da değersizdir.
Menfaat sandalyeye benzer; başında taşırsan seni küçültür, ayağının altına alırsan seni yükseltir.
Öfke ve gazapla işe yaklaşma; eğer yaklaşırsan, ömrü heder edersin.
Söz ağızda iken sahibinin esiridir, ağızdan çıktıktan sonra sahibi onun esirdir.
Yalnız kendi menfaatini gözeten dosta gönül bağlama. Fayda görmezse, sana düşman olur, ondan vazgeç.
Ayrıca bakınız ⇓
Geçiş Dönemi Türk Edebiyatı Eserleri (İlk İslamî Ürünler) şunlardır:
Geçiş Dönemi Türk Edebiyatı
Kutatgu Bilig ve Özellikleri – Yusuf Has Hacip
Atabetü’l Hakayık ve Özellikleri – Edip Ahmet Yükneki
Divanu Lügat’it Türk ve Özellikleri – Kaşgarlı Mahmut
Divan-ı Hikmet ve Özellikleri – Ahmet Yesevi
Dede Kotkut Hikayeleri ve Özellikleri
KUTADGU BİLİG
mesnevi/siyasetname Yûsuf Has Hâcib (d. / ? – ö.?)
ISBN:
İslami dönem Türk edebiyatının ilk eseri, Türkçe ilk siyaset bilimi kitabı. Türk dili ve edebiyatı tarihi, Türk kültür ve düşünce tarihi bakımından önemli bir eserdir. Kutadgu Bilig, “kutlu olma bilgisi” anlamındadır. H /M yılında Balasagunlu Yȗsuf (d. H /M ? – ö.?) tarafından yazılmıştır. Eserini Tavgaç Kara Buğra Han (Tavgaç Ulug Bugra Kara Han Ebu Ali Hasan b. Arslan Han)’a sunan şair, has haciplik rütbesiyle ödüllendirilmiştir. Eserin baş kısmında şair ve eser hakkında bilgiler veren manzum ve mensur ön sözler bulunur. Ön sözlerde esere başka milletler tarafından edebü’l-mülûk, enîsü’l-memȃlik, ȃyinü’l-memleke, zînetü’l-ümerȃ, şehnȃme-i Türki, pendnȃme-i mülȗk gibi adlar verildiği bilgisi yer alır. Bu adlandırmalar eserin başka milletler tarafından da bilindiğini ve takdir edildiğini göstermektedir.
Kutadgu Bilig, mesnevi tarzında, aruz vezninin “feûlün feûlün feûlün feûl” kalıbıyla yazılmıştır. Eserde dörtlük, mani tarzında; sondaki üç bölüm de gazel tarzında kafiyelenmiştir. Daha çok yarım kafiye kullanılmıştır. Reşid Rahmeti Arat tarafından üç nüsha karşılaştırılarak hazırlanan tenkitli metinde beyit vardır. Eserde dinî kavramlar için idi, bayat, ugan, tirig, çalap, elçi, yükünmek, ulug kün, sakış küni gibi Türkçe kelimeler kullanılmıştır. Arapça ve Farsça kelimeler son derece azdır.
Alegorik bir eser olan Kutadgu Bilig’de hükümdar Küntogdı adaleti; vezir Aytoldı bahtı, devleti; Aytoldı’nın oğlu Ögdülmiş aklı, anlayışı; Ögdülmiş’in arkadaşı Odgurmuş da akıbeti temsil eder. Olay, bu şahısların karşılıklı konuşmaları üzerine kurgulanmıştır; bu özelliği ile ilk tiyatro eseri olarak da kabul edilmektedir. Eserdeki fikirler, atasözleriyle ve özlü sözlerle desteklenmiştir.
Eser, Besmele’nin dönemin Türkçesi ile karşılığı olan Bayat atı birle sözüg başladım, Törütgen, igidgen, keçürgen idim (Tanrı adı ile söze başladım; Yaratan, besleyen, bağışlayan Rabbim) beytiyle başlar; Tanrı’ya hamdedildiği, Peygamber ve dört sahabenin övüldüğü beyitlerle devam eder. Bu bölümleri tasvirlerin yer aldığı bir bahariye ve Uluğ Buğra Han’ın övgüsünün yapıldığı beyitler izler. Yedi yıldız ile on iki burç, bilgi ve akıl, dilin fayda ve zararları hakkındaki beyitlerden sonra şair okuyucudan hataları için özür diler. İyilik, bilgi ve akıl konularının ardından şair kitabın adını, mahiyetini anlatır; gençlik günlerini anar, kitabı bitirmek için Tanrı’dan kendisine güç vermesini ve günahlarının bağışlanmasını diler. Eserin asıl bölümü, bundan sonra başlar.
Eserin konusu şöyledir: Hükümdar Küntogdı erdemli, iş bilir bir yardımcı aramaktadır. Bunu duyan Aytoldı, hükümdara hizmet etmek ister. Hükümdarın huzuruna çıkar, düşüncelerini anlatır; sonunda hizmete kabul edilir. Aytoldı bir müddet sonra hastalanır; oğlu Ögdülmiş’i hükümdara emanet eder. Aytoldı’nın ölümünden sonra hükümdar, Ögdülmiş’i yetiştirir ve devlet hizmetine alır. Ögdülmiş, hükümdarlık, vezirlik, kumandanlık, elçilik vb. konularda düşüncelerini hükümdara anlatır. Hükümdarın kendisinden bir yardımcı daha istemesi üzerine Ögdülmiş, inzivada yaşayan arkadaşı Odgurmış’ı tavsiye eder. Önceleri gelmek istemeyen Odgurmış sonunda razı olur. Ögdülmiş, Odgurmış’a beylere nasıl hizmet edileceğini; saray mensuplarına, halka; çeşitli meslek mensuplarına nasıl davranılacağını anlatır. Bir müddet sonra Odgurmış tekrar inzivaya çekilir, hastalanıp ölür. Hükümdarla Ögdülmiş halka hizmet etmeye devam eder. Şair eseri, zamaneden şikȃyet ederek, okuyucudan dua, Tanrı’dan da bağışlanma dileyerek bitirir.
Kutadgu Bilig’de ana tema, ideal bir insanın nasıl olması gerektiğidir. İdeal toplum, ideal bireylerden meydana gelir. Şaire göre ideal insan, Allah&#;a bağlıdır, âlimdir; şiir, belâgat, hendese, tıp vb. ilimlere vakıftır; adaletten ayrılmaz; alçak gönüllüdür; hırsızlık yapmaz, yalan söylemez, içki içmez, dedikodu etmez; iyiliksever ve merhametlidir. Eserde iyi adla yaşamanın ve iyi ad bırakarak ölümsüzleşmenin önemi sık sık vurgulanır. Devlet yönetiminde "töre"nin (kanunun) hükümdarın bile üstünde olduğu, hükümdarın ülkeyi törelere göre yönetmesi gerektiği gibi konular üzerinde önemle durulur.
Eserin üç nüshası vardır. Herat nüshası, yılında Herat’ta Uygur harfleriyle istinsah edilmiştir. Şeyhzade Abdurrezzak Bahşı, bu nüshayı yılında Tokat üzerinden İstanbul’a getirtir. Tarihçi Hammer yüzyılın sonlarında bu eseri Viyana’ya götürür. Nüsha, bugün Viyana’da Devlet Kütüphanesindedir. Mısır nüshası, Kıpçak-Türk Devleti kumandanlarından İzzeddin Aydemir adına Arap (nesih) harfleriyle ’ten önceki bir tarihte istinsah edilmiştir. Kahire’de yılında Hidiv Kütüphanesi müdürü Moritz tarafından bodrum katında, yaprakları karışmış olarak bulunmuştur. Nüsha, Kahire&#;de, Devlet Kütüphanesinde bulunmaktadır. Fergana nüshası muhtemelen yüzyılın ilk yarısında Arap (sülüs) harfleriyle istinsah edilmiştir. Eserin yazılış tarihine en yakın nüsha kabul edilmektedir. yılında Zeki Velidi (Togan) tarafından Fergana’da bulunan ve bir yazıyla tanıtılan nüsha, dönemin siyasi karmaşası sırasında kaybolmuştur. yılında, Özbek yazarı ve bilgini Fıtrat’ın eline geçmiş ve Fıtrat, nüsha hakkında Maarif ve Okutguçı dergisinde bir tanıtma yazısı yazmıştır. Nüsha bugün Taşkent’te bulunmaktadır.
Eserin Herat nüshasını ilk tanıtan, Amédée Jaubert’tir (). İlk çalışmalar da Vambery () ve Radloff ()’a aittir. Kutadgu Bilig&#;in Herat (), Fergana ve Mısır () nüshalarının tıpkıbasımı Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır. Herat nüshasının tıpkıbasımının başında Abdülkadir İnan’ın dönem, eser ve yazar hakkında geniş bir incelemesi bulunmaktadır. Reşid Rahmeti Arat, yılında üç nüshayı karşılaştırarak tenkitli bir metin neşri yapar; ’da da eseri bugünkü Türkçeye aktarır. Arat’ın son çalışması ölümünden sonra, Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce tarafından ’da Kutadgu Bilig III-İndeks adıyla yayımlanmıştır. ’te Robert Dankoff, eserin İngilizceye tercümesini yapar. ’de A. Dilâçar, Kutadgu Bilig İncelemesi; ’te de Ahmet B. Ercilasun, Kutadgu Bilig Grameri-Fiil () adlı eseri yayımlar. Eser, Türk lehçelerine ve dünya dillerine çevrilmiştir. Eser hakkında birçok çalışma yapılmıştır.
Yûsuf Has Hâcib’in biyografisi için bk. funduszeue.info://funduszeue.info
