Ar Gelir Osman Aga Indir
BAKHCHıSARAY THEATRE AT THE END OF THE XX AND THE BEGıNNıNG OF THE XX CENTURY Текст научной статьи по специальности «История и археология»
Özet. Makalede son yillarda agilmak igin yol tutan bazi ar§iv ve kütüphanelernin kapali bölümlerindeki materyaller dünya yüzü görmekte. Onlarinin tiyatromuzla ilgili bir kismi makalede kullanilmasiyla milli tiyatromuzun yeniden canlanma devri daha güzel aydinlanilmakta. Rus dramaturjisinin klasigi Kirim Tatarcaga gevrilmeleri ve sahnede koyulmalari közaydinlar götürdüler. I. Gaspiralinin her taraflama destekleri geng sahne oyuncularinin "Zenaat kütmelerine" esas oldular. Bazi nadir olan drama metinlerinin pargalari incenildigi halde, S. Özenba§li ve H. Bolatukov'un icadi aydinlatilir. "Saran pehlivan"dan levhalar gösterilir.
Anahtar sözler: tiyatro sanati, Kirim Tatar sahnesinin tarihgesi, milli dramaturjisi
Бахчисарайский театр в конце Х1Х и начале ХХ века
Аннотация. В статье на основе многочисленных источников и уникальных материалов проанализировано становление и развитие Крымскотатарского национального театра в конце XIX и начале XX века. Исследованы факты постановки пьес художественной классики местными актерами с содействием И. Гаспринско-го. Использованы транслитерированные фрагменты малоизвестных пьес, сделан литературоведческий анализ драматургии С.А.Озенбашлы и У.Болатукова. Показаны небольшие сценические зарисовки драмы «Саран пехливан».
Ключевые слова: театральное искусство, история крымскотатарской сценографии, национальная драматургия.
Kerimova Sevil Asanovna1 E-mail: [email protected]
19 as. Sonu ve 20 as. Ba§inda Baggesaray Tiyatrosunun Canlanmasi
УДК: 070:82-92.792.2
Bakhchisaray Theatre At The End Of The XX And The Beginning Of The XX Century
Summary. The article based on numerous sources and unique materials deals with the formation and development of the Crimean Tatar national theatre in the late XIX and early XX century. The facts of the production of iconic pieces by local actors with the assistance of I. Gasprinsky are thoroughly investigated. Transliterated fragments of little-known plays are used; a literary analysis of the dramatic art by S.A. Ozenbashly and U. Bolatukov is made. Small scenic sketches of the drama "Saran Pehlivan" are shown as well.
Keywords: theater art, the history of the Crimean Tatar set design, national dramaturgy.
Kirim tiyatrosu gok eski asirlara uzanan ge§itli basamaklarla, devirleri kapsayan bir tarihe sahiptir. Tiyatro sanati milletin varolu§uyla ortaya Qikmi§tir ve bu yüzden ba§langig tarihini tayin etmek mümkün degildir. Milletimizin gegmi§ tarihinde zor durumu oldugunu hatirlarsak, tiyatromuzun da ne kadar uzun ömre ve tarihe sahip oldugunu tahmin edebiliriz. Mesela 19 asrin sonu ve 20 asrin ba§inda Ismail Gasprinsky, Kirim Tatarlarinin cahil ve zor ya§aminin nedeninin ve onlarin cehaleti, kültürel geri
1 Керимова Севиль Асановна, кандидат искусствоведения, доцент, старший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБО-УВО РК КИПУ (Симферополь, Крым).
kalmiçligi oldugunu sürekli savunurdu. insanlarin konumlarini düzeltmeleri için kendilerini bilgi ile donatmalari gerekir diye çaliçir. Bu dü§üncenin altinda halkinin kültürünün duygusunu yazdi: "Eger Müslümanlar inceler ve aydinlanirlarsa, o zaman beyaz ve siyah arasinda ayrim yapmayi ögrenirler. Hangi yolun kendi özgürlüklerinden daha kisa oldugunu bilirler. Her §eyden önce, Müslümanlarin Avrupa halklari kadar geli§mi§ olmak için yeterli egitim ve kültürleri yoktur". "Bu egitim ve kültür seviyesine yetiçebilmek için cemaat olarak hareket etmeli ve halk olarak bunu benimsemek gerekir. Bütün halk buna destek verirse ancak muassar medeniyetler seviyesine çikabilirler. Fert olarak yapilacak çaliçmalar da desteklenmelidir".
ismail Gaspirali'nin çaliçmasi icin dostlarinin yardimiyla Bahçesaray'da tiyatro topluluguna ait bir bina bulundu. i. Gasprinskiy edebiyat, tiyatroyazarlari hayatin gerçegini yazmaya çaliçmaktadirlar. Bir evin içersindeki trajedik ya§ami genelde tiyatro yazarlari devamli gündeme getirirler. Bazen bu evlerin bahçesinde nadiren çok güzel çiçekler bulunur. Çünkü genelde çok zor günlerden gelen Kirim Tatarlari sanat içersinde bulunan nadide çiçeklerdir. Her türlü esaretin içersinde bile ellerinden geldigince medeniyetin ve sanatin yolundan ayrilmadilar. Dü§ ve gü^erin geliçtirip, bu zor zamanlarinda bile çok iyi oyun yazarlari ile aktörler yetiçtirdiler...
ilk akla gelenler yerel yazar ve aktörler S. A. Ozenbasli, K. Çelebi, U. Balatukov, S. Çapçakçi, M. Nedim, Osman Zaatov, Celal Meinov, Setter Mishorlu, Lütfü Ümerov ve Abdullah Terlikçi tarafindan milliy, dogu, bati ve Rus klasikleri yazildi. Sahneye bunlarin yardimi ile konuldu [4].
"Saran Pehlivan" Kirim Tatar dilinde ilk defa Bahçesaray'da tercüme edildi. A.S. Puçkin' in dogumunun 100. yilinda Bahçesaray'da sahneye konulan Saran Pehlivan, ilk defa Rusça oynandi. Çok begenildi. Kirim Tatar diline nazim degilde, daha sonra nesir olarak Osman Zaatov, tarafindan çevrildi. Bu oyun içindeki karakterler Kirimtatatar tiyatrosunun bir
analiziydi..
Bunun di§inda o zor günlerde tiyatro oynanacak binanin bulunmasi ve tahsisi gok önemliydi. "Saran Pehlivan", 19. yüzyilda Kirim Tatatar tiyatrosunun geli§imine gok büyük katki sagladi. Celal Meinov'un büyük gayreti ile oynanan bu oyun, Bahgesaray halkini gok memnun etti. Oyun sonunda sahnede bulunan oyuncular ve emek verenler defalarca alki§landilar...
Evet, 1899 yili 18 §ubatta Akmescit'te oynanilan "Tatar ailesinde misafir kabul etme merasimi" gösterisine Kirim Tatar hanimlarinin da i§tirak etmesi, yukarida anlatilan sebeplerden dolayi, ayrica takdire §ayandir. Hem bu arada yapilanlar sahne oyunun bir kismiydi. Gösteriden evvel Mamut Hoca, Smail Bilalov, Bekir Asan oglu, me§hur kemancimiz A§ir usta, Smail Özenba§li ve Smail Dervi§ev'in oyunlu müzikli ve §arkili konseri vardi. Klüp misafirlerle yigma dolu idi, milli elbiseler giyinmi§ hanimlar misafirlere kahve ve yemi§ ikram ettiler [15]. Klübün koridorlarinda yapilan standlarda da Kirim Tatar esnafinin ürünleri de satildi. i§te, bu hakiki milli-medeni sunumlarin te§kil edilmesinde i. Ganspirinskiy'nin kendisi de bizzat faal olarak i§tirak etmi§tir2. Eski yayimlarimizin sahifelerinde parga parga saklanip kalmi§ bu malümatlari ögrenirken, bu gün de isimleri büs-bütün unutulmu§ birgok efendi insanlarimizin da tiyatromuzun canlanmasinda kendi varliklarini verenler agiklanmi§tir. Mesela, yukarida söylenilen haberin en sonunda, sanki bir tesadüf olarak, bahgecilik ile ugra§an Ümerov'larin adi gegiyor. Yani bu yapilan yardimlarda Ümerov'larin da destegi oldu, denilmektedir. Ümerov'lar ve onlar gibilerin destegi olmasa, böyle geceler ve gösteriler olmazdi.
Akmescit'te "Tatar ailesinde misafir kabul etme merasimi" oyunu gösterildikten sonra, bir ay geger-gegmez, Bahgesaray'da genel yöneticinin himayesindeki salonda yerli artistler yeni bir oyun sahneye koydular.
2 Musulmanskiy veçer // Terciman. - 1899. -§ubat 21.
"Terciman"daki haberden bu gösterinin de ba§ari ile gergekle§tirildigi anla§ilmi§tir. Seyircilerden toplanan bütün meblag 228 rubledir [2].
Celal Meinov'un haberine göre, XIX asrin sonunda, yani 1899 - 1900 seneleri Bahgesaray gengleri tarafindan daha iki gösteri sahnelenmi§tir. Birincisi, A.S Pu§kin'in «Saranpehlivan» (Skupov ritsar») ve ikincisi, Türk yazar Namik Kemal 'in «Zavalli Qocuk» eserleridir. Bilgimize göre, «Saran pehlivan» A.S Pu§kin'in dogmasinin 100 yilliga bagi§lanmi§ ve ona göre hazirlanmi§tir.
"Saranpehlivan" rusgadan Kirim Tatarcaya nazim degil nesir §eklinde geviren ismail Lütfü Ümerov oldu. Piyesi sahnede Celal Meinov, Osman Zaatov, Settar Mi§horli, ismail Lütfü Ümerov ve Abdulla Terlikgi oynadilar. Sirasi gelince §unu da kaydetmek istiyoruz. Bu artistler hakkinda ayrica bilgiler I. Kerim tarafindan nesir etildi [3]. Amason zamanlarda biz grajar§ivinde Settar Mi§orli ilebagli böyle yanbilgilerelde ettik. Meger Settar Misorli siyasette de faal oldugun igin arkasinda gizli servisten garin ki§ileri vardi. Mesela, bir kayitta Tavriya jandarma idaresinin Reis yardimcisi Leus Bahgesaray polis merkezine 1911 yili haziran ayinda §öyle bir yazi yazar: "Görülen lüzum üzerine, Sizlerden Settar isimli ki§i Bahgesaray kredi bankalarindan kredi aliyor mu? Eger böyle bir §ey varsa onun ismini, ünvanini, gali§tigi yeri ya§i ve adresini ögrenilip tarafimiza bildirilmesini rica ederim". ikinci günü yani 1911 yili 17 haziranda Bahgesaray polis merkezi Bahgesaray emniyet müdürlügüne §u cevabi verir: "Siz efendizademiz verdiginiz vazife üzerine haber vereyim dedim adi gegen §ahis Settar Mishorli olup, ya§i 32, Bahgesaray kredi bankasinin müdürü, ve Bahgesaray'da Kaytazan mahallesinde kendi evinde ya§amaktadir" [8]. C. Meinov yazdigi gibi piyes metni ve roller mükemmel ögrenildi. Eser sahnede oynanirken Bahgesaray halkini büyük bir memnuniyet iginde birakmi§ti. Hatta halkin ricasina ve davetine binaen, artistler "Saran pahlivan"i ikinci gün tekrar oynamaya
mecbur kaldilar» [6]. Ayrica daha böyle bir olayi kaydetmek mümkündür. "Saran pehlivan" eseri az zaman sonra Osman Zaatov tarafindan Kirim Tatarcaya §iir olarak çevrilip yayimlanmiçtir [7].
A.S. Puçkin'in bu eseri Kirim Tatarca olarak birçok kereler oynandi. Bir defasinda bu belge hatta rus gazetelerinde de haber olarak yer aldi.Ama gazeteye malümat veren ki§i rus gazetecisi oldugu için meseleyi tam kavrayamadigindan bunu «temiz tatarca oynanilan ilk gösteri oldugunu» söylemi§tir. Her halde §öyle haberler de söyleniyordu. «Gösteri yerinde halkin oturdugu yerlerin numaralari olmadigi için, seyirciler arasinda anlaçmazliklar oldugu. Hem de halkin tiyatroya pek aliçmadigi için, bazilari gösteri yerine geldigi zaman ayakkabilarini çikardigi ve bagda§ kurarak oturdugu, digerleri de gösteri sirasinda §ekerleme dükkanlarindan aldiklari pastalari yiyorlardi «Skupoy ritsar»na tatarskom [5]. Haberin devaminda oyunda ba§ rollerden birisi olan Baron rolünü Celal Meinov muvakkatiyetle oynadi. Ve Gaspirinskiy'in Akçurin oynunun te§kil edilmesine de yardim ettigi anla§ilmi§tir. Biraz yukarida anlattigimiz gibi XIX asrin sonunda Kirim Tatar tiyatro toplulugu tarafindan oynanilan oyunlardan bir digeri de, Türk yazar Namik Kemal'in "Zavalli çocuk" pyesidir. Bu üç perdelik piyes ilk defa 1873 yilinda «§ark matbaasinda» neçredidi. Piyesin kisa olarak içerigi §öyledir: 14 yaçindaki §efika adli kizcagizi babasi bir zengin, lakin ya§li bir bir paçayla evlendirmek isterler. §efika'nin fakir ailesi büyük borçlarini ödemese babasinin hapise atilacagini bilirler. Onun için borçlardan kurtulacaklar ve ömürlerini daha rahat geçireceklerdir. Ve az zaman sonra kizlarini Behlülbek adli pa§aya niçanlarlar. Lakin bu arada ba§ka bir mesele daha vardir. §efika hanim okulunu birincilik ile bitirip gelecegi gayet iyi olacak Ata isimli bir genci sevmektedir. Hem Çefika'nin gönlü Ata'dadir. Çok zor durumlarda kalan §efika en sonunda verem hastaligina yakalanir. Kizinin ve tüm ailenin gelecegini dü§ünen Tahire hanim §efika ile dügün olana kadar hastaligini Ata'ya söylememeye karar
verirler. Lakin günlerden bir gün genç Ata gizlenen tüm herçeyin haberini alir. Ve bu aciya dayanamayarak eczaneden zehir alarak içer. Ata can çekiçirken, yaninda olan Çefika'ya hiç beklemeden onun da intihar etmesini ister. Dram §efika'nin da ecel yastigina yatmasiyla neticelenir.
Hakikaten çok acikli bir subje olan bu dram Bahçesaray'da oynanildigi vakit, seyirciler tarafindan bir komedi olarak kabul edilmiçti. Celal Meinov'un yazdiklarina göre, hatta son sahnede §efika hanim ölüm öncesi yatarak, yanindaki Behlülbek açkinin ölecegini derin kederlerle tarif ettigi zaman, seyirciler bundan hüzün duyacaklari yerde, kahkahalarla gülüyorlardi [6]. Evet, gösterinin nasil kabul edilecegi bir taraftan dogrudan rejisör ve artistlere bagli olsa da, ikinci taraftan seyircilerin kabul etme, sahnedeki duygularini benimsemeleri ile de ilgilidir. Bu son secenek gayet ciddi bir mesele oldugu ileride Kirim Tatar sahne sanatinda daha çok defalar ispatlanmiçtir. i§te, 19. asrin sonunda Kirim'daki milli tiyatronun hayati kisaca böyle gösterilerden ibaret. Hem bu umumi gösteri, daha önce anlattigimiz gibi, tam anlatimdan yoksun olursa da, o zamanin karçilikli, karanlik vaziyetini §iddetli olumsuzluklarin buzlu meydaninda yeniden canlanan ve yeçerip filiz atmaya baçlayan medeni bir nokta idi.
Evet Sahne sanati ve dramaturyamiz ile bagli bulunan 19. asrin sonunda Bahçesaray'da oynanan A.S. Puçkin'in "Saran pehlivan" ve Namik Kemal'in "Zavalli çocuk" piyesleri hakkinda verdigimiz bilgilerle bitirmiçtik. Bu kisimda ise tiyatromuzun 20 asrin baçindaki ilk adimlarini, yani 1901 - 1907 seneleri devaminda neler yaptigini gözden geçirecegiz. 20. asrin baçinda Kirim Tatarca neçredilen piyeslerden birincisi J.B. Molyer'in üç perdeden ibaret olan "Zoraki tabip" komedisidir. Bu eser hakkinda bilgi ve eserin adi Gaspirinskiy'nin 1902 yilinda çikardigi "Kitaphaneyi cedide" (yeni kitaplar) katalogunda da 23-numara ile kayda geçmiçtir. Kitabin ba§ sahifesinde: Sansür konseyi tarafindan ruhsat verildi. Sankt-Petersburg, 1900, aralik 14, diye
yazilidir. Demek ki, komedinin asli daha önce tercüme edilmi§ ve basima verilmi§ti. Komedinin tercümesi yani Kirim Tatarcaya geviren ki§i kitapta gösterilmiyor. Bu husustaki bilgileri ba§ka yerlerde de israrla aramamiza ragmen higbir yerde rastlayamadik. Ama yazinin Kirim Tatarca ve rusga segeneklerine dikkat ettigimizde, usta bir tercümanin gayet güzel, ciddi ve edebi i§ yaptigi agikga görülmektedir. En önce komedinin gegtigi yer büsbütün gevrilerek, Fransa'nin 17. Asirdaki duru§u müslümanca bir muhite gevrilmi§. Fransizca ve rusga tekstler yazilarini göz önüne alirsak, Molier'in yazilarinda komedinin birinci bölümdeki birinci görüntüsü ormanda ba§lasa, Kirim Tatarcada ayni görüntü müslüman usulunde donatilmi§ bir oda'da gegiyor. Ayni suretle oyun kahramanlarinin adlari da degi§tirilmi§tir. Asil metinde ve tercümede kahramanlari kar§i kar§iya koyalim ve böyle bir sirayla bakalim:
Sganarel - Oduncu ayvaz Martina (onun hanmi) - Selime Rober (onun kom§usu) - Müstecip Qelebi Luka - Hamit Jeront - Hamza aga Lüsinda (onun kizi) -Nurdal Leandr (Lüsinda'nin sevgilisi) -Dani§ bek Jaklina (Luka'nin karisi) - Halime Valer (Jeront'un hizmetgisi) - Korkut Tibo -Bir köylü Perren (onun oglu) - Refat.
Dikkat etmeli ki, piyesin Kirim Tatarca segeneginde esas olan, yani i§tirak eden kahramanlar, ba§ka türlü siralansa da, bizim siralamamizda birbirlerine uygun hale getirildiler. Piyesin Kirim Tatarca tekstini tahlil ettigimizde, anla§ilan o ki, sahne fasillari (perdeleri) rusga segenegi ile tam kesi§se de, sahne görünü§lerinde gok fark vardir. Yani Kirimtaraca metninde, sahneyi sadele§tirmek, kolayla§tirmak ve yerli kurallara uydurmak maksadi ile, sahne görünü§leri kisaltilmi§ ve siralari degi§tirlmi§tir. Piyesin aslina bakalim. Birinci perdede birinci agili§ §öyle ba§lar:
Avaz - Yok dedim sana, i§te olmaz. Öyle yapmayacagim, benim dedigim olacak, bana ba§ka emir veren mi var?! (Yani benim üstümde ba§ka emir veren var mi?! - S.K.) Selime - Ben sana dedim ki, benim dedigime gelirsin, ben sana
uyumsuzlugunu çekmek için varmadim ya! Avaz - Uf! insanin karisi olmasi meger bela imi§! Aristotal efendimiz nasil güzel söylemi§ ki, kari kismi çeytandan beterdir! demi§. Selime - Bak sen §una! Sanki o, yahudi. Aristotales irfan satacak, dört ayagi bir araya getirip sanki marifet yapacak! Avaz - Marifet tabi! Sen benim gibisini ara da bul bakalim, meseleleri çôzebilecek bir oduncu daha! Bul ki, benim gibi on yil bir alim adama hizmet etmi§, hem de gençliginde gramatik ögrenmi§ adami bul bakayim. Selime - Allah belani versin! Çilgin mecnun! Avaz - seni mindar (kirli, pis - S.K.) le§, sen belani bul! Hain! Kahpe! (Postal. -S.K.)
i§te, böyle yaparak kari koca kavga ettikten sonra, karisini döver ve sahne bu dayak faslindan sonra geliçmeler baçlar. Usta tercümeci Kirim Tatar'casini öyle geli§tirmi§ ki, bütün metnin devaminda bu eserin baçka dilden çevilmiç oldugu hiç anlaçilmiyor. Hatta rusça metinde Sganarel bir ulema yaninda alti sene bulundu denilse de, tercümede, medresedeki okudugu zamanlari göz önüne alinarak "on yil bir hakime hizmet etmiçtir" diye çevrilmiç. Bundan baçka, müslüman etiketine çok uygun olamayan bir çok ibare ya çikarilmiç,
yahut ta uygun bir §ekile getirilmiçtir. Mesela rusça çevirisinde Sganarel Jeront'un evinde bir süt anne olarak çaliçan Jaklina'yi ilk gördügünde a§ik oldugunda, onun için çunlari dü§ünür ve söyler: «Vot eto ya ponimayu, ukraçeniye doma! (Gromko) Ah! Körmilitsa, oçarovatelnaya kormilitsa, vsya moya meditsina tolko jalkaya raba po sravneniyu s vaçim zanatiyem! Kak bi ya hotel bit sçastlivim malyutkoy, sosusçim moloko iz vaçih prelestey! (Kladet ruku yey na grud). Vse moi snadobya, vsya moya uçyonost, vse moyi talanti k vaçim uslugam...". Bu bölüm Kirim Tatarca'ya §öyle çevrilmiçtir: "Vay aman ne güzel... Ah süt ana, ne güzel ana, tabipligim (yani hekimligim. - S.K.) sana kurban olsun, keçke ben de bir çocuk olsaydim!.. Benim devalarim, yaptiklarim, ustaligim hep senin fermanina baglidir, süt anacigim!». Görüldügü gibi, burada yerli görü§e uymayan detaylar ve hatta sözler yazarin izaatleri bile çikarilmiçtir. ama tercümenin kendisi çok yüksek duygularla yapilmiçtir. Evet, bugün de tercüme edenin adi belli degildir. çok üzücü bir haldir bu. Lakin, zannedersem gelecek tetkiklerde mutlaka onun adi bulunup daha iyi ve doyurucu açiklamalar meydana çikar.
Kaynaklar:
1. «Скупой рыцарь» на татарском // Крымский вестник. - 1901. - № 17.
2. Bahçesaray.V zale gorodsköy upravi // Terciman. - 1899. - Nisan 6.
3. ismail Kerim tarafindan ne§redilmi§tir // Yildiz - 1997. - No: 6. - S. 176 - 181.
4. Kerim i.A. Gasprinskiy üzerinde bazi fikir ve levhalar / i.A. Kerim // Uluslararasi büyük türk dili Kurultayi. - Ankara, 2007. - S. 411 - 415
5. Krimskiy vestnik. - 1901. - No:17.
6. Meinov C. Kirim Tatar Tiyatrosu / C. Meinov // Yeni dünya. - 1925. - Kasim 17.
7. Pu§kin A.S. Saran pehlivan / A.S. Pu§kin. - Bahgesaray: Matbaa-i Terciman, 1901. - 12 s.
8. TSGAK, F. - 706. - Op. 2 - 35. - II. 251. 390
9. Бахчисарай. В зале городской управы // Терджиман. - 1899. - Апрель 6.
10. В зале городской управы // Терджиман. - 1897. - Март 3.
11. Керим И.А. Гаспринскийнинъ «джанлы» тарихи: 1883 - 1914 / И. Керим. - Акъ-месджит: Тарпан. - 1999. - 408 с.
12. Меинов Дж. Къырымда татар театросы / Дж. Меинов // Илери. - 1926. - № 1. - С. 42.
13. Мусульманский вечер // Терджиман. - 1899. - Февраль 21.
14. Обычный вечер // Терджиман. - 1898. - Январь 6.
15. Пушкин А.С. «Саран пехливан» / А.С. Пушкин. Багъчасарай: Терджиман. - 1901. - 12 s.
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
Copyright
Available Formats
Share this document
Share or Embed Document
Did you find this document useful?
ÃÎÐÈÄßÍ ÝßËßÍ
ÃÀÒÀÐ
Ñÿíÿäëè ïîâåñò
“Шярг-Гярб”
Бакы-2011
Ряйчи: Мащмуд Мащмудов
филолоэийа елмляр намизяди,
БДУ-нун досенти
Şəmistan Nəzirli. Qoridən gələn qatar.
Bakı. “Şərq-Qərb” Nəşriyyat evi, 2011, 492 səh.
Yazıçı-publisist Şəmistan Nəzirli hələ tələbəlik illərindən
maraqlandığı Qori və Qazax seminariyaları haqqında sənədli poves-
tinin yeni nəşrini oxuculara təqdim edir. Povestdə xalqımızın maarif
tarixini özündə yaşadan toz basmış arxiv sənədlərindən, keçmiş
seminaristlərin nağılabənzər söhbətlərindən və xatirələrindən də
istifadə olunmuşdur.
Əsərdə fədakar müəllim və tələbələrin işıqlı maarifçi arzuları,
1918-ci ildə minbir əziyyətlə seminariyanı Qoridən Azərbaycana
köçürən Firudin bəy Köçərlinin gənclərimizin savadlanması yolunda
çəkdiyi əziyyətlər, 1920-ci ilin iyun ayında isə bolşevik-daşnaklar
tərəfindən Firudin bəyin haqsız güllələnməsi sənədlər əsasında ilk
dəfə qələmə alınmışdır.
Şəmistan Nəzirli Azərbaycan hərb tarixinin və Səməd Vurğun öm-
rünün araşdırıcısıdır. Hər iki sahədə silsilə əsərlər müəllifidir.
ISBN 978-9952-34-606-0
© Şəmistan Nəzirli, 2011
© “Şərq-Qərb” Nəşriyyat evi, 2011
www.eastwest.az
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
ИFTИXAR DUYЬUSU
HЮRMЯTLИ VЯTЯN OЬLU
ШЯMИSTAN NЯZИRLИ!
Sиzиn tяdqиqatlarыnыzы maraq vя mиnnяtdarlыq hиssи иlя
mцntяzяm иzlяyиrяm.
Mяn bцtцn varlыьы иlя xalqa baьlы, onun kяdяrи, sevиncи иlя
yaшayan иnsanlarы demиrяm, цrяyиnиn yalnыz bиrcя telи xalqa baьlы
olub, xalq mяfhumunu dяrk etmяyя qadиr ola bиlяn hяr kяs bu
tяdqиqatlar цчцn Sиzя mиnnяtdar olmalы, bu mцqяddяs, чяtиn ишdя
Sиzя иmkanы hяddиndя kюmяk яlиnи uzatmalыdыr. Яsrиmиzиn яvvя-
lиndя vя юtяn яsrdя yaшamыш hяrbи sяrkяrdяlяrиmиz haqqыndakы
tяdqиqatыnыz nя qяdяr qиymяtlиdиr.
Bu parчalanmыш, fяlakяtlяr gюrmцш xalqыn nя qяdяr шцcaяtlи,
mцtяfяkkиr sяrkяrdяlяrи olub. Onlarыn шяkиllяrиndяn uzun mцddяt
gюzцmц чяkя bиlmяdиm. Hяm иftиxar duyьusu yaшadыm, hяm dя bu
mиllи qяhrяmanlarыn taleyиnя aьladыm.
Fиrиdun bяy Kючяrlи vя general oьullarыmыz haqqыndakы
tяdqиqatlarыnыz mяnи Sиzиn цnvanыnыza kичиk bиr шeиr yazmaьa
sюvq etdи.
Azяrbaycan яdяbиyyat tarиxиnи nяsиllяrя xatиrя qoymuш иkи 3
mюtяbяr шяxsиyyяtиn – Fиrиdun bяy Kючяrlиnиn vя Mиrzя Hцseyn
Яfяndи Qayыbovun kиtablarыnы aчarkяn, onlarыn ruhuna rяhmяt
oxuyur vя Sиzя uzun юmцr, яbяdи xalq hюrmяtи arzulayыram.
Qяlяm sahиblяrи цrяklяrи иlя yaшayыrlar. Onlarыn яn bюyцk dюvlяtи
xalq hюrmяtиdиr.
Nя Fиrиdun bяy Kючяrlи, nя Mиrzя Hцseyn Яfяndи Qayыbov, nя
dя gюrkяmlи sяrkяrdяlяrиmиz Sяmяd bяy Mehmandarov, Яlиaьa
Шыxlиnskи, Иbrahиm aьa Vяkиlov, Hяbиb bяy Sяlиmov vя Yadиgarov
qardaшlarы haqqыnda bиz юz borcumuzu hяlя vermяmишиk. Nя
onlarыn tяntяnяlи yubиleylяrиnи keчиrmиш, nя dя onlarыn hяyatыnы,
mиllи duyьularыnы tяdqиq edяrяk, haqqыnda nяsиllяrя dяrиn mяlumat
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
vermишиk. Yяqиn kи, bu шяrяflи vяzиfя dя Sиz tяdqиqatчыlarыn,
xalqыmыzыn zиyalыlarыnыn vя dюvlяtиmиzиn цzяrиnя dцшцr.
Яzиz oьlumuz, qardaшыmыz, yorulmaz tяdqиqatчы Шяmиstan
Nяzиrlи!
Sиz яsl vяtяnpяrvяr, юzцnц xalq ишиnя tяmяnnasыz hяsr etmиш
zиyalыsыnыz. Sиz mяdяnиyyяt vя hяrb tarиxиmиzиn sяhиfяlяrиndя yenи
чыraqlar yandыrыr, ишыqlы nя varsa, onlarы xalqa qaytarmaьa,
yaшatmaьa чalышыrsыnыz, onlarы yaшadыrsыnыz.
Яzиz Шяmиstan mцяllиm! Sиzи bu яvяzsиz xиdmяtиnиz
yaшadacaqdыr. Sиzя yenи yaradыcыlыq mцvяffяqиyyяtlяrи, uьurlu
yollar!
Televиzиyadakы чыxышыnыzdan sonra Sиzя vя Fиrиdun bяyя иthaf
etdиyиm шeиrlяrи Sиzя gюndяrиrяm.
Dяrиn hюrmяt, mиnnяtdarlыq hиssиlя
xalq шaиrи Mиrvarиd Dиlbazи
8 иyun 1985-cи иl
Ш Я M И S T A N!
4 Bюyцk Vurьun demиш,
Шяmиstan sяn dя
Mцsяllяh яsgяrsяn bиzиm Vяtяndя.
Qяlяmdиr sяnиn dя topun, tцfяngиn,
Hяqиqяt uьrunda qurtarmыr «Cяng»иn.
Aшиkar edиrsяn nя varsa pцnhan,
Qяlяmlя mцsяllяh яsgяr Шяmиstan.
Иmzalar ичиndя иmzamыzы sяn –
Bu kяшflяrиnlя tяsdиq edиrsяn.
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
FИRИDUN BЯY KЮЧЯRLИYЯ
Baшыna tuшlanan dцшmяn xяncяrи,
Xalqыnыn qяlbиnя tuшlandы sяnиn.
Bu mцdhиш юlцmцn acы xяbяrи
Saьalmaz dяrdиdиr bиzиm Vяtяnиn.
Sиnяmиz ocaqdыr, sюnmцr mяшяlи,
Yandыqca gur yanыb, yandыrыr bиzи…
O xяncяr vuranыn qurusun яlи,
Иllяrlя gюynяtdи цrяyиmиzи…
O mцqяddяs qanыn tюkцlяn yerdя,
Ruhlar da hяr zaman sяcdяyя gяlиr.
Dюzmяyиb шaиr dя bunca kяdяrя,
Gцndя neчя dяfя dиrиlиr юlцr.
P.S. Xalq шaиrи Mиrvarиd xanыm Dиlbazи Шяmиstan Nяzиrlиnиn
«Qorиdяn gяlяn qatar» sяnяdlи povestиnи oxuduqdan sonra
mцяllиfя mяktub vя шeиrlяrи yazыb gюndяrmишdиr. Яsяr Fиrиdun
bяy Kючяrlиnиn 1920-cи иlиn иyun ayыnda Gяncяdя daшnak-
bolшevиk яsgяrlяrи tяrяfиndяn facияlи surяtdя qяtlя yetиrиlmяsиnя
hяsr olunmuшdur.
5
MЦЯLLИFDЯN
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
Bиr adama mцtalияnи юyrяtmяk nяzиr vermяk qяdяr savabdыr
Mяhяmmяd Peyьяmbяr (570-632),
Иslamыn banиsи vя sиyasи xadиm
1962 – 1965-cи иllяrdя Qazaxыstanda hяrbи xиdmяtdя olanda
hиssяmиzdя yeganя azяrbaycanlы mяn иdиm. Hяmsюhbяtиm
olmadыьыna gюrя bцtцn boш vaxtlarыmы vяtяndяn apardыьыm
azsaylы kиtab vя jurnallarыn mцtalияsиndя keчиrиrdиm. Evя
yazdыьыm mяktublarda «mяnя yenи kиtab, jurnal gюndяrиn»dяn
baшqa xahишиm olmurdu. Gцnlяrиn bиrиndя evdяn gяlяn
baьlamanы sevиnя-sevиnя aчdыm. Onu mяnя sevиmlи alиm qohu-
mum Seyfяddиn Nяzиrov gюndяrmишdи. Baьlamadan bиr neчя
kиtab чыxdы. Onlardan yalnыz bиrиnя – Bяkиr Nяbиyevиn
«Gюrkяmlи tяnqиdчи vя яdяbиyyatшцnas» (Fиrиdun bяy
Kючяrlиnиn hяyat vя yaradыcыlыьы) kиtabыna Seyfяddиn mцяllиm
belя bиr avtoqraf yazmышdы: «Шяmиstan! Sяn yяqиn kи, bu kиtabы
чox шиrиn oxuyacaqsan. Seyfяddиn, 17 noyabr 1963-cц иl, Bakы
шяhяrи».
Mяn o kиtabы nяиnkи шиrиn, hяm dя maraqla dюnя-dюnя ox-
udum. Heч яlиmdяn yerя qoymaьa цrяyиm gяlmиrdи. Kиtabыn
6 qяhrяmanы Fиrиdun bяy Kючяrlиnи яzиzиm kиmи sevdиm. Onun
vaxtsыz юlцmцnя, acы taleyиnя yanыb-yaxыlыrdыm. Hяlя яsgяrи
xиdmяtя getmяmишdяn bиr-иkи иl яvvяl Seyfяddиn mцяllиm onun
1920-cи иldя nahaqdan gцllяlяnmяsи vя Nяrиman Nяrиmanovun
teleqramы barяdя az da olsa danышmышdы. Onun elmи tяdqиqatы
neft sahяsи olsa da, яdяbиyyatы, tarиxи, цmumиyyяtlя humanиtar
elmlяrи dя mцkяmmяl bиlиrdи. Xцsusиlя N.Nяrиmanovun,
C.Mяmmяdquluzadяnиn vя Ц.Hacыbяylinin yaradыcыlыьы barяdя
genиш mяlumata malиk иdи. Elя bu maraqlы, genиш dцnyagюrцшцnя
vя gцclц mиllи vяtяnpяrvяrlиk tяяssцbkeшlиyиnя gюrя mяшhur
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
akademиk Azad Mиrzяcanzadя onun elmи rяhbяrи olmuшdu.
Onlar son nяfяslяrиnя qяdяr dя elmи rяhbяr vя aspиrant kиmи yox,
sadиq bиr dost kиmи Azяrbaycan neft elmиnя яvяzsиz tюhfяlяr
verdиlяr. Hяtta o da yadыmdadыr kи, akademиk Azad
Mиrzяcanzadя vя professor Seyиd Rza bиr yay kяndиmиz Yuxarы
Kюrpцlцyя Seyfяddиn mцяllиmlя bиrgя gяlmишdиlяr. 1958 – 1965-
cи иllяrdя Seyfяddиn mцяllиm Dяvячи qazma иdarяsиndя baш
mцhяndиs ишlяyяndя, Azad mцяllиm dюnя-dюnя qonaьыmыz
olmuшdu.
Hяrbи xиdmяtиmиn axыrыncы иlиndя – 1965-cи иldя o vaxt 7
«Azяrbaycan» jurnalыnыn baш redaktoru Qыlman Иlkиnиn 3 иl
mяnя tяmяnnasыz gюndяrdиyи jurnalыn 1-cи vя 2-cи nюmrяlяrиnи
dя aldыm. Hяr иkи nюmrяdя mяrhum yazычыmыz Hacыaьa
Cцmшцdlцnцn «Badиsяba» sяnяdlи povestиnи oxuyanda
sevиncиmиn hяddи-hцdudu olmadы. Povest Fиrиdun bяyиn vя
Badиsяba xanыmыn Qorи vя Qazax semиnarиyasыndakы
fяalиyyяtиnя hяsr olunmuшdu. Bu цч иldя qohumum Seyfяddиn
Nяzиrovdan vя sevиmlи yazычыmыz Qыlman Иlkиndяn aldыьыm kиtab
vя jurnallarыn hamыsыnы tяrxиs olunanda hяrbи hиssяmиzиn
kиtabxanasыna baьышladыm. Yalnыz akademиk Bяkиr Nяbиyevиn
monoqrafиyasыnы vя «Azяrbaycan» jurnalыnыn 1-cи vя 2-cи
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
nюmrяlяrиnи vermяyя яlиm gяlmяdи. Aradan qыrx dюrd иl keчиb.
Hяr иkи hяdиyyяnи bu gцn dя шяxsи kиtabxanamda яzиz yadиgar
kиmи saxlayыram.
Bu иl mяшhur яdяbиyyatшцnas-alиm Fиrиdun bяy Kючяrlи
haqqыnda yazdыьыm «Qorиdяn gяlяn qatar» sяnяdlи povestиnи
яlavяlяrlя yenиdяn ишlяdиm. 1990-cы иldя «Azяrnяшr»dя чap olu-
nan bu sяnяdlи povestиmи o vaxt «Qlavlиt» Fиrиdun bяyиn юlцm-
цnя sяbяbkar olan ermяnи daшnaklarы иlя baьlы hиssяlяrиn чapыna
иcazя vermяmишdи. Hяtta mцяyyяn fяsиllяrи dя nяшrиyyat hяcm
mяsяlяsиnя gюrя иxtиsar elяmишdи. Fиrиdun bяyиn юldцrцlmяsи
sяhnяsиnи qяlяmя alanda, яzиz qohumum Seyfяddиn mцяllиmиn
onun haqqыnda yana-yana danышdыьыnы xatыrladыm. Xatыrladыm
kи, Seyfяddиn mцяllиm яdяbиyyatыmыzы, tarиxиmиzи vя tarиxи шяx-
sиyyяtlяrиmиzи necя alovlu bиr mяhяbbяtlя sevиrdи.
Иstяr-иstяmяz onun 44 иl яvvяl akademиk Bяkиr Nяbиyevиn
kиtabыna yazdыьы avtoqrafы oxuyub kюvrяldиm.
Mяn Seyfяddиn mцяllиmиn aиlяsиndя bюyцmцшяm. Onun
tяrbиyяsиndяn vя elmиndяn qиdalanыb яdяbи alяmdя az-чox
tanыnmышam. Yцzlяrlя mяqalяnиn, otuza yaxыn kиtabыn mцяllиfи
olmuшam. O pak vя elm fяdaиsи olan иnsanы unutmaьa haqqыm
yoxdu. Ona gюrя dя bu яsяrиmи vaxtиlя mяnи яdяbи alяmя
hяvяslяndиrяn, pak vя saf elm xadиmи mяrhum qohumum
8 Seyfяddиn Molla Яsgяr oьlu Nяzиrovun яzиz xatиrяsиnя иthaf
edиrяm.
27 sentyabr 2009-cu иl
***
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
Qяdиm Salahlы qяryяsиndя, dяlи Kцrцn saь sahиlиndя,
Qarayazы meшяsи иlя цzbяцz bиr yurd yerи var. Onun kalafalarы
yazbaшы daшan чayыn gur sularы иlя dolur. Hяyяtlяrdяkи armud,
tut, nar aьaclarы yarыya qяdяr suyun ичиndя qalыr. Иllяrи, яsrlяrи
yola salmыш ocaq daшы, dam yerи, evdяn-evя, mяhяllяdяn-
mяhяllяyя gedяn ot basmыш cыьыrlar burda иnsan yaшadыьыnы,
vaxtиlя hяyat olduьunu aчыqca gюstяrиr.
Bяlяdчиlяrиm – Hяsяnpaшa Шыxlиnskи, Sarы Omaroьlu, чoban
Bayram nишan verиrlяr: “Bu, Paшa aьa Шыxlиnskиnиn yurdudu,
bu, Иsfяndиyar bяyиn ev yerиdи, bura Dяrvиш bяyиn, Mehralы
aьanыn, Gюvhяr aьanыn bичяnяyи olub (Шыxlиnskиlяr nяslиndяn
olan qadыndы, kиши qeyrяtlи olduьuna gюrя el-obada “aьa” – deyя
чaьыrыblar – Ш.N.), bu, Kяrиm aьanыn dam yerиdи, bu, Hяvиllяr
mяhяllяsиdи, bu, Nяbи Poluoьlunun yurdudu...”.
Hanы bu obanыn evlяrи, adamlarы, hanы шяn oьul-uшaq hay-
kцyц, hanы dиlboz atlarыn o tay-bu tay Qarayazыnы tиtrяdяn nяr
kишnяrtиsи? Kцkrяyяn dяlи Kцrmц coшub aparыb onlarы, yerяmи
batыb, gюyяmи чыxыb bu kяndиn юvladlarы? Nя aьыr dяrd иmиш иn-
sansыz kяndи gяzиb - dolaшmaq. Kиmи yetиrиb, kиmи юtцrцb qяdиm
Qazaxlы kяndи? Иllяrиn tufanы al-яlvan xяrиtяmиzdяn dя sиlиb bu
kяndиn adыnы.
Bиrcя dяfя Qazaxlы kяndиnиn yurd yerиnи gяzиb gюrяn olsa,
ruhlarы oxшayan saf havasыnы udsa, яsrarяngиz gюzяllиyиnиn шa-
hиdи olsa, иstяr-иstяmяz dцшцnяr kи, bu torpaq polad bиlяklи 9
oьullar, kиши qeyrяtlи qыzlar yetиrя bиlяr.
Bu kяndиn adы da, шюhrяtи dя onun yetиrdиyи tarиxи шяxsиyy-
яtlяrиn – шaиr Mustafa aьa Arиfиn, Abdulla aьanыn, Kazыm aьa
Salиkиn vя general Яlиaьa Шыxlиnskиlяrиn tяrcцmeyи-halыnda
yaшayыr.
Orta яsrlяrdя иlk dяfя burda mяskun olub, yurd salan mяшhur
generalыmыz Яlиaьa Шыxlиnskиnиn ulu babasы Aьdolaq Mяmmяd
aьa vя oьlu Alqazax aьa olub. Mцdrиk ata deyиb kи, oьul,
burda bиna tutub yaшamaq olar.
– Nиyя mяhz burda, ata? – deyя oьul atadan soruшur.
– Ona gюrя kи, burda иnsanыn, canlыnыn yaшayышы цчцn hяr шey
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
var. Bиr fиkиr ver, oьul, bu yerиn otu, duzu, suyu юzцndяndиr.
Buralarda qaraьan otu bиtиr, qoyun duzsuzlayanda qaraьan
otunu yeyиb kяpяnяk qurdunu юldцrяcяk. Torpaq da
bяrяkяtlиdиr, иstяdиyиn qяdяr яk, becяr, mal-qoyun saxla. Odun-
dan da korluьumuz olmayacaq, Qarayazы meшяsи цzbяцzdцr.
Suyu da kи... Kцrц Allah bol elяyиb, gecя dя axыr, gцndцz dя…
Gяmи qayasыnыn dalыndakы dцzяngahы da gюzцm yaman tutub,
gяlsяnя Шыxы aьanы gюndяrяk, gedиb orda mяskяn salыb, yurd
tиksиn. Qяrb Шыxы aьanыn olsun, Шяrq иsя sяnиn...
Шыxlиnskиlяr nяslи 1534-cц иldя burda Qazaxlы kяndиnиn
bиnasыnы qoyublar. Dюrd yцz иl sonra – 1936-cы иldя daьыlan
kяnd camaatыnыn bиr parasы Aшaьы Salahlыya, Qazaxbяylиyя, Шыx-
lыya vя Qazaxыn юzцnя kючцb. Lяlяsи kючяn kяndиn ancaq yurd
yerи qalыb. Onun яtrafыndakы иrяmяlяrиn, yurd yerиnиn keшиyиnи
чяkяn Gюzяt tяpяsи hяlя dя юz sakиnlяrиnиn yolunu gюzlяyиr.
Yurd yerиnи gяzиb-dolaшdыqca, pиranи qocalarыn sюhbяtlяrиnи
dиnlяdиkcя bиr neчя иl яvvяl Gцrcцstan Mяrkяzи Dюvlяt Tarиx
Arxиvиndя vя Tbиlиsиdяkи Xalq Maarиf Muzeyиnиn Arxиvиndя иш-
lяrkяn Mustafa aьa Arиf vя Яlиaьa Шыxlиnskиlяrlя baьlы яldя
etdиyиm sяnяdlяr yadыma dцшdц. Bu яsяrиn bяzи fяsиllяrи hяmиn
sяnяdlяrиn kюmяyи иlя dцnyaya gяldи.
Kцr Azяrbaycan torpaьыna bar-bяrяkяt gяtиrdиyи kиmи, onun
10 sahиlиndяkи Salahlы, Шыxlы, Qыraq Kяsяmяn kяndlяrи dя
Azяrbaycana maarиf ишыьы yaymышdыr. Bu yerlяrdя иlk
mяktяblяrиn bиnasы hяlя Molla Vяlи Vиdadи, Molla Pяnah Vaqиf
dюvrцndя qoyulmuшdur. Molla Pяnah Daш Salahlыda mяшhur
mяktяbdar Шяfи Яfяndиnиn mяdrяsяsиndя tяhsиl almышdыr. 1759-
cu иldя Qazaxdan Шuшaya kючяn Vaqиfиn яvvяlcя Tяrtяrbasarda,
sonra иsя Шuшanыn Saatlы mяhяllяsиndяkи aчdыьы mяktяblяr ona
цmumxalq mяhяbbяtи qazandыrmышdыr.
«Yalnыz шaиr kиmи deyиl, bюyцk иstedad vя bacarыьa malиk olan
Molla Pяnah Vaqиf яhalи arasыnda gюzяl bиr mцяllиm vя Шuшanыn
tиkиntиsиndя memar kиmи dя шюhrяt qazanmышdыr. Ona gюrя dя
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
xalq arasыnda: «Hяr oxuyan Molla Pяnah olmaz» sюzlяrи elя
иndи dя zяrbи-mяsяl kиmи dиllяrdя ишlяdиlmяkdяdиr.
Molla Pяnah Vaqиf 1759-cu иldя Gцrcцstan sяrhяdиndя baш
verяn toqquшmalar nяtиcяsиndя Qazaxdan юz aиlяsи иlя bиrlиkdя
kючцb Tяrtяrbasarda yerlяшиr; orada mяktяb aчыb mцяllиmlиklя
mяшьul olur. Vaqиf юz mцяllиmlиk fяalиyyяtиnи genишlяndиrmяk
mяqsяdиlя Pяnahabad (иndиkи Шuшa) шяhяrиndя dя yenи mяktяb
aчыr, vaxtыnы uшaqlarыn tяlиm-tяrbиyяsиnя sяrf edиr. Bu Molla
Pяnah Vaqиf mяktяbи tarиxя Шuшa шяhяrиndя aчыlan mяktяblяrиn
иlkи kиmи hяkk olunur.
Molla Pяnah Vaqиf Шuшada uшaqlara dяrs dedиyи zaman юz
qabиlиyyяtи, bacarыьы, elmи vя gюzяl tяbи sayяsиndя tяzя bиna
olunmuш шяhяrdя yavaш-yavaш юzцnя dostlar qazanыr.
Qarabaьыn яn mюtяbяr vя lяyaqяtlи adamlarыndan hesab ol-
unur. (Bax! Fиrиdun bяy Kючяrlи «Azяrbaycan яdяbиyyatы»
kиtabы, Bakы, 1978-cи иl, sяh. 161-162-dя).
XИX яsrиn bиrиncи yarыsыnda чar Maarиf Nazиrlиyи
mцsяlmanlar arasыnda dиnи яdavяtи qыzышdыrmaq mяqsяdиlя
Tиflиsdя иkи mяktяb aчdы: 1847-cи иl dekabrыn 13-dя шияlяr цчцn
“Яlи шkolasы” vя sцnnиlяr цчцn “Юmяr шkolasы” fяalиyyяtя
baшladы.
Mцsяlman xalqlarыnыn zиyanыna belя mцrtяce tяdbиrlяrиn
tяшяbbцskarы иmperиyanыn maarиf nazиrи Иvan Davыdovич
Delyanov (1818 – 1897) иdи. Hяmиn яsrиn yetmишиncи иllяrиndя 11
azяrbaycanlы qыzlar цчцn xцsusи mяktяb aчmaq tяшяbbцsцnц иlk
dяfя gюrkяmlи maarиfчи Hяsяn bяy Zяrdabиnиn hяyat yoldaшы
Tиflиsdяkи “Mцqяddяs Nиna” qыz mяktяbиnиn mяzunu Hяnиfя
xanыm Mяlиkova (Abayeva) иrяlи sцrmцшdцr. Bu tяшяbbцs yalnыz
яsrиn sonlarыnda hяyata keчdи. Ana dиlиndя mяktяbиn
aчыlmasыnы sevиnclя qarшыlayan Fиrиdun bяy Kючяrlи 1895-cи иldя
(№4115) “Novoye obozrenиye” qяzetиndя “Qadыnlarыn halы vя
mцsяlman uшaqlarыnыn tяrbиyяsи” adlы mяqalяsиndя yazыrdы:
“Mцsяlman qыz mяktяbиnиn aчыlmasы Qafqaz mцsяlmanlarыnыn
tarиxиndя yenи epoxanыn baшlanьыcыdыr”.
Salahlы qяryяsиndяkи ruhanи mяktяbи Azяrbaycan maarиf
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
tarиxиnя Mиrzя Hцseyn яfяndи Qayыbov, Abbas aьa Nazиr,
Яbdцlkяrиm aьa Qayыbov, Abdulla aьa Яfяndиyev, Яhmяdaьa
Mustafayev, Яbdцlяlи bяy Muxtaraov kиmи чox gюrkяmlи шяx-
sиyyяtlяr bяxш etmишdиr.
Fяrяhlяndиrиcи haldыr kи, Azяrbaycanda иlk dцnyяvи tяhsиl
mяktяbи 1875-cи иl yanvarыn 2 - dя Kцr qыraьыndakы qяdиm
Salahlы kяndиndя aчыlmышdыr.
1918-cи иldя mяшhur яdяbиyyatшцnas, maarиfчи Fиrиdun bяy
Kючяrlиnиn mиn bиr яzиyyяtlя Qorиdяn Azяrbaycana kючцrdцyц
semиnarиya da иlk dяfя Qazaxda fяalиyyяtя baшlamышdыr.
Semиnarиya vя gиmnazиya sюzlяrиnи lap uшaqkяn eшиtmишяm.
Mяlяk bиbиmиn яrи Molla Mяhяmmяd Яfяndиyev hяr dяfя bиzя
qonaq gяlяndя иnqиlabdan яvvяlkи tяhsиldяn, mцяllиm
nцfuzundan hюrmяt vя ehtиramla sюhbяt aчardы. Gecяdяn xeylи
keчяnя kиmи nя Иmran, nя Mehralы яmиm, nя dя Hцmbяt dayыm
onun sюhbяtиndяn doyardыlar. O tez-tez Fиrиdun bяyиn, Mиrzя
Hцseyn яfяndи Qayыbovun, Rяшиd bяy Яфяндийевин, Alay bяy
Шыxlиnskиnиn adыnы ehtиramla чяkяr, Qorи Semиnarиyasыnda olan
яhvalatlardan danышardы.
Mяhяmmяd яmиm юzц Tиflиsdя “Mцftи mяktяbи”ndя
oxumuшdu. Yadыmdadыr, fяxrlя nяql edяrdи kи, xяttиm yaxшы
olduьuna gюrя, Qayыbovun “Azяrbaycanda mяшhur olan шця-
12 ranыn яшarыna mяcmuяdиr” kиtabыnыn цzцnцn kючцrцlmяsиndя иш-
tиrak etmишяm. O bиr dя heyиfsиlяnяrяk danышыrdы kи, bюyцk
qardaшыm Mustafa mяnи yoxlamaьa gяlmишdи. Mцftиnиn evиnиn
yanыnda bиr kиши иlя xeylи sюhbяt elяdи. Ayrыlanda mяnя dedи kи,
иndи sюhbяt elяdиyиm adam Fиrиdun bяy Kючяrlи иdи. Bu юtяrи
gюrцшdяn eшиtdиklяrиnи son nяfяsиnяcяn, юzц demишkяn, qanan
adamlara danышmaqdan lяzzяt alardы.
Mяhяmmяd яmи “bыьы bяyиn” – Stalиnиn bыьыna sюydцyцnя
gюrя on sяkkиz иl Sиbиrя sцrgцn olunmuшdu. Sцrgцndя olmazыn
яzab-яzиyyяt чяkяn Mяhяmmяd яmи dяmиrчиlиk vя dцlgяrlиk юy-
rяnmишdи. Amma elmиn heч bиr sahяsиndя, heч bиr alи tяhsиllи
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
mцяllиm onun sюhbяtlяrиnя иrad tutmaьa cяsarяt edя bиlmяzdи.
Aшыq яdяbиyyatыnы, folkloru o qяdяr gюzяl bиlяrdи kи, onun
olduьu mяclиsdя aшыq “sarыsыnы udub” юzцnц yыьышdыrardы.
Kиши sцrgцndя olanda Mяlяk bиbиm onun шяxsи
kиtabxanasыndan Fиrиdun bяy Kючяrlиnиn “Azяrbaycan яdя-
bиyyatы tarиxи materиallarы” kиtabыnы bиr nadana hяdиyyя
elяmишdи. O nadan da kиtabы ucuz qиymяtя satmышdы... Hяr dяfя
o kиtabdan danышanda yanыb-yaxыlan Mяhяmmяd яmи Stalиnlя
bиrgя bиbиmиn dя qarasыnca deyиnяrdи:
– Boynu sыnmышыn яlи quruyaydы o kиtabы verяndя.
Unиversиtetdя oxuyanda bиzя mцhazиrя deyяn professor
Vaqиf Vяlиyev bиr dяfя юtяrи dя olsa Qazax Semиnarиyasыnы vя
onun mяzunlarыnы tяrиflяdи. Semиnarиyanы keчmишиn unиversиtetи
adlandыrdы.
Hяmиn gцn kиtabxanaya getdиm. Semиnarиya haqqыnda heч
bиr kиtab tapmayыb, mцxtяlиf ensиklopedиyalardan semиnarиya
barяdя mяlumat almaq иstяdиm. Nяyя яl atdыmsa, чox qыsa
mяlumata rast gяldиm: “Иnqиlabdan яvvяl Rusиyada иbtиdaи
mяktяb mцяllиmlяrи hazыrlayan xцsusи orta tяhsиl mцяssиsяsи”.
Dцzц, tяяccцb elяdиm kи, burda qeyrи-adи nя var: иbtиdaи
tяhsиllи mцяllиm hazыrlыьы... Bяs gюrяsяn, Mяhяmmяd яmи
semиnarиyanы nиyя tяrиflяyиrdи? – Sonralar sяnяtиmlя яlaqяdar
keчmиш semиnarиstlяrlя gюrцшdцm. Yazычы Яlи Sяbrиnиn, profes-
sor Яhmяd Seyиdovun, яmяkdar mцяllиm Mиrqasыm Яfяndиy- 13
evиn, Hacыbala Hacыyevиn, Яhmяd Яhmяdovun vя baшqalarыnыn
naьыlabяnzяr sюhbяtlяrиnи, xatиrяlяrиnи eшиtdиm. Baшa dцшdцm kи,
semиnarиyaya иbtиdaи tяhsиl ocaьы kиmи baxmaqda nя qяdяr sяhv
etmишяm. Onlarы dиnlяdиkcя heyиfsиlяnиrdиm kи, yaшыmыn azlыьыna
gюrя vaxtиlя mяnи Mяhяmmяd яmиnиn mяclиslяrиnя
buraxmayыblar.
Semиnarиyaya mяhяbbяt hиssиmи cиlovlaya bиlmяdиm. Qorиyя,
Tbиlиsиyя ayaq aчdыm. Xalqыmыzыn maarиf tarиxиnи юzцndя
yaшadan yцz yaшlы toz basmыш qovluqlarыn sяhиfяlяrиnи
vяrяqlяdиm.
Tяsadцfяn professor Hцseyn Яhmяdovla gюrцшцb tanыш
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
oldum. Bu tяsadцf “Qorиdяn gяlяn qatar” sяnяdlи povestиmиn
bяxtиnи aчdы. Professor юzцnцn otuzиllиk иnadlы axtarышlarыndan
mяnя sяxavяtlя pay verdи. Povestиn яtя-qana dolmasыnda яlиn-
dяn gяlяn kюmяyи яsиrgяmяdи. Onun “XИX яsr Azяrbaycan
mяktяbи”, “Yцz yaшlы Salahlы kяnd mяktяbи”, “Qarьabazar
mяktяbи” kиtablarы mяnиm stolцstц vя hяmишя mцtalия elяdиyиm
яsяrlяr oldu. Ona gюrя dя bяrи baшdan mцdrиk mяslяhяtlяrиnи
яsиrgяmяyяn mяrhum xalq yazычыsы Иsmayыl Шыxlыya, akademиklяr
Hцseyn Яhmяdova vя Bяkиr Nяbиyevя mиnnяtdarlыьыmы
bиldиrиrяm.
UNUDULMAZ SЯHИFЯLЯRDЯN
Hяzяrat, mяn яllи иldиr kи, dad-fяryad elяyиrяm kи, ca-
maat, oxuyun, balalarыnыzы oxudun...
Hacы Zeynalabdиn Taьыyev
Чar Rusиyasыnыn heч bиr tяhsиl ocaьы Qorи mцяllиmlяr
Semиnarиyasы qяdяr Azяrbaycana mяdяnиyyяt xadиmи
vermяmишdиr.
Яzиz Шяrиf, professor
14
1872-cи иlиn иyul gцnlяrиndяn bиrи иdи. Qafqaz tяhsиl daиrяsиnя
ortaboylu, sarышыn bиr oьlan gяldи. Tяlяbя geyиmиndя olan
gяncиn azяrbaycanca шиrиn lяhcя иlя danышыьыna qulaq asanlar
gцlцmsцnцr vя maraqla onu dиnlяyиrdиlяr. Popeчиtel Yanuarиy
Mиxaylovич Neverovun qяbuluna gяlяn cavan oьlan юzцnц ona
tяqdиm edиb, sяnяdlяrиnи gюstяrdи. Popeчиtel шцbhяlи-шцbhяlи
gяncиn sяnяdlяrиnи yoxladы. Heч nя tapmayan Neverov elя hey
dodaq bцzцr, юz-юzцnя dцшцnцrdц kи, gюrяsяn bu cavanы uzaq
dиyardan bura gяtиrяn nяdиr? Dekabrиstlяrdяn qalanlardandы?
Ya neчayevчиlяrdяndиr, baшыnы gюtцrцb qaчыb bura? “Mяktяb
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
aчmaq, юzц dя Шыxlы kяndиndя. Nиyя mяhz Шыxlыda?” Neverov
yenя sualыna bиr cavab tapa bиlmяdи. Чalышdы kи, bиr bяhanя иlя
gяncи baшdan elяsиn. Neverov tяlяyя dцшmцш ov kиmи yerиndя
чox qurcuшdu, vяzиyyяtdяn чыxыш yolu tapmaqda чяtиnlиk чяkdи,
odla suyun arasыnda qaldы.
– Sиz Orenburq hяrbи-иbtиdaи mяktяbиnи bиtиrmиsиnиz, чox
gюzяl, bunu sяnяdlяrиnиz dя tяsdиq edиr. Cяnab, nиyя mяhz Шыx-
lыda mяktяb aчmaq fиkrиnя dцшmцsцnцz?
Gяnc dedи:
– Юzцnцzя mяlumdur kи, bu saat иmperиya яrazиsиndя yaшayan
hяr bиr mцsяlman яhlи dиnиn qara pяrdяsи altыnda иnlяyиr.
Mяncя, hяr bиr lяyaqяtlи zиyalыnыn borcudur kи, ucqar kяndlяrdя
qaranlыqda qalan mцsяlman balalarыna tяhsиl verиb, onlarы ишыьa
чыxarsыn.
– Яlahяzrяt чarыn da bu mяsяlяyя razыlыьы var. Шыxlыda yox,
Qazax dиstansиyasыnda bиr dюvlяt mяktяbи aчmaьы чoxdan
nяzяrdя tutmuшuq. Bиr dя kи, nя чoxdu sиzиn Tatarыstanda ucqar
kяnd, savadsыz mцsяlman balalarы. Bяs nиyя orada yox, mяhz
burada mяktяb aчmaьы юzцnцzя шяrяf hesab edиrsиnиz?
– Mяrhum atam belя vяsиyyяt elяmишdи. O, cavan vaxtы
Qafqazda hяrbи qulluqda olub. Bиr nцfuzlu Шыxlы sakиnи иlя yaxыn
dostluq edиb. Яhdц peyman baьlayыblar kи, kиmиn oьlu olsa,
mцtlяq onu oxudacaq, hяmиn oьul da atasыnыn dostunun
obasыnda gedиb mяktяb aчacaq. 15
Neverov razыlыqla baшыnы yellяtdи:
– Gюzяl яhdц peymandыr, – dedи, – halal olsun sиzиn atanыza
da, onun dostuna da! Яgяr sиrr deyиlsя, lцtf edиn, atanыzыn dos-
tunun adыnы bиlяk.
Ишиn dцzяlяcяyиnя иnanan gяnc шяstlя:
– Kazыm aьa Salиk Шыxlиnskи, – dedи.
Cavan dцz demиrdи. Bцtцn bunlarы юzцndяn uydurmuшdu.
Dюvlяt mяmurunun yanыnda atasыnыn yaxыn dostu Mustafa aьa
Arиf Шыxlиnskиnиn юz adыnы чяkmяk иstяmиrdи. Чцnkи Mustafa aьa
Arиf sцrgцn olunduьuna gюrя, onlarыn nяzяrиndя pиs qяlяmdя
иdи. Kazыm aьa haqqыnda da ancaq atasыnыn sюhbяtlяrиndяn
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
mяlumatы vardы:
Popeчиtel cavana baxa-baxa sяnяdlяrиnи юzцnя qaytarыb
ayaьa durdu, var-gяl elяdи vя nяhayяt dиllяndи:
– Чox tяяssцf kи, sиzи sevиndиrя bиlmяyяcяyяm. Чцnkи cяnab
Kazыm aьa чoxdan vяfat edиb. Mяgяr atanыz bunu bиlmиr?
– Cяnab popeчиtel, mяn bayaq яrz elяdиm kи, atam da vяfat
edиb. Vacиb deyиl kи, Kazыm aьa Шыxlиnskи юlmцш vя ya saьdыr.
Saь olsaydы, яlbяttя daha yaxшы olardы. Mяn dя onunla
gюrцшmяk шяrяfиnя naиl olardыm. Иndи kи saь deyиl, neylяmяk
olar? Onun hяmkяndlиlяrиnиn kи balalarы var, yaшayыr...
Neverov kиnayя иlя:
– Yaxшы, mяn razыyam, – dedи. – Tяyиnnamяnиz dя bиzиm “юl-
kяyяdиr”. Onun cavandan gюzц su ичmяdи. Bиr tяrяfdяn dя
fиkиrlяшиrdи kи, “dиkиy mцsяlmanlar” bu rus geyиmlи aьzыodlu ca-
vana uшaq etиbar etmяyяcяklяr. Molla vя axundlarыn fиtvasы bu
oьlanы gяldиyи yolla da gerи qaytaracaq. Hяm dя cavan elя bиr
adam adы чяkmишdи kи, onun юzц dя, nяslи dя hюkumяt nяzяrиndя
“dиkbaш” sayыlыrdы. Dцzdцr, Иran vя tцrk mцharиbяlяrиndя bu
nяsиl cяngavяr kиmи vuruшub ad-san qazanmышdы. Onlarыn
arasыnda mayor, polkovnиk, hяtta general olanlarы da vardы.
Шamиl bяy Шыxlиnskи A.Qrиboyedovun Tиflиsdяn Иrana kиmи yol
bяlяdчиsи olmuшdu. Mustafa aьa Arиf Qafqaz canишиnи Aleksey
16 Petrovич Yermolovla dost иdи. 1810-cu иldя Qafqazdakы rus
qoшunlarыnыn baш komandanы general Aleksandr Petrovич Tor-
masov цstц yazыlы “Иgиdlиyя gюrя” qыzыl medalla mayor Mustafa
aьa Arиfи tяltиf etmишdи. Xan Шыxlиnskи Шamxor яtrafыnda юz atlы
dяstяsиlя Иran шahzadяsи Abbas Mиrzяnиn qoшunlarыnы gerи oturt-
maqda xцsusиlя fяrqlяnmишdи. Qazaxda hюkumяtиn, hяtta
yuxarы daиrяnиn ehtиyat etdиyи bu nяsиl vя bu nяslиn zиyalыlarы иdи.
Яn hюrmяtlи sяyyahlar belя bu nяslя mehman dцшяr, qonaq
olardы. Mяшhur rus rяssamы Vasиlи Vasиlyevич Vereшшagиn 1863-
cц иldя Qazaxda olanda Иbrahиm aьa Иskяndяr aьa oьlu Mu-
radovun evиnя dцшцb. Sиlsиlя qadыn, uшaq vя kиши portretlяrи
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
чяkиb, hamыsы da bu nяslиn юvladlarы. Uzun mцddяt Qafqazda
ишlяyяn Neverov bunlarы чox gюzяl bиlиrdи. Buna gюrя dя sakиt
baшыnы qovьaya salmaq иstяmиrdи. Hяr bиr vasиtя иlя чalышыrdы kи,
Шыxlиnskиlяr nяslи иlя яlaqяsи olan bu cavanы baшdan elяsиn.
– Orasы da sиzя mяlum olsun kи, kяnd mяktяbиndя mцяllиm
ишlяmяk цчцn Orenburq hяrbи-иbtиdaи mяktяbиnи qurtarmaq
kиfayяt elяmиr. Sиzиn hяrbи kadetdя ишlяmяk hцququnuz var.
Bиzя иsя Шыxlыya gюndяrmяk цчцn иbtиdaи tяhsиllи xalq mцяllиmи
lazыmdыr. Иstяsяnиz, Tиflиs gиmnazиyasыnda иmtahan verиb xalq
mцяllиmи шяhadяtnamяsи alыn, sonrasыna baxarыq...
Popeчиtelиn yanыndan razы чыxan Tauhиddиn Mamleyev юzцnц
Иdarя hяyяtиndяkи baьa yetиrdи. Яlиndяkи baьlamanы skamyanыn
цstцnя qoyub, yaxasыnы aчdы. Иstи onu bяrk tяntиtmишdи.
Dяrиndяn azad nяfяs alыb fиkrя getdи. “Yaxшы qurtardыm, –
dцшцndц, – lap mяharяtlя oynadыm bu rolu, bundan sonrasыnы
Allah saxlasыn. Of, amma yalan danышmaq nя чяtиn иmиш, иlahи!
Mяnи baьышla, яzиz ata, юzgя чыxыш yolum yox иdи. Bиr dя kи mяn
sиzиn vяsиyyяtиnиzя яmяl edиrяm. Юzцnцz mяnя dюnя-dюnя
tapшыrmышdыnыz kи, Mustafa aьanыn adыnы Tиflиsdяkи heч bиr rяsmи
daиrяdя чяkmяyиm. Polиs dя, canишиn dя onun adыndan oddan
qorxan kиmи qorxur. And ичиrяm sиzиn ruhunuza kи, bu yalan
bиrиncи vя axыrыncы olacaq”.
O, Tиflиsиn Шeytanbazar mяhяllяsиndя otaq kиrayяlяdи. Bиrиncи
dяrяcяlи Tиflиs gиmnazиyasыnda sыnaq dяrslяrи keчmяk yolu иlя 17
иbtиdaи xalq mцяllиmи adы vя mцvafиq шяhadяtnamя almaьa
hazыrlaшdы. O vaxt sяrdarlыqda Шяrq dиllяrи цzrя katиb ишlяyяn
Mяmmяdaьa Vяkиlovla tяsadцfяn tanыш oldu. Mяmmяdaьa ona
mяslяhяt gюrdц o, mцtlяq Mиrzя Hцseyn яfяndи Qayыbov иlя
gюrцшцb mяslяhяtlяшsиn.
Qыrx yaшыna yenиcя qяdяm qoymuш Mиrzя Hцseyn onu чox
sяmиmи vя mehrиban qarшыladы. Neverov kиmи onu da tяяccцb
bцrцdц. Nиyя mяhz Шыxlыda mяktяb aчmaq? Bu onun haradan
aьlыna gяlиb? Amma sяbиrlи vя tяdbиrlи Mиrzя Hцseyn bunu hиss
elяtdиrmяyиb ишиn axыrыnы gюzlяdи.
Mиrzяnиn kasыb balalarы цчцn Tиflиsdя mяktяb aчmasы, dиn
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
xadиmи olsa da, qadыnlarыn tяhsиl almalarы цчцn “Dяsturи-
nиsvan” adlы kиtab yazmasы, Шяrq vя Avropa яdяbиyyatыnы kamиl
bиlmяsи, onun яsasяn aчыq fиkиrlи zиyalы olmasы Mamleyevиn чox
xoшuna gяldи.
Nяhayяt, bиr gцn Mиrzя Hцseyn ondan soruшanda kи, nиyя
mяhz Шыxlыda mяktяb aчmaq fиkrиnя dцшцb, bu haradan onun
aьlыna gяlиb, onda Tauhиddиn Mamleyev sиrrи aчdы...
– Yaxшы, ay dost, o bиzиm hяmyerlиnиn adы nя olub? – deyя
Mиrzя nяzakяtlя ondan soruшdu.
– Deyяcяyяm, adыnы da deyяcяyяm, hяlя nяslи-nяcabяtиnи dя...
Hяmиn adam 1827-cи иldя Sиbиrя sцrgцn olunub. Ordan иmpe-
ratora bиr яrzи-hal yazыb, xahиш edиb kи, mяnиm mцsяlman
olduьumu nяzяrя alыb, sцrgцn yerиmи Rusиyada mяscиdи olan
bиr шяhяrя dяyишdиrяsиnиz. Чarыn яmrиlя Mustafa aьa Arиf Шыx-
lиnskиnиn sцrgцn yerиnи bиzиm Kazan шяhяrиnя dяyишdиrиblяr.
– Mustafa aьa?.. – Mиrzя Hцseyn tяяccцblя soruшdu, – heyиf
sяnя, Mustafa aьa!.. Demяk, rяhmяtя gedиb!.. Bиzиm obada иndи
dя onun шцcaяtиndяn, kишиlиk qeyrяtиndяn aьыzdolusu danышыlыr.
Шeиrlяrи dиllяr яzbяrиdиr.
– Mиrzя, elя kишиlиk qeyrяtи olanlarы sцrgцn elяyиr чиynиndя zяr
paqon gяzdиrяnlяr. Qoyunlar kиmя lazыmdыr? Яfяlя heч kяs
yaxыn durmur...
18 – Яslиndя sиz dцz buyurursunuz. Qafqaz canишиnи Yermolov
yerlи яhalиnиn “dюnцklцyцndяn” ehtиyat edиb, ayrы-ayrы mahal
baшчыlarыnы, obada hюrmяt vя иzzяtи olan adlы-sanlы adamlarы
Rusиyanыn ичяrиlяrиnя sцrgцn edяrmиш. Mayor Mustafa aьa da
belя hюrmяtlи adamlardan иdи. Qяddar Paskevич gяlяndяn sonra
bu tяdbиrя яl atdыlar. Xяbяrиnиz varmы, Mustafa aьa Arиf gюzяl
dя шaиr olub, – dюnцb kиtab rяfиnи gюstяrdи, – шeиrlяrиnиn bиr
qиsmи mяndяdиr, toplamышam...
– Mяndя dя var, Mиrzя, atam verиb kи, onun qohumlarыna
чatdыrыm, gяtиrmишяm...
Mиrzя Hцseyn susmuшdu. Hиss olunurdu kи, bulud kиmи tu-
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
tulan fиkrи-xяyalы hardasa uzaqlarda dolaшыr.
– Eh! – deyиb kюksцnц юtцrяn Mиrzя Hцseyn kяdяrlя: – Mяnя
belя gяlиr kи, bиzиm yaylaqlarda Mustafa aьanыn шeиrlяrиnи adam
bяrkdяn oxusa, daьlar dиl aчыb danышar. Mяndя onun qardaшы
Kazыm aьa Salиkя nяzmlя yazdыьы mяktubu var:
Seyr elяyиb, gяzиb getdиyиm yerlяr,
Ovlaьыndan keчиb, юtdцyцm yerlяr.
Tяrlan иlя шиkar etdиyиm yerlяr,
Yadя dцшяr o mяkanlar, aьlaram!
Sяrчeшmяlи, nиlufяrlи bulaqlar,
Sцsяnlи, sцnbцllц, lalяlи daьlar.
Dumanlы, чиskиnlи, qarlы yaylaqlar,
Hanы bиzиm o meydanlar, aьlaram!
Ellяrиmиz vardы, bяylи-paшalы,
Daьlarыmыz vardы, яlvan meшяlи!..
Sцsяnlи, sцnbцllц, tяr bяnюvшяlи,
Qaldы baьlar, xиyabanlar, aьlaram!
Sцrgцndя olan шaиr Vяtяn hяsrяtи иlя yaшayыr. “Ya Rяbb, bиr
dя o gюzяl mяkanы zиyarяt edяcяyяmmи?” – deyя qяm aьuшunda 19
yanыb-yaxыlыrdы. Qцrbяtdя gцnlяrиnи, aylarыnы sayan Mustafa aьa
zяmanяsиnи, onun vиcdansыz, яdalяtsиz adamlarыnы шeиrlяrи иlя
qamчыlayыrdы.
On beш-иyиrmи иl keчяcяk, mяшhur яdяbиyyatшцnas Fиrиdun bяy
Kючяrlи yazacaq:
“Mяrhum Mustafa aьa fars, tцrk vя hяtta rus lиsanlarыnы
yaxшы bиlиrmиш, юzц dя zиyadя dиndar, qeyrяtkeш vя hяqиqяtdя arиf
vя dahи bиr шяxs иmиш. Bяlи, bu bичarя dя kи юz qeyrяt vя
mиllяtpяrяstlиyи ucundan чox bяlalar vя mцsиbяtlяrя dцчar ol-
ubdur. Belя kи, mяrhum Mustafa aьa Шяmsяddиnlи Nяsиb Sul-
tan иlя dюvlяt nяzяrиndя mцttяhиm olub, zяval tяrиqи иlя
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
Rusиyaya gюndяrиlиr. Bиnяva Arиf Rusиyada чox цsrяt vя zиllяt
чяkиr. Axыrda Vяtяnи mяlufunun fяraьыna, dost vя яqrяbanыn
hиcranыna vя dцшmяnlяrиnиn tяnя vя шяmatиnя tab gяtиrя
bиlmяyиb, orada vяfat edиr”.
Dиyarи qцrbяtdя gюzlяrиm gиryan,
Xatиrиm шиkяstя, kюnlцm pяrишan.
Gяlяr xяyalыma dцшяr nagяhan –
O gюrdцyцm novcavanlar, aьlaram!
Qяrq olur kяшtиlяr яшkиm selиndя,
Yaшыlbaшlar oynar чeшmиm gюlцndя.
Яsиr oldum bяnи-яfsяr яlиndя,
Aьlaram, ey mцsяlmanlar, aьlaram!
Kюnlцm qalыb яhlи-tufan ичиndя,
Dolanыr sяrgяrdan heyran ичиndя.
Qorxuram kи, юlцm kцfran ичиndя,
Bada gedя dиn-иmanlar, aьlaram!
Mиrzя Hцseyn maraqla soruшdu:
– Bяs, Mustafa aьa sиzиn atanыzla harada gюrцшцb? Sцrgцndя
20 bиrgяmи olublar?
– Xeyr, – dedи Tauhиddиn, – mяnиm atam sцrgцndя olmayыb.
Evиmиz hяbsxanaya yaxыn иmиш. Atam da orada xиdmяt edиrmиш.
Zabиt atlarыnы nallayыrmыш, nalbяnd olub. Atam nяql edяrdи kи,
bиr gцn qala komendantы яmr verdи kи, bцtцn dustaqlar mey-
dana toplaшsыn. Nяzarяtчиlяr, gюzяtчиlяr vя xиdmяtчиlяr dя oraya
gяlsиnlяr. Чox vacиb bиr mяktub oxunacaq. Hamы meydana
axышdы. Mяlum oldu kи, bu “vacиb” mяktubu general Aleksey
Yermolov yazыb.
General Yermolov qala komendantы olan dostundan xahиш
edиrdи kи, hazыrda sиzиn hяbsxanada dustaq olan mayor
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
Mustafa aьa Arиf Шыxlиnskиnиn Qafqaz ordusundakы nцmunяvи
xиdmяtиnи nяzяrя alыb, ona heч olmasa azad sцrgцn sиfяtиlя
gяzmяyя иcazя versиn. General yazыrdы: mяn Mustafa aьanы bиr
sяhv цzцndяn sцrgцn etmишяm. O hяm dя mяnиm yaxыn dostum
иdи. Mяnи nadanlar aldadыb yoldan чыxartdыlar. Sиzя mяlumdur
kи, mяnя dя o vaxtlar etиbar azalmышdы. Mяnи dekabrиstlяrdяn
sayan яlahяzrяt nяzarяt altыnda saxlayыrdы. Paskevич mяnиm
sиyasяtиmиn яleyhиnя gedяrяk dekabrиstlяr tяrяfdarы olduьumu
чara bиldиrmишdи.
Bиr daha sиz cяnabыnыzdan tяvяqqe edиrяm kи, mayor Mustafa
aьa Arиf Шыxlиnskиdяn иltиfatыnыzы яskиk elяmяyяsиnиz, onunla
mцlayиm rяftar olunsun. Чцnkи onun – Mustafa aьanыn mяnsub
olduьu Шыxlиnskиlяr nяslи qayяt dяrяcяdя иnsanpяrvяr vя
dostcanlыdыr. Bu nяslиn bиr neчя nцmayяndяsи – Xan Шыxlиnskи,
Mustafa aьanыn юzц, Яlи Qazaxoьlu Яlиaьa, Nяsrulla bяy vя
baшqalarы 1806 –1812-cи иllяrdяkи mцharиbяlяrdя Иran vя tцrk
atlы dяstяlяrиnиn gerи oturdulmasыnda mиsиlsиz иgиdlиklяr
gюstяrmишlяr. Шяxsяn mяn Иrana gedяndя vя Tиflиsdя yaшayanda
dюnя-dюnя onun ata ocaьыnda duz-чюrяk kяsmишяm. Rus
xalqыnыn bюyцk oьlu, mяnиm yaxыn dostum Aleksandr
Qrиboyedovu da Иrana kиmи mцшayияt edяn bu nяslиn
nцmayяndяsи Шamиl bяy olmuшdur. O cяnabыnыz da Шыxlиnskи
nяslиnя mяnsubdur.
1826-cы иldя Qazax sцvarи dяstяsиnиn Yelиzavetpol яtrafы 21
dюyцшlяrdя gюstяrdиyи qяhrяmanlыqdan bиr faktы qыsaca da olsa
nяzяrиnиzя чatdыrmaq иstяyиrяm.
Bu иgиd dяstя шahыn sцvarи qvardиyasыnы Шamxor яtrafыndan
Yelиzavetpol yaxыnlыьыndakы Kцrяk чaya qяdяr qovub
aparmышdыr. Hяmиn иl sentyabrыn 10-da general V.Mяdяtov
mяnя gюndяrdиyи raportda yazыrdы: “Qazax яsgяrlяrи иlя
gцclяndиrиlmиш kazaklar sayca юzlяrиndяn on dяfя artыq olan
dцшmяnи Шamxordan qeyrи-adи bиr sцrяtlя sыxышdыrыb чыxartdы-
lar”.
Hяrbи rяиslяrиn mяlumat vя raportlarыnda qeyd edиldиyи kиmи,
Шamxor dюyцшцndя Qazaxdan olan azяrbaycanlы sцvarиlяr –
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
poruчиk Mehralы bяy Hцseynbяylиnskи, Allahyar Dиlbazov,
Sцleyman aьa Usubov, Hяsяn aьa Kяsяmяnskи, Шяrиf Zaloьlu,
Molla Иmamverdи Tцklцbaш oьlu, Чopur Nяsиb oьlu xцsusиlя
fяrqlяnmишlяr.
Иltиfat buyurub ol cяnabыnыzыn sюzцnц yerя salmayacaьыnыza
яmиn olduьum цчцn cяsarяt edиb bu mяktubu yazdыm.
Bu yaxыnlarda Qafqaza gedяn mяшhur шaиr Aleksandr
Sergeyevич Puшkиn mяnиm qonaьыm oldu. Sюhbяt Qafqazdan
dцшяndя mяn ona dostum Mustafa aьanыn hяrbи mяharяtиndяn
bolluca danышdыm. Qayяt dяrяcяdя duzlu, шиrиn kяlamlarы,
mяnzumяlяrи olan Mustafa aьaya hюrmяt gюstяrmяk
hamыmыzыn borcudur. Sиzя hюrmяt vя ehtиram bяslяyяn general-
leytenant A.Yermolov1.
Bu mяktubdan sonra hamыnыn шahиdlиyи иlя qala komendantы
Mustafa aьanы nяиnkи azad sцrgцndя qalmaьa иcazя verиr, hяtta
tamamиlя azad edиr. Tяяssцf kи, artыq gec иmиш. Qoca, xяstяhal
Mustafa aьa hara, necя gedя bиlяrdи? Dиn qardaшы olan atam
onu юz boynuna gюtцrцr, evя gяtиrиr. Bu fиkиrlя kи, yaz gяlяr,
yollar aчыlar, цmиd Allaha, bяlkя ona kиmи dя saьalыb ayaьa
durar. Lakиn Mustafa aьanыn vяzиyyяtи get-gedя pиslяшиr. Atam
yana-yana danышыrdы kи, on dюrd иllиk sцrgцndя dяrd onu ичяrи-
dяn yemишdи. Bиrcя arzusu vardы – Vяtяnя qayыdыb, orda юlmяk...
22 Mиrzя Hцseyn qarшыsыndakы dяrи цzlц яlyazmalarыnы sыьallaya-
sыьallaya dedи:
– Mяrhumun qardaшы Kazыm aьa Salиk dя шaиr иdи. O, bиr para
Azяrbaycan шaиrlяrиnиn – Vaqиfиn, Vиdadиnиn, Abbasqulu aьa
1. 1816-cы иldяn Qafqazdakы яlahиddя rus qoшunlarыnыn baш komandanы.1826-
cы иlиn payыzыnda Yermolov Qafqazыn baш rяиsи vяzиfяsиnя keчиrиldи. 1827-cи
иldя иsя иstefaya чыxarыldы. XИX яsrиn 20-cи иllяrиndя Yermolovun adы qabaqcыl
rus иctиmaиyyяtи arasыnda bюyцk шюhrяt qazanmышdы. Dekabrиstlяr onu чev-
rиlиш anыndan Yerlи mяclиsиn чaьыrышыna qяdяr Rusиyanы иdarя etmяlи olan
mцvяqqяtи hюkumяtиn цzvц seчmишdиlяr. – Ш.N.
Bakыxanovun, Яbdцrrяhman aьa Dиlbazoьlunun tяrиfиnи yazыb.
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
Mustafa aьa Arиf haqqыnda yazыr:
– Bиrи Arиf, ona cюvr etdи dюvran –
Kи, qцrbяtdя шяhиdц mцbtяladыr.
Bиr dяfя Salиkdяn soruшurlar kи, nиyя belя yazыrsan? Hяlя kи,
Mustafa aьadan mяktub gяlиr, demяk saь-salamatdыr. Salиk
cavab verиr kи, ol mяnzиldя kи, sиnnиnиn bu vaxtы qardaшыm Arиf
dayanыb, onu bu gцn dя buraxsalar gяlиb dиyarи-Vяtяnя yetишя
bиlmяz. O, qцrbяtdя шяhиd olacaq. Bu mяnиm yяqиnиmdиr, –
deyиb Mиrzя Hцseyn fиkrя getdи. O fиkиrlяшиrdи kи, dиnи mяktяblяr
bu vaxtacan xalqa nя verиb kи, bundan sonra da nя verя!
Zaqafqazиya canишиnиnиn tabelиyиndя olan иkи ruhanи mяktяbи
qurtaranlardan hяlя heч bиrи xalq mцяllиmи ишlяmяk
qabиlиyyяtиnя malиk deyиl. Чarиzmиn aчdыьы dиnи mяktяblяr
sцnnиlяr цчцn mцftи, шияlяr цчцn иsя шeyxцlиslam hazыrlayыr.
Canишиnlиk bu mяktяblяrи ona gюrя aчыb kи, bиr mиllяtи иkи bюlцb
parчalasыn. Bu cavan deyяsяn mяsяlяnи vaxtыnda qaldыrыb. Иndи
bиrcя buna kюmяk яlи uzatmaq qalыr...
– Яgяr sиzиn mяktяbиn dя mяqsяdи dиnи tяblиь etmяk, dиn
xadиmи yetишdиrmяk olacaqsa...
– Yox, Mиrzя, bиzиm mяqsяdиmиz dиnи tяblиь etmяk olmayacaq.
Mяqsяdиmиz иbtиdaи savad vermяkdиr. Яlbяttя, mяktяbdя шagиrd-
lяr rus dиlиndя tяhsиl alacaqlar. Dиnи tяhsиlя az da olsa yer
vermяsяm, mollalar, axundlar mяnи daшqalaq edяrlяr. Fars vя
Azяrbaycan dиlиnи dя nяzяrdя tutmuшam. Neverovun 23
hesablamasыna gюrя, hяr шagиrd иldя on sяkkиz manat tяhsиl haqqы
vermяlиdиr. Gцzяranы aьыr olan valиdeynlяr tяhsиl haqqыndan azad
olunurlar. Mяn artыq layиhяnи Qafqaz Tяhsиl Daиrяsиnя tяqdиm
etmишяm.
Mиrzя:
– Bиlиrsиnиz, – dedи, – bиzиm qяzada mяktяblяr var. Kяndlяrdя
azы yeddи-sяkkиz mяktяb fяalиyyяt gюstяrиr, yцz яllиdяn чox шa-
gиrd tяhsиl alыr. Amma чиfayda, bцtцn mяktяblяr dиnи xarakter
daшыyыr. Baxmayaraq kи, bиzиm mяшhur sюz ustalarыmыz Vиdadи,
Vaqиf, Kazыm aьa Salиk, Mиrzя Mяhяmmяd Qayыboьlu Fяdaи,
Mustafa aьa Nasиr, Hacы Rяhиm aьa Dиlbazov Vяhиdи, Иskяn-
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
dяr aьa Qaиbbяyov belя mяktяblяrdя tяhsиl alыblar. Bиr dя pиs
cяhяt odur kи, hяmиn mяktяblяrdя ancaq oьlanlar oxudulur.
Qыzlarыmыz, qadыnlarыmыz иsя kяnarda qalыr. Bяzи fыrыldaqчы molla
vя axundlar deyиrlяr kи, шяrияt onlara oxumaьы buyurmur. Иna-
nыn kи, tamamиlя yalan sюhbяtdиr. Heч bиr шяrияt, heч bиr
Quranи-шяrиf qыzыn, qadыnыn tяhsиl almasыnы qadaьan etmиr.
Tauhиddиn gцlцmsцnцb:
– Mиrzя, – dedи, – qoyun bиr bиsmиllah elяyяk, яlbяttя, ona da
bиr яncam чяkяrиk...
***
1875-cи иlиn yayы qяrиb Tauhиddиn Mamleyev цчцn qяmlи,
kяdяrlи keчdи. Bu иl sюz vermишdиlяr kи, layиhяyя baxыlыb tяsdиq ol-
unacaq. O artыq Tиflиs gиmnazиyasыnda sыnaq dяrslяrи keчmяk
yolu иlя иbtиdaи xalq mяktяbиndя dяrs demяk цчцn mцяllиmlиk
шяhadяtnamяsи almышdы.
Mustafa aьa Шыxlиnskиnиn oьlu polkovnиk Яlиaьa2 иlя tanыш
oldu. O, Muьan-mцsяlman alayыnыn komandиrи иdи. Яlиaьa atasы
haqqыnda bиldиklяrиnи ona dюnя-dюnя danышыrdы. Tauhиddиnиn
yenя tяkrarяn nяyиsя soruшub юyrяnmяk maraьы qurtarmыrdы.
– Bяs atanыz sцrgцndя olanda nя яcяb sиzи иncиtmяyиblяr?
– Иncиtmяsяlяr чoxdan general olmuшdum. Muьan alayыndakы
otuzиllиk xиdmяtиmdя ancaq bu rцtbяyя qяdяr yцksяlя bиldиm.
24 Mяnиm xиdmяt yoldaшlarыm artыq чoxdan general akselbantы
daшыyыr. Hяr dяfя tяltиfatda “atanыzыn sиyasи etиbarlыlыьы” kяlmяlяrи
qarшыmda keчиlmяz sяdd olur. Atamыn yaxыn dostu Mяhяmmяd
яfяndи Mцftиzadя (Vиdadov) olmasaydы, mяnи чoxdan
hяrbиyyяdяn tяrxиs edяrdиlяr. Nцcabя bиr nяsиldяn olan
Mяhяmmяd яfяndиnиn yuxarы daиrяdя yaxшы, sadиq dostlarы var.
Шaиr Molla Vяlи Vиdadи ИИ Иraklиnиn sarayыnda xиdmяtdя olub.
Atasы Osman яfяndи uzun mцddяt mяktяbdarlыq vя mцftиlиk
2. Bu mяшhur general Яlиaьa Шыxlиnskи deyиl. Adы qoyulan babalarыndan
bиrиdиr. – Ш.N.
etmишdиr. Atam sцrgцndя olanda Osman яfяndиyя nяzmlя mяktub
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
yazыb rиca edиrdи kи, tяhsиlиmdя gюz olsun, mяnи mяktяbи
buraxmaьa qoymasыn.
Olma tarиk dяrsdяn, ey nurи-cananыm, Яlи!
Pяndиmи eylя qяbul, ey xanц-xaqanыm, Яlи!
Var цmиdиm etmяyя zaye яfяndи sяyиnи,
Qoymaya dяrsиndя bиr kяm-kяsr, Osmanыm Яlи!
Mяn sяnиnчцn eylяrяm xeyиr-dualar ruzц-шяb
Saxlasыn hиfzц hиmayяtиndя sцbhanыm, Яlи!
Gяrчи, ey dиl, mяn Яbubяkrц Юmяr, osmanиyяm,
Hяqq иmamыmdыr mяnиm ol шиrи-mяrdanыm, Яlи!
Kюnlцmцn шяhrиn fяraqц hяsrяtиn qыlmыш xяrab,
Bиr цzцn gюrsяm olur abad vиranыm, Яlи!
Olsun, Arиf, hяшrdя яvvяl шяfииn Mustafa,
Sonra Яbubяkrц Юmяr, Osmanц aslanыm, Яlи!
Tauhиddиn:
– Mяktub dedиn, yadыma dцшdц. Atam mяnя baшыbaьlы bиr
kaьыz da verиb. Vяsиyyяt elяyиb kи, Kazыm aьa Salиkи saь gюrsяm,
ona verиm. O da olmasa tapшыrыb kи, sиzя чatdыrыm. Onun
dedиyиnя gюrя, atanыz burda юz vяsиyyяtиnи yazыb, – dedи, –
aьzыbaьlы mяktubu Яlиaьaya verdи.
Polkovnиk Яlиaьa цstцndя atasыnыn яrяb яlиfbasы иlя yazыlmыш
dяstи-xяttиnи dяrhal tanыdы. Zяrfиn цstцndяkи “Nurи-dиdяm Яlиa- 25
ьaya, dиyarи-qцrbяtdя olmazыn dяrdlяr чяkяn atasы Mustafa aьa
Arиfdяn. Baqи hюrmяtlя aчan яllяrиnи юpцrяm, яzиz balam!
Tarиxи-mиlad, 1845-cи иl, шяhrи-Kazandan” sюzlяrиnи oxuyub
kюvrяldи, mяktubu dюnя-dюnя юpdц.
– Яzиz qardaшыm, – deyиb цzцnц Tauhиddиnя tutdu, – sяnиn
danышыьыndan hиss etdиm kи, atalarыmыz qanqohumluьundan da
иrяlи dost olublar. Mяn dя sяnиn o cavan canыna and ичиrяm kи,
bu gцndяn sonra bиz dя sиdq цrяklя qardaш olacaьыq, ta
qяbrяcяn. Иcazя ver, hцzurunda bu mяktubu aчыb oxuyum.
Mяnиm bu gцndяn sonra sяndяn gиzlиn heч bиr sиrrиm
olmayacaqdыr, – deyиb mяktubu aчdы, – qardaшыm, hяmишяkи
kиmи mяktubu atam nяzmlя yazыb – dedи vя ucadan oxudu:
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
– Baшыna dюndцyцm elиm, ulusum,
Nя mцddяtdи pиsиlyanя3 dцшmцшяm.
Gцlцstan ичиndя юmцr sцrmцшdцm,
On иldиr kи, zиmиstanя dцшmцшяm.
Dиyarи-qцrbяtdя dяrdиm bиlяn yox,
Aьlayanda gюz yaшыmы sиlяn yox,
Юmцr keчdи, bиr yanыma gяlяn yox,
Elя bиl kи, qяbrиstanя dцшmцшяm.
Bиqeyrяtlяr durdu mяnиm qяsdиmя,
Utanmayыb bюhtan atdы цstцmя.
Odlanыram, gяlяn yoxdu tцstцmя,
Baш gюtцrцb bиyabanя dцшmцшяm.
Чoxdandы яllиnи юtцbdц yaшыm,
Tutulub qычlarыm, aьarыb baшыm.
Яlиmdяn gedиbdи yarц - yoldaшыm,
Qan-yaш dolu bиr цmmanя dцшmцшяm.
26 Mяn Arиfяm, bиr Qazaьы gюreydиm,
Camaatla halallaшa bиleydиm.
Elя o gцn obamыzda юleydиm,
Deyяydиm kи, haqq mяkanя dцшmцшяm.
3. Pиsиlyan – “poselenиye” sюzцnцn tяhrиf olunmuш formasыdыr, sцrgцn
demяkdиr.
***
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
Atasы tutulan иlи Яlиaьanыn on цч-on dюrd yaшы ancaq olardы.
Иndи o vaxtdan иllяr keчsя dя, hяmиn gцnц yaxшы xatыrlayыrdы.
...Danцzц yenиcя aьarmaьa baшlayanda sиlahlы atlы kazak
dяstяsи Sыnыq kюrpцnц keчdи. Sarыvяllи qaшыnы aшanda yol Xram
чayыnыn sahиlи boyunca xeylи yцksяyя qalxыrdы. Ala-toranda
seyrяk meшя, иrиlи-xыrdalы tяpяlяr, boz иrяmяlяr, yuxuda olan
Шыxlы kяndиnиn evlяrи zorla seчиlиrdи...
Polиs rяиsи sяhяrиn aчыldыьыnы gюrцb mцrgцlц gюzlяrиnи
ovxaladы. Gяrnяшиb payыzыn tяmиz havasыnы cиyяr dolusu uddu.
Rahat yerиyяn atыnыn baшыnы gerиyя чяkиb:
– Atlarы dяhmяrlяyиn, – dedи, – sяhяr aчыlыr, cиnayяtkarы
yataьыnda yaxalayaq.
Xыr yolunda qaynaшыb tяrpяnяn on beш-иyиrmи atlыnыn zяrblи
ayaq sяsиndяn vяhши quшlar, чaqqal vя dovшanlar dиksиnиb, dan
qaranlыьыnda чюllяrя tяrяf hцrkцшцrdц. Kяndя vahиmя иlя
doluшan atlыlarы иlk qarшыlayan иtlяr oldu. Qabaqda gedяn polиs
rяиsи onlarы kяndиn mяrkяzиndяkи aь daшdan tиkиlmиш, цstц
qыrmыzы kиrяmиt abad bиr evиn hяyяtиnя gяtиrdи. Yaylaqdan bиr
neчя gцn яvvяl qayыtmыш xanыmlar, uшaqlar шиrиn sяhяr yuxu-
sunda иdиlяr. Kишиlяr, cavanlar иsя o tay Qarayazыya, Babakяr
daьыna bиnя dцшmцш mal-qaranыn, qoyun-quzunun, at иlxыlarы-
nыn yanыnda иdиlяr.
Yasavulun baьыrtыsыna evdяn ortayaшlы bиr qadыn чыxdы.
Hяyяtdя kиши gюrцb dяrhal gerи qayыtdы. Bиr azdan yaxasыnы 27
dцymяlяyя-dцymяlяyя чыxan gяnc oьlan tяяccцblя atlыlara
baxыb, pиllяkяnlя aшaьы endи.
Yasavul:
– Kиmиn oьlusan, a bala? – deyя sяrt sяslя soruшdu.
– Necя yяnи kиmиn? Atamыn! Bиzdя oьul atanыn adыna yazыlыr.
– Uzun danышma, atanыn adы nяdи, bu mцlk kиmиndи?
– Sиz hяlя hara gяldиyиnиzи bиlmиrsиnиz? Bura Mustafa aьanыn
mцlkцdцr.
Kazaklar heyranlыqla oьlana baxыr, hяlя bыь yerи yenиcя
tяrlяyяn gяncиn sяbиrlя danышmasыna, fяhmlи cavablarыna heyran
qalmышdыlar. Bu dяfя prиstav dюzя bиlmяyиb, ala-bяzяk qamчыsыnы
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
иrяlи uzadaraq dedи:
– Yaxшы, qoчaq oьlan, bяs atan nиyя чыxmыr bиzи qarшыlamaьa?
– Bиr halda kи, atam evdя yoxdu, o necя чыxa bиlяr
qarшыlamaьa? Buyurun, atdan dцшцn, atam Babakяrdяdиr,
axшamdan bиnяyя gedиb, чaьыrtdыraram, gяlяr.
– Atыnы mиn, gedяk bиzя gюstяr.
– Иncиllи bulaьыn цstцnя dцшцblяr, getsяnиz, юzцnцz dя
taparsыnыz. Sиz kи bиzdя olmusunuz. Atamla юtяn payыz bиnяyя
dя getdиnиz. Adыnыzы bиlmяsяm dя, sиzи gюrdцyцm yadыmdadыr.
Prиstav gerи dюnцb, deyиnя-deyиnя dюrd kazakы dяstяdяn
ayыrdы. Dюrdц dя atdan dцшцb onlarы samanlыьыn qabaьыndakы
araba tяkяrиnя baьladы. Qalanы atыnы цzцyuxarы Babakяrя tяrяf
чapdы.
Kazыm aьa qardaшыnыn hяyяtиnя gяlиb kazaklarla юtяrи
salamlaшdы. Bиrbaшa Яlиaьanыn yanыna gedиb яhvalatdan halи
oldu. Hиrslи-hиrslи “bu da qardaшыmыn hюkumяtя sиdqи-цrяklя
qulluьunun яvяzи”, – deyя fиkиrlяшdи. Dяlиqanlы cavanlardan bиr
neчяsиnи yыьыb onlarыn dalыnca bиnяyя getdи.
Onlar bиnяlяrя чatanda Mustafa aьa prиstavla sюhbяt edиrdи.
– Axы, mяnиm gцnahыm nяdиr? Яgяr kяndlи vergи vermяkdяn
иmtиna edиbsя, demяk gцnah ayrы-ayrы qяza baшчыlarыndadыr.
Camaatы onlar qul halыna salыblar. Mцяyyяn edиlmиш vergи yox-
28 dur. Aьa, bяy, qяza rяиsи иstяdиyи qяdяr vergи tяlяb edиr. Bunu sиz
prиstavdan, qяza rяиsиndяn soruшun. Yяqиn onlar arayыb-
araшdыrыblar kи, gцnah kиmdяdиr. Шцbhяsиz kи, bu kяlяyиn
aчыlmasыnda onlar bиr ишыqucu...
– Dayan, dayan, Mustafa aьa, – daxиlяn hяyяcanlы olan
prиstav onu sakиtlяшdиrяrяk, – elя ишыqucu sиzsиnиz kи, canишиnlиk
onu gюrцb. Bиr dя dostunuz Шяmsяddиnlи Nяsиb Sultandыr.
Onun dalыnca da gюrdцyцn qяdяr atlы kazak dяstяsи
gюndяrиlиb.Yenи canишиn general-feldmarшal Paskevич vя ko-
mandan Yermolov hяzrяtlяrиnиn яmrиlя gяlmишиk bиz. Bu da
sиzиn hяbs olunmanыz haqqыnda feldmarшalыn яmrи. – O,
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
cиbиndяn чыxartdыьы dюrd qatlanmыш kaьыzы Mustafa aьaya
gюstяrdи. – Onun fиkrиncя, kиmиn obada, eldя hяdsиz hюrmяtи
varsa, demяk burda nяsя bиr fиtnя-fяsad var. Sиz rus ordusunun
mayorusunuz. Qыrx beш gцnlцk mяzunиyyяtиnиzdя Salahlы, Шыxlы
qяryяsиnя bиr чaxnaшma salmыsыnыz kи, lяrzяsиndяn Borчalы, Lorи
dяrяlяrи dя tиtrяyиr. Hяtta feldmarшalыn dedиyиnя gюrя,
dekabrиstlяrlя dostluьunuz faraьat durmamaьыnыza dяlиl-
sцbutdur.
– Cяnab prиstav, – deyиb Mustafa aьa kиnayя иlя gцlцmsцndц.
– O dekabrиst dedиyиnиz adamlardan bиrи иlя - Aleksandr
Yakubovичlя yaxыn dostam, bunu hamы bиlиr. Hazыrda Yenиsey
sahиllяrиndя olmazыn яzablar чяkяn dostumla hяlя dя
mяktublaшыram. Bestujev-Marlиnskи иlя Mиrzя Fяtяlи Axun-
dovun evиndя иkи-цч dяfя gюrцшmцшяm. Bиzи yaxыnlaшdыran, шяx-
sяn mяnи, onlarыn шeиrя, nяьmяyя verdиyи hяdsиz hюrmяt vя
иzzяtиdиr. Dostum Yakubovичdяn bu gцnlяrdя mяktub almышam,
mяn gиzlяtmиrяm. O, bиzиm dиlи юyrяnиr, mцtяrcиmlиk elяmяk
fиkrи var. Mяn baшa dцшя bиlmиrяm, burda nя qяbahяt var kи?
– Aьa, bayaq dedиm kи, mяn qulluq adamыyam. Mяnя яmr ol-
unub kи, sиzи bu gцn canишиnlиyя чatdыrыm, vяssяlam! Getmяk иstя-
mяsяnиz, яl-qolunuzu baьlayыb aparmalы olacaьыq. Yaxшыsы budur,
atыna sцvar ol... – deyиb prиstav sяrt-sяrt Mustafa aьaya baxdы.
– Nя? – deyя – Mustafa aьanыn arxasыnda dayanan иrи cцssяlи,
Qara Sяmяd bяy qышqыrdы, – hяlя bunun danышыьыna bax! – “Яl- 29
qolunu baьlayacaьыq” – deyиb, – Mustafa aьanыn qabaьыna
keчdи, qollarыnы иrяlи uzadыb yumruqlarыnы prиstavыn sиnяsи
bяrabяrиndя saxladы. – Baьla, baьla, – deyя, – baьыrdы. – Baьla
gюrцm, sarы dыьa, necя baьlayыrsan? Sяn Tиflиsdя gюyчяk
xanыmыnla xorna чяkиb шиrиn-шиrиn yatanda mцharиbяlяrdя at
oynadыb, meydan sцrяn oьulun qolunu baьlayыrsan? Шamxor
яtrafыnda шahzadя Abbas Mиrzяnиn qoшununa, Dиlиcan
dяrяsиndя ermяnи quldur dяstяlяrиnя qan udduran, Ceyranчюldя
lяzgи basqыnчыlarыna dиvan tutan иgиdи zиndanda чцrцtmяk
fиkrиnиz var?
Soyuqqanlыlыqla Qara Sяmяd bяyя baxan prиstavыn dишlяrи
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
kиlиdlяnmишdи. Hиrsиndяn sиnяsи kюrцk kиmи qalxыb-enиrdи. Юtяrи
kazaklara baxdы. Ehtиyatlы addыmlarla dala чяkиldи. Яlиsиlahlы
dayanan kяndlиlяr, cavanlar yerbяyerdяn qышqыrdыlar.
– Onu gюrmяyяcяksяn, Mustafa aьa heч yerя getmяyяcяk!
Яgяr gцnahы varsa, qoy canишиn юzц gяlиb bиzиm kяnddя
mяhkяmя qursun, onda araшdыrarыq, gюrяk nяdи bu kишиnиn
gцnahы!..
Dalы-dalы gerи чяkиlиb kazaklarla yanaшы duran prиstav bиrcя
kяlmя:
– Gюtцrцn! – deyя hиrslя qышqыrdы.
Sиlahlarы шaqqыldadan kazaklardan bиr neчяsи иrяlи yerиdи.
Kяndlиlяrи qala kиmи tяrpяnmяz gюrцb dayandыlar, heч bиrи cцrяt
edиb gцllя atmadы.
– Qollarыnы baьlayыn, – deyя prиstav yenиdяn qышqыrdы.
Юzцnц иtиrmяyяn Mustafa aьa vяzиyyяtиn gяrgиnlяшdиyиnи
gюrцb иrяlи yerиdи. Цzцnц hяmyerlиlяrиnя tutub:
– Camaat, – dedи, – gяlиn nahaq qan tюkmяyяk. Mяnиm atыmы
bяrи чяkиn, bunlarla getmяlиyяm...
– Yox, yox, sяnи heч yerя buraxmayacaьыq, heч yerя
getmяyяcяksяn! – deyяn camaat etиraz etdи.
O, яllяrиnи yuxarы qaldыrыb:
– Bиrcя sakиt olun, sяbrиnиz olsun. Gюrцnцr, burda nяsя
30 dolaшыqlыq var. Gedяrяm, orda araшdыrarыq, gцnahыm olmaz
qayыdыb gяlяrяm. Onu bиlиn kи, bu, padшaha bяrabяr canишиn
hяzrяtlяrиnиn яmrиdиr. General Aleksey Petrovич Yermolovun
mяnиm kюhnя dostum olmaьыnы da yaxшы bиlиrsиnиz. Hяr halda
kюmяyи dяyяr... Mяn getmяlиyяm. Mяnя belя gяlиr kи, padшahla
padшahlыq elяmяk olmaz.
Qara Sяmяd bяy иrяlи yerиyиb:
– Mustafa aьa, – dedи, – sиz mяndяn yaxшы bиlиrsиnиz kи, hяlя
prиstav vя kazaklarыn sиlah altыnda apardыqlarы adamlarыn heч
bиrи gerи qayыtmayыb. Yerи hяmишя Rusиyyяt sцrgцnц olub.
– Sяn onlara baxma, Sяmяd bяy. Mяn bunlarыn dиlиnи,
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
bиclиyиnи yaxшы bиlиrяm. Hяr halda bиr шey qandыraram bunlara.
– Юzцn bиlяrsяn, Mustafa aьa, sяn bиlяn mяslяhяtdиr. Sяnиn
dыrnaьыn bиlяnи bиzиm baшыmыz bиlmиr. Яgяr gedиrsяnsя, иcazя ver
sяnя yol yoldaшы olum.
Mustafa aьa Qara Sяmяd bяyиn arzusunu prиstava tяrcцmя
elяdи. Prиstav razыlыq verdи. Hяr иkиsи hяmyerlиlяrи иlя gюrцшцb
ayrыldы. Atlыlar Чяtиn yoxuшu aшana kиmи camaat daьыlышmadы.
Hamы bиr-bиrиnиn sюzцnц kяsя-kяsя qяfиl gяlяn bu fяlakяtи
mцzakиrя elяdи.
Иyиrmи gцndяn sonra Qara Sяmяd bяy Шыxlыya tяk-tяnha
qayыtdы. Иkи ay tamam olar-olmaz Mustafa aьa Arиf Шыxlиnskи-
nиn sцrgцn yolundan nяzmlя yazыlan иlk mяktubu gяldи:
Saldы mяnи fяlяk ишя bиsяbяb,
Sяn eylя bиr яlac, ya qadиr чяlяb.
Anыb yarц hяmdяmlяrи ruzц-шяb,
Gah aшиkar, gah nиhanlar aьlaram.
***
Hяmиn axшam Яlиaьa onu buraxmadы. Gecяdяn keчяnя kиmи
sюhbяt elяdиlяr. Polkovnиk ona Mиrzя Fяtяlи haqqыnda danышdы.
Шяrq tarиxиndя fюvqяladя bиr шяxsиyyяt olan Axundovun bu
qarышыq zamanda hяm dиplomat kиmи fяalиyyяtиndяn, hяm dя
yazычы-fиlosofluьundan danышdы. Sюzarasы dюnя-dюnя dedи kи, 31
heyиf tяkdиr, kюmяksиzdиr. Яlиfba haqqыnda olan gюzяl
arzularыnы hяyata keчиrя bиlmиr. Bиr dя чox tяяccцb elяdи kи,
Mиrzя Hцseyn nя яcяb onu иndиyяdяk Axundovla tanыш etmяyиb.
Gecяdяn keчmишdи, Tauhиddиn getmяk иstяdи. Яlиaьa razыlыq
vermяdи.
– Yerиmи dяyишяndя юzgя yataqda yuxum яrшя чяkиlиr, – deyя
Tauhиddиn bяhanя gяtиrdи.
Яlиaьa zarafatla:
– Qardaш, – dedи, – sяn yerиnи чoxdan dяyишmиsяn. Яgяr yata
bиlmиrsяnsя, onda sяnи gяrяk Kazana qaytaraq. Bиr dя kи, юzgя
yer nиyя deyиrsяn? Bura sяnиn qardaшыnыn evиdиr. Bиz nя vaxtdan
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
юzgя olduq. Dиnиn dиnиmdяn, dиlиn dиlиmdяn. Demяk qardaшыq,
vяssalam!
– Яlиaьa, deyиrlяr Mиrzя Fяtяlи sиzиn adыnыza шeиr dя yazыb,
yяnи elя yaxыn dostsunuz?
– Иkиmиzиn dя gяnclиyиmиz Qafqaz canишиnlиyиnиn baш иdarя-
sиndя keчиb. Mиrzя Fя\tяlи yenя dя orada чalышыr. Mяnи иsя
dюyцшяn orduya gюndяrdиlяr. Alayыmыz o vaxtdan – 1837-cи иlиn
mayыndan Adler burnunda yerlяшиr. Hяmиn иlи Mиrzяnиn yaxыn
dostu Bestujev-Marlиnskи orada yoxa чыxdы. Kиmи ubыxlarla
dюyцшdя hяlak olduьunu, kиmи яsиr dцшdцyцnц, kиmи dя daьlara
чяkиlиb qaчaqlыq elяdиyиnи sюylяyиrdи. Иndи dя bиlяn yoxdu, onun
baшыna nя mцsиbяt gяldи. Mиrzя onu чox иstяyиrdи, lap qardaш
kиmи иdиlяr. Onlar bиr-bиrиndяn dиl юyrяnяrdиlяr. Mиrzя ona
Azяrbaycan dиlиnи, Marlиnskи dя ona rus dиlиnи юyrяdяrdи.
Mиrzяnиn яsяrlяrиnи tяrcцmя edяrdи... Hя, шeиrи soruшurdun.
Unutmuшam, яllи altы-яllи yeddиncи иllяrdя Tиflиsя konsert
vermяyя bиr avropalы gюzяl gяlmишdи. Mиrzя иlя mяn dя getdиm.
Bu qadыnыn oxumaьыna bяrabяr dя gюzяllиyи vardы. O, fцsunkar
gюzяllиyи иlя Tиflиs яhlиnи яfsunlamышdы. – Mиrzя, – dedиm, – Al-
laha шцkцr, qяlяm sиzdя, tяb sиzdя. Nиyя яbяdиlяшdиrmиrsиnиz bu
gюzяllиyи?.. – Sяhяrиsи ишя gяlяn Mиrzя Fяtяlи mяnя bиr шeиr oxudu.
Son bяndиndя yazыr:
32
Tиflиs mцsяxxяr sяnя, ey dцxtяrи-tяrsa!
Aшиqlяrиnя mяbяd olub deyrц kяlиsa!
Mяndяn sяnя vяsf иstяdи Шыxlы Яlиaьa,
Dedиm: – Sяnи vяsf etmяyя manяndи-Mяsиha,
Ruhцlqцdцs иmdadы gяrяk nиtqи-Mяsиha.
Dostum Fяtяlи avropalы gюzяllя bиrgя mяnи dя tarиxя salыb...
Яlиaьa Tauhиddиnя baxыb gцlцmsцndц. Mamleyev dя юtяrи
gцlцmsцndц, amma heч nя demяdи. Durub pяncяrяyя tяrяf gedя-
gedя kюynяyиnиn yaxasыnы aчdы. Tяmиz havanы acgюzlцklя udub,
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
alnыnda puчurlanan tяrи bиlяyиlя sиldи. Hяr иkи яlиnи aчыq pяncяrяyя
dиrяyиb Kцr чayыna baxa-baxa dцшцnцrdц. Gюzц qeyrи-иxtиyarи sol
яlиnиn шяhadяt barmaьы цstцndя zorla seчиlяn xala sataшdы. Bu zяrиf
xal onda anadangяlmя иdи. Uшaq vaxtы bиr dяfя anasыndan
soruшmuшdu: – Ana, bu nя qaradы belя? Nя qяdяr yuyuram,
getmиr...
Anasы onun qыzыlы saчlarыnы sыьallaya-sыьallaya:
– Oьlum, – demишdи, – bu uьur xalыdы, demяk sяn hara, nя
mяqsяdlя gцzar salsan, uьurun xeyиr olacaq.
Иllяr keчdи. Tauhиddиn bюyцdц. Nя xal яlиndяn sиlиndи, nя dя
ananыn sюzlяrиnи unutdu. Hяr dяfя xalы gюrяndя ananыn mяsum
чюhrяsи gюzц юnцnя gяlяr, xeyиr-duasы eшиdиlяrdи. Amma aьlы
kяsяndяn heч vaxt bu sюzlяrи sыnamamышdы. Deyиrlяr ana duasы
adamы hяr bяladan hиfz edяr. O hяlя Orenburq hяrbи-иbtиdaи
mяktяbиndя oxuyanda иtиrdиyи anasыnы иndи xatыrlayыb kюvrяldи.
Яlиaьa yaxыnlaшыb onunla чиyиn-чиyиnя durdu. Tauhиddиn
baxышlarыnы Kцrцn tamaшasыndan ayыrmadan:
– Яlиaьa, – dedи, – aьlыn nя kяsиr, mяnя иcazя verяcяklяrmи
mяktяb aчmaьa?
– Verяcяklяr, mцtlяq verяcяklяr, – deyя Яlиaьa иnamla
bиldиrdи.
– Nя vaxt? Artыq dюrd иldяn чoxdur kи, gюzцm yolda, qulaьыm
sяsdяdиr. Hardan, nяyя яsasяn belя иnamla danышыrsan?
– Bиlиrsяn, яvvяla яlahяzrяt иmperatorun яmrи var kи, Rusиya 33
яrazиsиndя yaшayan xыrda xalqlarыn uшaqlarыndan dюvlяt
qulluqчularы, mяmurlar hazыrlamaq цчцn qяza mяrkяzlяrиndя
yenи mцlkи vя hяrbи mяktяblяr aчыlsыn. Bиr dя kи, neчя иldиr Mиrzя
Fяtяlи, Mяmmяdaьa Vяkиlov, Mиrzя Hцseyn sonra bиzиm bиr
eloьlu var, Tиflиs gиmnazиyasыnda dяrs deyиr – Rяhиm bяy
Rяhиmov – чalышыrlar kи, mцsяlman яyalяtlяrиndя mяktяblяrиn
sayы artsыn. Bu barяdя Mиrzя Fяtяlи dюnя-dюnя Sяrdarlыьa rяsmи
mяktubla mцracияt edиb. Hяtta onun gюzяl bиr fиkrи var kи,
mцsяlman uшaqlarы цчцn mяktяblяrи Шяkиdя, Gяncяdя, Bakыda
yox, xrиstиan yaшayan yerdя aчmaq lazыmdыr. Ona gюrя kи, molla
vя axundlar иmkan vermяzlяr mцsяlman шяhяrиndя yenи tиplи
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
mяktяbиn bиna tutmaьыna. O sцbut edиr kи, иstяr-иstяmяz
ruhanиlяrиn mяnfи tяsиrи mяktяbи иnkишaf etmяyя qoymayacaq.
– Bu, doьrudan, чox aьыllы fиkиrdиr, – deyя Tauhиddиn onun
sюzцnц tяsdиq etdи.
– Hazыrda bиzиm Шamaxыda, Naxчыvanda, Шuшa vя Gяncяdя
rus dиlиndя иbtиdaи tяhsиl mяktяblяrи var. Amma Mиrzя Fяtяlи
onlarыn heч bиrиnиn fяalиyyяtиndяn razы deyиl. Bu mяktяblяrdя
rus dиlиndяn чox fars dиlиnя vя dиnи tяdrиsя yer verиlиr.
Balalarыmыz Azяrbaycan dиlиndя nя oxuyur, nя yazыr, nя dя
tarиxиmиzи юyrяnиrlяr. Bununla da чar hюkumяtи ruslaшdыrma
sиyasяtиnи hяyata keчиrиr.
***
Bиr neчя gцn sonra Qafqaz Tяhsиl Daиrяsиnя gяlяn Tauhиddиn
Mamleyevя шad xяbяr verdиlяr. Ona dedиlяr kи, шurada mяsяlяyя
baxыldы, popeчиtel sиzя Шыxlыda yox, Salahlыda mяktяb aчmaq
цчцn artыq qяrarы tяsdиq edиb.
– Mяn яrиzяmdя mяktяbиn aчыlmaq yerиnи Шыxlыda
gюstяrmишяm, bяs nиyя Salahlы oldu?
Popeчиtel artыq чяnяsиndяkи seyrяk saqqalыna яl gяzdиrиb:
– Canыm, Pedaqojи Шurada Sяrdarlыьыn nцmayяndяsи cяnab
Jelиxovskи belя mяslяhяt bиldи. Hamы da onunla razыlaшdы. Ona
34 gюrя kи, Salahlы qяryя mяrkяzиdиr. Oraya яtraf kяndlяrdяn uшaq
yыьmaq asandыr, Шыxlы иsя ucqardыr. Bиr dя kи, bunun mяtlяbя nя
dяxlи? Sиzиn mяktяb aчmaq arzunuz yerиnя yetиrиlиb. Sevиnmяk
яvяzиnя hяlя bиr sual da verиrsиnиz? Mяncя, bu, sиzиn
xeyrиnиzяdиr. Buyurun, bu da qяrarыn surяtи.
Mamleyev qяrarы alыb tяшяkkцr etdи. Qяrarda deyиlиrdи kи,
1874-cц иl яrzиndя aшaьыdakы шяxslяrиn xцsusи mяktяb aчmaq
mяsяlяsиnя baxыlmыш vя belя mяktяblяrиn aчыlmasыna иcazя
verиlmишdиr:
Kяnd mцяllиmи Tauhиddиn Mamleyevя, hяm bu, hяm dя яtraf
kяndlяrdя rus savadыnы yaymaq mяqsяdиlя Qazax qяzasыnыn
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
Salahlы kяndиndя иbtиdaи rus-mцsяlman mяktяbи aчmaq vя
mяktяbиn иlk tяsиsи цчцn dюvlяt tяrяfиndяn bиrdяfяlиk цч yцz
manat vяsaиt ayыrmaq.
Lakиn mяsяlя yenя uzandы. Neverovun xяstяlяnиb Peterburqa
mцalиcяyя getmяsи, Qafqaz Maarиf Sяrdarlыьыnda bяzи
adamlarыn Mamleyevя шцbhяlи bиr adam kиmи baxmaьы, иdarя
sцrцndцrmячиlиyи... Salahlыda dцnyяvи tяhsиl mяktяbиnиn яsasыnы
qoymaq yalnыz 1875-cи иl yanvarыn 2-dя Tauhиddиnя mцyяssяr
oldu.
1877-cи иl yanvarыn 4-dя “Яkиnчи” qяzetи sevиnclя yazыrdы:
“Gяncя qubernиyasыnыn Salahlы qяryяsиndя bиr Kazan шяhяrlи
mцsяlman uшaqlarы цчцn mяktяbxana aчыb onlara rus dиlи ox-
udur”.
Bu, Qafqazda fяalиyyяtя baшlayan иlk rus – Azяrbaycan
mяktяbи иdи.
ИLK BURAXИLИШ
Mяnя bиlиk verяn шяxsя qul kиmи pяrяstиш edиrяm.
Bиr яrяb mцtяfяkkиrиnиn dedиklяrиndяn.
Salahlыda Qazax sahя mцvяkkиlи цчцn tиkиlmиш bиnanыn altы
otaьыndan bиrи yaшamaq цчцn Tauhиddиnиn иxtиyarыna 35
verиlmишdи. Qalan beш otaqda uzaq daь kяndlяrиndяn gяlяn
uшaqlar gцndцzlяr dяrs keчиr, axшamlar иsя qalыrdыlar. Bu
otaqlar Azяrbaycanda xanlыqlar lяьv edиlиb komendantlыq
цsulи-иdarяsи yaradыlanda Yelиzavetpol qubernatorunun
sяrяncamыna яsasяn Salahlы Nяsиb xozeynиn xяrcи иlя tиkиlmишdи.
Чar mяmurlarы onlara boyun яyиb, tabe olmaq иstяmяyяn
xanlarыn, bяy vя aьalarыn hцquqlarыnы mяhdudlaшdыrmaq цчцn
komendantlыq yaratdыlar. Lakиn xalqыn gцzяranыnы
yaxшыlaшdыrmaq яvяzиnя, юzlяrиnя sяrvяt yыьan komendantlar иn-
zиbatи vяzиfяlяrи belя satыrdыlar. Bu vяzиfяlяrя qoyulan шяxslяr
qeyrи-mцsяlman olduqlarыndan yerlи яhalиnиn nя dиnиnя hюrmяt
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
edиr, nя dя dиlиnи bиlиrdиlяr. Hяtta toy vя yas mяrasиmи keчиrяn
aиlяdяn, ev tиkяn, ya da tяmиr edяnlяrdяn dя rцшvяt alыrdыlar.
Onlar rяncbяrlяrdяn иstяdиklяrи qяdяr vergи toplayыr, aьa vя
bяylяrdяn, иrи torpaq sahиbkarlarыndan hяdиyyя–rцшvяt
yыьыrdыlar.
Kяndlиlяrиn fяryadы gюyя bцlяnd olmuшdu. Иxtиyar sahиbи olan
murovlar, naиblяr dяrяbяylиk edиb, rяncbяrиn altыndan palazыnы
belя чяkиb aparыrdы. Qanun keшиkчиlяrиndяn цz dюndяrяn яhalи
xan яyyamыna, bяylиk dюvrцnя “mиn шцkцr”, –deyиb, o gцnlяrи
arzulayыrdы:
Vиlayяtdя urus olub иxtиyar,
Eylяyиb bиr bиna, yoxdu gюrяn kar;
Tamam ишlяr olub cahиlя bazar,
Heyf bu vиlayяt, heyhatц heyhat!
Kишиlяr var иdи xan яyyamыnda,
Яylяшmишdи hяr kяs юz mяqamыnda;
Beш yцz nяf olurdu hяr kяlamыnda,
Handa иdи onda belя hяшяrat? 4
Polиs vя mяmurlar yerlи яhalиyя cиsmanи cяza verиrdиlяr. Юl-
36 kяdя rцшvяt, suи-qяsd, oьurluq hяddиnи aшmышdы. Aьыr vergиdяn
иmtиna edяnlяrи, zorakыlыьa tabe olmaq иstяmяyяnlяrи “dиkbaш
feodal” adlandыrыb, mяhkяmяsиz bиrbaшa Sиbиrя sцrgцn edиrdиlяr.
Mayor Mustafa aьa Arиf Шыxlиnskи, Иsa bяy Kubиnskи vя Шяm-
sяddиnlи Nяsиb Sultan kиmи dяyanяtlи oьullar bu иllяrdя Sиbиrя
sцrgцn olundular. Onlar dиyarи-qцrbяtdя “Vяtяn” – deyя-deyя
gюzlяrи gиryan юldцlяr.
4. Шeиr Baba bяy Шakиrиndиr.
Namя yazdыm yarя badи-sяbadяn,
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
Dяrdи-dиlиm иzhar etdиm hяvadяn.
Dцшmцшяm avarя eldяn-obadan,
Иtиrmишяm xanиmanlar, aьlaram! 5
Hяmиn иllяrdя (1830-cu иllяrиn sonu – Ш.N.) Azяrbaycanda
olan чar mяmuru qraf И.И.Vasиlчиkov иmperator И Nиkolaya
gюndяrdиyи шиkayяt яrиzяsиndя xalqыn aьыr gцzяranыnыn шahиdи
kиmи yazыrdы: Яhalиnиn цzяrиnя qoyulan bяlяdиyyя vergиlяrи o
qяdяr чoxdur kи, onlardan yaxa qurtarmaq, demяk olar,
mцmkцn deyиldиr; hяm dя vergиnиn tяyиn olunmasы vя
toplanmasыnda mцяyyяn bиr qayda yoxdur vя hяr шey tamamиlя
komendantыn иradяsиndяn asыlыdыr”.
Bu mяktubdan sonra иmperatorun xцsusи gюstяrиши иlя
Zaqafqazиyanы tяftиш etmяk цчцn senator P.И.Kutaysov vя
Y.И.Meчnиkovdan иbarяt xцsusи komиssиya gяldи. Qarabaьы
yoxladыqdan sonra hяrbи daиrя rяиsи knyaz Valerиan Qrиqoryevич
Mяdяtovun fяalиyyяtи barяdя yazыrdыlar:
“Hюkumяtиn ona gюstяrdиyи etиmaddan suи-иstиfadя edиr. Юzgя-
sиnиn mцlkиyyяtиnи zяbt edиr. Haqq vermяdяn яhalиyя xцsusи ишlяr
gюrdцrцr. Baшqalarыnыn adыndan saxta kaьыzlar tяrtиb edиr vя
qяbиrцstц abиdяlяrи daьыtmaq dяrяcяsиnя чatan kиnlи bиr adamdыr...
...Цmumиyyяtlя, baш prиstavlar xoшladыqlarы adamlara aьalыq
rцtbяsи verиrlяr. Dolandыrmaqdan юtrц kяndlяrи bu aьalara
hяvalя edиrlяr, bцtцn ишlяr bunlarыn яlиndяdиr. Яhalиyя aьыr cяza 37
verиrlяr, malыnы vя yerиnи яlиndяn alыrlar vя юzlяrиnи dюyцrlяr,
vergиnи bиr neчя dяfя artыq yыьыrlar. Xяzиnяyя чatanы verиrlяr,
amma artыq qalanыnы юzlяrи gюtцrцrlяr. Kяndlиlяrиn
mяhsullarыndan юzlяrиnя pay чыxыrlar. Bцtцn ишlяr komendantыn
юzцnцn sяlahиyyяtиnя baьlыdыr”.
Bu dяhшяtlяrиn шahиdи qarabaьlы шaиr Baba bяy Шakиr иsя
yazыrdы:
5. Bяnd Mustafa aьa Шxlиnskиnиndиr.
Bu nя qubernator, bu necя sяrdar?!
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
Daьыlыb vиlayяt, oldu tar-mar;
Cяldlяnиbdи rцшvяtя murovlar,
Xяlqиn иши ahц яfьana dюnцb.
Yuxarыlara gedяn mиnlяrlя narazыlыq яrиzяsи vя mцfяttиш-sen-
ator P.И.Kutaysovun vя Y.И.Meчnиkovun иmperatora rяsmи
layиhя-mяktublarы komendantlыq цsulи-иdarяsиnи 1840-cы иl
aprelиn 10-da lяьv etdи.
Qazax sahя mцvяkkиlи цчцn tиkиlяn bиna boш qalmышdы. Bиna
tиkиlиb qurtarhaqurtarda komendantlыq lяьv olundu. 1875-cи
иldя hяmиn bиna Salahlыda aчыlan rus-Azяrbaycan mяktяbиnиn
qиsmяtиnя dцшdц.
Hяmиn иl qяzanыn bиr neчя kяndиnи gяzяn Yelиzavetpol qu-
bernatorunun Salahlы qяryяsиnиn yerи vя яhalиsи daha чox
xoшuna gяlmишdи. Kцrцn saь sahиlи boyu salыnmыш sяkkиz yцz evlи
qяryяdя on sяkkиz dцkan, yeddи dяyиrman, иkи mяscиd, цч dя-
mиrчиxana vя иkи dиnи mяktяblя yanaшы, yenи aчыlmыш dцnyяvи
tяhsиl mяktяbи dя fяalиyyяt gюstяrиrdи. Beш mиn яhalиnиn яksя-
rиyyяtиnиn zиyalы olduьunu gюrяn qubernatorun buranы qяza
mяrkяzи elяmяk fиkrи dя vardы. Aьsaqqal Pяnah aьa Vяkиlova o,
xцsusи hюrmяt bяslяyиrdи. Qulluqla яlaqяdar Tиflиsя, Sяrdarыn
yanыna gedиb-gяlяndя mцtlяq ona qonaq dцшяr, bиrgя
38 Qarayazыda qaban ovuna da чыxardыlar. Saч-saqqalы aьarsa da,
Pяnah aьa nя yerишиnи, nя dя hafиzяsиnи иtиrmяmишdи.
Qafqazы юyrяnяn yazычы-sяyyah B.Vиnиamиnov hяmиn иldя
Tиflиsdя olanda qubernatorla gюrцшdц. Onu юzц иlя
Yelиzavetpola aparan qubernator yolцstц Salahlыda dayanыb
dostu Pяnah aьanыn qonaьы oldu. Иkиcя gцn qonaq qalan yazычы-
sяyyah salahlыlarыn naьыl demяyиnя, яfsanя sюylяmяyиnя, шeиr vя
nяьmя oxumalarыna vuruldu. Qubernatordan цzrxahlыq edиb,
heч olmasa, on gцn qalmaьa иcazя иstяdи...
Иndи Tauhиddиn B.Vиnиamиnovun Tиflиsdя чыxan “Salahlы
kяndи vя hяmиn kяnddя yazыlmыш tatar naьыllarы” fяslиnи mцtalия
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
edиrdи. Gecяdяn xeylи keчsя dя, Tauhиddиn Mamleyev oxu-
maqdan doymurdu. Яlиaьanыn gцc-bяla иlя tapыb gюndяrdиyи
kиtabы o, qara чыraьыn ишыьыnda hяvяslя mцtalия edиrdи. Kиtabdakы
naьыlыn, bayatы vя el sюzlяrиnиn яksяrиyyяtи Hacы Юmяr
Abdыoьlunun, Abdulla aьa Яfяndиyevиn vя Pяnah aьa
Vяkиlovun yaddaшыndan yazыlmышdы.
Hяr цчцnцn dя mяktяbя xцsusи rяьbяtи vя qayьыsы vardы. Pяnah
aьa mяktяbя maddи cяhяtdяn daha чox kюmяk gюstяrиrdи. O, yazы
lяvazиmatы alыr, dяrslиklяrdяn korluq чяkяn uшaqlara юz xяrcи иlя
kиtab alыb verиrdи. Hяr иl mяktяbиn qarшыsыna yыьыlan odun tayasыnы
onun rяиyyяtlяrи Qarayazы meшяsиndяn doьrayыb gяtиrяrdи.
Xeyиrxah Pяnah aьa mяktяbиn tяmиr ишlяrиnи dя юz boynuna
gюtцrmцшdц. Tez-tez mяktяbя baш чяkяn bu nuranи qocanы uшaqlar
ata kиmи sevиrdиlяr. O юz balasы qяdяr иstяdиyи шagиrdlяrи oxшayanda
bu sюzlяrи tяkrar etmяyи xoшlayыrdы: “Maarиfsиz mиllяt yaшamaz.
Mяktяb bиr barlы aьacdыr, meyvяsи шиrиn шяkяrtяk. Bu barlы aьacы
elя bяslяyиn kи, sиzdяn sonra gяlяnlяr dя pay gюtцrя bиlsиn”.
Mяktяbя canyandыran gяnclяrиn dцnyяvи elmlяrи yaxшы
mяnиmsяyиb xalqыna faydalы bиr шяxs olmasы цчцn яlиndяn gяlяn
kюmяyи edяn Abdulla aьa Яfяndиyev Tauhиddиnя dayaq
olmuшdu. O, Azяrbaycan dиlиndяn vя шяrияtdяn dяrs deyиrdи. Son
dяrяcя cиddи olan Abdulla aьa rяиyyяtlя rяиyyяt kиmи danышar,
onlarыn halыna yanыb kюmяyиnи яsиrgяmяzdи. Uzaq daь
kяndlяrиndяn oxumaьa gяlяn шagиrdlяrя hяmишя nяzarяt edяr, 39
zяиf olanlarы gah юzц юyrяdяr, gah da yaxшы oxuyanlara
tapшыrardы.
Иlk buraxыlыш цчцn dя Abdulla aьa tяklиf etdи kи, Tяhsиl
Daиrяsиndяn bиr nяfяr чaьыraq, qoy gяlиb bиzdя tяdrиsиn dцzgцn
qoyulub-qoyulmamasыnы yoxlasыn. Bяlkя tutduьumuz yol
sяhvdи...
Mцяllиmlяrdяn bиrи etиraz etdи:
– Lazыm deyиl, – dedи, – axы, demяzlяrmи kи, sиzя proqram
vermишиk, onunla da dяrsиnиzи deyиn, vяssяlam.
– Mяncя, buraxыlыш иmtahanlarыnda bиr nяfяr rяsmи шяxs ишtи-
rak etsя yaxшы olar, qoy uшaqlarыn mяnиmsяmя qabиlиyyяtиndяn
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
halи olsun. Pedaqojи шurada da bиzиm mяktяb haqqыnda yaxшы-
yaman fиkrиnи deyяr. Vaxtkяn harda, nяdя sяhv etdиyиmиzи
bиlяrиk.
Sakиtcя onlara qulaq asan Tauhиddиn юz fиkrиnи qяtи bиldиrdи:
– Abdulla aьa dцz deyиr, чaьыrsaq yaxшыdыr. Hяlя иmtahan-
lara иyиrmи gцndяn чox var. Иndиdяn rяsmи mяktub hazыrlayыb
gюndяrяcяyяm. Ya gяlиb bиzи qovarlar, ya da “чox saь ol”
deyяrlяr.
***
Salahlыnыn yastыbel tяpяlяrи yaшыl dona bцrцnmцшdц. Kцr
qыraьы dцzяngahlarda, Sяdяflи bичяnяyиndя ot bиr qarышы
addamышdы. Aprelиn ortalarыnda olan gцclц yaьышlardan sonra
o tay Qarayazыdakы talalarda da ot pцskцrцb qalxmышdы. Иydя-
lиyиn, Babacan bulaьыnыn suyu da artmышdы. Kaftarlы dяrяsиndяn,
Narlы qajdan keчяnlяr иydяlиklяrиn яtrиndяn mяst olurdu. Son
gцnlяrиn иstи havasы, qыzmar gцnяши elи yaylaьa tяrpяtmишdи. Hяr
gцn yaylaьa bиr tayfa kючцrdц. Yцkцnц qabьarыb, bu gцn-
sabah tяrpяnmяk цmиdиlя kяnddя qalan ancaq uшaqlarы
mяktяbdя oxuyan tayfalar иdи.
Aprelиn son gцnlяrиndя Qafqaz Tяhsиl Daиrяsиnиn mцfяttиши
Jelиxovskи gяldи. Tauhиddиn Mamleyevlя kюhnя tanыш kиmи
gюrцшцb, mцяllиmlяrlя ayrыca sюhbяt etdи. Onlarыn pedaqojи
40 fяalиyyяtи, dцnyagюrцшlяrи barяdя heч nя demяdи. Amma
davranышыnda vя xoш sиmasыnda razыlыq яlamяtи vardы.
Sиnиf otaqlarыna иkи cяrgя яldяqayыrma uzun masalar
qoyulmuшdu. Kюtцklяr doьranыb oturacaq dцzяldиlmишdи.
Sиnиfdя lюvhя, bиr dя “rus иmperиyasыnыn яrazиsи” xяrиtяsи
olmasaydы, adam buranы yemяkxana zяnn edя bиlяrdи.
Mцfяttиш ичяrи gиrяn kиmи uшaqlar ayaьa durdular. Abdulla
aьa яlиndяkи dяftяrи jurnalыn цstцnя qoyub, kичиk mцqяddиmя
иlя onun gяlишиnиn sяbяbи haqqыnda mяlumat verdи. Uшaqlar
arasыna zяиf bиr pычыldaшma dцшdцyцnц gюrцb:
– Sakиt olun, – dedи, – artыq tяlaшa dцшmяk gecdиr. Mцfяttиш
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
cяnablarыnыn mяqsяdи sиzи dara чяkmяk deyиl, иmtahan
elяmяkdиr. Яgяr sиzlяrdяn kиmsя zяиf cavab verяrsя, ya da oxu-
maq, yazmaq haqqыnda anlayышы olmazsa, onda gцnah sиzdя
deyиl, bиz mцяllиmlяrdяdиr. Demяk, bu mцddяt яrzиndя bиz sиzя
heч nя юyrяdя bиlmяmишиk.
Jelиxovskи dюzя bиlmяyиb:
– Cяnab mцяllиm, uшaqlarы nahaq qorxudursunuz, – dedи, –
qoy onlar mяnи dя sиzиn kиmи юz mцяllиmи hesab etsиnlяr. Bиz
sadяcя olaraq keчиlяnlяrи tяkrar edяcяyиk. Яlbяttя, hamыsыnы
yox, bяzи mцhцm tarиxи hadиsяlяrи, vurma-чыxma яmяlиyyatla-
rыnы vя saиrяnи – Цzцnц orta cяrgяdя яylяшяn шagиrdя tutub,
barmaьыnы ona tuшladы: – Lцtfяn, иcazяnиzlя bu qaragюzlц
oьlumdan soruшmaq иstяyиrяm kи, иlk rus-tцrk mцharиbяsи nя
vaxt olub? Yяnи ruslarla tцrklяr иlk dяfя neчяncи иldя
dюyцшцblяr, dava edиblяr?
Mцfяttиш kяnd иbtиdaи mяktяbиndя olduьunu yaxшы bиldиyиnя
gюrя sualы lap sadя sюzlяrlя иzah etdи. Uшaqlar иsя gюzaltы bиr-
bиrlяrиnя baxыr, mцfяttишиn... “mяrkяzdяn gяlяnиn” xoш rяftarыna,
шиrиn danышыьыna tяяccцb edиrdиlяr.
Qaragюzlц oьlan ayaьa durub:
– Tцrklяr hяlя on sяkkиzиncи яsrиn яvvяllяrиndя Xяzяr vя Qara
dяnиzиn sahиllяrиndяkи qanunи torpaqlarыna sahиb olmaq иstяy-
иrdиlяr. Qarabaьыn ermяnи mяlиklяrи xцsusи mяktubla mцracияt
edиb bu torpaqlarы tutmaq цчцn И Pyotru Qafqaza чaьыrыrdыlar. 41
Tцrklяr 1720-cи иldя Rusиya иlя baьladыqlarы sazиши pozdular.
Qяrbи Avropa dюvlяtlяrи, xцsusиlя, иngиlиslяr Sultan Tцrkиyяsиnя
arxa durub, 1723-cц иldя onun Qafqaza gяlmяsиnи
sцrяtlяndиrdиlяr. И Pyotrun sяrяncamы vя ermяnиlяrиn fиtvasы иlя
rus qoшunlarы Qafqaza gяldи. Xяzяrsahиlи vиlayяtlяr Rus иmpe-
rиyasыna иlhaq edиldи.
– Nяyя gюrя, mцharиbяnиn sяbяbи nя иdи, oьlum? – deyиb,
baxышlarыnы ondan yayыndыrdы kи, uшaq sыxыlmasыn.
– Hяr иkи tяrяfиn mяqsяdи bol-bяrяkяtlи, иqtиsadи vя stratejи
cяhяtdяn bюyцk яhяmиyyяtя malиk Qafqaz torpaqlarыnы zяbt
etmяk иdи. Doxsan yaшlы babam deyиr kи, sarыbaш rus чarыnыn
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
mяqsяdи ermяnиlяrя kюmяk etmяk, Qarabaь torpaьыnы bиzdяn
alыb onlara vermяk иdи. Xяzяrsahиlи vиlayяtlяrи яlя keчиrdиkdяn
sonra И Pyotrun fиkrи belя иdи: bu yerlяrdяn bцtцn
azяrbaycanlыlarы sцrgцn etmяk, oraya ermяnи kиши vя cavanlarыnы
kючцrmяk, onlarы rus qыzlarы иlя evlяndиrmяk6. O, bu yolla Xяzяr
sahиlиndя mюhkяmlяnmяk иstяyиrdи. Ruslarыn Xяzяrsahиlи
vиlayяtlяrя чatmasы иlя Qarabaьda, Шиrvanda цsyanlar qalxdы.
Tяbrиz, Naxчыvan, Gяncя vя Qazaxda яrzaq qыtlыьы baшlandы.
Hяmиn иllяrdя bиzиm юlkяdя olmuш Иran sяyyahы Mяhяmmяd Яlи
Xяzanи yazыr kи, vaxtиlя иzdиhamlы vя zяngиn olan bu юlkяnи
tanыya bиlmиrdи. Onun dedиyиnя gюrя, Tяbrиz vя onun яyalяtlяrи
talan edиlmиш, lap яhalиsиz qalmышdы.
– Чox яla, чox pakиzя. Иndи иcazя ver, sяnиn cavabыndakы bиr
qцsuru юzцnя deyиm, yoldaшlarыn da шahиd olsunlar. Sяnя
yeganя иradыm bиlиrsяn nяdяn иbarяtdиr? Axы, mяn sяnиn
kиmlиyиnи bиlmяdиm. Nя юz adыnы, nя atanыn, nя dя famиlиyanы
demяdиn. Hяrчяnd mцяllиmlяrиn sяnи yaxшы tanыyыr vя yяqиn kи,
hяr dяfя dяrs danышanda da sяn onlara юzцnц tяqdиm etmиrsяn.
Bяs mяn, axы, mяn sиzиn цчцn yad adamam, necя deyяrlяr, yenи
adamam.
Arыq, qaragюzlц oьlan pul kиmи qыzardы, baшыnы aшaьы salыb:
– Mяmmяdaьa Иsmayыl oьlu Шыxlиnskи, – dedи.
42 Mцfяttиш pюrtmцш шagиrdиn yanыna gяldи, яlиnи uzadыb onun
alnыna tюkцlmцш kяkиlиnи, gюdяk qыrxыlmыш telиnи sыьalladы.
Qayьыkeшlиklя:
– Mяnя belя gяlиr иncиmяyяcяksяn, bиz dost kиmи, ata-bala
kиmи aчыq danышdыq. Яslиndя, bu sяnиn tяqsиrиn deyиl, – цzцnц
mцяllиmlяrя tяrяf tutdu. – Mцяllиm cяnablarыnыn gцnahыdыr kи,
sяnя иndиyяdяk bu яdяb qaydasыnы юyrяtmяyиblяr.
Mцяllиmlяrdяn kиmsя:
6. Bu barяdя И Pyotrun xцsusи vяsиyyяtlяrи var (Red).
– Kяnd mяktяbиdиr, – dedи, – baьышlamaq olar...
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
O gerи dюnцb:
– Lцtfяn adыnыzы яta edиn, – dedи.
Иrи sиfяtиndя batыq ordlarы dиqqяtи daha чox cяlb edяn, arыq,
uzunboylu mцяllиm ayaьa durub:
– Kяrиmaьa, – ehtиyatla cavab verdи.
Mцfяttиш шяhadяt barmaьыnы aчыb havada oynatdы, dяrиndяn
kюks юtцrdц, sяrt vя юtkяm sяslя:
– Xeyr, cяnab Kяrиmaьa mцяllиm, – dedи. – Mяktяb цчцn шя-
hяrdя dя bиr qanun var, kяnddя dя. Rus иmperиyasыnыn hяr
yerиndя eynи tяlиm-tяrbиyя цzrя dяrs keчиrиlиr.Tяяccцblцdцr kи,
sиz юz mяktяbиnиzя nиyя belя barmaqarasы baxыrsыnыz? Чox-чox
tяvяqqe edиrяm, belя danышmayыn, юzц dя uшaqlarыn hцzurunda.
Hяlя dя ayaq цstя dayanan caydaq mцяllиm:
– Baьышlayыn, – dedи, – gцnahkaram, cяnab mцfяttиш...
– Aha, heч gяrяk deyиldи, – deyиb zorla gцlцmsцndц. – Mяgяr
bu gяrяkmи иdи, bayaq dedиm kи, uшaqlar var burda, nя иsя, son-
raya qalsыn...
Mцfяttишиn fиkrи daьыldы. Elя bиl odla - su arasыnda qalmышdы.
Bu yersиz sюhbяt, az da olsa, onun kefиnя soьan doьradы.
Yenиdяn Mяmmяdaьaya mцracияt etdи:
– Sяnи ayaq цstя saxladыьыm цчцn gцnahыmdan keчяrsяn, –
dedи, – sяnиnlя qыsa bиr sюhbяtиm dя var. – O, uшaьы
karыxdыrmamaq цчцn “sualыm” demяdи. –Oьlum, яgяr sяndяn
soruшsam kи, mяktяbиnиzиn baьчasыnda on sяkkиz uшaq ишlяyиrdи. 43
Hяr цч uшaьa иkи bel verиlиb. Uшaqlarыn cяmи neчя belи vardы?
Mяmmяdaьa gюzцnц bиr nюqtяyя dиkиb, dodaqlarыnы sцrяtlя
tяrpяtdи. Hяyяcandan yanlarыna saldыьы яllяrи dя tиtrяyиrdи.
Udqunub, pюrtmцш alnыnы ovcunun dalы иlя sиldи. Иnamla:
– Uшaqlarыn, – dedи, – on иkи belи vardы.
– Dцzdцr, чox gюzяl, чox pakиzя. Иndи иzah et gюrцm, necя
tapdыn?
– Cяnab mцfяttиш, on sяkkиzи bюldцm цчя, elяdи altы, sonra
altыnы vurdum иkиyя. O da elяdи on иkи.
Jelиxovskи gerи dюnцb xoш tяbяssцmlя mцяllиmlяrя baxdы.
Cavabыndan razы qaldыьы oьlana yanaшыb яlиnи onun чиynиnя
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
qoydu.
– Elm, – dedи, – oьlum, bцtцn qыlыnclardan иtи vя kяsяrlиdиr.
Иnsanыn elmи varsa, o, hяyatda heч vaxt acиz qalmaz. Aьыllы
adam elm юyrяnяr, axmaq var-dюvlяt toplayar. Vaxt gяlяr o
mиn bиr яzиyyяtlя yыьыlan dюvlяtиn baшыna bиr qяza gяlяr: qяfиl
yanьыndan mяhv olar, ya sel gяlиb aparar, ya da юvlad fяrsиz
olub, onu daьыdar, иtиrяr. Amma elm, bиlиk elя bиr dюvlяtdиr kи,
onu nя иtиrmяk olar, nя oьurlamaq. Bцtцn zamanlarda onun
qяdиr-qиymяtи bиlиnиb, yenя dя bиlиnяcяk. Sяn kи bu yaшda, az
mцddяtdя bu bиlиyи qazanmыsan, gяlяcяkdя hяyatыn yollarыnda
heч vaxt bцdrяmяyяcяksяn vя mяnиm yяqиnиmdиr kи, bu bиlиyи
иtиrmяyяcяksяn, daha da artыracaqsan, – mцяllиmlяrя
mцracияtlя: – Mяn иlk dяfяdиr kи, uшaьы bu qяdяr tяrиflяyиrяm.
Dцzц, юzцmц saxlaya bиlmяdиm. Haqq цчцn demяk gяrяk, шa-
gиrd Mяmmяdaьa Шыxlиnskи buna layиqdиr. Arzu edиrяm kи, o,
mиllяtиnиn maarиf цfцqцndя яn parlaq ulduzlardan bиrи olsun, –
deyиb dяrиndяn sиnяdolusu nяfяs aldы. Sankи цrяyиnи
boшaltdыьыna юzц dя sevиnиrdи.
– Иndи иsя sиzя цmumи bиr sualla mцracияt etmяk иstяrdиm, –
deyяn mцfяttиш Jelиxovskи gяlиb sиnfиn tяn ortasыnda dayandы. –
Yяqиn kи, mцяllиmlяrиnиz sиzя юz obanыzыn tarиxи haqqыnda qыsa
da olsa mяlumat verиb, onun qяdиm bиr yaшayыш mяskяnи
44 olduьunu danышыblar. Юtяrи dя olsa, иcazяnиzlя bиr faktы
nяzяrиnиzя чatdыrmaq иstяrdиm. Bu gцnlяrdя yenиcя чapdan чыx-
mыш bиr kиtab яlиmя dцшmцшdц. Orada yazыlыrdы kи, son zaman-
lar alиmlяrиn apardыqlarы arxeolojи qazыntыlar gюstяrиr kи, hяlя
eramыzdan яvvяl beшиncи mиnиllиkdя bura – Qazax torpaьы qяdиm
yaшayыш mяskяnи olmuшdur.
Шцbhяsиz kи, qяdиm Шamaxыda, Gяncяdя, Naxчыvan vя
Qubada, Qarabaьda olduьu kиmи, burada da иgиd oьullar,
yenиlmяz qяhrяmanlar olub. – Mцfяttиш gerиyя qanrыlыb
mцяllиmlяrя: – Pompeyиn Azяrbaycana gяlишиndяn bиr mяlumat
vermиsиnиzmи uшaqlara? – soruшdu.
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
– Onu ana dиlиnи tяdrиs edяn Abdulla aьa Яfяndиyev
cяnablarыndan soruшun, o, daha yaxшы bиlяr. – Tauhиddиn cavab
verdи.
Abdulla aьa:
– Bяlи, яlbяttя, az da olsa mяlumatlarы var.
– Onda belя bиr sual: иlk dяfя Qney Pompey Azяrbaycana nя
vaxt gяlиb? Bu vaxt Azяrbaycanda hюkmdar kиm olub?
Sиnиfdя tam sцkut yarandы. Heч kяs cяsarяt etmиrdи cavab
vermяyя. Abdulla aьa цrяk dюyцntцsц иlя sиnfя gюz gяzdиrdи. O,
daha yaxшы oxuyan uшaqlarыn цzцnя dиqqяtlя baxdы. Onun
baxышlarы deyиrdи kи, цmиdиmиz sиzяdиr, bиzи hюrmяtlи qonaq
yanыnda rцsvay etmяyиn. Abdulla aьanыn sяrt vя dиqqяtlи
baxышlarы gah yanaшы яylяшяn Nяsиb aьa Qayыbovda, gah da
Fяrhad Quluoьlunda dayanыrdы. O hяr иkиsиnиn yaddaшыna
arxayыn иdи. Quluoьlu heч yerdя oxumasa da, gцclц hafиzяyя
malиk иdи. Иncя dяrяsиnиn boьazыndakы Aslanbяylи kяndиndяn
иdи. Mцяllиmlяr zarafatla deyиrdиlяr kи, bu иncяlи balasыnыn
baшыnda yapышqan var, nя atыrsan, aьzыndan nя чыxыr, yapышыr.
Nяsиb aьa иsя yaxшы mцtalияyя malиk иdи, zиyalы aиlяdя
bюyцyцrdц. O, Salahlы ruhanи mяktяbиnи bиtиrdиkdяn sonra
tяhsиlиnи burda davam etdиrиrdи.
Keчяn hяr dяqиqя Abdulla aьanыn цrяyиnя yцk olurdu. Onu
yandыran bu barяdя uшaqlara tяfsиlatы иlя danышmaьы иdи. O, dюzя
bиlmяyиb, Jelиxovskиnиn qulaьыna pычыldadы: 45
– Cяnab mцfяttиш, – dedи, – иcazя verиn bиr kяlmя ишlяdиm,
hяmиn kяlmя uшaqlarыn yaddaшыna kюmяk olsun. Tяvяqqe
edиrяm, elя fиkиrlяшmяyиn kи, uшaqlarыmыz zяиf olduьuna gюrя on-
lara kюmяk edиrяm. Xeyr, ha...
Mцfяttиш иsя bяrkdяn:
– Buyurun, – dedи, – lцtfяn, Allah xatиrиnя...
Abdulla aьa uшaqlara mцracияtlя:
– Mяgяr Kambиzena чюlцndяkи яhvalatы xatыrlamыrsыnыz?
Onda Fяrhad Quluoьlu иlя Nяsиb aьanыn яlи qoшa qalxdы.
Sиnиfdя sцrяtlи bиr pычыltы gяzdи, tez dя kяsиldи. Yavaш-yavaш
uшaqlarыn hamыsы яl qaldыrdы. Mцfяttиш шяhadяt barmaьыnы, яlиnи
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
иlk dяfя qaldыran Fяrhad Quluoьluna tuшlayыb:
– Buyurun, gюrяk, – dedи, – bu sual haqqыnda nя чox
dцшцndцnцz?
Ayaьa duran Fяrhad dedи:
– Pompey mиladdan яvvяl 66-cы иldя azяrbaycanlыlarla
baьladыьы sцlh mцqavиlяsиnи pozdu. Qяflяtяn hцcum etdи. O,
Azяrbaycana bиrbaшa gяlmяdи. Иndиkи Abastumanи vя Qarakиlsя
шяhяrlяrи olan yerdяn keчиb Dиlиcan vя Aьstafa яrazиlяrиnя чatdы.
Roma qoшunlarы hяlя bu yerlяrя чatmamыш bиzиm xalqыn иgиd
oьullarы Kцr чayыnыn sahиllяrиnи mюhkяm bиr иstehkama чevиr-
mишdиlяr. Amma romalыlar Kцr чayыnы baшqa yerdяn keчиb,
Kambиzena чюlцndя Azяrbaycan qoшunlarы иlя qabaqlaшdыlar.
Bu dцzяngaha иndи Qarayazы deyиrlяr. Qarayazыnыn otsuz vя
susuz dцzяngahыndan keчяn romalыlar bюyцk чяtиnlиyя rast
gяldиlяr. Legиonlar Pompeyиn tapшыrыьы иlя on mиn tuluq su
gюtцrmцшdцlяr.
Salnamячиlяr yazыrlar kи, Qarayazы dцzцndя Pompey
legиonlarы иkи nяfяr azяrbaycanlы kяndlиnи яsиr tuturlar. Onlar
яsиrlяrи bиr bяlяdчи kиmи qabaqlarыna salыb yaxыn yolun
gюstяrиlmяsиnи tяlяb edиrlяr. Vяtяnpяrvяr “яsиrlяr” юz
hюkmdarlarыna verиlяn andы pozmayыb sюzlяrиndя mюhkяm du-
rurlar. Onlar Pompey ordusunu чaшdыrыb tamam baшqa sяmtя
46 aparыrlar. Ordu gцclц tufana dцшцb pяrяn-pяrяn olur. Яsиrlяr
qaчыb canlarыnы qurtarыrlar.
Azяrbaycan hюkmdarы Oroyz vя onun sяrkяrdя qardaшы
Kozиs onlarы mцkafatlandыrыrlar.
***
Mцfяttиш mцяllиmlяrlя bиrgя чюlя чыxanda mяktяbиn hяyяtиndя
xeylи adam gюrцb tяяccцblя:
– Bu nя camaatdыr, – dedи, – atlы-faytonlu dayanыblar, –
zarafatla, – mяgяr bunlar da иmtahan vermяyя gяlиblяr?
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
Tauhиddиn Mamleyev dedи:
– Cяnab mцfяttиш, bunlar шagиrdlяrиn ata-anasы, qohum-
qardaшlarыdыr. Uzaq daь kяndlяrиndяn gяlиblяr, bu kяnddяn
olanlar da var. Bu gцn son иmtahan olduьunu bиlиrlяr, ona gюrя
gяlиblяr kи, uшaqlarыnы gюtцrцb aparsыnlar. Bиz tяvяqqe etdиk kи,
yaylaьa bиr neчя gцn gec kючsцnlяr. Saь olsunlar, sюzцmцzц
yerя salmadыlar. Bunlarыn hяr bиrи uшaьыnыn oxumasы цчцn hansы
gцzяшtя desяn hazыrdыrlar.
Ata-analarыn, xцsusиlя daь kяndиndяn olan ayaьычarыqlы, baшы
dяrи papaqlы чobanыn, rяиyyяtиn mяktяbя belя maraq gюstяrиb
sevmяsи mцfяttиш Jelиxovskиnиn hяdsиz dяrяcяdя xoшuna gяldи.
Kaш, bunlarы иdarяlяrdя quru-quru яylяшяn чиnovnиklяrя
gюstяrmяk иmkanы olaydы. Gюrяsяn “yuxarыlar” tяrяqqи etmяk
иstяyяn belя bиr sadя mиllяtя nиyя xor baxыrlar, mяktяblяr aчыb
onun balalarыnы oxutmurlar, rяиyyяtиndяn hяrbи qulluьa
aparmыrlar. Kиmя lazыmdыr gюrяsяn bu yazыq mиllяtиn gerи
qalmaьы?
– Rиca edиrяm, onlara mяnиm dя adыmdan tяшяkkцr edиn. Saь
olsunlar kи, belя hafиzяlи, tяlиm-tяrbиyяlи balalar bюyцdцblяr. –
Цzцnц camaata tutub: –Aьalar, – dedи, – mяn bu gцn sиzиn
юvladlarыnыzыn savadыnы yoxlayыb чox mяmnun qaldыm. Sиzdяn
tяvяqqe edиrяm, hяr kиmиn oьlu bu mяktяbи bиtиrяcяksя, onun
gяlяcяk taleyи barяdя fиkиrlяшsиn. Sиzи иnandыrыram vя sяmиmи
qяlblя deyиrяm kи, bu mяktяbdя oxuyan hяr шagиrd юz yцksяk 47
dяrs mяnиmsяmя bacarыьы иlя vя yaxшы dяrrakяsи иlя mяnи valeh
etdи. Sиz azяrbaycanlыlarda mяsяl var: “Yarы yoldan qayыtmaq
kишиlиk deyиl, bиr иши baшlama, baшladыn sona чatdыr”. Ona gюrя dя
mяslяhяt bиlиrяm kи, balalarыnыzыn tяhsиlиnи davam etdиrяsиnиz.
Vяtяn bu saat belя юvladlara чox-чox mюhtacdыr. Sиzя
mяlumdur kи, яlahяzrяt иmperatorun яmrиlя Qorи шяhяrиndя rus-
lar, ermяnиlяr vя gцrcцlяr цчцn xцsusи semиnarиya aчыlыb. Dцzц,
cяnab canишиn Azяrbaycan шюbяsиnи aчmaьa hяlя dя tяrяddцd
edиr. Ona gюrя kи, шagиrd qыtlыьыndan qorxur. Mяn buradan
qayыdan kиmи Qafqaz Tяhsиl Daиrяsиnиn Pedaqojи Шurasыnda
чыxыш edиb deyяcяyяm kи, Qorиdя Azяrbaycan шюbяsиnиn aчыlmasы
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
цчцn Salahlы mяktяbи яn yaxшы bazadыr.
Hяyяtdя dayanыb mцfяttишя dиqqяtlя qulaq asan valиdeynlяr
papaqlarыnы чыxartdыlar, qurшaьa qяdяr яyиlиb tяzиm etdиlяr.
“Чox saь olun, aьa, sиzdяn чox-чox razыyыq, Allah bиzиm
uшtellяrиn dя canыnы saь elяsиn, юmцrlяrи uzun olsun!” – deyиb
dua etdиlяr.
***
Mяktяbdяn чыxыb цzцyuxarы mяscиdя tяrяf gedяndя Jelиxovskи
yolun yarыsыnda dayandы. Gah saьыna, gah da soluna baxыb,
mцяllиmlяrя:
– Bиz hara gedиrиk, – dedи, – mяnиm faytonumu чaьыrtdыrыn
gяlsиn, mяn qayыtmalыyam. Daha mяnlиk иш qalmayыb...
“Belя tez”, – deyя hamы tяяccцb vя tяяssцf etdи. Qoca Mяnsur
aьa bиr-иkи addыm иrяlи gedиb яsasыnы yerя dиrяdи, цzцnц qonaьa
tutub:
– Cяnab mцfяttиш, – dedи, – hяrчяnd mяn nя mцяllиmяm, nя dя
mяktяb dиrektoru. Ancaq aьsaqqal kиmи sиzdяn bиr tяvяqqem
var. Яvvяla чox saь olun kи, bиzиm kяnd mяktяbи haqqыnda belя
hяrarяtlи sюzlяr dedиnиz vя yaxшы fиkиrdяsиnиz.
– Bu hюrmяt-иzzяtи sиzиn balalar, mцяllиmlяr qazanыb, Mяnsur
aьa, onlara tяшяkkцr etmяk gяrяk...
48 – Onlara ayrыca razыlыьыmы bиldиrяcяyяm. Иnsanыn иши yaxшы
qиymяtlяndиrиlяndя o, иkиqat canыyananlыqla чalышыr vя юmrц
boyu яmяlи nяcиblиyя, xeyиrxahlыьa xиdmяt edиr. Mяn иnanыram
kи, bиzиm mцяllиmlяr bundan sonra da belя чalышacaqlar. Иndи
иsя mяtlяbиm baшqadыr, sиz vяzиfяdя bюyцksцnцz, mяn иsя yaшda,
demяk hardasa haqqыm чatыr sиzиnlя kяlmя kяsmяyя...
– Яlbяttя, яlbяttя, hюrmяtlи Mяnsur aьa, bu nя sюzdцr. Cяnab
dиrektor, Abdulla aьa vя cяnab mцяllиmlяr, sиzиn mяktяbя
tяmяnnasыz kюmяyиnиz barяdя mяnя hяr шeyи danышыblar.
– Bax, ona gюrя dя sиzdяn rиca edиrяm, bиr tиkя чюrяyиmиzи
kяsиn. Bиz azяrbaycanlыlarda mяsяl var, deyяrlяr kи, o evdя
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
qonaq чюrяk kяsmиr, orda bяrяkяt olmaz.
– Onda иcazя verиn, bиr kяlmя иlя mяn dя arzumu bиldиrиm. -
O, jиletиnиn cиbиndяn чыxartdыьы saatыna baxdы. – Uzaьы иkи saat
qonaq dцшя bиlяrяm. Шяxsяn mяn Abdulla aьa cяnablarыnыn
evиnя dцшmяk иstяrdиm. Чцnkи belя bиr alиcяnab шяxslя oturub-
durmaьы юzцmя шяrяf sanardыm. Иncиmиrsиnиz kи, – dюnцb bиr-
bиr mцяllиmlяrиn цzцnя baxdы. Hamыnыn цzцndя razыlыq
nишanяlяrи gюrцb:
– Gedяk, Abdulla aьa, – mяn sяnиn qonaьыnam, – deyиb
onun qolundan tutdu.
***
Fayton qapыda hazыr иdи. Mцяllиmlяr gюrцшцb mцfяttиши yola
salыrdыlar. Bиr oьlan uшaьы qaчa-qaчa gяldи kи, Tauhиddиn
mцяllиm, Яlиaьa яmиm gяldи, sиzи чaьыrыr, deyиr tez gяlsиn, elя
иndи Tиflиsя getmяlиyяm.
Mцfяttиш Tauhиddиnи faytona oturmaьa dяvяt etdи.
– Gedяk, sяn gюrцшяrsяn, – dedи, – o cяnab da Tиflиsя gedиrsя,
daha yaxшы, yol yoldaшы olarыq.
Fayton Mяшяdишяrиflи mяhяllяsиnи keчиb Hacы Usuf яfяndиnиn
mяscиdи yanыndakы dюngяnи buruldu. Rus-Azяrbaycan mяktяbи
иlя mяdrяsяnиn arasыnda saxladы. Яlиaьa faytonunun yanыnda
dayanыb papиros чяkиrdи. Tauhиddиn qonaьыnы ona tяqdиm etdи.
Юzlяrи иsя qardaш kиmи юpцшцb gюrцшdцlяr. Яlиaьa dяrhal 49
mяtlяbя keчdи:
– Gяncяdяn gяlиrяm, – dedи, – fиkиrlяшdиm kи, иlk buraxыlышыnыz
mцnasиbяtиlя sиzи tяbrиk edиm. Necя keчdи?
– Yaxшы oldu, mцfяttиш cяnablarы da чox razы qaldы. Bяs nиyя
burada sюhbяt...
– Yox, qardaшыm, vacиb иш цчцn чaьыrыblar. Bиr dя gюrцшцb
halallaшmaq иstяdиm...
Mцfяttиш иkи “qardaшыn” sюhbяtиnя mцdaxиlя etmяyи
nяzakяtsиzlиk sanыb, asta-asta faytona tяrяf getdи. Яlиaьa hцznlц
bиr sяslя, astadan:
– Mцharиbя baшlayыb, – dedи, – Rusиya Tцrkиyяyя mцharиbя
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
elan edиb. Bolqar xalqыnы beш yцz иllиk tцrk яsarяtиndяn qurtar-
maq иstяyиrlяr. Bиzиm Muьan alayыnы da gюndяrиrlяr. On-on beш
gцnя cяbhяyя yola dцшцrцk...
– Юzцnц qoru, qardaшыm, – deyиb, – Tauhиddиn var gцcц иlя
Яlиaьanы qucaqladы.
Яlиaьa mцfяttишиn onlara tяrяf gяldиyиnи gюrцb astadan
Tauhиddиnиn qulaьыna:
– Bu xяbяrи hяlяlиk heч kяsя demя. Sonra юzlяrи eшиdяrlяr.
Yoxsa adыm qara xяbяrчи qalar, – kяdяrlя gцlцmsцndц. – Bяlkя
gюrцшmяdиk, ya qиsmяt...
Faytonlar dalbadal yola dцшdцlяr. Tauhиddиnиn цrяyи tab
gяtиrmяdи, qaчa-qaчa Sяdяflи bичяnяyиnиn qaшыna чыxdы, dayanыb
onlarыn arxasыnca яl elяdи. Hяr dяfя gюzцnя mцfяttишиn faytonu
gюrцnяndя qяlbи aчыlыr, цzц nurlanыrdы. Яlиaьanыn faytonu иsя
elя bиl цrяyиndяn, beynиndяn keчиb-gedиrdи. Zorla gюz yaшы
ичиndя gцlцmsцnцr, Яlиaьanыn “bяlkя gюrцшmяdиk” kяlmяlяrи
onun varlыьыnы tиtrяdиrdи...
***
Иkи gцndяn sonra ишя чыxan mцfяttиш Qolovиnskи kцчяsиndяkи
kabиnetиndя oturub raport yazmaqla mяшьul иdи. O, masanыn
цstцndяkи kub-mцrяkkяbqabыnы doldurdu. Nazиk qollu
50 eynяyиnи gюzцnя taxыb, dцmaь kaьыzы юzцnя tяrяf чяkиb yazmaьa
baшladы.
“Qafqaz Tяhsиl Daиrяsиnиn Baш popeчиtelи Yanuarиy
Mиxaylovич Neverov cяnablarыna, Salahlыdakы “Rus-
Azяrbaycan mяktяbи” haqqыnda
Hesabat
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
“Mяnиm yoxlamalarыmыn nяtиcяsи olaraq sиzя mяlum edиrяm
kи, hazыrda vиlayяtи-Qafqazda olan yetmиш sяkkиz иbtиdaи mяktяb
ичяrиsиndя, Salahlыdakы “Rus-Azяrbaycan mяktяbи” яn nцmunяvи
mяktяbdиr. Bu mяktяbиn bиr yaxшы keyfиyyяtи dя ondan иbarяtdиr
kи, orada tяhsиl alan шagиrdlяrиn arasыnda hяr zцmrяdяn var: onlar
mцlkяdar, bяy, aьa, kяndlи vя ruhanи balalarыdыrlar.
Hяtta mяktяbdя шяrияtdяn dяrs deyяn molla Яbdцrrяhman Шя-
rиfov юz yeganя oьlu Cяmиlи mollaxanaya deyиl, mяhz tяhsиlиn rus
dиlиndя verиldиyи bu mяktяbя qoymuшdur. Halbukи, onun doьma
kяndи Daш Salahlыda bиr, ишlяdиyи Salahlы kяndиndя иsя иkи dиnи
mяktяb var.
Hazыrda Salahlы mяktяbиndя иyиrmи altы nяfяr шagиrd oxuyur.
Cяnabыnыz onlarыn hяr bиrиnи Azяrbaycan vя rus dиllяrиndя oxu-
dan, yazыdan, hesabdan, rяsmxяtdяn, шяrияt vя gиmnastиkadan иm-
tahan edиb, sиnиfdяn sиnfя keчmяyя иcazя verdи. Иmtahan vaxtы
uшaqlar yцksяk savada malиk olduqlarыnы tam nцmayиш etdиrя
bиldиlяr.
Цч nяfяr шagиrdиn sяyиnи xцsusиlя qeyd etmяk иstяrdиm. Onlar-
dan bиrи Mяmmяdaьa Шыxlиnskиdиr kи, aьalыq nяslиnя mяnsubdur.
Иkиncиsи Nяsиb aьa Qayыbov ruhanи sиlkиndяndиr. Цчцncцsц Fяrhad
Qulamoьludur kи, яsl-nяcabяtи rяиyyяtdиr. Bu цч gяnc юz gцclц
hafиzяlяrи иlя bиzи heyran etdиlяr. Mяn sиzи tam яmиn edя bиlяrяm
kи, bu gяnclяr Tиflиsdяkи Aleksandrиyskи gиmnazиyasыnda, 51
Qorиdяkи mцяllиmlяr semиnarиyasыnda oxumaq qabиlиyyяtиnя
malиkdиrlяr.
Tяlиm vя tяrbиyяnиn dцzgцn tяdrиsиndя kяnd mцяllиmи, hюrmяtlи
Abdulla aьa Яfяndиyevиn, dиrektor Tauhиddиn Mamleyevиn,
mцяllиm Hacы Юmяr Abdыoьlunun, gяnc mцяllиm Яhmяdaьa
Mustafayevиn xцsusи sяy vя xиdmяtlяrиnи sиz cяnablara bиldиrmяyи
юzцmя шяrяf hesab edиrяm.
Salahlыda mцяllиm mяktяbиn dцшцnяn beynи, xalqыnыn yanыb
tцkяnmяyяn tяmяnnasыz шamыdыr. Zяnnиmcя, Qafqaz иbtиdaи
mяktяblяrи arasыnda yerlи mцsяlman яhalиsи tяrяfиndяn bюyцk
rяьbяtlя qarшыlanan Salahlы “Rus-Azяrbaycan mяktяbи” daha чox
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
sevиndиrиcи hadиsяdиr. Bu mяktяbиn fяalиyyяtи qяzada bюyцk hцsn-
rяьbяt qazanыb. Daha dяqиq desяm, bu mяktяb Yelиzavetpol
qubernиyasыnыn bиr sыra kяndlяrиndя dя belя mяktяblяrиn tяsиs
edиlmяsиnя bюyцk zяmиn hazыrlaya bиlяr. Ona gюrя dя cяsarяt edиb
sиz яlahяzrяtlяrdяn tяvяqqe etmяk иstяrdиm kи, Salahlы kяnd
mяktяbиnиn mцvяffяqиyyяtlяrиnи nяzяrя alыb, onu nцmunяvи kяnd
mяktяblяrи sиyahыsыna daxиl edяsиnиz. Salahlы kяnd mяktяbиnиn
naиlиyyяtlяrи mяnи vadar edиr kи, normal kяnd mяktяblяrиndяn bиr
neчяsиnи, иlk яvvяl, Yelиzavetpol qubernиyasыnda aчmaьы sиz яla-
hяzrяtlяrdяn xahиш edиm.
Tяvяqqe edиrяm kи, Yelиzavetpol qubernиyasыnыn Daь Kяsяmяn,
Gorus, Cяbrayыl kяndlяrиndя dя belя “Rus-Azяrbaycan
mяktяbи”nиn aчыlmasы barяdя mяsяlя qaldыrasыnыz.
Bиr mцhцm tяklиfи dя nяzяrиnиzя чatdыrmaq иstяrdиm. Mяktяbя
tez-tez baш чяkяn, onu nяzarяtиndя saxlayan Yelиzavetpol
qubernиya rяиsи mяktяbиn mцvяffяqиyyяtlяrиnи sиnиf jurnalыnыn qeyd
yerиndя иzhar etmишdиr. Hяtta yerlи яhalиnиn mяktяbя rяьbяtиnи,
rus dиlиnи юyrяnmяyя hяvяs vя maraьыnы gюrяn qubernator Salahlы
mяktяbиnи dюvlяt mяktяbиnя чevиrmяyи, dиrektor Mamleyevя
xяzиnяdяn maaш vermяyи vя tяhsиlи pulsuz etmяyи mяslяhяt gюrяr.
Mяncя, bu tяklиfи tяcrцbя mяqsяdиlя tяtbиq etmяyя dяyяr.
Daha bиr mцhцm tяklиfи dя cяsarяt edиb nяzяrиnиzя чatdыrmaq
52 шяrяfиnя naиl olmaq иstяrdиm. Чoxdandыr kи, bиzиm Tяhsиl
Daиrяsиndя hяшяmяtlи cяnabыnыz Mиrzя Fяtяlи Axundzadяnиn vя
Mиrzя Hцseyn яfяndи Qayыbovun Qorи Semиnarиyasыnda Tatar
(azяrb. – Ш.N.) шюbяsиnиn aчыlmasы barяdя tяqdиm etdиklяrи layиhя
var. Zяnnиmcя, bu layиhяnиn baxыlыb vя tяsdиq edиlmяk vaxtы чat-
mышdыr. Ona gюrя kи, Salahlы mяktяbиnи bиtиrяn шagиrdlяr Qorи
Semиnarиyasыnыn tatar шюbяsи цчцn tam zяmиn ola bиlяr.
Kamalи ehtиramla Qafqaz Tяhsиl Daиrяsиnиn popeчиtelи
Jelиxovskи”.
1876-cы иl mayыn 27-dя “Яkиnчи” qяzetи yazыrdы:
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
“...Qorи шяhяrиndя bиr mяktяbxana aчыlыb kи, orada oxuyan
шagиrdlяrи sonra mцяllиm elяsиnlяr. Ol mяktяbxanada иyиrmи
nяfяr ermяnи vя gцrcц padшahlыq xяrcиnя oxuyacaq. Иndи
“Kavkaz” adlы qяzet yazыr kи, doьrudur, mцsяlmanlarыn
mяktяbxanalarы цчцn mцяllиmlяrи oxutmaqdan юtrц sonra яla-
hиddя mяktяbxana aчыlacaq7, amma иndи mцsяlmanlardan hяr
kяs xahиш etsя, zиkr olan Qorиdя aчыlan mяktяbxanaya юz
uшaqlarыnы юz xяrcиnя qoya bиlяr. Oraya oxumaьa gиrяn hяr kяs
gяrяk uyezdnи шkolada oxumuш ola vя юzц on altы-on doqquz
yaшыnda ola. Orada цч иl dяrs deyиlяcяk”.
Gюrцnцr, mцfяttиш Jelиxovskиnиn Azяrbaycan balalarы цчцn
canыyananlыqla yazdыьы raportun tяsиrи “yuxarы” daиrяlяrи az da
olsa hяrяkяtя gяtиrиrdи.
ИLK MAARИF ИШИЬИ
Maarиfя doьru иlk addыm mяktяb tяsиs etmяkdиr. Mяn
hяmvяtяnlяrиmиn faydasы цчцn var qцvvяmи bu ишя sяrf
edиrяm vя юz nяzarяtиm altыnda mяktяb tяsиs etmяk haqqыnda
fиkиr иrяlи sцrmяyя cяsarяt edиrяm. Иndиyяdяk шцurlarda kюk
salmыш cahиl tяsяvvцrlяrиn tяsиrиlя bяzи asиyalыlarыn
dцшцndцklяrи kиmи, “Avropaya Asиya qarшыsыnda цstцnlцk
verяn” tale vя tяsadцf deyиl, maarиfdиr.
Abbasqulu aьa Bakыxanov 53
Qafqaz canишиnи, bюyцk knyaz Mиxaиl Nиkolayevич Romanov
dюrd nяfяrи mяшvяrяtя чaьыrmышdы: canишиn dяftяrxanasыnda Шяrq
dиllяrи цzrя baш mцtяrcиm Mиrzя Fяtяlи Axundovu, Tяhsиl
7. 1875-cи иldя aprelиn 8-dя Zaqafqazиya Mцяllиmlяr Semиnarиyasыnыn “Яsas-
namяsи”ndяkи bиr qeyddя deyиlиrdи kи, mцsяlmanlar xцsusи mцsяlman
mцяllиm mяktяbи aчыlana kиmи Zaqafqazиya Mцяllиmlяr Semиnarиyasыna vя
onun nяzdиndяkи mяktяbя daxиl ola bиlяrlяr.
Daиrяsиnиn baш popeчиtelи Yanuarиy Mиxaylovич Neverovu,
mцfяttиш Jelиxovskиnи vя Tиflиs mцsяlman mяktяbиnиn шяrияt
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
mцяllиmи Mиrzя Hцseyn яfяndи Qayыbovu.
O, Qorи Semиnarиyasыnыn nяzdиndя aчыlacaq Azяrbaycan шю-
bяsиnиn mяsяlяsиnи bиrdяfяlиk hяll etmяk иstяyиrdи. Mиrzя Fяtяlи
иlя Mиrzя Hцseynиn layиhяsи, Jelиxovskиnиn Salahlы mяktяbи
haqqыnda yazdыьы raport canишиndя mцsяlmanlara qarшы maraq
oyatmышdы. Daha doьrusu, onlarыn balalarыnы oxutmaq
arzularыna qarшы чыxmaq qeyrи-mцmkцn иdи. Bu barяdя ayrы-
ayrы mahallarda yaшayan zиyalыlardan da mяktublar alыnmышdы.
Иndиyяdяk canишиnlиyя gяlяn яrиzя vя raportlarыn mяzmunu
mцsяlmanlarыn qaчaьы, adam юldцrяnи, nяsиl davasы salanы, qиsas
alanы haqqыnda olardы. Canишиnиn tяsяvvцrцndя Qafqaz
mцsяlmanlarы gerиdя qalmыш bиr xalq иdи. O tяkcя
azяrbaycanlыlar haqqыnda deyиl, rus иmperиyasыnыn яrazиsиndя
yaшayan tatarlar, baшqыrdlar, чeчen vя acarlar haqqыnda da bu
fиkиrdя иdи.
Mиrzя Fяtяlи canишиnя Peterburq Unиversиtetиnиn professorlarы
Mиrzя Cяfяr Topчubaшov, Mиrzя Kazыm bяy vя maarиf xadиmи,
qяzetчи Hяsяn bяy Zяrdabи haqqыnda mяlumat vermишdи.
Mяrhum Abbasqulu aьa Bakыxanovdan ona heч nя demяdи.
Bиlиrdи kи, canишиn onun fяalиyyяtиndяn xяbяrdardыr. Amma
Mиrzя Kazыm bяy haqqыnda mяlumat verяndя canишиn ona
dиqqяt kяsиldи.
54 Mиrzя Fяtяlи “Peterburq Unиversиtetиnиn fяxrи doktoru Mиrzя
Kazыm bяy azяrbaycanlыdыr, bиzиm hяmyerlиmиzdиr” – deyяndя
canишиnиn sиfяtиndя heyrяtя bяnzяr tяяccцb vardы. «Yerиdиr» –
deyя, fиkиrlяшяn Mиrzя Fяtяlи daha da ruhlandы. Ona gюrя dя
hяmyerlиsи haqqыnda daha яtraflы danышmaьa baшladы:
– Mиrzя Kazыm bяy, – dedи, – tяkcя Rusиya Elmlяr
Akademиyasыnыn mцxbиr цzvц deyиl, o hяm dя Londonda
Bюyцk Brиtanиya vя Иrlandиya Kral Cяmиyyяtиnиn, Kopen-
hagendя Шиmalи Antиkvarиlяr Kral Cяmиyyяtиnиn цzvц
seчиlmишdиr. Цч dяfя Demиdov mцkafatыnы almышdыr. 1870-cи иldя
И.N.Berezиnиn onun haqqыnda yazdыьы nekroloqda deyиlиrdи kи,
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
nя qяdяr kи Шяrq haqqыnda mяlumatlar ишlяnяcяk, – bu иsя heч
vaxt dayandыrыlmayacaqdыr, – Kazыm bяyиn adы hюrmяtlя чяkи-
lяcяkdиr.
Axundovun sюzцnц yarыmчыq kяsяn canишиn baxышlarыnы daha
da cиddиlяшdиrиb:
– Mяnиm, – dedи, – Peterburq Unиversиtetиnиn Шяrq dиllяrи
kafedrasыnыn professoru Mиrzя Cяfяr Topчubaшovun sиzиn
dиndaшыnыz olmaьыndan xяbяrиm var. Bиlиrяm kи, o, London
Kral Asиya Cяmиyyяtиnиn цzvцdцr. Aleksandr, Qrиboyedov
kиmи gцclц bиr шяxsиn mцяllиmи olub. Dцzцnц deyиm kи, Mиrzя
Kazыm bяyиn dя яdяbи fяalиyyяtи barяdя mяlumata malиkяm.
Amma mяnи onun adы чaшdыrыb. Aleksandr Kazыm bяyиn mяn
baшqa mиllяtdяn olduьunu zяnn etmишяm.
Mиrzя Fяtяlи:
– Doьru buyurursunuz, – dedи, – bu da sяbяbsиz deyиl. Mиrzя
Kazыm bяy чox gяnc yaшlarыnda – on doqquz yaшыnda olanda
Azяrbaycandan gedиb. Hяlя Hяшtяrxanda olanda bиr шotlan-
dиyalы mиssиonerlя8 tanыш olub. O, mиssиonerя Шяrq dиllяrиnи юy-
rяdиb, яvяzиndя юzц ondan иngиlиs dиlиnи юyrяnиb. Onun tяsиrи иlя
dя xrиstиanlыьы qяbul edяn Kazыm bяy Aleksandr adыnы da
daшыyыb.
– Gюrцnцr, onu mиssиoner yoldan чыxardыb, – deyяn canишиn
gцlцmsцndц.
– Nя qяdяr yoldan чыxartsa da, yenя bиzиm xalqыn oьludur. 55
Иlk gяnclиyиndя иnsan hяr cцr sяhvя yol verя bиlяr. Яgяr vaxtыnda
onu baшa salan olmasa, dцшdцyц mцhиt onu yяhudи dиnиnи belя
qяbul etmяyя vadar edяr.
Sиzя mяlumdur kи, general Aleksey Petrovич Yermolov
vaxtиlя bu юlkяnиn hakиmи olanda yerlяrя – qяzalara яmrlяr
gюndяrmишdи kи, farsca yazmaq qadaьan olunur. Hamы юz yazы
ишlяrиnи Azяrbaycan dиlиndя aparsыn. Hяtta mяslяhяt gюrmцшdц
8. Mиssиoner – xrиstиanlыьы yaymaq цчцn xrиstиan olmayan xalqlar arasыna
gюndяrиlяn tяblиьatчы (Mцяllиf).
kи, qяzada mяktяbxanalar aчыlsыn. Bunlar Yermolovun
tяшяbbцsц deyиldи. Bu fиkrи ona tяqlиd edяn, onun dostu Alek-
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
sandr Qrиboyedov иdи. Mяnя belя gяlиr kи, Qrиboyedova da bu
lazыmlы fиkиr mяhz Mиrzя Kazыm bяydяn gяlmя иdи. Mиrzя Kazыm
bяy xrиstиanlыьы qяbul etmяsиnя baxmayaraq, Uzaq Шиmaldan
dюyцnяn qяlbи bиzиm цчцn чыrpыnыrdы.
Mиrzя Fяtяlи иlя canишиn arasыndakы bu sюhbяt keчяn иl
olmuшdu. O vaxt sюhbяtиn yюnц elя dяyишdи kи, mяktяb aчmaq,
layиhяyя baxmaq mяsяlяsи tяxиrя dцшdц.
Canишиn onlarы saat иkиyя чaьыrmышdы. Шeytanbazar
mяhяllяsиndя yaшayan qonшular – Mиrzя Fяtяlи vя Mиrzя Hцseyn
Kцrцn sol sahиlи boyunca Mяdяtov meydanыna tяrяf gяlиrdиlяr.
Иkи dost arasыnda xeylи yaш fяrqи olsa da, onlar чox mehrиban
иdиlяr. Bu иl, – 1877-cи иldя Mиrzя Fяtяlиnиn altmыш yaшы vardы.
Mиrzя Hцseynиn иsя qыrx yeddи. Bu zяkalы oьullar xalqыn
maarиflяnmяsи uьrunda юmцr-gцn qoymuшdular.
Mиrzя Fяtяlи dram vя nяsr яsяrlяrи иlя nяиnkи Qafqazda, hяtta
Yaxыn Шяrq юlkяlяrиndя belя mяшhur иdи. O, xalqыn asan yazыb-
oxumasы цчцn yenи яlиfba tяrtиb edяrяk, чox чяtиn olan yad яrяb
hцrufatыndan onlarыn canыnы qurtarmaq иstяyиrdи. Bu barяdя o,
цsyankar sяslя deyиr vя yazыrdыsa da цnц bиr yana yetmиrdи.
«Яgяr иslam xalqlarыnыn яlиfbasы sиllabи deyиl, alfavиtи olsaydы,
yazmaq da soldan olsaydы, sиvиlиzasиya alяmиndя, yяnи tяrяqqи vя
mяdяnиyyяt alяmиndя иslam xalqlarы, шцbhяsиz, Avropa
56 xalqlarыndan иrяlиdя olardыlar. Чцnkи sиvиlиzasиya toxumu, иlk
яvvяl, иslam xalqlarыnыn torpaqlarыnda gюyяrmяyя baшlamышdыr.
Amma иslam xalqlarыnыn sиllabи яlиfbasыnыn чяtиnlиyи цzцndяn
elm vя maarиf bu xalqlarыn bцtцn tяbяqяlяrи arasыnda
yayыlmamыш vя sиvиlиzasиya toxumu иslam xalqlarыnыn
torpaqlarыnda чцrцyцb zay olmuш, Avropada иsя oranыn
xalqlarыnыn alfavиtи яlиfbalarыnыn asanlыьы цzцndяn gюyяrmишdиr.
Mиn tяяssцf kи, иslam xalqlarыnыn baшчыlarы юz яlиfbalarыnыn
dяyишdиrиlmяsиnиn vacиblиyиnи dяrk etmиrlяr vя gцnяшdяn aydыn
olan bu mяtlяbи baшa dцшmцrlяr…
…Иnsanыn belя bиr xalqыn ичяrиsиndя yoxluq dцnyasыndan
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
varlыq dцnyasыna qяdяm qoymasы, haqqы baшa dцшdцyц halda,
юz nadan mиllяtиnи baшa sala bиlmяyяrяk kяdяr vя hяsrяtlя
dцnyadan getmяsи bюyцk bяdbяxtlиkdиr».
Mиrzя Hцseyn Qayыbovun иlk maarиfчиlиk fяalиyyяtи dиnи
mяktяbdяn, Salahlыdakы mяscиd hцcrяsиndяn baшlamышdы. Cцtcц
Yusиf Qayыboьlunun aиlяsиndя dцnyaya gяlяn Hцseyn hяlя uшaq
иkяn atadan yetиm qalmышdы. Kяndиn baш mollasы olan яmиsи Иb-
rahиm яfяndи onu юz hиmayяsиndя bюyцdцb, on yeddи yaшыna
чatar-чatmaz mollaxanada чяrяkяdяn9 dяrs demяyи ona tapшыrыr.
1854-cц иldя Zaqafqazиya mцftиsи шaиr Molla Vяlи Vиdadиnиn
oьlu Mяhяmmяd яfяndи Mцftиzadя qяzadakы ruhanи
mяktяblяrиnи tяftишя gяlяndя Hцseyn vя onun dяrs dedиyи
uшaqlarыn mцvяffяqиyyяtиndяn чox razы qalыr. Bиr иl sonra
Tиflиsdя Mяvarayи-Qafqaz Ruhanи Иdarяsиnиn nяzdиndя цчиllиk
иbtиdaи mяktяb aчыldыqda o, Hцseyn Qayыbovu bu mяktяbdя
Шяrq dиllяrиndяn dяrs demяyя dяvяt edиr.
Tиflиs mцhиtи Hцseynиn qarшыsыnda yenи, aydыn цfцqlяr aчdы.
Maraqlы adamlarla цnsиyyяt baьladы. Gцrcц шaиrи Иlya Чavчa-
vadze, шяrqшцnas alиm Adolf Berje иlя dostluьu onu maarиfя vя
gяnclяrиn tяlиm-tяrbиyяsи иlя yaxыndan mяшьul olmaьa sюvq etdи.
O, dцnyяvи tяhsиl almaq arzusu иlя rus-tatar mяktяbиndя ишlя-
mяklя yanaшы, Aleksandrovskи Mцяllиmlяr Иnstиtutunda tяhsиlиnи
artыrdы.
Zaqafqazиya mцftиsи Mяhяmmяd яfяndи Mцftиzadяdяn яrяb 57
vя fars dиllяrиnи daha kamиl юyrяndи, hяr иkи dиldя olan nadиr
tяzkиrяlяrи, cцnglяrи qeyrи-adи иstedadы иlя az vaxtda tam
mяnиmsяdи.
Hяmиn иllяrdя Aleksandrovskи Mцяllиmlяr Иnstиtutunda tяhsиl
alan Soltan Mяcиd Qяnиzadя Mиrzя Hцseynlя gюrцшц barяdя
9. Чяrяkя – mollaxanada oxuyan uшaьыn иlk dяrslиyи. Quranda otuz cцz
var. Onun kичиk ayяlяrdяn иbarяt bиrиncи cцzцnя «Чяrяkя» deyиlиr. Чяrяkя
bиr иlя, иl yarыma oxunub tamam olunur (Mцяllиf).
yazыrdы:
«Bayram namazыndan sonra mяn Hяbиbbяylя
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
(Mahmudbяyov – Ш.N.) яvvяlcя bиr yerdя mцftиnиn, sonra
шeyxцlиslamыn salamlыьыna gedиb onlardan xeyиr-dua alardыq.
Bиzиm bu иkи шeyx цmumяn Tиflиs tяlяbяlяrиnя чox xeyиrxah vя
шяfqяtlи иdиlяr. Mцftи Hцseyn яfяndи Qayыbov nяhayяtcя
maarиfpяrvяr bиr kиши иdи. Saиr шяhяrlяrdяn gяlmя tяlяbяlяrя
mяnяvи cяhяtcя kюmяklиyи чox olurdu».
Mиrzя Hцseyn 1860-cы иldя Qafqaz ordusunun baш
qяrargahыnыn kapиtanы Nиkolay Qrиqoryevич Stoletovla tanыш
olub, dostlaшыr. Stoletov hяrbчи olsa da, Шяrq яdяbиyyatыna,
Шяrq hиkmяtиnя bюyцk maraq gюstяrиrdи. Шяrq xalqlarыnыn яdя-
bиyyatыnы vя tarиxиnи orиjиnaldan oxumaq иstяyиrdи. Ona gюrя dя
Stoletov ona rus dиlиnи, Mиrzя Hцseyn иsя kapиtana яrяb-fars
яlиfbasыnы юyrяtmяk haqda шяrt kяsиrlяr.
Юtяn яsrиn sonlarыnda юz mцяllиmиnиn xиdmяtиnи bюyцk
hюrmяt vя mяhяbbяtlя xatыrlayan, dюvrцn mяшhur шaиrи Abbas
aьa Nazиr fяxrlя yazыrdы:
Var иdи bиr mцяllиmи-mцmtaz,
Sюzц яlan mцftиyи-Qafqaz.
Шяxsи-qabиl hцnяrvяr adы Hцseyn,
Яsl ustadu hяm mцяllиm-eyn.
Hцcrяdя яylяшиb sabah-axшam,
58 Vяxtи-tяdrиsя sяrf edяrdи mцdam,
…Mцxtяsяr, ol mцяllиm-fazиl,
Elmи-tяdrиsdя mahиrц-kamиl.
Mиrzя Hцseynиn юtяn яsrdя maarиf sahяsиndяkи xиdmяtиnи
sцbut edяn яsas dяlиllяrdяn bиrи dя Seyиd Яzиm Шиrvanиnиn ona
hяsr etdиyи sяksяn dюrd mиsralыq qяsиdяdиr.
1879-cu иldя bюyцk шaиr Seyиd Яzиm «sиyasи etиbarsыzlыq»
цzцndяn ишdяn чыxarыlыr. O, kюmяk цчцn Tиflиsя gяlиr, Mиrzя
Hцseynиn yanыnda olur. Seyиd Яzиmиn mяfkurяcя saf, яqиdяcя
dюnmяz bиr шaиr, maarиf xadиmи olmasы haqqыnda Mиrzя Hцseyn
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
Qafqaz Maarиf Sяrdarlыьыna яrиzя иlя mцracияt edиb, yenиdяn
mцяllиmlиyя qaytarыlmasы цчцn иcazя alыr.
Шamaxыya qayыdan, yenиdяn mцяllиmlиk fяalиyyяtиnя baшlayan
bюyцk шaиr dostu Hцseyn Qayыbova sevиnc vя mиnnяtdarlыq
dolu qяsиdяsиnи yazыr. Hяmиn qяsиdяdя o, xeyиrxahы Mиrzя
Hцseynи иlk dяfя mяktяb bиna edяn peyьяmbяr adlandыrыr:
Hцseyn-paktиnяt, mцftиyи Qafqaz kиm, anыn,
Vцcudundan bu torpaьa xяvasи-kиmya gяldи.
Sanыrsan bиr yяdи-qцdrяtdц, oldu qeybdяn zahиr,
Bu Qayыbzadя zahиr oldu, dяhrя yцz cиla gяldи.
Qяbul etdи Hцseyn barи-яmanяt ruzи-яzzяldя,
Bu nasut alяmиndя etmяyя яhdя vяfa gяldи.
Yetишdи hюkm-nafиz иmperaturи-mцяzzяmdяn,
Hцseynиn nиsbиnя fяrmanи-шahи zиl-цla gяldи.
Hцseyn namыnda чцn mяшhur иdи иmdadя yetmяklиk,
Vиlayяt mцlkцnц шahы «vяlиyyц иnnяma» gяldи.
Xцlusи-qяdr иlя xиdmяtlяr etdиn dюvlяtи-Rusя,
Nишanlar иmperaturи-mцяzzяmdяn яta gяldи.
Vцcudиn oldu чцn юz цlfяtиnlя mцrшиdи-kamиl,
Sяnя tяdrиsdя Иdrиsdяn yцz mяrhяba gяldи.
Mиrzя Hцseynиn яn bюyцk xиdmяtlяrиndяn bиrи dя mяшhur
шяrqшцnas Adolf Berjenиn 1867-cи иldя Leypsиqdя чap etdиrdиyи 59
“Qafqaz vя Azяrbaycanda mяшhur olan шцяranыn яшarыna
mяcmuя” kиtabыna yaxыndan kюmяyи иdи.
Sonralar Fиrиdun bяy Kючяrlи yazыrdы:
“Cяnab Berjenиn mяcmuяsиnи tяrtиb edяn Zaqafqazиya
mцftиsи Hцseyn яfяndи Qayыbov olubdur kи, ol cяnabыn шeиr vя
яdяbиyyata artыq meylц hяvяsи var иdи. Bu mяcmuя dяxи яlan
чox az tapыlыr”.
Mяhz bu xиdmяtlяrиnя gюrя Mиrzя Hцseyn rus иmperиyasыnыn
mцsяlmanlar цчцn tяsиs edиlmиш цчцncц dяrяcяlи Mцqяddяs
Stanиslav, иkиncи dяrяcяlи Mцqяddяs Anna, dюrdцncц dяrяcяlи
Mцqяddяs Vladиmиr ordenlяrи иlя tяltиf olunmuшdur.
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
Dostu Mиrzя Fяtяlи onun bu xиdmяtlяrиndяn xяbяrdar иdи.
Hцseynиn maarиfчиlиkdя юzцnц fяda etmяsиnи vя яdяbиyyatыmыz-
dakы zяhmяtиnи yцksяk qиymяtlяndиrиrdи.
Onlar Шah Abbas mяscиdиnиn yanыnda nяfяs dяrdиlяr.
Qocalыq Mиrzя Fяtяlиnи bяrk yaxalamышdы. Яtrafиna boylandы,
oturmaьa mцnasиb bиr шey gюrmяyиb, иkи addыm aralыda
zamanыn tufanыndanmы яyиlmиш, yoxsa anadangяlmяmи яyrи
bиtmиш aьaca yaxыnlaшdы. Яyrиsиndяkи qar qalaьыnы tяmиzlяyиb
ona dиrsяklяndи. Baшыnda qara tцkdяn bиr dяnя dя nишanя yox
иdи. Hяtta bыьlarы belя dцmaь aьarmышdы. Dяrиn zяka sahиbиnи
mцtяmadи elmlя mяшьul olmaq yormuшdu. Azacыq яyиlmиш
qяddи onu balaca gюstяrиrdи. Чиynиndяkи zяrlи polkovnиk
poqonlarы zяиf mart gцnяшиnиn иlыq шцasыnda par-par
parыldayыrdы. Meh zяrиf toxunmuш poqonun akselbantlarыnы
tиtrяdиrdи.
Цzbяцz duran Mиrzя Hцseyn dostundan чox gцmrah иdи.
Amma arыq sиfяtиndя, balaca aьыllы gюzlяrиndя sankи mиn иlиn
aьrы-acыsы vardы. Fиrяng mahudundan geydиyи sцrmяyи rяnglи
чuxa altыndakы цrяyи Vяtяn balalarыnы oxutmaq цчцn alышыb-ya-
nыrdы. Onun цчцn яn aьыr tяhqиr kцчяdя, bazarda, on цч-on
dюrd yaшlы qatыq, gюyяrtи satan uшaqlara deyиlяn “dиkиy tatar”
sюzlяrи иdи. Bu иkи sюz onun varlыьыna acы bиr zяhяr olub yayыlыr,
60 яngиn, qяmlи xяyallara dalыrdы.
Mиrzя Hцseyn Tamaшov karvansarasыndakы sюvdяgяrlяrdяn
aldыьы papaьыnы bиr azca gerиyя elяdи, genиш alnыndakы tяr
tumurcuqlarыnы dяsmalыna hopdurdu. Alчaqdaban postalыnыn
qыraьыndakы palчыьы sяkиyя sиlиb qayыtdы.
Mиrzя Fяtяlи:
– Hцseyn, – dedи, – mяnиm baшыmы canишиnlиk ишlяrи qatыb. Vaxt
tapanda da юz яsяrlяrиmlя mяшьul olmaьa ancaq иmkan
tapыram. Gяlsяnя иtиb-batmaqda olan шaиrlяrиmиzиn яsяrlяrиnи
toplayыb kиtab шяklиndя чap etdиrяsяn. – Kяdяrlя kюksцnц
юtцrцb: – иnsafdыmы, Almanиyada яcnяbиlяr bиzиm nяьmяlяrи, шe-
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
иrlяrи oxuyub lяzzяt alsыn, xalqыmыz юz яdяbиyyatыndan mяhrum
olsun. Nяdи bичarя mиllяtиn gцnahы, Mиrzя Hцseyn?! – Яlиnи иrяlи
uzadыb, шяhadяt barmaьыnы aчdы. – Nersesov bиr yarpaq, Adolf
Berje иkи yarpaq... Qalanы? Qalanы иsя yaddaшlardan иtиr,
cцnglяrdя, яlyazmalarыnda чцrцyцr... Gюr kиmlяr bиzиm
qayьыmыza qalыr?
Doьru deyиr mцdrиk atalar: “Юzgя юzgяnиn юlцsцnц zurna-
balabanla aьlayar”. Eh, bunun цчцn dя saь olsunlar, – deyиb
цrяkdolusu kюks юtцrdц.
– Dцzц, belя bиr zяhmяtи xeylи vaxtdыr чяkиrяm. Mиrzя, sиzиn
sюzцnцzdяn sonra daha bюyцk hяvяslя bu иши boynuma
gюtцrцrяm. Amma юzцn bиlиrsяn, чap mяsяlяsи чяtиndиr, kиm чap
edяcяk. Sяn o boyda rцtbяdя ola-ola юz яsяrlяrиnи zorla чap
etdиrиrsяn...
– Sяn elя, ya qиsmяt, saь qalsaq, sяnlи-mяnlи tяшяbbцsdя bu-
lunub, bиr шey чыxardarыq – bиr neчя dяfя – bиr яncam чяkяrиk,
bиr шey чыxardarыq, – deyя-deyя Qolovиnskи prospektиnя tяrяf
addыmladы.
Mиrzя Hцseyn Qayыbov dostu Mиrzя Fяtяlи Axundzadяyя
verdиyи vяdи yerиnя yetиrdи. O, XVИИИ–XИX яsr Azяrbaycan шa-
иrlяrиnиn яsяrlяrиndяn иbarяt dюrdcиldlиk “Azяrbaycanda mяшhur
olan шцяranыn яшarыna mяcmuяdиr”10 adlы kиtab tяrtиb etdи. Bu
dюrd kиtabda yцzdяn чox шaиrиn яsяrlяrиnи toplaya bиldи. Яfsus
kи, maddи иmkanы olmadыьыndan яsяr яlyazma шяklиndя qaldы. 61
Bu, Azяrbaycan яdяbиyyatы haqqыnda иlk kamиl mяcmuя иdи.
***
Neverovla Jelиxovskи genиш gюzlяmя zalыnda, hцndцr
pяncяrяdяn ичяrи sцzцlяn, hяrarяtsиz mart gцnяшиnиn шцasы
alt\ыnda яylяшmишdиlяr. Mиrzя Fяtяlи иlя Mиrzя Hцseyn ичяrи
gиrяndя onlar ayaьa durub salamlaшdыlar. Elя bu vaxt oyma
10. Иlk dяfя bu яsяr 1986-cы иldя professor Cahangиr Qяhrяmanovun
tяшяbbцsц иlя “Elm” nяшrиyyatыnda чap olundu (Mцяllиf).
naxышlы чяhrayы qapы aчыldы. Ичяrиdяn canишиnиn yavяrи чыxdы.
– Cяnablar, hamы gяlиbmи? – deyиb kяnara чяkиldи, – Buyu-
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
run, aьalar, яlahяzrяt sиzи gюzlяyиr.
Zяngиn bяzяklи genиш kabиnetdя canишиn tяk иdи. Baшыaшaьы nяsя
oxuyurdu. Ayaq sяslяrи eшиdиb baxышlarыnы qapыya zиllяdи. Onun
arxasыnda, иkи mяrmяr sцtunun tяn ortasыnda яlahяzrяt иmpe-
ratorun ayaq цstя чяkиlmиш rяnglи шяklи asыlmышdы. Иlk nяzяrя чar-
pan da hяrbи geyиmdя tяsvиr olunmuш иmperatorun yaxasыnы
bяzяyяn orden vя medallar, bиr dя genиш aчыlmыш sяrt gюzlяrи иdи.
Mиrzя Fяtяlи иlя Neverov bu otaьa чox gяlmишdиlяr. Mиrzя
Hцseynlя Jelиxovskи иsя иlk dяfя gяlиrdи. Цstц par-par parыldayan
uzun masanыn цstц bomboш иdи. Hцndцr arxalы stullar onu qala
kиmи иkи tяrяfdяn qapamышdы. Mиrzя Fяtяlи dиvarboyu dцzцlmцш
stullara tяrяf getdи. Canишиn яlиnи uzadыb:
– Bura buyurun, aьalar, yaxыn oturun, – deyиb qarшыsыndakы
uzun masanы gюstяrdи.
Hяrя bиr stulu gerи чяkиb яylяшdи. Цzbяцz oturan Mиrzя Fяtяlи
иlя Neverov qovluqlarыnы masanыn цstцnя qoydular.
Canишиn bиrbaшa mяtlяbя keчdи:
– Mяn – dedи, – cяnab Fяtяlи, sиzиn mяruzяnи oxudum,
layиhяnиzlя dя tanыш oldum. Hяtta Jelиxovskи cяnablarыnыn ra-
portunu da oxumaьa vaxt tapdыm. Bu, чox yaxшы, чox pakиzя,
mяn burda gюstяrиlяnlяrиn яksяrиyyяtиnи tяqdиr edиrяm. Иndи
qalыr яsas mяsяlя, sиzиn xalqыn balalarы elmи harada, kиmdяn vя
62 hansы dиldя alacaqlar? – O, oturanlara gюz gяzdиrdи. Elя bиl kцtlя
arasыndan kиmиsя danышmaq цчцn yaxыna dяvяt edяcяkdи.
Baxышlarы Maarиf Sяrdarыnda dayandы. – Buyurun, cяnab
Neverov, sиzи dиnlяyиrяm.
Neverov ayaьa durdu:
– Яylяшиn, яylяшиn, – deyяn canишиn baшыnы bиr neчя dяfя
yыrьaladы. – Buyurun.
Maarиf Sяrdarы иlk dяfя dиndиrиlmяyиnи gюzlяmиrdи. Ona gюrя
dя dиlи topuq vura-vura, яlaqяsиz cцmlяlяrlя danышыrdы.
Danышыьыndan юzц dя xяcalяt чяkиrdи. Mцшavиrя vя mяшvяrяtlяrdя
hяmишя gюzя чarpmayan yerdя oturardы. “Bu saat nяsя olacaq,
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
abrыmы alacaq” – fиkrиnи beynиndяn qova bиlmиrdи.
– Zяnnиmcя, – dedи, – Gяncяdя, Шamaxыda vя ya hяr hansы
bиr qяza mяrkяzиndя azяrbaycanlыlar цчцn semиnarиya aчыlsa
daha yaxшыdыr. Nя Tиflиsdя, nя dя Qorиdя olmaz. Axы,
mцsяlmanlardan heч kяs xrиstиan ичиnя uшaq vermяz. Onlarыn
fиkrиncя, burada oxuyan uшaqlar kafиr olurlar...
– Dayanыn, bиr dяqиqя sяbиr edиn, sиz cяnab Neverov, nиyя
mцsяlmanlar adыndan danышыb, onlarы az qala tяhqиr edиrsиnиz?
Qяrиbяdиr, bu doьru olmayan fиkrи haradan чыrpышdыrmыsыnыz.
Mяgяr Tиflиs kadet korpusunda oxuyan azяrbaycanlы uшaьы
yoxdur? Var! Aleksandrovskи Mцяllиmlяr Иnstиtutunda yox-
durmu? Яlbяttя, var! Qoy cяnab Mиrzя Hцseyn cavab versиn,
sиzиn qяzadan Tиflиs kadet korpusunda neчя nяfяr oxuyur? –
deyиb цzцnц ona tutdu.
Mиrzя Hцseyn:
– Hazыrda altы nяfяrdиr, иkиsи иsя artыq tяhsиllяrиnи tamam edиb,
orduda qulluq edиrlяr, cяnab canишиn, – deyя cavab verdи.
– Bяs, onlar mцsяlman, azяrbaycanlы deyиlmи, cяnab
Neverov? Sиzdяn soruшuram! Nя olub, mяgяr xrиstиanlar
mцsяlman uшaqlarыnы dишlяyяcяk? Bяs bu яylяшяn cяnablarыn юzц,
Шeytanbazarda, Orta Calada yaшayan яhalиnиn hamыsы xrиstиan
ичиndя yaшamыr? Bax, юzц dя burdadыr, keчяn иl cяnab Axun-
dovla bиr sюhbяtиmиz oldu. Dцzц, o vaxt mяn onun sюzцnя o
qяdяr dя mяhяl qoymadыm. O mяnя yenя dиndaшlarы haqqыnda 63
bиr raport yazmышdы, burda o gюstяrиrdи kи, яgяr mяktяblяr
aчыlsa, “Qafqaz mцsяlmanlarыnda savadlanmaq hяvяsи, elmlяrи
юyrяnmяk cяhdlяrи яmяlя gяlяcяk, onlarыn яxlaq vя tяrbиyяsи
yaxшыlaшacaq, onlarыn arasыnda oьurluq vя mцxtяlиf cиnayяtlяr,
xцsusиlя чox zaman ehtиyac цzцndяn deyиl, savadsыzlыq vя
mяdяnиyyяtsиzlиk цzцndяn “иgиdlиk яlamяtи” sayыlan
soyьunчuluq hadиsяlяrи azalacaqdыr”. Mяncя, иndи elя bиr vaxt
gяlmишdиr. Юlkяnиn mцsяlman яhalиsи bиzdяn mяktяb tяlяb edиr,
cяnab Neverov, gяlиn etиraf edяk kи, Mиrzя Fяtяlи hяr иkиmиz-
dяn uzaqgюrяndиr, hя?..
Pюrtmцш Neverov:
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
– Mяn bиlmяrяm, belя шeylяrи... – deyиb tяrs-tяrs Mиrzя
Hцseynя vя Mиrzя Fяtяlиyя baxdы. Чaшbaш qalmыш Neverov
bиlmиrdи hara baxsыn, nя desиn. – Bunlar daha yaxшы bиlяrlяr, –
hиrslя yerиndя qurcalandы. Canишиnиn ona sяrt nяzяrlя baxdыьыnы
gюrцb baшыnы aшaьы saldы.
Canишиn чяnяsиnи иrяlи uzadыb, bиr-иkи dяfя kяsиk-kяsиk
юskцrdц:
– Cяnab Axundov, – dedи, – nиyя semиnarиyanыn
Azяrbaycanda aчыlmasыnы иstяmиrsиnиz? Hяrчяnd mяn qыzышыb
Neverov cяnablarыnы... – sюzцnцn dalыnы demяdи. Yяqиn kи,
demяk иstяyиrdи aьzыndan vurdum.
Mиrzя Fяtяlи tяmkиnlя, arыq barmaqlarы иlя alnыna tюkцlmцш
saчlarыnы gerи daraqladы:
– Mяn, – dedи, – layиhя hazыrlayandan semиnarиyanыn
Azяrbaycan яrazиsиndя aчыlmasыnыn яleyhиnяyяm. Bu fиkиrlя dя
bu ишя qol qoymuшam. Иndи sиzиn mяшvяrяt mяclиsиnиzя gяlяndя
dя чox gюtцr-qoy etdиm. Bиlиrdиm kи, bu mяsяlя mцbahиsяyя
sяbяb olacaq. Ona gюrя яleyhиnяyяm kи, sиzя mяlumdur, bиzиm
mяscиd vя mяdrяsяlяrdя dяrs deyяnlяrиn hamыsы mollalardыr. Яl-
bяttя, bunlarыn savadlы olub-olmamalarы haqqыnda danышmaq
fиkrиndя deyиlяm. Bunlarыn arasыnda da mцasиr dюvrцn nяbzиnи
tutanlar, Шяrq яdяbиyyatыna yaxшы bяlяd olanlar, kamиl dиnи
64 savad alanlar var. Ancaq яksяrиyyяtиnиn fяalиyyяtи, tяшяbbцsц
yerlи яhalиnиn mяnafeyиnя zиddиr, xalqыn иnkишafыna tяkan
vermиr. Nяиnkи tяkan vermяk, hяtta camaatы yeddиncи яsrя,
Mяhяmmяd dюvrцnя aparmaq цчцn dяrиdяn-qabыqdan чыxыrlar.
Onlarыn, molla vя axundlarыn heч bиrи qabaqcыl rus
mяdяnиyyяtиnи, realиst rus яdяbиyyatыnы tяblиь etmиrlяr vя onun
яksиnя, aчыq-aчыьыna tяblиьat aparыrlar. Mollalarыn fиkrи-zиkrи
bundan иbarяtdиr: “Bu kиtabы oxumayыn, kafиr yazыb, rus-tatar
mяktяbиnя getmяyиn, kafиr olacaqsыnыz”. Bax, bиzиm bu gцn
zиyalы saydыьыmыz, mцяllиm hesab etdиyиmиz molla vя axundlarыn
шцarы belяdиr. Belя olan surяtdя hansы ruhanи mцяllиmи razы olar
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
kи, sиzиn mиn bиr яzиyyяt чяkиb, xяrc tюkdцyцnцz semиnarиya
onun kяndиndя bиna tutsun. Sиz, cяnab canишиn, Salahlыya
baxmayыn, orda rus tяhsиllи zиyalыlar molladan чoxdur. Ona
gюrя dя hяmиn obanыn oьullarы bu gцn Tиflиs kadet korpusunda,
Peterburqda, Vyana vя Fиrяngиstanda oxuyub tяhsиl alыrlar.
–Bиz onlara, daha doьrusu, kяnd kovxalarыna, qяza rяиslяrиnя
sяrяncam verяrиk kи, ruhanиlяrя tapшыrыn, semиnarиya vя rus
mяktяblяrи иlя ишlяrи olmasыn, onlarыn ишиnя qarышmasыnlar.
– Чox doьru buyurursunuz, sиz qяza rяиslяrиnя
tapшыracaqsыnыz, kяndxuda vя ruhanиlяr dя onlara “baш цstя”
deyяcяklяr. Mяsяlя burasыndadыr kи, onlar юzlяrи aчыq-aчыьыna
“hцcuma” keчmяyяcяklяr. Ruhanиlяr bиr neчя kцtbeyиnи sala-
caqlar mяktяbиn цstцnя. O kцtbeyиn dя o bиrи kцtbeyиnи “baшa
salacaq” kи, ay aman, qoymayыn, dиn яldяn getdи. Bиr tиkя
mцsяlmanчыlыьыmыz vardы, onu da bu rus-tatar mяktяbиnиn,
semиnarиyanыn mцяllиmlяrи яlиmиzdяn aldы. Mяn bиzиm fanatиk
mцsяlmanlarы yaxшы tanыyыram. Иkиncи bиr tяrяfdяn, axы, bиzиm
xalqыn arasыnda pedaqojи cяhяtdяn tam hazыrlыqlы mцяllиm
kadrlarы yox dяrяcяsиndяdиr.
– Sиzиn mцsяlman ruhanиlяrиnиn яlиndяn bu qяdяr yanыqlы
olmaьыnыzы bиlmиrdиm.
– Bиzиm ruhanиlяr hяlя dя baшa dцшцb anlamыrlar kи, иnsan
tяrяqqи цчцn doьulub. O, yerиndя saya bиlmяz. Heч olmasa
qonшularыna baxыb onlarыn dalыnca addыmsa atmыrlar. 65
– Maraqlыdыr, – deyиb gцlцmsцnяn canишиn Mиrzя Hцseynя
mцracияtlя: – Sиz necя baxыrsыnыz Mиrzя Fяtяlиnиn ruhanиlяrиnиzи
belя sяrt qamчыlamaьыna? Yerи gяlmишkяn, sиzиn Qafqaz
Arxeologиya komиssиyasыndakы vя xцsusиlя “Aktы” mяcmuяsиnиn
tяrtиbиndяkи fяalиyyяtиnиz barяdя mяnя danышыblar. Bu bюyцk
zяhmяt цчцn gec dя olsa mяnиm tяшяkkцrцmц qяbul edиn.
Юzцnцzlя иlk dяfя gюrцшsяm dя haqqыnыzda kиfayяt qяdяr
mяlumatыm var. Dostunuz Fяtяlи sиzиn gюzяl savadыnыz
haqqыnda xeylи mяlumat verиb. Xцsusиlя, cяnab Adolf Berje
sиzdяn чox-чox razыlыq edиrdи...
Arыq, solьun цzцndя azacыq qыzartы peyda olan Mиrzя Hцseyn
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
utancaqlыqla:
– Чox mяmnunam kи, mяnиm xыrdaca zяhmяtиmя belя yцksяk
qиymяt verиrsиnиz. Hюrmяtlи Mиrzя Fяtяlиnиn bиr para ruhanиlяrи
qamчыlamaq fиkrи иlя mяn tam шяrиkяm. Bяsdи bиzиm
balalarыmыzыn mяscиd vя mяdrяsяlяrdя яrяb lцьяtиnи, sяrfи-nяhv
vя baшqa boш-boш mяtlяblяrlя dolu olan, mяntиqsиz mяntиq
kиtablarыnы oxutdurub яzbяrlяtmяyиmиz. Peyьяmbяrlяrиn vя
иmamlarыn adlarыnы, baшlarыna gяlяn qяzavц-qяdяrlяrи, шяrияtи
cцmlя-cцmlя nя qяdяr яzbяrlяtmяk olar?
Vяzиfяlяrиn hamыsыnda qeyrи-mиllяtlяrиn nцmayяndяlяrиdиr.
Ona gюrя dя bиzиm yerlи camaat яzиyyяt чяkиr. Sюzцnц eшиdяn
yox, яrиzяnи yazanы yox...
– Demяk иstяyиrsиnиz kи, vяzиfяlяrdя ancaq xrиstиanlardыr,
ruslardыr...
– Cяnab canишиn, vяzиfяlяrdя ruslarыn, xrиstиanlarыn
olmasыndan narahat deyиlяm. Mяn demиrяm kи, savadsыz
mцsяlmana vяzиfя verиlsиn. Ancaq heч olmazsa, beш иdarяdяn
bиrиndя bиr vяzиfяlи шяxs, ya da kargцzar ишчиsи bиzиm xalqыn
nцmayяndяsи olsa, pиs olmazdы. Kяnddяn gяlяn rяиyyяt qalыr
gюzцnц dюyя-dюyя, dedиyиnи baшa dцшmцrlяr...
Mиrzя Hцseynиn цsyankar sяslя danышmaьыndan Fяtяlи чox
narahat oldu. Vяzиfя mяsяlяsиnи ortaya salanda dalaьы sancdы.
66 Onun beynиndя bиr qara fиkиr fыrlanmaьa baшladы. “Korlaya-
caq, ишlяrи alt-цst edяcяk, иndиcя canишиnиn tяrs damarы tutacaq.
Hardan tapыb чыxartdы rus, xrиstиan sюhbяtиnи”, Fяtяlиnиn gюzц
Mиrzя Hцseynя tuшlanmышdы. Tяrs kиmи o da bяrи baxmыrdы, bиr
ишarя elяsиn kи, bяsdиr.
Canишиn яlи иlя dayan ишarяsи versя dя, юzц hяlя dя susurdu.
Jelиxovskи Mиrzя Hцseynи mцdafия elяmяk иstяdи. Canишиnиn
boьuq sиfяtиnи gюrяndя cяsarяtи чatmadы. Oturuшundan hиss
elяmяk olurdu kи, Neverov gяldиyиnя peшmandыr. O gah genиш
pяncяrяdяn чюlя boylanыr, gah da kиnayя иlя gцlцmsцnяrяk
qarшыsыndakы qoz rяnglи stolun цstцndя gяzdиrdиyи barmaьы иlя
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
юzц dя bиlmяdиyи xяtlяr чяkиrdи. Hиss olunurdu kи, o, daxиlяn
sevиnиrdи.
Canишиn:
– Mиrzя Hцseyn, sиzя mяlumdurmu kи, hяr tцstцsц чыxan rus,
xrиstиan aиlяsи orduya bиr яsgяr verиr. Bu saat mцharиbя11 gedиr,
sиzиnkиlяrdяn bu mцharиbяdя иkи mиn nяfяrя qяdяr dюyцшчц vя
zabиt ишtиrak edиr.
– Cяnab canишиn, ona gюrя dя rus tяhsиllи mяktяblяr bиzя,
bиzиm xalqыn oьullarыna hava vя su kиmи gяrяkdиr. Eldя-obada
bиr mяsяl var, deyяrlяr, qarpыz taьыnda qыzarar. Demяk, uшaq
da mяktяbdя bиlиk яxz edяr. Kцчяdя, bazarda alver etmяklя
yox.
– Yaxшы, Mиrzя Hцseyn, vяzиfя barяdя vaxt gяlяr danышarыq.
Яlbяttя, sиz haqlыsыnыz. Dцz sюzя nя demяk olar. Sиz
mцsяlmanlarda gюzяl bиr mяsяl var: “Dцz sюzя zaval yoxdur”.
Bayaqdan sиz ruhanиlяr haqqыnda danышыrsыnыz, –gцlцmsцndц,
– lцtfяn, Mиrzя Fяtяlиdяn soruшmaq иstяrdиm. Mяgяr sиz юzцnцz
ruhanи tяhsиl alыb, bu dяrяcяyя чatmamыsыnыzmы?
Canишиn elя zяnn edиrdи kи, bu sualы иlя qarшыsыndakы иkи
mцsяlman zиyalыsыnы pиs vяzиyyяtdя qoyacaq. O fиkиrlяшиrdи kи,
semиnarиyanыn aчыlmasы xatиrиnя onlar юz ruhanиlяrиnи tяnqиd
atяшиnя tuturlar. Bяlkя dя gцrcцlяrя, ermяnиlяrя bиldиrmяk иs-
tяyиrlяr kи, bиz dя semиnarиya aчdыrmaьa qadиrиk...
– Bяlи, – dedи Mиrzя Fяtяlи, – чox doьru buyurursunuz, mяn 67
юzцm dя, Mиrzя Hцseyn dя ruhanи tяhsиl almышыq. Mяnя elя bиr
шяxs dяrs verиb, bиlиk яxz edиb kи, иndи dя ona qul kиmи pяrяstиш
edиrяm. Bu gюzяl zat mяrhum Mиrzя Шяfи Vazeh cяnablarы иdи
kи, hazыrda onun шцяralarы Almanиyada aьыz-aьыz gяzиr. O mяnя
ruhanи tяhsиlи vermяdи, o mяnиm gюzlяrиmи aчыb, qaranlыq
dцnyamы nura qяrq etdи. Onunla gюrцшцmdяn sonra heч bиr
mollanыn, axundun, шeyxиn dedиyиnя иnanmadыm, иnanmayaca-
11. 1877 – 1878-cи иllяrdяkи Rusиya-Tцrkиyя mцharиbяsи.
ьam da... Mяn bцtцn dиnlяrи puч vя яfsanя hesab edиrяm.
– Demяk, sиz dя mцяllиmиnиzиn yolunu davam etdиrmяk иs-
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
tяyиrsиnиz, чox pakиzя. – Canишиn yenиdяn layиhяnи vяrяqlяdи. Шя-
hadяt barmaьыnы taqqыltы иlя kaьыzыn цstцnя чыrpыb, baшыnы sяrt
hяrяkяtlя gerи atdы. – Sиz ayrыca semиnarиya иstяyиrsиnиz.
Layиhяdя dя gюstяrиrsиnиz kи, bu mяktяb Tиflиsdя, ya da
azяrbaycanlыlarыn yaxыn yaшadыьы bиr xrиstиan шяhяrиndя, qяza
mяrkяzиndя aчыlsыn. Mяgяr bu mцmkцnmц? Burasы bиr az чя-
tиnlиk tюrяdиr. Bunun цчцn yaшayыш yerи, tяhsиl цчцn bиna,
mцxtяlиf lяvazиmatlar... Юzцnцzя mяlumdur kи, иndи юlkя
mцharиbя elяyиr... Xяrc mяsяlяsи... Zяnnиmcя, gцrcц vя
ermяnиlяr kиmи hяlяlиk Qorи шяhяrиndяkи semиnarиyanыn
nяzdиndя aчыlmasыna etиraz etmяzsиnиz?
Canишиn чox sяmиmи danышыrdы. Oturanlarыn hamыsы da baшa
dцшцrdц kи, bu ehtиram vя hюrmяt Mиrzя Fяtяlи Axundova
gюrяdиr. Fяtяlи юtяrи dя olsa Mиrzя Hцseynя baxdы. Dostu zorla
sezиlяcяk dяrяcяdя baшы иlя razыlыьыnы bиldиrdи. Fиkиrlяшdи kи, tяkи
boyun olsun, boyunduruq almaьa nя var. Sonra vaxt gяlяr
yaxыna kючцrцlmяsиnи dя boynuna qoyarыq. Onda Mиrzя Fяtяlи
cavab gюzlяyяn canишиnя:
– Razыyыq, – dedи, – bиr az mяsafяnиn uzaqlыьыndan ehtиyat
edиrяm.
– Elя шeylяr, mяncя, xыrda bяhanяdиr. Onun цчцn qяtиyyяn
narahat olmaьa dяymяz. Яn яsasы kиmиnsя – яlbяttя, ata-ananыn
68 oxutmaq arzusu olsun, uшaьыn иsя mяktяbя mяhяbbяtи. Camaat
Vyanaya, Fransaya, Almanиyaya on-on beш, иyиrmи gцn yol qяt
edиb oxumaьa gedиr. – Kefи kюk olan canишиn layиhяnи qarшыsыna
чяkиb, quyruьu ишыldayan qяlяmи gюtцrdц. Onu kub-
mцrяkkяbqabыna batыrыb, qыraьыna sиlя-sиlя – Allahыn kюmяyи иlя
sиzя vя balalarыnыza uьur dиlяyиrяm, – deyиb yazmaьa baшladы.
Vяrяqиn sol kцncцnя dюrd-beш sяtиr yazdыqdan sonra dayanыb
qяddиnи dцzяltdи. Bu fцrsяtdяn иstиfadя edяn yavяr dяrhal
yazыqurulayan basmanы ehtиyatla layиhяnиn цstцnя gяzdиrиb
quruladы. Canишиn vяrяqlяrи яlиnя gюtцrцb dиk tutdu vя yazdыьыnы
bяrkdяn oxumaьa baшladы.
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
“Юlkяnиn yalnыz Azяrbaycan яhalиsи цчцn, Zaqafqazиya
Mцяllиmlяr Semиnarиyasы yanыnda tяcrцbя mяqsяdи иlя цч иl
mцddяtиnя mцstяqиl Azяrbaycan шюbяsи aчыlsыn. Tяcrцbя yaxшы
nяtиcя verяrsя, цч иldяn sonra hяmиn шюbяnи azяrbaycanlыlar
цчцn mцstяqиl semиnarиyaya чevиrиb, Qorиdяn Azяrbaycanыn
mяrkяzиnя kючцrtmяlи”.
– Gцman edиrяm kи, mяndяn narazы qalmayacaqsыnыz, –
deyяn canишиn bиr-bиr hamыnы nяzяrdяn keчиrdи.
Hamы tяшяkkцr edиb чыxdы.
* * *
Onlar canишиnlиkdяn чыxanda artыq qaranlыq dцшmцшdц. Шя-
hяrdя gedиш-gяlиш azalmышdы. Gцndцzkц mцlayиm havadan
yumшalan palчыq kяsяk baьlamышdы. Иrяvan enишиnя dюшяnmиш чay
daшlarы qыrovdan par-par parыldayыrdы. Zяncиrlи fяnяrlяrdяn
dцшяn zяиf ишыqlar duman чюkmцш kцчяlяrи юlgцn-юlgцn ишыqlan-
dыrыrdы. Шah Abbas mяscиdиnиn bяrabяrиndя aysorиlяr sюyцшя-
sюyцшя meшиn tuluqlarыna Kцrdяn su doldururdular. Onlarыn
иши-peшяsи шяhяrdя ичmяlи su satmaq иdи. Axшamdan durulmaьa
qoyduqlarы suyu sяhяr bazarda, kцчяdя satardыlar. Kюrpцdя
kиrayя elяdиklяrи fayton dayanmышdы. Faytonчu tez-tez цzцnц
чaya tutub qышqыraraq deyиrdи: “Evиnиz yыxыlmasыn, юldцm
soyuqdan, ay dиnsиzlяr, tez olun. Sиzиn beш-цч qяpиk pulunuza
gюrя canыm fяda oldu kи...” 69
– Mиrzя, иstяyиrsяn faytona mиnяk? – Hцseyn яfяndи soruшdu.
– Yox, – deyя Mиrzя Fяtяlи etиraz etdи, – yavaш-yavaш gedяrиk.
Чoxdandы belя tяmиz havanы cиyяr dolusu udmamышam. Adamыn
иши dцz gяtиrяndя, kefи yaxшы olanda uzaq yolu belя yalыn ayaqla
qanqal цstцndя gedяr, “of” da demяz. Hцseyn яfяndи, hяlя qыrx
dюrd иllиk xиdmяtиmdя bиr dяfя dя olsun bu canишиnlиk иdarяsиn-
dяn razы getmяmишяm. Bu иlk dяfяdиr...
– Bиr gюr kиmnяn gяlиbsяn, zarafat deyиl, Allah adamы, dиn
xadиmи sяnя yol yoldaшы olub, – deyиb яlиnи sиnяsиnя vurdu, –
иcazя ver qolundan tutum, yol yaman sцrцшkяndи.
Mиrzя Fяtяlи etиraz etmяdи. Yarыqaranlыq kцчяdя ehtиyatla
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
addыmlaya-addыmlaya:
– Qяrarыna шцkцr, иlahи, – dedи, – heч olmasa bиr dяfя яlиmиz-
dяn tutub sюzцmцzц yerя salmadыlar, kцtlя yanыnda bиzи
baшыaшaьы elяmяdиlяr, – kяdяrlя kюks юtцrdц, – qulaьыma иlk
zяngиn sяsи gяlиr. Hцseyn яfяndи, gюzцm юnцndя иsя motal
papaqlы, ayaьы чarыqlы dиndaшlarыmыzыn balalarы dayanыblar. Цrяk
чыrpыntыsы иlя sиnfя daxиl olmaьы gюzlяyиrlяr...
Hцseyn яfяndи gцlя-gцlя:
– Bu qaranlыqda onlarы necя gюrцrsяn, Mиrzя?
– Gцndцz nяnяm dя gюrяr onlarы, oьul иstяyиrяm kи, zиl
qaranlыqda gюrsцn...
– Bunun цчцn Mиrzя Fяtяlи olmaq gяrяkdиr. Юzц dя nя az, nя
чox, burdan altmыш verst uzaqda olan qяdиm Kartlиnиn mяrkяzи
Qorиnи gюrmяyя...
– Qaranlыq-zad yoxdur. Qorи Semиnarиyasыnыn ишыьы
bяlяdчиmиzdиr. Hяlя чox яsrlяr gяlиb-keчяcяk, o mяktяbиn zиyasы
sюnmяyяcяk. O ишыq Lяnkяrana, Dяrbяndя, Qarabaьa, Bakыya,
Шиrvana, Muьana vя uzaq daь kяndlяrиnя belя yayыlacaq.
– Mиrzя, nя gюzяl danышыrsan, adam az qala...
– Ay иnsafsыz, mяn nя vaxt pиs danышmышam kи... Kaш юmцr
vяfasыz olmayaydы, o gцnц gюrяydиk. Иlk buraxыlыш gюrяsяn bиzиm
balalara qиsmяt olacaqmы? Amma sяn gюrяcяksяn, sяn ca-
70 vansan. Шяrq vя Azяrbaycan dиllяrиndяn dяrs vermяk sяnя
qиsmяt olacaq.
– Bяs tarиxиmиzdяn?
– Ona da ишtahыn var, ay Hцseyn, sяn Allah, яfяndи tamahыnы
ишя salma, bяsиndи.
– Mяn юzцmя иstяmиrяm, Mиrzя, soruшuram kи, tarиxdяn,
coьrafиyadan kиm...
– Onu bиlmиrяm, bяlkя onu heч bиzdяn soruшmadыlar da...
Amma bиrcя onu bиlиrяm kи, Шяrq dиllяrиndяn dяrs demяyя
sяndяn layиqlиsиnи чяtиn tapa bиlяrlяr. Buna canишиn dя canla-
baшla razы olar. Sяnя olan hцsn-rяьbяtиnи gюrцb deyиrяm. Юz
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
aramыzdыr, sяnи bolluca tяrиflяdи, qardaш. Sяn o tяrиfя dя
layиqsяn... – bиrdяn-bиrя addыmlarыnы yeyиnlяtdи. – Bиrcя tez чa-
taydыq evя, – deyиb gerи qanrыldы, –цrяyиm yaman шиddяtlя
dюyцnцr. Sиzиn Cahangиr evdяdиrmи?
– Evdя olmamыш, harda olar bu vaxtы...
– Evя чatan kиmи gяrяk qardaш oьluna bиr zяhmяt verяm. Bu
axшam bu шad xяbяrи mцtlяq gяrяk чatdыrsыn general Иsrafиl bяy
Yadиgarova. Yoxsa rahat yata bиlmяrяm.
– Xoш halыna bиzиm Cahangиrиn, cиbи manpasla dolu
qayыdacaq.
– Uшaьыn payыnda da gюzцn var? – юtяrи gцldц. – Evя чatan
kиmи bu шad xяbяrиn шиrnиsиnи sяnя юzцm ичиrdяcяyяm...
Bиr иl sonra, 1879-cu иl иyunun 14-dя Qafqaz Tяhsиl
Daиrяsиnиn gюndяrdиyи sяkkиz mиn yeddи yцz altmыш иkи nюmrяlи
dяftяrxana sяnяdи gюrkяmlи maarиfpяrvяrиn vя bu yolda чalышan
Azяrbaycan zиyalыlarыnыn arzusunu tam hяll etdи.
Qorиdяkи Mцяllиmlяr Semиnarиyasыnыn dиrektoruna
gюndяrиlяn hяmиn sяnяddя deyиlиrdи kи, Sяrdarыn mцavиnиnиn
яmrи яsasыnda Sиzя tapшыrыlan semиnarиyanыn nяzdиndя tяsиs ol-
unacaq Azяrbaycan шюbяsиnи yerlяшdиrmяk vя onu lazыmи яшya-
larla tяmиn etmяk цчцn Tиflиs hюkumяt palatasыna tяklиf
edиlmишdиr kи, Zemstvodan yыьыlmыш mяblяьdяn dюrd mиn manat
zatи-alиlяrиnиzиn sяrяncamыna versиn.
Hюkumяt palatasы azяrbaycanlы gяnclяrиn maarиflяnmяsи 71
namиnя qяlbяn razы olub, bu иши юzцnя шяrяf sanmышdыr. “Tatar-
lardan (azяrbaycanlыlardan – Ш.N.) kяnd mцяllиmlяrи
hazыrlamaq mяqsяdиlя Sяrdarыn Baш Иdarяsиnиn gюstяrиши яsa-
sыnda 1879-cu иl sentyabrыn 1-dя semиnarиyanыn nяzdиndя yenи
tяsиs edиlmиш xцsusи tatar шюbяsиnи yerlяшdиrmяkdяn юtrц lazыmи
яшyalarы almaq цчцn Zemstvo vergиsиndяn pul buraxыldыьыnы
zatи-alиlяrиnиzя bиldиrmяyи hюkumяt palatasы юzц цчцn шяrяf
bиlиr”.
MAARИF CARЧИLARИ
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
Чюrяkdяn sonra xalq цчцn яn vacиb шey mяktяbdиr.
Jorj Jak Danton
Mиrzя Fяtяlи yuxudan oyanыb aьыr-aьыr gюzlяrиnи aчdы.
Otaqda heч kяs yox иdи. Tubu иlя xиdmяtчи Яlmяrdan yarыm saat
яvvяl onun mцrgцlяdиyиnи gюrцb, barmaqlarыnыn ucunda
ehtиyatla чыxыb getmишdиlяr. Taqqыltы eшиdиb oyanan Mиrzя
yerиndя dиnшяdи. Dюyцlяn hяyяt darvazasы иdи. O, genиш
pяncяrяdяn чюlя boylanыb heч nя gюrя bиlmяdи. “Ay ev yиyяsи, ay
ev yиyяsи!” – Mиrzя bиr neчя dяfя чaьыrdы. Onun adяtи иdи.
Hяmишя uzaq sяfяrdяn qayыdanda, qulluqdan evя gяlяndя
zarafatla юz gяlишиnи belя bиldиrяrdи. Hяlя Tubu tяzя gяlиn
gяlяndя onun bu sюzlяrиndяn иncиmишdи. “Bu nя sюzdц deyиrsяn,
mяgяr ev yиyяsи sяn юzцn deyиlsяn?” O vaxtdan иllяr keчdи. Tubu
da bu sюzlяrя, bu чaьыrышa alышdы, adяt иsя Mиrzя Fяtяlиdя
юmцrlцk qaldы.
Bu dяfя Mиrzяnиn чaьыrышыna Яlmяrdan gяldи. Яllяrиnи hov-
xura-hovxura qapыda dayanan xиdmяtчи: – Nя lazыmdыr, Mиrzя,
иstи чay var, gяtиrиm? – dedи. Mиrzя aram-aram: – Kиmsя чюl
qapыsыnы dюyцr, – dedи.
Яlmяrdan taxta pиllяkяnиn ayaьыnda Tubu vя иkи nяfяrlя
цzbяцz gяldи. Onlar цstlяrиnиn qarыnы чыrpыb yan otaьa keчdиlяr.
72 Yaшы яllиnи keчmиш, gцmrah sиfяtlи qadыn Шяkи lяhcяsиndя Tиflиsиn
qarыndan, yaьышыndan шиkayяtlяnиrdи. Yanыndakы arыq oьlan
uшaьы иsя dиnиb-danышmыr, arvad neylяyиrdиsя, hara addыm
atыrdыsa, o da onun dalыnca baшыaшaьы gedиrdи. Цшцmцш qadыn яl-
lяrиnи ovxalaya-ovxalaya gah baшыna юrtdцyц шalы, gah da
Tubunun masanыn цstцnя saldыьы sцfrяnиn qыraqlarыnы
dцzяldиrdи.
– Xalam oьlu necяdи, – dedи, – canы-baшы salamatdыmы, gяlиb-
gedяndяn xяbяr tuturam. Eh, ay Tubu, uzaq yerdи, gяlиb-
getmяk olmur. Юtяn иl eшиtdиk Zaqatalaya gяlиb. Uшaqlar nя
qяdяr yolunu gюzlяdиlяr, saqqalы aьarmыш bиzя tяrяf gяlmяdи.
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
Tubu bиr az kefsиz gцlцmsяyиb:
– Saь ol, – dedи, – pиs deyиl, xalan oьlunu bиlmиrsяn, hяmишя
иши baшыndan aшыr. Nasaz иdи, иndи bиr az yaxшыdы, Allaha шцkцr.
– Yenя hяmишяkи kиmи qulluьundan gecmи qayыdыr?
– Evdяdи, bиr on gцn olar, qulluьa getmиr, xяstяdиr, zюkяm
olub, o bиrи otaqda yatыr.
Arvad dяrhal ayaьa durub:
– Bя, mяnи nиyя bu otaьa gяtиrmиsяn, ay иnsafsыz. Gяl gюrцm
hardadыr? – deyиb qapыya yюnяldи.
Xalasы qыzы Mиrzя Fяtяlиnи yataqda gюrцb kюvrяldи. Qollarыnы
genиш aчыb:
– Boy, canыna qurban olum, ay Mиrzяm, olmasыn azar-
bezar... – deyиb boynunu qucaqladы, hяr иkи цzцndяn юpdц.
Alnыna tюkцlmцш saчlarыnы qulaьыnыn ardыna yыьdы. Stul чяkиb
xalasы oьlu иlя цzbяцz яylяшdи. Arыq sиfяtиnя xoш tяbяssцm qonan
Mиrzяnиn kefи aчыldы. Yastыьы taxtыn baшыna sюykяyиb yerиndя
oturdu.
– Xoш gяlmиsяn, ay xalaqыzы. Шяkиdя nя var, nя yox, danыш
gюrяk, qohumlar necяdиr?
– Saьlыьыn, – dedи, – hamыnыn sяnя salamы var. Bu nя
xяstяlиkdи? Bиz sяnя gцvяnиrdиk, a daьlar, sяnя dя mи qar yaьdы?
– Eh, xalaqыzы, – deyиb иrzи-rяngи qaчmыш Mиrzя dяrиndяn
kюksцnц юtцrdц. – Daha mяndя o hal yoxdu. Иndи mяnиm
daьlarыma qar da yaьыr, hяlя dolu da dцшцr. – Aшaьы sцrцшmцш 73
yorьanы sиnяsиnя чяkиb: – Heч юzцm dя bиlmиrяm, bu aьrыlar
hardandы, nя tez gяldи, – deyя kяdяrlя gцlцmsцndц: – Sяn
Vяtяndяn danыш gюrцm, Vяtяndя nя var, nя yox?..
Mиrzя Fяtяlи bиr-bиr, adbaad qohumlarы, sonra Шяkи
mяktяbиnиn mцяllиmlяrиnи soruшdu. Zarafatla:
– Sяn dя yaxшыsan, – dedи, – maшallah, gцmrahsan. Xalaqыzы,
sяn mяndяn neчя yaш kичиksяn? – deyиb zяndlя ona baxdы, saь
яlиnи dцmaь saчlarыnda gяzdиrdи. – Gяrяk kи, on yaш olsun.
– Yox, Fяtяlи, bиr dяfя yaшdan sюhbяt dцшmцшdц, bиzиm
mяscиdиn mцяzzиnи dedи kи, sяn Mиrzя Fяtяlиdяn sяkkиz yaш
kичиksяn.
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
– Kиmdи, иndи mяscиdиn mцяzzиnи?
– Иsmayыl яfяndиdи, yadыndan чыxыb?
– Yox, чыxmayыb, yaxшы yadыmdadыr. Яrяbи, farsы yaxшы bиlяn
bиr яfяndи kиmи ona bюyцk hюrmяtиm var. Шяrияt qanunlarыnыn
иsя daha yaxшы bиlиcиsиdиr. O, sяhv elяmяz, kиm yaшыnы harda иtи-
rиrsя, Иsmayыl яfяndиdя tapыr. Bu ишdя pяrgardыr. Onun юzцnцn
dя yaшы gяrяk az olmasыn...
– Azы sяksяn, sяksяn beш olar, – deyиb xalaqыzы Иsmayыl яfяn-
dиnи tяrиflяdи. Yavaш-yavaш mяtlяb цstцnя gяlиb: – Sяnиn xяtrиnи
иstяyяn adamdыr, Mиrzя, hяmишя bиzиm kишиdяn dя, mяndяn dя
sяnи soruшur, sяnиnlя иftиxar edиr, – dedи.
Яlmяrdan чay gяtиrdи. Mиrzяnиn yataьы yanыndakы stulun
цstцnя qoyub, tez dя qayыtdы. Mиrzя Fяtяlи qanrыlыb buьlanan
чaya baxdы.
– Чay ич, – dedи, – xalaqыzы, yoldan gяlиbsяn, hava da
soyuqdu.
– Ичяcяm, Fяtяlи, heч soruшmursan bu qarda-boranda nиyя
evdяn-eшиkdяn olubsan?
Mиrzя tяяccцblя:
– Nя olub kи, – dedи, – yenя tutulan-zad var, nяdи? Sяnи yenя
kиm evdяn-eшиkdяn elяyиb?..
– Yox, narahat olma, tutulan-zad yoxdu. Mяn bayaq
74 tяrиflяdиyиmиz, bиzиm mяscиdиn mцяzzиnи Иsmayыl яfяndиnиn
tяvяqqesи иlя sяnиn yanыna gяlmишяm. Onun aman-zaman bиr
oьlu var. Uшaq Шяkиdяkи иbtиdaи rus-tatar mяktяbиnи bиtиrяcяk.
Иsmayыl яfяndи иstяyиr kи, oьlu Tиflиsdяkи mяktяblяrdяn bиrиndя
oxusun. Mяnи sяnиn yanыna o gюndяrиb, uшaьы da mяnя qoшub,
gяtиrmишяm.
– Bяs uшaq hanы? – deyя Mиrzя sevиnclя soruшdu.
Ayaq цstя dayanan Яlmяrdan:
– O bиrи otaqdadы, – dedи, – uшaqlarыn yanыnda.
– Чaьыr gяlsиn bura, юzцm sюhbяt edиm.
Otaьa arыq bиr uшaq daxиl oldu. Яlmяrdan яlиnи onun чиynиnя
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
qoyub, qulaьыna nяsя pычыldadы. Uшaq чяkиnя-чяkиnя Mиrzяnиn
yataьыna yanaшыb dayandы. Baxышlarыnы dюшяmяdяn
qaldыrmadan:
– Salam, Mиrzя яmи, – dedи.
Mиrzя Fяtяlи:
– Yaxыna gяl, oьlum, – deyиb ona яl uzatdы. – O stulu чяk,
otur yanыmda. Adыn necяdиr?
– Rяшиd.
– Чox pakиzя, чox gюzяl. Adыnыn mяnasыnы bиlиrsяnmи?
– Bяlи, bиlиrяm, atam deyиr kи, bиr яrяb xяlиfяsиnиn adыdыr.
– Atan sяnя yaxшыnы qoyub, yamanы deyиb. Rяшиd tяkcя яrяb
xяlиfяsиnиn adы deyиl. Bu sюzцn mяnasы иgиd, cяsur, bиr dя mяrd
demяkdиr. Bцtцn elmlяrи иgиd bиr oьul kиmи mяnиmsяsяn, atan
qoyduьu ada layиq olacaqsan. Иndиdяn elm, oxumaq dalыnca
bu boyda yol qяt elяmиsяn, иnanыram kи, ишиndя dя rяшиd ola-
caqsan. Neчяncи sиnиfdя oxuyursan, oьul?
– Цчцncц sиnиfdя. Иndи tяtиl olduьuna gюrя atam иzn verdи kи,
Nazlы xalanla get, Mиrzя яmиnи zиyarяt elя.
– Иnшallah, gяlяn иl иbtиdaи mяktяbи tamam edяcяksяn. Bяs
sonrasы?..
Mиrzяnиn xalasы qыzы Nazlы dюzя bиlmяyиb sюhbяtя qoшuldu.
– Elя sonrasы цчцn иndиdяn yanыna gяlиb, sяndяn kюmяk иs-
tяyиr, xalaoьlu.
– Gяlmяyиnя sюzцm yoxdu, yaxшы elяyиb gяlиb, xoш gяlиb, sяfa 75
gяtиrиb. Mяn dя bиlmяk иstяyиrяm kи, fиkrи nяdи, hansы sяnяtиn,
hansы elmиn dalыnca getmяk иstяyиr?
– Hansыnda oxumaq asandы, onnan oxusun, neylяyиr юzцnц
daьa-daшa salыb...
Mиrzя Fяtяlи цrяkdolusu gцlя-gцlя bиr neчя dяfя:
– Hansы asandы, hansы asandы, – gюzц yaшarana qяdяr gцldц.
O, ovcundakы dцmaь yaylыьы иlя nяmlи gюzlяrиnи sиlя-sиlя dedи: –
Ay rяhmяtlиyиn qыzы, asan elm, asan dяrs yoxdu. Elm onda asan
olur kи, uшaq onu bцtцn varlыьы иlя qavraya bиlиr, ona hяvяsи var,
oxuduьu da baшыnda qalыr. Bиzиm qonшunun oьlu Balaquluya
deyиrsяn kи, a bala, иkи alman vardы, dюrdцnц dя atan verdи, neчя
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
alman oldu? Gюzцnц dюyцb, on saat da цzцnя baxsa, yenя tapa
bиlmяyяcяk. Deyиrяm, Balaqulu, aч barmaqlarыnы. Aчыr.
Deyиrяm, иkи barmaьыnы tut, цstцnя dя dюrdцnц say. Sayыr.
Axыra чыxыr, mat-mat цzцmя baxыr. Hя, deyиrяm neчя oldu?
Yazыq-yazыq цzцmя baxыb deyиr kи, Mиrzя яmи, yadыmdan чыxdы.
Mяndяn soruш kи, fиsиncanplovu necя bишиrиrlяr, neчя saata. Gю-
rцrsяnmи, xalaqыzы, Balaqulunun elmи dя fиsиncanplov
bишиrmяkdиr. Юldцr, цstцnя иlan sal, Balaqulu яlиnя bиr kиtab
almaz. Alsa nя xeyrи, heч o, иndиyяdяk bиlmиr kи, kиtabыn hяrflяrи
saьdan sola oxunur, yoxsa soldan saьa.
Nazlы arvad tяkяbbцrlя:
– Yox, ay Fяtяlи, bиzиm Rяшиd elя korazehиnlяrdяn deyиl. Nяdи
danышdыьыn...
– Bиlиrяm, elя kцt deyиl, Allah elяmяsиn Balaqulu gцnцndя
ola. Nazlы, xalaqыzы, bяlkя иcazя verяsяn, Rяшиdиn юzц иlя
mяslяhяt elяyяk, – deyяn Mиrzя чox bюyцk nяzakяtlя dedи: – Sяn
tanыш elяdиn, чox saь ol, bundan sonrasы юz ишиmиzdиr. Hя,
mцяzzиn oьlu, dиllяn gюrяk arzun, nиyyяtиn haradыr, nячи olmaq
иstяyиrsяn?
Bayaqdan baшыaшaьы dayanыb onlarы dиnlяyяn Rяшиd шяstlя
Mиrzяnиn цzцnя baxыb:
– Hяrbи mяktяbdя oxumaq иstяyиrяm, – dedи, – bu sяnяtя
76 hяvяsиm var...
Mиrzя gюzlяmяdиyи cavabы eшиtdи. Dюnцb ona daha dиqqяtlи
nяzяrlя baxdы. Oьlan dedиyиndяn dюnmяz adamlar kиmи mяьrur
dayanmышdы. O, sankи duruшu, baxышы иlя “mяn zabиt olmaq иs-
tяyиrяm, baшqa heч nя” deyиrdи. Oьlanыn belя cяsarяtlи
hяrяkяtиndяn, mяьrur baxышыndan Mиrzяnиn xoшu gяldи.
– Yaxшы fиkиrdиr, – dedи, – yaxшы elяyиrsяn kи, zabиt olursan,
xalqыmыza sиlah tutan oьullar da lazыmdыr. Bu zяmanяdя o
mиllяtиn kи, topu-tцfяngи, яsgяr vя zabиtи yoxdur, onun varlыьыna
da иnanma. Amma bиr иш var... – Sюz dиlиnиn ucuna gяldиsя dя,
dяrhal fиkrиnи dяyишdи. “Yox, bu cavanыn qцsurunu цzцnя
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
demяklя mяn onu юmцrlцk gюzцkюlgяlи etmиш olaram, –
fиkиrlяшdи. – Nя vaxtdan mяn kюnцlsыndыran olmuшam. Юzц dя
kиmиn? On цч-on dюrd yaшlы yenиyetmяnиn. Yox, bunun hяvяsиnи
юldцrmяk olmaz. Чalышыb fиkrиnи dяyишmяk lazыmdыr”.
Mиrzя Fяtяlиnиn dиqqяtlи zяndи oьlanыn sol gюzцndя gцclя
sezиlяcяk dяrяcяdя bиr az чяplиyиn olduьunu bayaqdan
gюrmцшdц. Uшaьы utandыrmamaq цчцn heч nя demяyиb fиkrя
getdи. Bиlиrdи kи, bu gюzlя onu heч vaxt hяrbи mяktяbя
gюtцrmяzlяr. Oьlanы fиkrиndяn dюndяrmяk mяqsяdи иlя:
– Oьul, – deyиb, sюzцnя davam etdи. – Иndи xalqыmыzыn
gцzяranы elяdиr kи, ona яsgяrdяn, zabиtdяn чox mцяllиm
lazыmdыr. Bu saat bиzиm yeganя arzumuz xalqыmыzы
savadlandыrmaq, maarиflяndиrmяkdиr. O bиrи mиllяtlяrя
baxanda bиzиmkиlяr bu sahяdя чox gerи qalыblar. Bu gцn
“xalqыmыzыn vяzиyyяtи elяdиr kи, onu dцшцndцkcя иnsan aьlamaq
иstяyиr”. Bиr neчя gцn яvvяl dostum Mиrzя Hцseynlя Sяrdarыn
yanыnda olduq. Sяrdar sюz verdи kи, Qorи шяhяrиndяkи
Mцяllиmlяr Semиnarиyasыnda Azяrbaycan шюbяsиnи gяlяn иldяn
aчacaq. Иndиdяn qяzalara mяktub yazыb gюndяrmишиk kи, uшaq
toplamaqda bиzя kюmяk gюstяrsиnlяr. Mяn sяnиn burada
oxumaьыnы mяslяhяt bиlиrяm. Yaxшы oldu, юz ayaьыnla gяlmиsяn,
sяnиn dя adыnы yazdыraram, hюkumяt xяrcиnя oxuyarsan.
Razыsanmы? – Mиrzя Fяtяlи sual dolu baxышlarыnы bиr xeylи ondan
чяkmяdи. 77
– Mяn, яlbяttя, razыyam, Mиrzя яmи, gюrяk atam nя deyяcяk?
– Atana de kи, Mиrzя belя mяslяhяt bиldи. Yaxшы yadыma
dцшdц, atan Xoчиk yerиndяkи baьы yenя becяrя bиlиrmи? Yoxsa
qocalыb, haldan dцшцb...
Mиrzяnиn bu sualыna xalasы qыzы cavab verdи:
– Becяrиr, – dedи, – Fяtяlи, bu иl yaxшы da mяhsul gюtцrdцlяr,
Allah bяrяkяt versиn. Baьыn yarpaьыnы heч kяsя satmadыlar. Bax,
bu qarшыnda dayanan чяlиmsиz oьlan baramanы иpяyя чevиrmяk
цчцn hяyяtlяrиndя kичиk dяzgah dцzяldиb, юzц иpяk hasиl etdи.
Шяkиnиn ustalarыndan tяkяlduz toxumaьы юyrяndи. Яlиnя xeylи
qazanc gяldи. Иndи юz яmяyи иlя yыьdыьы qazanca oxumaq иstяyиr.
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
Чox saь ol kи, Rяшиdи naцmиd qaytarmыrsan, hяlя цstяlиk dя
padшahlыq xяrcиnя oxutmaьa sюz verиrsяn. – Arvad gцlцmsцnцb
яlavя etdи: – Mяnиm dя yol xяrcиmи bu юdяyиb, mяn Rяшиdиn
xяrcи иlя Tиflиsя gяlmишяm.
Mиrzя Fяtяlи zarafatla:
– Bиlиrяm, – dedи, – xalaqыzы, bиz шяkиlиlяr havayы yerя bиr
qяpиk dя xяrclяmяrиk. Ata-babamыz tacиr olublar, bu sяnяtиn
adamlarы manatыn цstцndяn qяpиk gюtцrmцr, amma qяpиyи
qяpиyиn цstцnя qoymaqla tacиr olurlar. –Gцlцmsцndц. –
Demяk, Rяшиd bяy olmasaydы, sяn mяnиm gюrцшцmя
gяlmяyяcяkdиn?..
Arvad heч nя demяyиb susdu. Gюrцnцr, doьru sюzя cavab
tapa bиlmяdи. Яlmяrdanыn boш stяkanlarы aparmaьa gяlmяyи elя
bиl cansыxыcы sцkutun buzunu qыrdы:
Mиrzя Fяtяlи:
– Oьlum, Rяшиd, – dedи, – xalaqыzы sяnиn baьbanlыьыndan,
иpяkчиlиkdяkи mяharяtиndяn aьыzdolusu danышdы, zяhmяtkeш
olduьun цчцn yaxшыca tяrиflяdи. Bяs kиtab oxumaьa necя,
hяvяsиn varmы, yoxsa elя mяktяbdя mцяllиmиn nя tapшыrыr, onu
oxuyursan?
– Atam чox vaxt иcazя vermиr. Deyиr, яn чox dяrslяrиnя fиkиr
ver. Amma mяn gиzlиn dя olsa, naьыl kиtabы tapыb oxuyuram.
78 – Oxuduqlarыndan bиrиnиn adыnы deyя bиlяrsяnmи?
Rяшиd anи olaraq fиkrя getdи. Hяyяcandan arыq, solьun
yanaьыnda qыzartыlar oynaшdы. Шяhadяt barmaьыnы gah цzцndя,
gah da alnыnda gяzdиrdи.
– Son gцnlяr oxuduьum kиtabыn adы “Mяcmueyи-dиvanи
Vaqиf vя dиgяr mцasиrиn” иdи. Mиrzя яmи, qoшmanы, bиr dя
nяьmяlяrи oxumaqdan xoшhal oluram.
Uшaьыn sыxыlmamasы цчцn baxышlarыnы ondan yayыndыran
Mиrzя Fяtяlи:
– Bяs yazanы kиmdи, oьul, bu kиtabы kиm hazыrlayыb, kиm
basdыrыb? – soruшdu.
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
Rяшиd:
– Mиrzя Yusиf, – deyиb kяkяlяdи, nя qяdяr elяdиsя famиlи
yadыna gяlmяdи.
Onun kюmяyиnя чatan Mиrzя Fяtяlи dedи:
– Yяqиn Nersesov demяk иstяyиrsяn?
– Bяlи, Mиrzя яmи, yadыmdan чыxmышdы.
– Oьul, oxuduьun шeиrlяrdяn yadыnda varsa, bиrиnи de, eшиdяk.
– Rяшиd yerиndя qurcalanыb, цzцnц gah tavana tutdu, gah da
pяncяrяdяn чюlя baxdы.
Kюnцl hяsrяt, can mцntяzиr, gюz yolda,
Юmr azaldы, vяdя keчdи san иlя.
Bиr dя kюnlцm иstяdиyи gюzlяrи,
Gюrяrяmmи ol шюvkяtlя, шan иlя.
Иstяmяnяm bu dцnyanыn malыnы,
Qovьasыnы, fиtnяsиnи, qalыnы.
Qяrиblиkdя bиkяslяrиn halыnы
Fиkr elяrяm, gюzцm dolar qan иlя.
Daиm haqdыr Vиdadиnиn demяyи,
Doьrularыn hяrgиz иtmяz яmяyи.
Hяr kиmиn kи mюvla olur kюmяyи,
Nя иши var sultan иlя, xan иlя. 79
Rяшиd шeиrи deyиb qurtardы. Fиkrя gedяn Mиrzя Fяtяlи иsя hяlя
dя dиnmиrdи. O, baшыnы яllяrи цstя qoyaraq dцшцncяlяrиn
aьuшunda genиш pяncяrяdяn чюlя baxdы. Fиkrи-zиkrи hяlя dя
Vиdadи шeиrи иlя яllяшиrdи. Handan-hana o, юz-юzцnя danышыrmыш
kиmи:“Doьrularыn hяrgиz иtmяz яmяyи” mиsrasыnы aramla tяkrar
edиb, xoш tяbяssцmlя Rяшиdя baxdы. Onun avazla шeиr demяyиndя
fиtrиlиk duydu; hяrяkяtиndя, duruшunda иsя mяrиfяt vя qanacaq.
Яlиlя yaxыn gяlmяyи ишarя elяdи. Yerиndя dиkяlиb, qollarыnы qoшa
aчdы, Rяшиdиn alnыndan юpdц. – Чox saь ol, oьul, sяn hardan
bиldиn kи, mяn o bиrи шaиrlяrя nиsbяtяn dяrdlи Vиdadиnи daha чox
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
sevиrяm. Mиrzя яmиn sяnи mцkafatsыz qoymaz, яvяzиndя sяnя юz
kиtabыmы baьышlayacaьam, – deyиb bиr-иkи dяfя “Яlmяrdan, Яl-
mяrdan” sяslяdи. Tubu qapыda gюrцndц. “Яlmяrdan yoxdu,
dцkana gюndяrdиm, nя иstяyиrsяn?” – dedи. Mиrzя:
– Mяnиm kиtablarыmыn hяrяsиndяn bиr nцsxя bura gяtиr,
lazыmdыr.
Tubu kиtablarы gяtиrdи. Mиrzя alыb onlarы Rяшиdя verdи.
– Al, – dedи, – qardaшoьlu! Mяnиm яsяrlяrиmdяn xoшladыьыnыzы
Vяtяnиm Шяkиdя sяhneyи-tamaшaya qoymaьыnыzы arzu edиrяm.
Hяrчяndи bu mяrhum Molla Vяlи Vиdadиnиn яsяrlяrи kиmи deyиl
kи, oxuyub яzbяrlяyяsяn. Bekar vaxtыnda oxuyub qяшш edяnя
qяdяr gцlяrsяn.
– Atam deyиr kи, Mиrzяnиn яsяrlяrи gцlmяlи deyиl. Mиrzя
Fяtяlиnиn яsяrlяrи dяrdlя doludur. Qяflяtdя qalan mцsяlman
dцnyasыna sюnmяyяn чыraqdыr.
Mиrzя Fяtяlи maraqla Rяшиdя baxdы, onu axыra qяdяr dиnlяdи.
Bu arыq oьlan иndи Mиrzяnиn daha чox xoшuna gяlmишdи. Onu
tяrиflяdиyиnя gюrя yox, Rяшиdиn belя fяrasяtlи, dяrrakяlи olmaьыnы
nяdяnsя иlk baxышdan hиss elяmишdи. Mиrzяnиn xoшuna gяlяn bиr
dя o иdи kи, bu dяrrakяlи oьlan mцяzzиn atasыnыn sюzlяrиnи necя
dя dяqиq yadыnda saxlamышdы. Mиrzя иndи aьыr-aьыr, yarasы
gюynяyяn adamlar kиmи danышыrdы. Rяшиd onun dяrdlи yerиnя
80 toxunmuшdu. Mиrzяyя elя gяlиrdи kи, hamы dцkanчы Mяшяdи
Qasыm kиmи ona qarьыш edиr. Hяr sяhяr dяftяrxanaya qulluьa
gedяndя dalanыn aьzыnda oturan dцkanчы Mяшяdи Qasыm onu
gюrяndя dodaqaltы mыrtыldaya-mыrtыldaya deyиrdи: “Ey fяlяk,
gюydяkи daшlarыnы onun baшыna nя sяbяbя yaьdыrmыrsan? Ey yer,
yarыlыb bu mяlunu nя цчцn udmursan?” “Demяk kяnd яhlи
arasыnda mяnи sevяn, яsяrlяrиmя qиymяt verяn varmыш. Qяrиbя
burasыdыr kи, sevяn шяxs mцяzzиndиr, molla tayfasыndandыr. Mяn
elя bиlиrdиm, mиnarяnиn baшыndan adamlarы иbadяtя чaьыran
mцяzzиn Иsmayыlыn “Allahu яkbяr” demяkdяn baшqa fиkrи-zиkrи
yoxdu. Юmrцm boyu dиn xadиmlяrиnя nиfrяt etmишяm... Dostum
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
Mиrzя Hцseyn яfяndи dцz deyиrmиш kи, dиn xadиmlяrи arasыnda
az da olsa zиyalы olanlar var, sяnя rast gяlmяyиb, Fяtяlи. Bиr dя
sяn onlardan dюrd яl-ayaьыnla qaчыrsan.
– Oьul, – dedи, – cavanlыьыmda, – onda lap cavan иdиm, bяlkя
dя elя sяn yaшda ancaq olardыm, – ustadыm Mиrzя Шяfи mяnя bиr
kиtab verdи. Yadыmdadыr, kиtabda Щиnd яfsanяlяrи toplanmышdы.
Oxuyub qurtaranda ustad шaиr soruшdu kи, Fяtяlи, kиtabdan
yadыnda bиr шey qaldыmы, юzцn цчцn bu kиtabdan elm яxz elяyя
bиldиnmи?
– Bяlи, – dedиm, – ustad, kиtabdan bиr cцmlяnи яzbяr dedиm:
“Qяlbи elmиn, mцbarиzяnиn vя mяhяbbяtиn yolunda чыrpыn-
mayan adam nahaq anadan olub, nahaq yerя anasыnыn
cavanlыьыnы яlиndяn alыb”. Ustadыm dedи kи, kиtabы sяnя mяhz bu
cцmlяyя gюrя vermишdиm oxumaьa. Dedиm gюrцm, onu duya
bиlяcяksяnmи, Fяtяlи? – deyиb ustadыm sюzцnя davam etdи. –
“Юmrцn boyu bu cцmlяdяkи mяnaya яmяl etmяsяn, mяnиm
яmяyиm sяnя halal olmaz. Bu cцmlя sяnиn hяyat amalыn
olmalыdыr”. Иndи oьul, Rяшиd, mяn bacardыьыm qяdяr ustadыmыn
sюzцnя яmяl etdиm, xalqыmыzыn tяrяqqиsи namиnя gцcцm чatanы,
яlиmdяn gяlяnи яsиrgяmяdиm. Bu yolda kиmlяr tяrяfиndяn tяhqиr
olunmadыm. O bayaq adыnы чяkdиyиm nadan Mяшяdи Qasыmdan
tutmuш sяrdara qяdяr... hяr kяs иnsanlarы sevиrsя, mяdяnиyyяtиn
tяrяqqиsиnя kюmяk edиrsя, mяn onun dostu vя mцxlиsиyяm. Bu
zяmanяdя belя adamlar azdыr. Чox saь olsun atan Иsmayыl 81
kиmиlяrи kи, иnsanlarыn yaxшы, pиs яmяllяrиnя qиymяt verя bиlиrlяr.
Юmrцmцn чoxu gedиb, azы qalыb. Bu gцn-sabahlыьam. Mяn arzu
edяrdиm kи, sяnиn dя hяyat amalыn hиnd яfsanяsиndяkи o mцdrиk
cцmlя olsun.
* * *
1879-cu иl mayыn son gцnlяrиndя Шяkиnиn mяrkяzи
karvansarasыnыn hяyяtиnя цstц tozdan bozarmыш bиr fayton
gиrdи. Atlarыn yerишиndяn vя faytondan dцшяn sarышыn adamыn
яzиk-цzцk paltarыndan bиlmяk olurdu kи, onlar uzaq yoldan
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
gяlиblяr. Dolu sиfяtиnи tцk basmыш sяrnишиn цstцnцn tozunu
чыrpdы, xыrdaca mavи gюzlяrиnи karvansaranыn hяyяtиnя
dolandыrыb axtardыьыnы tapa bиlmяdи. Aьыr, tяmkиnlи yerишlя sыnыq
araba tяkяrи dцzяldяn иkи-цч kишиyя yaxыnlaшыb tяmиz
Azяrbaycan dиlиndя:
– Qardaшlar, dяllяkxananы necя tapa bиlяrяm? – soruшdu.
Ucaboylu, arыq kиши onu dюvlяt qulluqчusu zяnn edиb юzцnц
yыьышdыrdы. Sahиbkar qarшыsыnda яmrя mцntяzиr dayanan rяиyyяt
kиmи tяlaшa dцшdц. Alnыna dцшmцш papaьыnы gerи elяyиb, шиrиn
Шяkи lяhcяsиndя:
– Ha, иndи burda, ovcuyun ичиndяdиr, odey, – deyиb qoшa
taьыn arasыndakы qapыnы gюstяrdи.
Bиr яlиndя чяkиc, o bиrи иlя tяkяrdяn yapышan cavan oьlan:
– Sяlиm dayы, – dedи, – bu urusdu, ya...
Qoca Sяlиm kиши tяяccцblя:
– Nя bиlиm, a bala, – deyя duruxdu, – axы, bиzиm dиldя danышыr,
demяk mцsяlmandыr...
Azca aralanan mцsafиr xoш tяbяssцmlя:
– Oьlan dцz deyиr, mяn rusam, daha doьrusu, Шamaxы
malakanыyam. Gerи qayыdыb–dяllяkxanadan чыxanda mяn Шяkи
иbtиdaи rus-tatar mяktяbиnя getmяlиyяm. Sиzlяrdяn mяktяbиn
harada olduьunu bиlяn varmы? Oranы mяnя gюstяrяrsиnиzmи?
82 Qocanыn nazиk dodaqlarы xoш tяbяssцmlя aralandы. Sevиndи
kи, o nя dиvanxana ишчиsиdи, nя dя yuxarыdan gяlяn qяza rяиsи.
Mяktяbи soruшursa, demяk, mцяllиmdи. Ona gюrя dя
mehrиbandы, Allah adamыdыr.
– Яlbяttя, aьa, яlbяttя, gюstяrяrиk. Sиz gedиn tяraшlanыn, чы-
xanda, bax, bu mяnиm oьlumdu, o sиzи mяktяbя aparar.
Aleksey Osиpovич Чernyayevskи tяшяkkцr edиb dяllяkxanaya
getdи.
Kяndlи dяrиndяn nяfяs alыb, яlиnиn arxasы иlя alnыndakы
hяyяcan tяrиnи sиldи. Цrяkdяn gяlяn sяmиmиyyяtlя mцsahиbиnи
tяrиflяdи:
Ãîðèäÿí ýÿëÿí ãàòàð
– Nя gюzяl иnsandыr, цzцndяn nur yaьыr, belяsиnиn яtяyиndя
namaz qыlmaq olar. Amma heyиf kи, gavurdur, – deyиb
tяяssцflяndи.
Qorи Semиnarиyasыnыn nяzdиndя bu иl aчыlacaq Azяrbaycan
шюbяsиnя uшaq toplayan Aleksey Osиpovич Чernyayevskи qяza
mяrkяzlяrиnи gяzя-gяzя gяlиb Шяkиyя чыxmышdы.
Mayыn иlk gцnlяrиndяn sяfяrя чыxan Aleksey Osиpovич Иrя-
vanda, Naxчыvanda, Gяncяdя vя Шuшada olmuшdu. Шяkиdяn
sonra Шamaxыya, oradan da Bakы, Quba vя Dяrbяnd иstиqamя-
tиndя sяfяrиnи davam etdиrmяlи иdи. O, yцz kиlometrlяrlя yolu
faytonla, araba иlя, qatarla, bяzяn dя pиyada getmяlи olurdu.
Semиnarиyada шюbяnиn aчыlmasы tяsdиq olunandan sonra Чer-
nyayevskиnи Azяrbaycan шюbяsиnя иnspektor tяyиn etdиlяr. Qorи
Semиnarиyasыnыn dиrektoru Dmиtrи Dmиtrиyevич Semyonov onu
yanыna чaьыrыb xeylи sюhbяt etdи.
– Aleksey Osиpovич, – dedи, – чяtиnlиklя dя olsa шюbяnиn
aчыlmasыna иcazя verdиlяr. Ancaq чox narahatam, bиlmиrяm,
necя olacaq, vaxta az qalыr, qяbul цчцn dя яrиzя verяnlяrиn sayы
artmыr kи, artmыr. Gяlяn чox azdыr. Belя getsя, шюbяnи aчmaq
sual altыnda qalacaq.
– Mяn dя bu barяdя fиkиrlяшmишяm, Dmиtrи Dmиtrиyevич,
yerlяrя yazыlan mяktublarla kиfayяtlяnmяk olmaz. Sиzи иnandы-
rыram, bяzи qяza rяиslяrи heч mяktubun mяzmununu camaata
чatdыrmayыblar. Чatdыrыblarsa da, camaatы baшa sala 83
bиlmяyиblяr. Bunun bиrcя чыxыш yolunu gюrцrяm. Mяn юzцm
getmяlиyяm. Oba-oba, kяnd-kяnd dя olsa, gяzиb camaatы baшa
salmalыyam kи, mяktяbиmиzиn mяramы, mяqsяdи nяdиr? Hяr
halda mяnи baшa dцшяrlяr, axы, mяn azяrbaycanca doьma dиlиm
kиmи danышыram. Yerlи яhalиnиn adяt-яnяnяsиnя yaxшы bяlяdяm.
Mяn Azяrbaycan xalqыnыn чюrяyиnи yeyиb, suyunu ичmишяm, ona
gюrя dя onlarы qяlbяn, tяmяnnasыz sevиrяm.
– Mяn dя sиzdя bu xalqa olan hяdsиz ehtиramы gюrцb,
duyduьum цчцn Maarиf Sяrdarlыьыna sиzиn namиzяdlиyиnиzи
vermишяm. Yenя deyиrяm, uшaq toplamaq mяsяlяsи mяnиm
rahatlыьыmы яlиmdяn alыb, Aleksey Osиpovич, sиz doьru buyu-
Øÿìèñòàí Íÿçèðëè
rursunuz, sяfяrя чыxmaqdan baшqa чarя yoxdur. Bиr tяrяfdяn
dя sиzя qыymыram, bu qяdяr mяsafяnи necя qяt edяcяksиnиz?
Yoxsa oturub uшaьыn gяlmяyиnи gюzlяmяklя fцrsяtи fюvtя ve-
rяrиk. Bundan sonra da юz яrиzяsи иlя яn чox gяlяn цч, ya da dюrd
nяfяr ancaq olacaq. Vaxt da kи, sцrяtlя keчиb gedиr. Sиzя bu
чяtиn sяfяrdя uьur dиlяyиrяm, Aleksey Osиpovич.
Иlk sяfяrя Naxчыvandan baшlayan Чernyayevskи qяza
mяktяbиndя oxuyan цч nяfяrиn яrиzяsиnи almышdы. Ancaq bиrcя
Mиrzя Яlи Mяhяmmяd Xяlиlovun gяlmяyиnя цmиdи vardы. Qalan
иkи nяfяrиn bиrиnиn atasы razыlыq verdиsя, o bиrиnиn anasы vay-шиvяn
saldы... Lяnkяrandan Teymur bяy Mяmmяd bяy oьlu
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası