Büyük Iskender Dönemine Ait Paralar Ve Değerleri

Bizim bildiklerimiz içinde ilk olarak alt&#x;n ve gümüş para basan ve kullanan Lidyal&#x;lard&#x;r (Herodotos )

Lidyal&#x;lar hakl&#x; olarak sikkeleri ile ünlüydü. Herodotos&#x;un yukar&#x;da aktard&#x;klar&#x; d&#x;ş&#x;nda, erken dönem Yunan yazarlar&#x;ndan biri olan Kolophonlu Ksenophanes de sikkenin icad&#x;n&#x;n Lidyal&#x;lara bağlamaktad&#x;r¹ ve bu tespit sikkelerin kendileri taraf&#x;ndan da doğrulanmaktad&#x;r. En erken sikkeler alt&#x;nd&#x; ve Yunan dünyas&#x;nda bunlar&#x; ilk kez kullanan Kroisos&#x;a atfen croeseid ad&#x;yla an&#x;l&#x;yordu.² Bütün erken sikkeler alt&#x;n gümüş alaş&#x;m&#x; elektrondan yap&#x;lmaktayd&#x; ve baz&#x;lar&#x; Lidya alfabesi ile Lidya isimleri taş&#x;d&#x;ğ&#x;ndan, bunlar&#x;n Lidya&#x;da Lidyal&#x;lar taraf&#x;ndan darp edildiği gayet aç&#x;kt&#x;r.

Lidya, elekton ve sikkenin başlang&#x;c&#x; aras&#x;ndaki tarihî bağlant&#x;lar&#x; anlamak zor değildir.³ Öncelikle elektronun kendisi Lidya&#x;ya aittir. Irmak yataklar&#x;nda bulunan ve içinde alt&#x;n bar&#x;nd&#x;ran bir alaş&#x;m olan elektron bölgeye özgüydü. Elektron MÖ yedinci yüzy&#x;lda Paktolos nehrinde ve diğer Lidya bölgesi &#x;rmaklar&#x; ile madenlerinde büyük miktarlarda eleniyor ve kaz&#x;l&#x;yor, Lidya kral hanedan&#x;n&#x;n efsanevi zenginliğini meydana getiriyordu (bkz. Greenewalt, Sardis&#x;te Alt&#x;n ve Gümüş Saflaşt&#x;rma ). Ülkedeki en yayg&#x;n değerli metal olan elektron doğal külçeler, ingotlar ve elektron tozu yla dolu çuvallar şeklinde en az&#x;ndan bir süre her türlü mal&#x;n ve hizmetin ödemesi için kullan&#x;lm&#x;şt&#x;r. Fakat doğadaki hâliyle elektronda alt&#x;n&#x;gümüş oran&#x; değiştiği ve yapay olarak rafine edilmiş gümüş katarak alt&#x;n içeriğini seyreltmek mümkün olduğu için güvenilir bir değiş tokuş arac&#x; anlam&#x;nda çok yetersizdi.

Al&#x;şverişlerde kullan&#x;ld&#x;ğ&#x; zaman metal önce bir mihenk taş&#x; üzerine b&#x;rakt&#x;ğ&#x; çizgilerin rengine (No. 16) bak&#x;l&#x;yordu. Bu test büyük electrum parçalar&#x;nda sorun ç&#x;karm&#x;yordu, ancak düzinelerce doğal külçe ve ufak parçalarda test yapmak imkâns&#x;zd&#x;. Her bir küçük parça bağ&#x;ms&#x;z olarak test edilse bile, her biri farkl&#x; ağ&#x;rl&#x;kta ve kalitede olan bütün bir torban&#x;n değerini kesin şekilde hesaplamak çok zor bir işti. Zamanla, electrum külçelerin s&#x;k&#x;nt&#x;lar&#x; ve güvenilir olmad&#x;ğ&#x; anlaş&#x;l&#x;nca, bunlardan büyük miktarlarda elinde bulunduran Lidyal&#x;lar ve onlar&#x;n Ionial&#x; ve Karial&#x; komşular&#x; başkalar&#x;n&#x;n kabul edeceği ödemeler yapmakta zorlanm&#x;şlard&#x;r.

Bu açmazdan ç&#x;kman&#x;n bir yolu, electrum külçeleri bütün olarak kullanmaktan kaç&#x;narak, mümkünse bunlar&#x; metalürjik yöntemlerle saf alt&#x;n ve gümüş bileşenlerine ay&#x;rmak, böylece değişimi daha basit hâle getirmekti. Fakat MÖ ikinci biny&#x;lda Mezopotamya&#x;da ve M&#x;s&#x;r&#x;da alt&#x;n ar&#x;tmaya dair yaz&#x;l&#x; kan&#x;tlar bulunmas&#x;na karş&#x;n, MÖ alt&#x;nc&#x; yüzy&#x;ldan önce electrumdaki gümüşü ve alt&#x;n&#x; tamamen ayr&#x;şt&#x;rmak (ana metal safs&#x;zl&#x;klar&#x;n&#x; gidermek yerine) için bir tekniğin geliştirilip geliştirilmediğini bilmiyoruz.⁴ Her hâlükârda, MÖ yedinci yüzy&#x;lda Bat&#x; Anadolu&#x;daki yöneticiler ödemelerini electrumla yapabilmelerini sağlayan çok daha basit bir yöntem bulmuşlard&#x;: Electrumlar&#x; damgal&#x;, değişmez ağ&#x;rl&#x;kta ve değeri üzerinde taş&#x;d&#x;ğ&#x; damgan&#x;n sahibi otorite taraf&#x;ndan tespit ve garanti edilen küçük külçeler &#x;yani sikkeler&#x; şekline sokmak. Metalin kendine biçilen değerin başar&#x;yla darp eden otoriteye geçirilmesiyle birlikte bu çözüm electrumun al&#x;şverişlerde electrumun kullan&#x;lmas&#x;n&#x; büyük ölçüde kolaylaşt&#x;rm&#x;şt&#x;r. Her bir parça electrumu tart&#x;p kalite testi yapmak yerine, önceden tart&#x;l&#x;p garanti alt&#x;na al&#x;nm&#x;ş metal birimleri hemen orac&#x;kta değiş tokuş edilebiliyordu. Genel toplamlar sadece sikkeleri sayarak h&#x;zla ve kesin olarak hesaplanabiliyordu. Erken electrum sikkelerin kesirli küçük değerler kadar büyük ağ&#x;rl&#x;k birimleri şeklinde de darp edilmesi hesaplamay&#x; daha kolaylaşt&#x;rmaktayd&#x;.

Bu erken electrum sikkelerin en önemlileri kaz&#x;lardan gelmektedir. Ephesos Artemis Tap&#x;nağ&#x;&#x;n&#x;n alt&#x;nda y&#x;llar&#x;nda yap&#x;lan kaz&#x;larda British Museum&#x;un arkeologlar&#x; MÖ yedinci yüzy&#x;l&#x;n sonlar&#x;nda adak olarak b&#x;rak&#x;lm&#x;ş 93 electrum sikke ortaya ç&#x;karm&#x;şlard&#x;r.⁵ Tap&#x;nak alan&#x;ndaki son kaz&#x;larda yine MÖ yedinci yüzy&#x;l&#x;n sonlar&#x;na ait daha fazla sikke (No. 19 ve 21) ele geçmiştir.

Ephesos örneklerinden dokuzu üzerinde herhangi bir tip olmayan sikke öncesi örnekleridir. Baz&#x;lar&#x;n&#x;n üzerinde sikke gelişimin erken safhalar&#x;nda, bunlar&#x; darp eden bir otoritenin sembolünün henüz ön yüze bas&#x;lmad&#x;ğ&#x; dönemde görülen kare çukur vard&#x;r. Sikkelerin geri kalan&#x;na bir düzine sembol ya da sikke tipi bas&#x;lm&#x;şt&#x;r. En az&#x;ndan bir tip, profilden bir aslan baş&#x;na eşlik eden Lidya dilinde bir lejanda sahiptir ve aç&#x;kça Lidya kökenli sikkelere aittir (No. 19, 20, 21; Şek. 1, 2,3, 4, 5, 6). Diğer semboller Phokaia (fok baş&#x;) ve muhtemelen Ephesos (bir geyiğin ön k&#x;sm&#x;) gibi yak&#x;ndaki Yunan şehirlerinde bas&#x;lan sikkeleri tan&#x;mlamaktad&#x;r. Bir k&#x;s&#x;m sembolün ise (iki horoz, insan baş&#x;, at baş&#x;, böcek, keçi baş&#x; gibi) menşei aç&#x;k değildir. Asl&#x;nda, tip sembollerinin çokluğu genel olarak erken electrum sikkelerin özelliğidir. Birbirinden farkl&#x; düzinelerce sikke tipi bilinmektedir.⁶ Bu durum Lidya krallar&#x; ve Yunan şehir devletlerinin yan&#x;nda erken electrum sikkelerin yerel hanedanlar, büyük arazi sahipleri ve Lidya ile komşu bölgelerdeki ikinci dereceden yöneticiler taraf&#x;ndan da darp edildiğini düşündürmektedir. K&#x;sacas&#x; elinde electrum bulundurabilecek kadar zengin ve bunu harcama nedeni olan herkes sikke basabiliyordu.

Ephesos kaz&#x;lar&#x;nda bulunan sikkeler aras&#x;nda say&#x;ca en fazla olanlar profilden aslan baş&#x; taş&#x;yanlard&#x;r (No. 19, 20, 21; Şek. 1, 3, 5). Bunlardan alt&#x; tanesi üzerinde Lidce WALWET lejand&#x; yer al&#x;r. Çoğu bilim adam&#x;na göre bu, Yunanlar&#x;n Alyattes (MÖ ; No. 20) olarak bildiği Lidya kral&#x;n&#x; tan&#x;mlamaktad&#x;r.⁷ Öteki birkaç aslan başl&#x; sikkede KUKALIM, Gyges&#x;in lejand&#x; görülür (No. 21, Şek. 5).. Kral, bu sikkelerden daha önceki tarihlerde yaşad&#x;ğ&#x; için, bu ünlü kral&#x;n değil, ama sikke darb&#x;yla sorumlu hazinenin veya kraliyet memurunun ismi olmal&#x;d&#x;r.⁸ &#x;simler nas&#x;l aç&#x;klan&#x;rsa aç&#x;klans&#x;n, lejantl&#x; ya da lejants&#x;z aslan başl&#x; sikkelerin hepsi Lidya krall&#x;ğ&#x;n&#x;n resmî sikkeleri olarak kabul edilmektedir. Bu aslan baş&#x; krali sikkelerden 45&#x;i &#x;te Phryglerin başkenti Gordion&#x;da define buluntusu olarak ele geçmiştir (No. , , ; Şek. 11, 12).⁹ Ephesos&#x;takilerden biraz daha geç tarihli olan bu sikkeler en doğuda bulunan Lidya sikkeleridir ve MÖ alt&#x;nc&#x; yüzy&#x;l&#x;n başlar&#x;nda Phrygia&#x;n&#x;n Lidya Krall&#x;ğ&#x;&#x;na nas&#x;l tamamen entegre olduğunu göstermektedir.

Aslan başl&#x; sikkeler, en büyüğü g (bir Lidya staterinin 1/3&#x;ü) en küçüğü sadece g (staterin 1/48&#x;i) olan kademeli değerlere göre darp edilmiştir. Dikkati çekecek şekilde, aslan pençesi tipli, g ağ&#x;rl&#x;ğ&#x;nda, sadece 4 mm çap&#x;nda daha küçük değerler (staterin 1/96&#x;s&#x;) vard&#x;r (No. 23, 9, 10). Ephesos&#x;ta bulunmuş sikkelerin yar&#x;s&#x; g geldiğine göre, bunlar&#x;n tek başlar&#x;na yüksek miktarda ödeme için darp edilmedikleri aç&#x;kt&#x;r. Daha ziyade bu kadar küçük sikkelerin izin verdiği kadar mütevaz&#x; al&#x;şverişlerin de dâhil olduğu geniş bir ekonomik faaliyet yelpazesi içinde kullan&#x;lm&#x;şlard&#x;r. &#x;çerdikleri önemli miktardaki alt&#x;n nedeniyle küçük boyutlar&#x;na göre çok daha değerliydiler. Örneğin eldeki bulgular staterin 1/24&#x;ü değerindeki bir electrum sikke bir koyun ya da bir kile buğday al&#x;nabileceğini göstermektedir.¹⁰

Aslan baş&#x; tipli kraliyet sikkelerin dikkat çekici bir diğer özelliği de aş&#x;r&#x; değerlenmiş olmalar&#x;d&#x;r. Sikkelere resmî olarak Lidya electrumunun doğadaki saf hâliyle (%73 alt&#x;n ve %27 gümüş) değer biçildiğine işaret eden oldukça makul kan&#x;tlar&#x;m&#x;z vard&#x;r. Bununla birlikte laboratuvar analizleri sikkelerdeki metal içeriği ile yapay olarak oynanarak, %54 alt&#x;n, %44 gümüş ve % bak&#x;r oran&#x;n&#x;n elde edildiğini göstermiştir. Bu durum Lidya Krall&#x;ğ&#x;&#x;n&#x;n sikke üretimi ve değer biçme üzerindeki tekelinin getirdiği avantajlar&#x;n cazibesine dayanamad&#x;klar&#x;na işaret etmektedir. Bu şekilde, metal içeriğiyle oynanm&#x;ş electrum sikkelerle yap&#x;lan ödemelerden elde edilecek kâr % aras&#x;ndayd&#x;.¹¹

Elbette böyle aş&#x;r&#x; değerlenmiş bir para birimi varl&#x;ğ&#x;n&#x; uzun süre sürdüremezdi. Sonunda insanlar durumun fark&#x;na varm&#x;ş ve bu şekildeki ödemeleri reddetmişlerdir. Dolay&#x;s&#x;yla, MÖ alt&#x;nc&#x; yüzy&#x;l&#x;n ortalar&#x;nda, electrumu alt&#x;n ve gümüş bileşenlerine ay&#x;rma işlemi kullan&#x;labilir hâle gelince tahttaki Lidya kral&#x; dolaş&#x;mdaki electrum sikkeleri geri çağ&#x;rarak bunlar&#x; saf alt&#x;n ve gümüş sikkelerle değiştirmiştir.¹² Yeni saf alt&#x;n sikkelerin croeseid olarak adland&#x;r&#x;lmas&#x;, Kroisos&#x;un bu iki metalli sikke biriminin yarat&#x;c&#x;s&#x; olduğuna dair yeterli kan&#x;tt&#x;r. Fakat reformun kral&#x;n saltanat&#x;ndan sonraya tarihlendiremeyeceğini gösteren bir başka kan&#x;t da &#x;de Sardeis&#x;in Lidya Dönemi surunda yap&#x;lan kaz&#x;lar neticesinde ortaya ç&#x;kar&#x;lm&#x;şt&#x;r.¹³Perslerin MÖ &#x;lar&#x;n ortas&#x;nda Sardeis&#x;i yerle bir ettiği s&#x;rada tahrip olan surun y&#x;k&#x;nt&#x;lar&#x; alt&#x;nda arkeologlar reform edilmiş sikkelere ait iki örnek buldular: 1/12 alt&#x;n ve 1/12 gümüş staterler (No. 27, 30; Şek. 13, 14, 19, 20). Üçüncü bir örnek ise &#x;de, tahrip tabakas&#x;nda, muhtemelen Perslerle yap&#x;lan savaş s&#x;ras&#x;nda ölen bir askere ait iskeletin yan&#x;nda bulunmuştur. Temizlendikten sonra sikkenin gümüş 1/24 stater olduğu anlaş&#x;lm&#x;şt&#x;r (No. 31, Şek. 21, 22). O dönemde adet olduğu üzere, asker sikkeyi muhtemelen ağz&#x;nda taş&#x;yordu, çünkü sikke kafatas&#x;na yak&#x;n bir noktada bulunmuştur. Alt&#x;n croesid staterler (No. ; Şek. 15, 16, 17, 18) Sardeis&#x;te, &#x;deki Amerikan kaz&#x;lar&#x; s&#x;ras&#x;nda küçük bir pişmiş toprak testi içinde bulunan 30 sikkelik define içinde ele geçmiştir.¹⁴ Bu definenin MÖ &#x;larda Sardeis&#x;e düzenlenen Pers sald&#x;r&#x;s&#x; s&#x;ras&#x;nda gömüldüğü san&#x;lmaktad&#x;r.

Kendilerinden önce gelen electrum sikkeler gibi Kroisos&#x;un alt&#x;n ve gümüş sikkeleri de nispeten kal&#x;n, yuvarlakt&#x;r; basit tasar&#x;ma sahiplerdir. Üzerlerinde betimler &#x;mücadele hâlindeki vahşi bir aslan&#x;n ve bir boğan&#x;n başlar&#x; ve uzat&#x;lm&#x;ş ön ayaklar&#x;&#x; geleneksel Yak&#x;n Doğu motifleri vard&#x;r ve Kroisos taraf&#x;ndan belki de kendi krali armas&#x; ya da mührü olarak kabul edilmiştir. Yoksa bu iki hayvan sikkelerin bas&#x;ld&#x;ğ&#x; iki farkl&#x; metali mi temsil etmektedir? Betimlerin kendisi sikkeleri tan&#x;mlad&#x;ğ&#x;ndan bir lejanda ihtiyaç duyulmam&#x;şt&#x;r. Sikkenin arka yüzündeki kaba &#x;stampa izleri &#x;büyük stater birimlerinde iki, küçük sikkelerde tek kare&#x; sikke öncesi electrumlara kadar giden bir unsurdur. Aş&#x;r&#x; değerleri yüzünden Lidya bölgesi d&#x;ş&#x;nda dolaş&#x;mlar&#x; olmayan erken Lidya electrum sikkelerinin aksine, Kroisos&#x;un saf metal sikkeleri geniş bir alana yay&#x;lm&#x;şt&#x;r. Bu durum özellikle Ege dünyas&#x;nda uluslar aras&#x; para birimi olarak muamele gören alt&#x;n croesidler için geçerlidir. MÖ /&#x;a ait bir Atina mali yaz&#x;t&#x;nda, alt&#x;n croesid&#x;lerin Atina hazine binalar&#x;ndan birinde çeşitli sikkelerle birlikte hâlen sakland&#x;ğ&#x;n&#x; göstermektedir¹⁵.

Elde ettikleri başar&#x;dan ötürü, Kroisos&#x;un bu itibarl&#x; sikkeleri kral&#x;n kendisinden daha uzun süre varl&#x;klar&#x;n&#x; sürdürmüşlerdir. Pers kral&#x; Büyük Kyros Kroisos&#x;u MÖ &#x;larda bozguna uğratt&#x;ktan ve Lidya Krall&#x;ğ&#x;&#x;n&#x; Pers &#x;mparatorluğu&#x;na ekledikten sonra Sardeis&#x;i sadece yerel Pers satrab&#x;n&#x;n (valisi) başkenti yapmakla kalmam&#x;ş, ayn&#x; zamanda aslan&#x;boğa başl&#x; sikke darb&#x;n&#x;n devam&#x;n&#x; sağlam&#x;şt&#x;r. Dolay&#x;s&#x;yla, Kroisos&#x;un ölümünden alt&#x;nc&#x; yüzy&#x;l&#x;n sonlar&#x;na kadar yaklaş&#x;k 30 y&#x;l boyunca sikkeler sadece adlar&#x; itibar&#x;yla Kroisos&#x;un sikkeleri olarak kalm&#x;şlard&#x;r. Gerçekte, üretim ve resmî kullan&#x;m baz&#x;nda Küçük Asya&#x;daki Pers yönetiminin paras&#x; hâline gelmiştir. Bu dönemde sikkeler görünürde değişmemişlerdir, ama aslan&#x;boğa betimlerinin sanatsal niteliklerinde gerileme gözlemlenmektedir. Başlang&#x;çta, Kroisos safhas&#x;nda zarif ve doğal işlenen hayvanlar&#x;n yerini Perslerin seri üretiminde sert hatl&#x;, daha mekanik veya stilize betimler alm&#x;şt&#x;r (Şek. 25, 26, 27, 28). Yine Pers hâkimiyeti alt&#x;nda kesirli küçük birimler terk edilmiş ve sikkeler temelde iki büyük birime dönüşmüştür: alt&#x;n stater ya da croeseid ( g) ve alt&#x;n staterin 1/20&#x;sine denk gelen gümüş siglos ya da şekel ( g).

MÖ civar&#x;nda Pers kral&#x; I. Dareios (MÖ &#x;) Kroisos&#x;un aslan&#x;boğa tipi sikkelerine son vererek, bunlar&#x;n yerine Pers krali imgelerini getirmiştir: Büyük kral&#x; taçl&#x; ve ok atarken gösteren şematize bir betim.¹⁶ Genel olarak, yeni sikkeler &#x;yarat&#x;c&#x;s&#x;na atfen darik olarak adland&#x;r&#x;lan alt&#x;n stater ve gümüş siglos (Şek. 29, 30, 31, 32, 33, 34)&#x; yerlerine geçtikleri croeseidlerin basit ve yumru biçimli formunu alm&#x;şlard&#x;r. Şüphesiz Sardeis&#x;te darp edilen gümüş sikkeler Perslerin sikke kullan&#x;m&#x;n&#x;n iyice yerleştiği Küçük Asya&#x;da kurduğu idari ve askeri sistemde başl&#x;ca birim olarak işlev görmüştür. Bunlar sikkenin yayg&#x;n olarak kullan&#x;lmad&#x;ğ&#x; Pers &#x;mparatorluğu&#x;nun diğer bölgelerinde dolaş&#x;ma girmemiştir.

Dört adet Pers gümüş siglosu (No. ve ), Eski &#x;zmir (Bayrakl&#x;) kaz&#x;lar&#x;nda pişmiş toprak küçük bir lydiona (No. 33; Şek. 34) saklanm&#x;ş bir define içinde ele geçmiştir. Yaklaş&#x;k MÖ &#x;lere tarihlenen defineye iki geç tarihli Lidya aslan ve boğa sigloslar&#x; () ile yak&#x;ndaki k&#x;y&#x; şehir Phokaia&#x;dan 20 adet gümüş 1/6 stater (No. ) eşlik etmekteydi. Küçük Asya&#x;n&#x;n bat&#x;s&#x;ndan gelen bu tipik kar&#x;ş&#x;k definede yerel Yunan gümüş sikkeleri kesirli küçük birimleri, Lidya ve Pers sigloslar&#x; daha büyüklerini temsil ediyordu.

Görünüşe bak&#x;l&#x;rsa alt&#x;n darikler temelde Perslerin Yunanlara ya da diğer yabanc&#x; devletlere veya arac&#x;lara yapt&#x;klar&#x; ödemelerde uluslar aras&#x; para birimi olarak kullan&#x;l&#x;yordu. Özelde ise Ege dünyas&#x;nda tasarruflar&#x;n biriktirilmesi aç&#x;s&#x;ndan çok değerliydi¹⁷. Alt&#x;n ve gümüşten yap&#x;lan sikkeler, Büyük &#x;skender&#x;in Pers &#x;mparatorluğu&#x;nu ele geçirip onu bir Yunan&#x;Makedonia imparatorluğuna çevirmesine kadar tasar&#x;m&#x;nda ve üslubuna nerdeyse hiçbir değişiklik olmadan y&#x;l boyunca dolaş&#x;mda kalm&#x;şt&#x;r.

Bu kritik anda bile Sardeis önemli bir darphane olmay&#x; sürdürmüştür. Şehir önce Lidya sonra da Pers krallar&#x; için bast&#x;ğ&#x; sikkeleri, &#x;skender&#x;in ard&#x;ndan onun Yunan ard&#x;llar&#x; için darp etmeyi sürdürmüştür. Özellikle geniş Seleukos Krall&#x;ğ&#x;&#x;n&#x;n en bat&#x;daki darphanelerinden biri olarak hizmet etmiştir. Hatta Roman &#x;mparatorluğu&#x;nda Küçük Asya&#x;n&#x;n diğer büyük şehirleri gibi Sardeis de şehrin tanr&#x;lar&#x;n&#x; ve festivallerini kutlayan sikkeler üretmiştir.¹⁸ Bütün bunlar göz önüne al&#x;nd&#x;ğ&#x;nda, Sardeis&#x;te sikke darb&#x;n&#x;n tarihi MÖ yedinci yüzy&#x;ldan MS üçüncü yüzy&#x;la kadar kabaca y&#x;l&#x; kapsamaktad&#x;r. Yine de en önemli yüzy&#x;llar, electrum formunda geçerli ödemeler için sikke fikrinin geliştirildiği Lidya Krall&#x;ğ&#x; ve Pers &#x;mparatorluğu dönemini kapsayan, erken dönemlerdir; yani Kroisos&#x;un electrum yerine alt&#x;n ve gümüş sikkelerin kullan&#x;lmas&#x;na öncülük ettiği ve Dareios ve sonraki Pers krallar&#x;n&#x;n Sardeis&#x;ten ç&#x;kma Pers damgal&#x; sikkeler darp ettiği zamanlar. Bu ilk birkaç yüzy&#x;l süresince Sardeis&#x;ten ç&#x;kan değerli metalden sikkeler hem Lidya Krall&#x;ğ&#x;&#x;n&#x;n hem de Pers &#x;mparatorluğu&#x;nun siyasi, ekonomik ve askerî güçleri üzerinde önemli rol oynam&#x;şt&#x;r.

• 1Polluks &#x;te ifade ettiği üzere.
• 2Kraay , ; Cahill ve Kroll ,
• 3Kroll ,
• 4Sorun hakk&#x;ndaki karş&#x;t görüşler için bkz. Ramage ve Craddock , , Le Rider , ,
• 5Robinson ; Kraay ,
• 6Weidauer ; Waggoner
• 7En son detayl&#x; değerlendirme Wallace
• 8Ayn&#x; eser. Başka ve tamamen farkl&#x; bir erken electrum sikke grubunda da Lidce lejantlar bulunmaktad&#x;r. Söz konusu tip bir yada iki yaban domuzu baş&#x; ile &#x;LATE&#x; olarak okunan bir lejanttan ibarettir (No. 22; Şek. 7, 8; Spier , , lev. 70).
• 9Bellinger Nispi kronoloji: Spier ,
• 10MÖ alt&#x;nc&#x; yüzy&#x;l&#x;n baş&#x;nda yaşam&#x;ş Atinal&#x; kanun koyucu Solon&#x;a atfedilen yasalardan birine göre bir koyun ya da bir kile buğday bir gümüş drahmi değerindedir. Söz konusu dönemde gümüş daha az bulunuyordu ve bu yüzden daha sonra Ege&#x;de gümüş madenciliğinin gelişmesiyle kazanacağ&#x;ndan daha değerliydi. Bir Atina gümüş drahmisi ( g) ile ayn&#x; ağ&#x;tl&#x;ktaki erken electrum sikkenin sat&#x;n alma oran&#x; yaklaş&#x;k ise (Melville Jones , &#x;de öne sürdüğü üzere) 1/24 stater değerinde bir electrum ( g) ile bir koyun veya bir kile buğday sat&#x;n alabilir.
• 11Le Rider , 94&#x;; Cahill ve Kroll , &#x;
• 12Kraay , 30&#x;
• 13Cahill ve Kroll
• 14Shear ,
• 15Cahill ve Kroll , dipnot
• 16Kraay , 32&#x;34; Carradice
• 17Le Rider ,&#x; Kraay ,
• 18Sardeis&#x;in Hellenistik ve Roma dönemlerindeki sikkeleri hakk&#x;nda mükemmel bir özet için bkz. Buttrey, Johnston, et al. , Bölüm I, A. Jonston, The Greek Coins .