Ilk Matbaa Hangi Dönemde Kurulmuştur

Avrupa’da şuurlu birsekilde iktibaslarınyapıldıgı devir. Lale Devriolarak adlandırılan yılları arasındadıfunduszeue.info dönemi ilkmalubiyetlerin acısınıduyan bir neslin yasadıgıbir devir olarakdegerlendire funduszeue.info&#;mtaz Turhan bu devri“serbest ku&#;ltu&#;rdegismelerinin” yapıldıgıbir dönem olarak mu&#;funduszeue.info Devri’nde Avrupa’yabilhassa Fransa’ya,Avusturya’ya veIngiltere’ye izlenimlerinibildirmek, bulunduklarımemleketleringelismelerinin sebeplerini, egitim sistemlerini incelemek için ilk defaelçiler gönderilmis ve Batı ile daha sıkı iliskiler kurulmustur. Laledevri Tu&#;rkler için parlak bir uyanma devri olmustur. Fakat bu devrinen bu&#;yu&#;k ve en tesirli yeniligi su&#;phesiz Ibrahim Mu&#;teferrika ile SaitEfendinin birlikte açtıkları matbaadıfunduszeue.info&#;rklerin basılmıs kitapla ilktanıstıkları, Balkan ve Gu&#;ney Dogu Avrupa halkları yoluyla funduszeue.info yıllarında Tu&#;rklerin hakimiyeti altındaki Balkantopraklarında, Venedik’te Yunan ve Slav dillerinde basılmıs kitaplaryayılmaya baslamıstı. Istanbul’da ilk Tu&#;rk matbaası kurulmadanönce çesitli azınlıkların matbaaları faaliyet gösteriyordu. ’deIspanya’dan Tu&#;rkiye’ye göç eden David ve Samuel Nahmiastarafından ilk Musevi matbaası Istanbul’da kuruldu. Daha sonraErmeni matbaası Sivaslı Apkar Tıbir tarafından kuruldu. yılında da Nicodemus Metaxas ilk Rum matbaasını funduszeue.infomMu&#;teferrika Macaristan’da (Bugu&#;nku&#; Romanya’da Cluj) Koloszvarsehrinde muhtemelen ’de dogmustur. Kalvinist oldugu iddiaedilen fakir bir Hiristiyan Macar ailesindendir. Asıl adı ve ailesibilinmiyor. Dogdugu sehrin Kalvinist kolejinde rahip olarak okurken, ya da ’de Tökoly Imre’nin, Habsburg’lara karsı ayaklanmasısırasında Osmanlı askerlerinin eline esir du&#;smu&#;s, Istanbul’a getirilmisve köle olarak satılmıstır. Kendisini kurtarmak için Macarlardan hiçkimse fidye-i necat vermediginden, efendisi de çok zalim bir adamoldugundan, kölelik hayatına dayanamayarak zor altında Mu&#;slu&#;manolmustur. Ibrahim adını almıs, Tu&#;rkçe’yi, Islam bilimlerini çabukögrenerek yu&#;kselmistir. Bu sekilde hu&#;lasa ettigimiz bilgiler, IbrahimMu&#;teferrikadan bahseden Szernak, Karacson, Simonffy ve H. Kungibi Macarlar, Toderini, Von Hammer, Babinger ve Mordtman gibiAvrupalı yazarlar, Ebuzziya Tevfik, Bursalı Mehmet Tahir, AhmetRasim, Ahmet Refik, Selim Nu&#;zhet Gerçek, Adnan Adıvar gibi Tu&#;rkyazarlar tarafından biraz genisletilerek biraz daraltılaraktekrarlanmıstır. Ö'zellikle I. Mu&#;teferrikanın mensei, esirligi, köleligi,ihtidası hakkındaki hikaye kesin bir kanaat halinde bir yazardandigerine kendiliginden geçer. Iddianın aslını arastırmaya lu&#;zumgörmeyecek kadar kesin bir sekilde, yazarlardan çogu bunu funduszeue.infom Mu&#;teferrika’nın kimligi karanlıklar içindedir, hayli detahriflere ugramıstır. I. Mu&#;teferrika’nın, kendi geçmisini unutmus yada unuturmus bir kisi olusundan yararlanarak tarihe sokan ve Tu&#;rkyazarlarına da bir gerçek olarak kabul ettiren iki Katolik Macarolmustur. Bunların ilki De Saussure Szernak’tır Ikincisi ise Szernak’ınbelirsiz olarak yazdıgı kimi noktaları bir gerçek biçimine sokanKatolik rahibi Karacson’funduszeue.info&#;teferrikalık hu&#;ku&#;mdarlarla vezirlerinve diger hizmet sahiplerinin maiyetinde hademe nevinden olan birkısım hizmet erbabı hakkında kullanılır bir tabirdir.

Ibrahim Mu&#;teferrika, bu unvanı ’de Sehit Ali Pasanınmu&#;hu&#;rdarlıgında bulunup, Mora seferinde avdette sadrazamın birmektubuyla Avusturya aleyhine hareket eden Macarların yanınatercu&#;man olmasıyla almıstır. Daha sonra da Tu&#;rkiye’ye gelenRakoçi’nin maiyetine tercu&#;man verilmistir. Ibrahim Mu&#;teferrika,Rakoçi’nin ölu&#;mu&#;ne kadar Tekirdag’da onun yanında tercu&#;manlıktakalmıs, Tu&#;rkçe katipligi yapmıstır. ’de Leh muahedesininyenilenmesi için Kiev’de bulundu. ’da Tu&#;rk-Avusturya-Rus muharebesinde top arabaları katipligi yaptı. Tu&#;rk askeri ilemuharebeye giden Macarların tahriri ona havale edildi. ’deOrsova kalesinin Tu&#;rklere teslimi mu&#;zakerelerinde vazife aldı. Eylu&#;l’te Kaytak hanlarından Asmay Ahmed’in nasbı emrini Dagıstan’agötu&#;rdu&#;. ’de vefat etti. Mu&#;teferrika’nın fikir tarafına gelince,Adnan Adıvar ve Niyazi Berkes mu&#;stesna, bununla kimseilgilenmemistir. Mu&#;teferrika’nın kitaplarında ne dedigi, gerçek fikirhu&#;viyetini ne oldugu baska yazarları ilgilendirmemistir. Tu&#;rk yazarlarıarasında daha ziyade “Basmascı Ibrahim Efendi”olusu ön planagelmistir. Bu yazarlardan Adnan Adıvar, Mu&#;teferrika’nın ilim tarihiile ilgili tarafını, onun bir yazar, bir mu&#;tercim ve bir editör olarakfaaliyetlerini çok gu&#;zel hulasa etmistir. Niyazi Berkes, onun RisaleiIslamiye adlı eserini söyle degerlendirmektedir. “ Gerçekte bueser ne Islamlıgın savunmasıdır ne de Islam bilimleri u&#;zerine yazılmıseserdir. Katoliklege, Papalıga ve Teslis inancına hu&#;cum eden birpolemiktir “ Mu&#;teferrika’nın sanıldıgı gibi Calvenist olmadıgı Berkesyine söyle anlatmaktadır. “ Gerek Mu&#;teferrika’nın zamanındaönce, gerek ilahiyat ögrenciligi zamanında Macaristan’da u&#;ç Hırıstiyanakidesi ve kilisesi birbiriyle savas halinde idi. Bunlar Katolik veCalvinist ve Unitarius inançları idi. Bu sonuncusunu ötekilerdenayıran yön, teslis inancını reddetmesi ve bu yu&#;zden öteki ikisitarafından Hıristiyanlıga aykırı, Mu&#; slu&#;manlıga yakın sayılmasındıfunduszeue.infoında ilk önce Ispanya’da Micheal Servetes adında ve teslisinancını reddettigi için hayatı boyunca Katolik ve Calvinist Kiliseleritarafından takibata ugrayan bir du&#;su&#;nu&#;ru&#;n baslattıgı Uniterisicilikyayılmıstır. Iste, Mu&#;teferrika Servetes’in kitaplarını okumustu. Böylebir ilahiyatçının Hasburg ordusuna Osmanlılara karsı savasmak içinkatıldıgına inanmak gu&#;çtu&#;r. Islamlıgı bilmeyen bir kimse olmayanI. Mu&#;teferrika’nın Katolik Habsburg’lu yönetimi altında yasamaktansaOsmanlı’ya geçerek Mu&#;slu&#;man oldugu apaçıktır. IbrahimMu&#;teferrika’nın iddia edildigi gibi Calvenist olmayıp Unatarius(Tektanrı) inancına gelenegine baglı bir kisi olusu, yalnız önemsizbir inanç farkı meselesi degildir. Onun geldigi din geleneginintanımlanması, Ibrahim Mu&#;teferrika’nın Tu&#;rkiye’deki hayatının asılyanlarının kökleri hakkında bizi aydınlatır. Bunlar, Matbaacılık,cografya bilgisi ve bilimciliktir. Bunlar Avrupa’nın özellikle Hollandave Ingiltere gibi u&#;lkelerinde zamanın en ileri du&#;su&#;nu&#;rleri olan kimselereKilisenin taassubuna karsı olan, din-devlet ayrımını savunan, inançözgu&#;rlu&#;gu&#; fikrini ileri su&#;ren, hatta fizik, matematik, astronomi ve tıpalanları da yeni bilgileri gelistiren ve Macaristan’da matbaacılıgıilerleten kimselerde göru&#;len özelliklerdir. Matbaanın açılısına gelinceI. Mu&#;teferrika’nın en bu&#;yu&#;k yardımcısı yıllarında Paris’egönderilen Yirmisekiz Mehmet Efendi’ye eslik eden oglu Sait Çfunduszeue.infocu Sadrazam Nevsehirli Ibrahim Pasa “ uygarlık ve egitimaraçlarının derin bir incelemesinin yapılmasını ve Tu&#;rkiye’deuygulanabilecekler u&#;zerine bir rapor hazırlanmasını” funduszeue.info&#;yu&#;kelçilik katibi Sait Çelebi, Kral Kitaplıgını ziyareti sırasında,Krallık basımevini de ziyaret etmis ve Saint-Simon’un tanıklıgıyla“dönu&#;ste, Istanbul’da bir basımevi ve bir kitaplık kurmak niyetindeoldugunu” söylemisti. Bununla birlikte, Istanbul’da bir basımevikurma projesi, Sait Çelebi’nin Paris’te bir su&#;re oturmasıdan önceyerastlar.

Bu, I. Mu&#;teferrika’nın ’te Viyana’da Prens Eugene’in katınayaptıgı elçilik gezisinin bir sonucudur. I. Mu&#;teferrika’nın du&#;zenlendigigöru&#;smeler, ’de Ibrahim Pasa’nın iktidara gelisiyle ona Istanbul’dahakkedilip basılan, muhafaza edilen ilk harita / tarihli olupilk basılan kitaptan öncesine rastlar. I. Mu&#;teferrika tarihlerindematbaacılıgın gerekliligi, önemi ve faydası u&#;zerine Vesiletu&#;’t- Tabaaadıyla risale yazarak Damat Ibrahim Pasa’ya takdim etti. 28 Çelebi’ninoglu Sait Çelebiyle beraber bir dilekçe ile matbaa açmak ruhsatınıve bunun için, seyhu&#;lislam fetvasıyla birlikte, padisahtan da birferman istemistir. I. Mu&#;teferrika’nın bu ku&#;çu&#;k risalesi akla çok uygun, mantıklı ve özellikle gayet inandırıcı kanıtlarla yazılmıstır. Risaledeyazar, tarihte birkaç kere istila yu&#;zu&#;nden bir çok yazma kitaplarınınnasıl mahvoldugunu ve sonlara dogru yazı yazacak hattatlarkalmadıgından yazmalarının çogunun yanlıslarla dolu oldugunu,halbuki basma usulu&#; kabul edilirse, yazıların okunaklı, yanlıssızolacagını, kitapların basına ve sonuna mufassal fihristler konularakokuyucu için kolaylık saglanacagına ve kitaplar ucuzlayarak tasranında bunlardan faydalanacagını, sehirlerdeyse bu&#;yu&#;k ku&#;tu&#;phanelerkurabilecegini, özellikle Osmanlı devletinin cihatla Islamın serefiniartırdıgı gibi kitap yayınlama suretiyle de Islam ku&#;ltu&#;ru&#;ne hizmetedecegini, halbuki Avrupalıların Islami kitapları bir takım yanlıslarlaçoktan basmaya ve bu suretle, Dogu’dan para çekmegebasladıklarını, eger bir matbaa açılır da bu karın memlekettekalacagını ifade etmektedir. Damat Ibrahim Pasa, bu mu&#;racaatı birencu&#;men huzurunda tetkik ettirerek muvafık buldu ve mu&#;tessebisleritesvik etti. ’de ilk matbaa Istanbul’da ilk matbaayı kurdugu gibikagıt fabrikasının da Yalova’da açılmasına gayret etti. () Kitapbasmanın seriata aykırı oldugu iddiasıyla ulemanın basım eviaçılmasına karsı geldikleri yollu çok yaygın bir inanç vardır. Gerçekteise ulemadan böyle bir direnme geldigini gösteren hiçbir delil funduszeue.info&#;lislam Abdullah Efendi fetvayı hemen vermis, ulemadan onbir kisi ilk kitabın basına konan takrizler yazmıslardır. Bunlar dakitap basmanın seriata aykırılıgından hiç söz etmemislerdir. Matbaaaçıldıktan sonra da Seyhu&#;lislam Abdullah Efendi, I. Mu&#;teferrika’yabasılması gerekli iki kitabı salık vermistir. Matbaanın tashih islerinebakmak u&#;zere ulemadan u&#;çu&#; kaldı, bir Mevlevi seyhi dört kisi memuredilmistir. Basımevi açıldıktan sonra ve ise baslandıktan sonra daulema ocagından bir karsı koyma gelmedigi gibi kısa su&#;re sonraçıkan Patrona ayaklanmasında da kitap basmaya karsı bir istek ilerisu&#;ru&#;lmemis onu kapatma gibi bir olayda hiçbir yerde funduszeue.infoa ve fermanda sadece “Ulum-i Aliye” yani din bilimleri dısındakibilimler u&#;zerine yazılmıs olan kitapların basılacagından söz funduszeue.infoız hattatlardan geldigi anlasılan bir karsı koyma da bu&#;yu&#;k birmesele durumuna dönmemistir. Hattatların geçimini saglayacakgenis bir alan yine de bırakılmıs oluyordu. Osmanlı sistemindemeslekler imtiyazlı, beratlı loncalardı. Hattatların hosnutsuzlugunayol açan gerçek sebep, matbaacılıgın baslamasıyla yeni bir beratlımeslege mu&#;saade edilmis olmasından ileri gelmis olmasımuhtemeldir. Basmacılık II. Mahmut zamanına kadar devletçe verilenbir tekel olarak kalmıstır. Ancak gazeteciligin baslamasından sonraözel bir girisim isi olabilmistir. Londra Tarih Cemiyetinin u&#;yelerindenGraf Marsilli’ni Petesburg Akademisi Matbaasında basılmısolan eserlerinde hattatların direnisi konusunda sunlar yazar.“Hakikaten Tu&#;rkler kendi kitaplarını bastırmazlar. Bu da zannedildigigibi tab’ın onlar için mennu bir is oldugundan ileri geldigi de katiyendogru degildir. Ancak bu keyfiyet Tu&#;rklerin mu&#;beyyiz ve mu&#;stensihlerinekmegine mani olmayı asla istemediklerinden ileri geldigine su&#;pheyoktur. Benim Istanbul’da bulundugum zaman bu mu&#;beyyiz veyazıcıların adedinin 90 bin kadar oldugunu anladım” funduszeue.infodan çıkaracagımız sonuç sudur: Matbaacılıga karsı konansınırlamalar seriat degil, Osmanlı devlet sistemine özgu&#; loncasınırlamalardan gelmistir. Tu&#;rkçde matbaacılıgın gecikmesinde dinsebepleri degil, siyasi sebeplerin bulundugunu göru&#;ru&#;z. Ilki 31Ocak’da çıkan kitaplara bakacak olursak basılması istenilenkitapların dil, tarih, cografya, mu&#;spet ilimler, askerlik konularındaoldugunu göru&#;ru&#;z.

Osmanlı dilinde basımın gecikmesinin, basladıktan sonradagelismenin agır gitmesinin sebeplerini söyle açıklayabiliriz:
1. Basım isinin baslaması ve yu&#;ru&#;mesi için gerekli sartlardan biri,bazı teknik ilerlemelerin olabilmesidir.
2. Basma isinin yu&#;ru&#;mesi için yeterli bir okuyucu kitlesi olmasıgereklidir.
3. Basma sanatının beslenmesi için yeterli kagıt u&#;retimiolması funduszeue.infoıda matbaacılıgın açılısından sonraki yıllardabu u&#;ç alandaki sartların kitapbasımını gerçeklestirecek ölçu&#;de olmadıgını gösterecek çok delillervardır. Bu matbaada bizzat Mu&#;teferrika’nın yazdıgı “Usulu’l-HikemFi Nizami’l Umem” ’de 96 sahife ve nu&#;sha olarak basıldı yasında yazdıgı bu eseri I. Mahmut’a sunmustur. Bu kitabınPatrona isyanından hemen sonra yazılmıs ve yeni padisaha sunulmusolmasından anlasılıyor ki Yeniçeri ayaklanmasına karsın ’debaslayan fikir ölmemistir. Bu kitabın amacı, Osmanlı devletkurulusunun bozulmamasının, Avrupa devletlerinin gu&#;çlenmelerininsebeplerini arastırmak, kalkınmak için Osmanlı devletinin neleriögrenmesi ve alması gerektigini belirtmektedir. Yazar önce u&#;ç siyasaldu&#;zenden bahseder: Monarsi, aristokrasia, demokrasia. Bunlarıntanımlama biçiminden bellidir ki I. Mu&#;teferrika, bunların asılu&#;çu&#;ncu&#;su&#;yle ilgilidir. Batıda kendisinden az önce yasamıs du&#;su&#;nu&#;rlergibi o da sözu&#;ne ettigi, demokrasia, parlamento, halk egemenligiyöntemlerinden ihtiyatla söz ettigi, yargısını sakladıgı halde u&#;ç du&#;zeniçinde onu u&#;stu&#;n gördu&#;gu&#;nu&#; gözu&#;mu&#;zden saklayamamıstır.

Ibrahim Mu&#;teferrika, Osmanlıların gerilmesinin sebeplerini sekizmadde halinde söyle sıralamıstır.
1. Kanunları uygulamak
2. Adaletsizlik
3. Devlet islerini ehliyetsizellere bırakma
4. Bilim adamlarının fikirlerine tahammu&#;lsu&#;zlu&#;k
5. Modern askeri teknolojiden habersiz olma
6. Orduda disiplinsizlik
7. Ru&#;svet ve devlet servetini kötu&#;ye kullanma

Bunlardan ögrenilecekyanlar oldugu tezini gu&#;çlendirmek için, Avrupa devletlerinin ve enson esir Moskof devletinin nasıl gu&#;çlendigini, bunların karsısında Osmanlı devletinin nasıl zayıf bir duruma du&#;stu&#;gu&#;nu&#;, biricik çareninbunların yöntemlerini benimsemekte oldugunu anlatır. Ibrahim’inyeni cografi buluslarıyla Avrupa ticaretinin du&#;nya ölçu&#;su&#;ndegenislemekte oldugunu, Amerika kıtasının bulunusunun öneminibildigini de göru&#;lu&#;r. Bundan dolayı fizik ve astronomi gibi bilimlerlebugu&#;nku&#; jeopolitik anlamdaki cografya bilgisinin devlet yönetimindekiönemi u&#;zerinde durur. Bu bilgilerin gelismedigi bir u&#;lkede gu&#;çlu&#; birdevlet olamayacagını anlatır. Ibrahim Mu&#;teferrika ilk defa olarakAvrupa’da yeni askerlik kuruluslarının ve bu kurulusların gerektirdigisilah degisikliklerini, taktik ve strateji yeniliklerini anlatırken NizamıCedit terimini kullanır. Bu terimi ilk defa kullanan odur. I. Mu&#;teferrika,Nizam-ı Cedit dedigi modern Avrupa ordu kurulusları savas yöntemlerihakkındaki fikirlerini, kitabının u&#;çu&#;ncu&#; bölu&#;mu&#;nde biraz ayrıntılıolarak yazar. Osmanlıların eskimis savas yöntemlerini uzun uzadıyaelestirerek Osmanlı ordularının yenilenmelerinin bu eskimisyöntemlerin uygulanması yu&#;zu&#;nden oldugu sonuca varır. Baslıcakusur, Batı du&#;nyasındaki askerlik yöntemlerini, yeni örgu&#;tlerini,askerlik egitimini ögrenmemekte, Batı du&#;nyasından habersiz kalmaktabulur. Göru&#;lu&#;yor ki zamanı bakımından farklı ve yeni fikirleri olanbir adamla karsılasıyoruz. Avrupa’daki yeni siyasi rejimler hakkındakifikirlerinde, Batının du&#;su&#;nu&#;rleriyle kıyaslanacak kadar yenilik vederinlik olmamakla beraber (John Locke ile kıyasladıgımızı dagöru&#;ru&#;z.) Ibrahim’in fikirleri bize göre zamanı bakımından çok funduszeue.info özellikle Osmanlı Devleti ile ilgili u&#;ç noktayı aydın bir sekildekavradıgını göru&#;ru&#;z: 1. Yeni usullerin kabulu ile ıslahat yapılmasızarureti, 2. Rusya’nın batılasmasının Tu&#;rkiye’nin gelecegi için önemi,3. Batılıların Tu&#;rkiye’nin yasayıp yasayamayacagı meselesinitartısmakta olduklarıdır. Bu gözlemleriyle Ibrahim Mu&#;teferrikayı Tu&#;rktarihinin öncu&#; du&#;su&#;nu&#;rlerden biri olarak kabul edebiliriz. Mu&#;teferrika’nınmatbaasının Osmanlının gözlerini du&#;nyaya açılmasındaki etkisi çokönemlidir. Bu uyanısın devam ettigi ve matbaanın yu&#;zyılın geri kalanbölu&#;mu&#;nden daha pek çok kitap basması ve Osmanlıaydınlanmasının su&#;rmesi, bize onun bu eserinin Lale Devrinin enkalıcı mimarisi oldugunu açıkça göstermektedir.

Kaynaklar:
Dehanın El Kitabı ( Tony Buzanve Raymond Keane Sabah Kitapları)
Şerif Kokmaz Aras. Gör., Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Faku&#;ltesi Tarih Bölu&#;mu&#;

Düzenleme:
Soner Yamak