Esir Şehrin Insanları Kemal Tahir Konusu

Kemal Tahir bu kitabında anlattığı dönemde ancak 9 yaşlarında bir çocuktu. Bu romanın, Mütareke yıllarını İstanbul'da "sahnenin dışında" geçiren babasıyla Kemal Tahir'in bir şahsi hesaplaşması olduğu evvelce iddia edilmiş midir bilmem ama babasının Milli Mücadele yıllarındaki yaşının aşağı yukarı bu kitabın kahramanı Kâmil Bey’le aynı olması gerekir. Nitekim bir anda kendini kurtuluş mücadelesinin içinde bulan Kâmil Bey’e şöyle söyletir bir yerde: “Sonraları Ayşe’nin yüzüne nasıl bakardım. Bütün Ayşelerin yüzüne? ‘Babacığım, Kurtuluş Harbi sırasında siz nerede bulunuyordunuz?’ diye sorsa… İnsanlık, vatandaşlık ve babalık şerefimin lekelendiğini hiç fark etmeyebilirdim.” (s) Ne de olsa Kemal Tahir’in Abdülhamid’e yaverlik etmiş ve Çanakkale’de savaşmış babası kurtuluş mücadelesini İstanbul’da pas geçmiştir. Ne olursa olsun Sigmund Freud'un da vurguladığı bir husus, Kral Oidipus, Hamlet, Karamazov Kardeşler gibi örneklerden de görüleceği üzere baba-oğul çekişmesinin büyük edebiyatın önemli bir kaynağı olduğudur.

Daha önce şuraya da çiziktirmiştim: Yakın tarihimizde birçok ilginç olaylara tanık olunan ve büyük değişimlerin habercisi olan zaman dilimleri az değil diye. Bunların en önemlilerinden biri de elbette Mütareke Dönemidir.

Esasen "ateşkes" anlamında "terk" kökünden gelen "Mütareke" bizim tarihimiz açısından aslında bir edebikelâm, "euphemism"dir. Bir diğer deyişle, söylenmeye dili varmayan şeyi insanın midesinin ve vicdanının kaldıracağı bir şekle sokmasıdır. Zira “mütareke" denen şey aslında İstanbul'un düşman işgali altına girmesinden başka bir şey değildir. Umumi vicdan ve efkar bu büyük "işgal" yumrusunu ancak "mütareke" kalıbında kursağından geçirebilmiş, o günden bugüne de şanına ve haysiyetine yakıştırmadığı bu kara dönemi millet bu şekilde adlandırmıştır.

Türk edebiyatında Sahnenin Dışındakiler (Ahmet Hamdi Tanpınar), Üç İstanbul (Mithat Cemal Kuntay) ve (yanlış hatırlamıyorsam) Kozmopolitler (Nahid Sırrı Örik) Mütareke İstanbulunu anlatan eserler arasında ilk aklıma gelenler. Bütün bu kitaplarda iki husus dikkat çeker: Savaş ve işgalle birlikte gelen fakirlik ve yıkım nedeniyle İstanbul'un değişen çehresi; yine aynı nedenin insan doğası üzerindeki bozucu/dejenere edici etkisi: “Yenik memleketlerde, af buyurun, patlamış bir lağım gibi alçaklığın nasıl orta yerde akıp gittiğini bilirsiniz.” (s) Ama bu dejenerasyon, Kâmil Bey gibi kendi kahramanlarını da üretecek mümbit bir ortam yaratır: “Yorulmayan, ağlamayan, ölmeyen olduktan sonra zaferin ne değeri kalır?” (s) İhanet olmadan sadakat nasıl bilinir? Üstüne üstlük Kâmil Bey, bir yandan tüm insanca düşüncelerini sahiplenen, bir yandan da kendini sürekli sorguya çekerek yaptığı fedakarlıkları Anadolu'da yapılan fedakarlıklarla tartan, bunun sonucunda hep borçlu çıkan samimi ve alçakgönüllü bir kahramandır. Yazarın özellikle Kâmil Bey'i kanlı, canlı bir kişilik olarak ortaya koyması hayranlık vericidir.

Kadın karakterler ise genellikle zayıf kalmaktadır. Kadın bir yandan erkekleşebildiği öte yandan kadınlığının alçakgönüllülükle kabul ettiği ölçüde dikkate alınmaya ve anlatılmaya değer hale geliyor. Öte yandan, bunun Kemal Tahir’in şahsi tercihi değil, dönemin ruhu olduğunu düşünüyorum. Yoksa Halide Edib sayılmazsa kadının milli mücadelede oynadığı rolün önemini daha iyi anlatan yazar var mıdır? Bir itiraf gibi kahramanını konuşturur: “‘Edebiyatımız neden böyle yavan?’ diye düşünürdüm. Meğer sebebi harem-selamlık belasıymış.” (s) Ancak bu kitapta öne çıkan, Türk kadınının özgürleşmesi veya Frenkçesiyle “émancipation”u. Batıda Birinci Dünya Savaşı sırasında kadınların üretime ve ekonomiye geniş katılımı nasıl meşhur “suffragette” gibi hareketleri yarattıysa, Anadolu kadınının Milli Mücadeleye katılımının da Türk kadınının özgürleşmesinin önünü açtığı iddiasıdır bu kitapta kaleme getirilen. Gerçekten de, Halide Edib ve Şükûfe Nihal önderliğinde meşhur Sultanahmet mitingleriyle şahlanışı ve Milli Mücadele’de Nene Hatunların, Kara Fatmaların katkıları sayesinde, kurtuluştan sonra kadınların bir “kılıç hakkı” olduğu düşüncesi kurucuların tamamınca paylaşılıyor gibidir. Verilmiş değil; tanınmış, alınmış, hak edilmiş bir hak!

Anadolu’da mücadele ne kadar fiziki ve maddiyse İstanbul’da o derece manevidir. Sahnenin dışında adeta kavganın büyüğü ümitsizliğe karşı verilmekte ve kaybedilmekte gibidir. Filhakika, son on yılı savaşlarda geçmiş ve nihayet yedi düvele kaybetmiş, Mondros’la mahvedilmiş bir milletin, işgal güçlerine hem de ordusu olmaksızın nasıl olup da kafa tuttuğu şaşırtıcıdır. Milletin de seçkininin de ümitsizliğe kapılması işten bile değildir. Ancak şartlar öyle seyretmektedir ki işgal altında ümitsizlik çoğu zaman sadece ataleti değil, ihaneti de beraberinde getirmektedir.

Kemal Tahir’in olay örgüsü özellikle çok başarılıdır. Anlatı dönemeçleri ve felsefi monologlar sürükleyici ve zengindir. Şartların mükemmelen elverdiği entrikayı üstat çok zekice zerk etmiştir hikayeye. Bununla beraber, zaman zaman kitabın Milli Mücadele döneminden ziyade sanki yazıldığı yılın (’ler) gündem ve söylemiyle fazla mı ilgili olduğunu, anakronik olma yanılgısına mı düştüğünü sorgulama ihtiyacı hissettiğimi de belirteyim.

Elbette Kemal Tahir’in sanat ve siyaset anlayışına değinmeden olmaz. Bir derdi vardır yazarın. Kahramanına şöyle söyletmektedir: “‘Sanat sanat için’ demek ‘Sanat kuvvetlinin emrinde’ demek…” Kemal Tahir’in kendine has, milliyetçi bir sol anlayışı vardır. Bu uğurda 15 yıl da hüküm giymiştir. (Eğer hüküm giyme nedeni, Vikipedi’de yazdığı gibi, bahriyeli kardeşine bir Sabahattin Ali kitabı vermek idiyse vay ki ne vay!) Bu anlayış, Türk’ün kendine has karakterini sosyalizmle buluşturmaya çalışır. Sol düşüncenin ana damarından kopan bu yaklaşım, toplumun yapısına bağlı olarak bir başka ve tehlikeli devrim tahayyülünü getirir: Köylü, küçük burjuva ve daha da dikkat çekicisi ordu eliyle devrim. “Asya Tipi Üretim Tarzı” modeliyle nüanslanan bu sol yaklaşım bir dönem Türkiye’de aralarında Tahir’in de olduğu bir grubun ilgisini çekmiştir. Bu düşüncede, Türk’ün karakterini belirleyen hususlar öne çıkar: Mesela komünizmin ortodoks yorumunda alt edilmesi gereken bir sömürü mekanizmasını yeniden üreten bir aygıt olan devlet, Kemal Tahir’de “ana” olur; yokluğu devrim değil, anarşidir. Aydınlara değil, milletin sezgilerine ve hikmetine dayanır ve güvenir. Sağ cenahta Kemal Tahir biraz da bu nedenle beğenilir; tabiri caizse “gidiş yolundan” artı puan verilir. Yine bu nedenle, sadece sosyalizmin “bilimsel” ve genel geçer olduğu iddiasındakiler değil, Türkiye’de sosyalist devrimi geciktirenin bizzat devlet olduğundan şekvacı Mehmet Ali Aybar gibi birçok başka türlü solcunun da eleştirilerini üzerine çekmiştir. Hatta iddia odur ki, Peyâm-ı Sabah yazarı Mehmet Barlas’ın evinde kalp krizi geçirmesine neden olan olay Mete Tunçay’ın kendisine “kitaplarının yasaklanması gerektiğini” söylemesidir.

Hülasa-i kelam, devamından da büyük keyif alacağım, bugüne dek ertelediğim için hayıflandığım bir okuma oldu.

Hamiş: İthaki'nin editörlüğü zayıf. Son iki yüz sayfayı hiç mi okumadınız? Dipnot numarası var; dipnotun kendisi yok. Mürettip ve imla hatasından geçilmiyor. Öyleyse sözü yazarımıza bırakalım. Bu kadar yanlışın aşağıdaki diyalogun olduğu kitapta geçmesi kaderin garip bir cilvesi değilse nedir:
"Gâvurlar binlerce sahifede bir tek yanlış yapmıyorlar. Buna ne dersiniz?"
"Gâvurlar parayı yanlışsız işten kazanır"