yüzyılın ortalarında bir gazel ve rubaikoleksiyonundan resimli bir başlık
Gazel, TürkçeDivan edebiyatının en yaygın nazım şeklidir. Gazel sözcüğü sözlük tarifi ile "kadınlarla sevgi üzerine konuşmak, söyleşmek" anlamina gelir.[kaynak belirtilmeli]
Gelişmesi[değiştir kaynağı değiştir]
Ayyıldız, Esat (). el-‘Abbâs B. El-Ahnef: İdealize Edilmiş Ask Temalı Gazellerin Abbâsî Dönemindeki Özgün Bir Temsilcisi. Uluslararası Bilim, Teknoloji ve Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler Sempozyumu, 3,
Ayyıldız, Esat (). Abbasî Dönemine Kadar 'Uzrî Gazel 1 Kasım tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
Kaynakça[değiştir
Gazel Nazım Şekli ve Özellikleri
Gazel, bir edebiyat terimi olarak, ilk beytinin mısraları birbiriyle, diğer beyitlerinin ikinci mısraları ilk beyitle kafiyeli, aynı vezinle söylenmiş, genellikle beş beyit ile dokuz beyit arasında şiirlerin yazıldığı bir nazım biçiminin adıdır. Bununla birlikte beyit sayısı 15&#;e kadar çıkan gazeller de görülür. Dört beyitli gazellere ise nadir olarak rastlanmaktadır.
Üç veya dört beyitli gazeller aslında eksik gazeller olduğundan bu manzumeler gazel-i nâ-tamâm (=eksik gazel) olarak adlandırılmıştır. Gazel genellikle 5 beyitle yazılmıştır. Gazelin bir diğer adının penç-beyt (=beş beyit) olması da gazelin daha çok beş beyitli bir nazım biçimi olarak kabul edildiğini göstermektedir. Fuzulî gibi bu kurala uymayan bazı şairler de olmakla birlikte, Divan edebiyatında şairler daha çok beş beyitli gazeller yazmışlardır. 15 beyitten uzun gazellere gazel-i mutavvel (=uzun gazel) adı verilir.
Gazelde kafiye düzeni kasîdede olduğu gibidir: aa, xa, xa, xa, xa . . .
Gazelin başlıca konusu &#;aşk&#;tır. Ancak farklı konularda yazılmış gazeller de vardır. Birer edebiyat terimi olmamakla birlikte çeşitli araştırmalarda ve yazılarda aşkın verdiği mutluluk ya da acıyı dile getiren gazellere âşıkane gazel, dünya zevklerinden söz eden gazellere rindâne gazel, doğrudan sevgilinin güzelliğinden ve ona duyulan arzudan bahseden gazellere şûhâne gazel, tasavvufî düşüncenin hâkim olduğu gazellere sûfiyâne ya da ârifâne gazel, felsefî gazellere de hikemî veya hakîmâne gazel adlarının verildiği görülmektedir.
Kasîdede olduğu gibi gazelin mısraları birbiriyle kafiyeli ilk beytine matla, matladan sonra gelen beytine hüsn-i matla, son beytine makta, makta beytinden önceki beyte de hüsn-i makta adı verilmiştir. Matla beytinin maksada uygun, etkileyici ve güzel olması hâlinde böyle beyitlere hüsn-i matla, aynı şekilde etkileyici ve güzel makta beytine de hüsn-i makta adı verildiğini ileri süren kaynaklar da vardır.
Bir gazelde birden fazla matla beyti varsa, bu tür gazellere zü&#;l-metâli ya da zâtü&#;l-metâli; gazelin en güzel beytine de şâh beyt, şeh beyt ya da beytü&#;l-gazel denir. Fakat bir gazelin en güzel beyti kişiden kişiye değişebileceğinden gazelin bir beytini şâh beyt ya da beytü&#;l-gazel olarak seçmek oldukça göreceli bir değerlendirme olur.
Gazelde şairler mahlaslarını genellikle son beyitte kullanmışlardır. Bununla birlikte mahlasın son beyitten önce kullanılmış olduğu gazeller de vardır. Gazellerde şairlerin mahlas kullanmaları Divan şiirinde genel bir kural olmakla birlikte Kadı Burhaneddin (öl. ) ve Kemal Paşazade (öl. ) gibi şiirlerinde hiç mahlas kullanmamış şairler de görülmektedir. Şairlerin mahlaslarını kelimenin gerçek anlamını da çağrıştıracak biçimde kullanmalarına ise hüsn-i tahallus (=mahlası güzel kullanma) denilir. Bakî&#;nin şiirlerinde bu kullanımın çok güzel örnekleri vardır.
Şairler kasîdede olduğu gibi gazelde de ahengi artırmak amacıyla birtakım yollara başvurmuşlar; bunu sağlamak için de bazı gazellerde birden fazla matla beyti kullanmışlar ya da şiirlerini musammat olarak yazmışlardır. Birden fazla matla kullanılmış gazellerin zü&#;l-metâli&#; ya da zâtü&#;l-metâli olarak nitelendiğini daha önce belirtmiştik. fiairlerin bu konuda başvurdukları bir başka yol da gazelin bütün mısralarında aynı kafiyeyi kullanmaktır. Divan şiirinde bütün mısraları kafiyeli gazellere müselsel gazel adı verilmiştir. Müselsel gazeller de musammat gazeller gibi âhenk değeri yüksek manzumelerdir. Matla beytindeki mısralardan biri gazel içerisinde tekrarlanmışsa, kasîdede olduğu gibi buna redd-i matla denir.
Gazelde konu bütünlüğü şart değildir; yani gazelin her beytinde farklı bir konu işlenmiş olabilir. Ancak bütün beyitlerde aynı konunun işlendiği gazeller de vardır. Beyitleri arasında konu bütünlüğü olan gazellere yek-âhenk gazel adı verilir. Bir gazelin bütün beyitleri her bakımdan aynı etkileyicilikte söylenilmişse bu tür gazeller de yek-âvâz olarak nitelenir.
Mahlas beytinden sonra birkaç beytin daha bulunduğu gazellere gazel-i müzeyyeldenir. Müzeyyel gazellerde zeyl (=ek) kısımların konusu genellikle övgüdür. Bu açıdan bakıldığında bu zeyiller, kısa medhiyeler gibidir. Mahlas beytinden önce medhiyenin bulunduğu gazeller de vardır. Divan şairlerinin çoğu Arapça ve Farsça bilmekte, Arap ve Fars edebiyatına ait eserleri okuyup anlamakta, hatta bir kısmı bu iki dille rahatlıkla şiir de yazabilmekteydi. İşte bu şairlerin, yazdıkları gazellerin beyitleri arasında Türkçe dışında bu iki dilden biri ya da ikisiyle yazılmış mısralar ya da beyitler varsa, bu tür gazellere mülemma&#; gazel denilmiştir. İki ayrı şairin birer mısra veya beyit yazarak, birlikte oluşturdukları gazele gazel-i müşterek (=ortak gazel) adı verilir. Bu gazellerde hangi mısraın ya da beytin hangi şaire ait olduğu genellikle bellidir. Karşılıklı konuşmanın nakledilmesi şeklinde, &#;dedim&#; ve &#;dedi&#; yüklemleriyle yazılan gazellere mürâca&#;a şiiri denir. Konusu aşk olan bu şiirler sade bir dille yazılmışlardır ve konuşma havası taşırlar. En dikkat çekici örnekleri &#;dedim&#; ve &#;dedi&#; yüklemleri mısra başlarında olanlardır. Bu gazellere divan şiirinin hemen her döneminde rastlanmakla birlikte şairlerin bu tarza olan ilgisinin XVII. yüzyıldan itibaren gittikçe azalan bir seyir izlediği görülmektedir.
Gazel, Divan şairlerinin çok kullandıkları bir nazım biçimidir. Bu şairler arasındagazel yazmamış olanı yoktur. Yalnızca sanat yapmak için yazılan gazel, şairin yeteneğini rahatça gösterebildiği bir nazım biçimidir. Gazelin beyit sayısındaki sınırlama şairleri bu kısa nazım biçiminin dar sınırları içinde bütün sanat güçlerini, edebî yetenek ve hünerlerini ortaya koymak gibi oldukça zor bir sınavla karşı karşı ya bırakmıştır. Nazım biçiminin şairler için çizdiği bu sınırlar, gazelleri anlam yoğunluğu oldukça fazla şiirler hâline getirmiştir.
Halk edebiyatında da fâ&#;ilâtün fâ&#;ilâtün fâ&#;ilâtün fâ&#;ilün vezniyle dîvân, fe&#;ilâtün, fe&#;ilâtün, fe&#;ilâtün, fe&#;ilün vezniyle selîs, mef&#;ûlü mefâ&#;îlü mefâ&#;îlü fe&#;ûlün vezniyle kalenderî, mefâ&#;îlün mefâ&#;îlün mefâ&#;îlün mefâ&#;îlün vezniyle de semâ&#;î adı verilen gazeller yazılmıştır. Bunların musammat olanları da vardır. Halk edebiyatında müfte&#;ilün müfte&#;ilün müfte&#;ilün müfte&#;ilün vezniyle yazılan gazel biçimindeki şiirlere de satranç adı verilmiştir. Bu şiirlerin her beytinden musammat gazelde olduğu gibi dörtlükler çıkar.
Kaynak: funduszeue.info M.A. Yekta SARAÇ, Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü
Anadolu&#;da din dışı Divan şiiri;
yüzyılda
yüzyılda
yüzyılda
yüzyılda;
yüzyılda
yüzyılda
yüzyılda; gazel eski önemini kaybeder.
Tanzimat edebiyatında birkaç örneği daha verilen gazel, Serveti Funün edebiyatında hiç görülmez.
Gazel&#;in Özellikleri (Özet)
Beyit sayısı 5 ile 15 arasında değişir; ama genelde bu sayı 5, 7, 9 beyittir.
İlk beyit kendi arasında kafiyelidir. Gazelin kafiye düzeni (örgüsü) şöyledir; aa, ba, ca, da, ea, fa
Gazelin ilk beytine matla(doğuş yeri) denir.
Gazelin son beytine makta (bitiş, kesiliş yeri) denir.
Şairin isminin geçtiği beyte taç beyit denir.
Gazelin en güzel beytine beytü&#;l-gazel denir. Bu beyte Şah beyit de denir.
Gazelde her beyit farlı bir konudan bahseder; konu birliği yoktur.
Bir gazelin bütününde aynı konu işleniyorsa, böyle gazellere yek-ahenk gazel denir.
Bütün bir şiirin aynı söyleyiş güzelliğine sahip olduğu gazellere yek-âvâz gazel denir.
Divan edebiyatı şairleri bütün maharetlerini gazelde ortaya koyarlar. Büyük şair olmanın en büyük ölçütü gazellerdir.
Gazelde konu aşk, şarap, güzellik ve aşkın ıstırabıdır.
Dize ortalarında iç uyaklı olan ve dörlük haline getirilebilen gazellere musammat gazel denir.
Gazelller redifleriyle adlandırılır.
Konu bakımından Halk şiirindeki koşmaya benzer.
Aruz ölçüsüyle yazılır.
Fuzûlî, Bâkî, Nedim, Şeyh Galip, Taşlıcalı Yahya Bey vb. gazelin önemli isimleridir.
Gazel Örnekleri
Örnek-1
Aşağıdaki şiir XVI. yüzyıl şairlerinden Fuzulî (öl. )&#;nin yedi beyitlik musammat bir gazelidir. Bu gazelin vezni 4 mefâ&#;îlün&#;dür. Gazelin matla dışındaki beyitleri mısraları eşit olarak ikiye ayrıldığında ilk üç mısra kendi arasında, dördüncü mısraı da matla beytiyle kafiyeli dörtlükler hâline dönüşürler.
Sevgili bütün hastalarının (âşıklarının) dertlerine çare bulur (da) benim derdime niçin çare bulmaz, yoksa benim hasta (âşık) olmadığımı mı sanır.
Ben gamımı (aşkımı) gizli tutuyordum; git bunu sevgiline söyle dediler; ama söylediğim zaman, bilmem o vefasız inanır mı, inanmaz mı?
Ayrılık gecesinde canım yanar, gözlerimden kanlı yaşlar akar, feryadım halkı uyandırır da kara bahtımı bir türlü uyandıramaz mı?
Gül yanağına karşı gözümden kanlı yaş akar; sevgilim, bu gül mevsimidir, bu mevsimde sular bulanık akmaz mı? Açıklama: Şair bu beyitte sevgilisine, onun gül gibi yanağına karşı gözünden kanlı yaşlar akmasını doğal karşılamasını; çünkü, onun gül gibi yanağının kendisi için ilkbahar olduğunu, ilkbaharda da suların bulanık akmasının doğal karşılanması gerektiğini söyleyerek bu durum için şairce bir neden yaratmaktadır.
Benim sana ilgim yoktu; aklımı başımdan sen aldın; beni kınayan gafil kişi, senin bu güzelliğini görünce beni kınadığı için utanmaz mı?
Fuzulî çılgın bir âşıktır; bu yüzden herkesin diline düşmüştür; sorun ona, bu ne biçim sevgidir; bu sevdadan usanmaz mı?
Örnek-2
Aşağıdaki gazel XVI. yüzyıl şairlerinden Emrî (öl. )&#;ye aittir. Emrî, bu gazelin bütün beyitlerinde Mecnûn&#;un Leylâ&#;ya olan aşkını dile getirmiştir. Gazelin vezni mef&#;ûlü fâ&#;ilâtü mefâ&#;îlü fâ&#;ilün&#;dür. Bütün beyitleri arasında anlam ve konu bütünlüğü olan bu gazel, bir yek-âhenk gazel örneğidir.
Mecnûn ki mülket-i gam-ı Leylîde şâh idi Âhı duhânı başına çetr-i siyâh idi
Mecnûna yolda nâka-i Leylînin izleri Gündüzle âfitâb idi giceyle mâh idi
Mecnûn diyâr-ı gamda özin kılmış idi hâk Mûlar degüldi sînesi üzre giyâh idi
Mecnûn ki cism-i zerdini ber-bâd kıldı âh Gûyâ ki hırmen-i gam-ı Leylîde kâh idi
Mecnûna kamet ü ruh-ı Leylîsüz Emriyâ Bâg-ı cihânda serv ile gül şekl-i âh idi Emrî
Gazelin düz yazıyla dil içi çevirisi
Mecnun Leylâ gamı ülkesinde padişah, (aşk acısı ile çektiği) âhın dumanı da başında siyah çadırdı.
Leylâ&#;nın devesinin izleri Mecnun için gündüz güneş, gece de ay idi.
Mecnun gam ülkesinde kendisini toprak etmişti; göğsünün üzerinde kıl değil (bu topraktan biten) otlardı.
Ah, Leylâ gamı harmanındaki bir saman çöpü gibi olan Mecnun&#;un sararmış bedenini, rüzgârının önüne katıp aldı götürdü. Açıklama: Beyitte Mecnun&#;un bedeni Leyla&#;nın aşkının gamından sararmış bir saman çöpüne; onun hasretiyle çektiği âh da bu saman çöpünü önüne katıp götüren rüzgâra benzetilmektedir.
Ey Emrî! Leylâ&#;nın boyu ve yanağı olmayınca dünya bahçesindeki servi ve gül Mecnun için âh şekli gibidir.
Açıklama: Âh, eski yazıda &#;elif&#; ve &#;he&#; harşeriyle yazılır. Şair burada elif harfini biçim olarak serviye, he harfini de güle benzetmektedir.
Örnek-3
Aşağıdaki beş beyitlik gazel Bakî&#;ye aittir. Gazelin vezni fe&#;ilâtün fâ&#;ilâtün), fe&#;ilâtün fe&#;ilâtün, fe&#;ilün(fa&#;lün)&#;dür. Gazelin ilk iki beytinde aşk, diğer beyitlerinde de bahar konusunu işlemiştir.
Serv ile kametüne kimse dimez hem-serdür Müntehâ kametün andan dahi bâlâ-terdür
Gül derin gülmez açılmaz bana ol gonce-dehen Galibâ hep yüzine gül didügüme terdür
Seyr-i deryâya ne hâcet dem-i sahrâ geldi Gûyiyâ sahn-ı çemen şimdi yem-i ahdardur
N&#;ola gül şevkine çalup çağırursa bülbül Mutribâ ol dahi başka başına mehterdür
Söyle şol kan olacağı bize sunsun Bâkî Nev-bahâr irdi gedâlar içecek demlerdür
Gazelin düz yazıyla dil içi çevirisi
Kimse senin boyun serviyle aynıdır demez; (çünkü) son derece uzun boyun ondan da yüksektir.
2 Gül derim, ama o gonca ağızlı bana gülüp açılmaz; galiba yüzüne her zaman gül dediğim için gücenmiştir.
(Artık) ovalarda kırlarda gezip dolaşma vakti geldi; mesire yerleri yeşil bir deniz gibi; deniz gezintisine ne gerek var?
Ey mutrib, bülbülün gül aşkıyla ötmesinde şaşılacak bir şey yok; o da (senin gibi) tek başına bir çalgı takımıdır.
Bakî, sakiye söyle de kan olası şarabı bize sunsun; ilkbahar geldi, (bu mevsim) fakirlerin (âşıkların) içeceği zamanlardır.
Açıklama: Mutrib, meclislerde çalgı çalan ve şarkı okuyan kişi.
Örnek-4
Gazel (Ziya Paşa)
GAZEL
Yârân dağıldı sohbet-i meyhane kalmadı Ol işret ol muhabbet o peymâne kalmadı
Gûş etme eski na&#;raları kûy-ı yârdan Gûyâ ki deşt-i aşkta dîvâne kalmadı
Her târı oldu berzede-i dest-i rûziğâr Ettikleri o zülf-i perişâne kalmadı
Hep âşinâ-yı devlet-i ihsanın oldu halk Bir benden özge bezmine bîgâne kalmadı
Yaktın fütâdegânını hâkister eyledin Ey şem&#; külfet eyleme pervane kalmadı
Dübeşte olma âleme sultan isen dahi Bir mülktür cihan ki Süleyman&#;a kalmadı
Herkes zebûn-fikr-i ma&#;âş oldu asrda Evvelki şevk-i meclis-i rindâne kalmadı
Taşlar yedirir nân yerine bir zaman felek Nân verdi şimdi âh ki dendâne kalmadı
&#;Gazel&#; sözcüğü, genel anlamıyla, insanlar arasında iletişim kurarak birbirleriyle konuşmak anlamını taşır. Ancak, edebiyat terimi olan &#;gazel&#; terimi ele alındığında, özellikle kadınlara yönelik aşk dolu sözler içeren şiirler için kullanılır. Lirik konuların işlendiği şiirlerde ise, özellikle &#;aşk&#;, &#;şarap&#; ve &#;sevgili&#; gibi temaların işlendiği şiirler için &#;gazel&#; terimi kullanılır. Divan şiirlerinin en sevilen ve yaygın nazım türü olan gazeller, belli kurallara göre yazılır ve genellikle bir divan şairlerinin sevgilisine olan aşkını dile getiren şiirlerdir.
Gazel, edebiyatımızın zenginliği ve derinliği açısından önemli bir yere sahiptir. Divan edebiyatında sıkça kullanılan gazel tarzı, halk edebiyatı gibi diğer edebi türlerde de etkisini göstermiştir. Şairler, gazellerinde genellikle sevgililerinin güzelliklerini övmek, aşklarını anlatmak ve onları özlemek gibi duyguları dile getirirler.
Gazeller, dilin zenginliğini ve şiirin ritmik yapısını kullanarak okuyuculara seslenir. Şairler, kelime oyunları ve tekrarlar kullanarak şiirlerinde duygularını daha da güçlü bir şekilde ifade ederler. Bu nedenle gazeller, edebiyatımızın en özgün ve güzel şiir türlerinden biri olarak kabul edilir.
Divan edebiyatının sevilen şiir biçimlerinden biri olan gazel, aslen Arap edebiyatında yer alan &#;Kaside&#; nazım şeklinin &#;tegazzül&#; bölümü olarak ortaya çıkmıştır. Tegazzül bölümü, kasidelerdeki övgü için yazılan bölümlerden biriydi ve özellikle aşk konusunu işleyen şiirlerin bu bölümü oldukça etkileyiciydi.
Zamanla, şairler tarafından bu &#;tegazzül&#; bölümü ayrı bir nazım biçimi olarak kullanılmaya başlandı ve ortaya gazel çıktı. Geleneksel olarak, gazeller genellikle bir divan şairinin sevgilisine olan aşkını anlattığı şiirler olarak bilinir.
Gazel, dilin zenginliği ve şiirin ritmik yapısını kullanarak okuyuculara etkileyici bir deneyim sunar. Şairler, gazellerinde kullandıkları kelime oyunları, tekrarlar ve benzetmeler ile okuyucunun zihninde canlı bir imge oluştururlar. Ayrıca gazellerin sadece lirik değil, aynı zamanda sosyal ve politik bir yönü de vardır.
Divan edebiyatı döneminde, gazel yazmak şairler için büyük bir sanat olarak kabul edilirdi. Şairler, gazellerinde hem dilin gücünü hem de şiirin derinliğini göstermek için özel bir çaba harcardılar. Bu nedenle, gazeller edebiyatımızda önemli bir yere sahiptir ve hala günümüzde de okuyucular tarafından ilgiyle okunmaktadır.
Kafiye düzeni aa, ba, ca, ça, da, ea, &#;&#;&#;&#;
Gazel, &#;&#;.. beyitten oluşur. Genellikle 5 beyitten meydana gelir; fakat beyte kadar uzayan gazeller de vardır.
Gazelin ilk beyti musarra’dır. Yani mısralar, ilk beyitte birbiriyle kafiyelidir. Buna mukaffa (kâfiyeli) da denir. Sonraki beyitlerin ilk mısra’ları serbesttir. İkinci mısralar, mutlaka ilk beyitle kafiyeli olurlar.
Gazelin ilk beyitine matla’ (doğuş yeri) denir. İkinci beyitin, birinciden daha güzel olmasına özen gösterilir ve ikinci beyite “hüsn-i matla’” denir.
Bazen gazelde birden fazla musarra’ beyit bulunur. Yani ilk beyit tek kâfiye üzerine kurulurlar. Bu tür gazellere çok matlalı anlamına “ zü’l-metâli’” denir. Sadece ilk iki beyit tek kafiye üzerine kurulmuşsa, yani peşpeşe iki matla’ varsa, bu tür gazellere, “dü matla’” (iki matla’lı) denir.
Gazelin matla’dan sonra gelen beyitlerini de kafiyeli yapmaya “tasrî” denir. Bütün beyitler her mısra’ı tek kâfiye üzerine kurulmuşsa, bu gazellere “musarra’” denir.
Bazen şair, matlanın birinci ya da ikinci mısrasını gazelin maktanın da, yani son beytinde tekrarlar. Buna “redd-i matla’” denir. Matla ve makta’ dışındaki mısralardan biri makta’da tekrarlanırsa, buna da “redd-i mısra’” denir. Redd-i matla’ ve redd-i mısrâda tekrarlanan mısraların, anlamlarının sağlam olması gerekir.
Gazelin son beytine makta (kesme yeri, bitirme yeri) denir. Makta’dan bir önceki beytin, makta’dan daha güzel olmasına dikkat edilir ve bu beyite “hüsn-i makta’” denir. Gazellerin makta’ beyitlerinde şairler, genellikle fahriye yaparlar (övünürler) dı.
Şairler, şiirlerinin başka şairlerin şiirlerine karışmaması için, takma ad (mahlas) kullanırlar ve bu mahlası, genellikle makta beytinde kullanırlardı. Buna, tahallus denir. Eğer mahlas, sözlük anlamıyla kullanırsa, buna “hüsn-i tahallus” denirdi:
“Âvâzeyi bu ‘âleme Dâvûd gibi Sal-Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş”
Mahlas beytine, “mahlashâne” de denir. Bazen şairin, mahlasını iki ayrı yerde tekrarladığı da görülür. Mahlasını, redif olarak kullanan şairlere de rastlanır. (Örnek: Cem Sultan)
Şairin mahlası, gazelin makta’ beytinden önce kullanılabilir. Şâ’ir gazeline aşk, şarap, güzellik, sâkî gibi konularla başladıktan sonra, bir beyitte mahlasını söyler ve bu arada gazeline bir ya da birkaç beyit daha ekler; şiirini uzatır. Bu eklenen beyitlere zeyl (ek) denir. Bu beyitlerde şâ’ir, zamanın büyükleri için medhiyelerde bulunurlar. Gazel bu hâliyle bölümleri eksik bir kasîdeye benzer. Bu tür gazellere “müzeyyel” (uzatılmış, zeyl almış) gazel denir.
Gazelin en güzel beytine “beytü’l-gazel” veya “şâh beyt” denir.
Gazelde redif, bir kavram birliği sağlar. Beyitler arasında da anlam birliği ve bütünlüğü bulunan, bir pilan ve kompozisyon kaygısıyla söylenmiş gazeller, “yek-âhenk gazel” adını alır.
Gazelde anlam birliği ve konu bütünlüğünden başka beyitlerin aynı güç ve güzellikte olması da özenilen bir husustur. Bu güzelliğin sağlandığı gazellere, “yekavâz” gazel denir. Yekavâz gazellerde, konu birliği aranmaz.
Kasidelerde genellikle methiye bölümünden sonra şair, bir fırsat düşürüp aynı vezin ve kafiyede bir gazel kaydeder. Bu bölüme tegazzül (gazel söyleme) denir. Bunun amacı, methiye bölümünün ağır üslubunun hafifletilmesi ve kasideye bir canlılık kazandırmaktır. Kaside içinde şair, duruma uygun bir beyitle gazel söyleyeceğini önceden ima eder. Bazen kasîdenin, gazelle başladığı da olur. Bu tip kasîdeler de, daha sonra methiye bölümü gelir.
Mısra ortalarında iç kafiye bulunan ve böylece her beyti ortadan bölünerek dörtlüğe dönebilen gazellere, musammat gazel denir.
İki şâir, birlikte gazel yazmışlarsa, bu tip gazeller, “müşretek gazel” diye adlandırılır.
Bazen de bir gazel, Türkçe, Arapça veya Farsça olarak yazılır. Mısraları değişik dillerde olan bu tip gazellere “mülemma gazel” adı verilir. Bu tip gazellerin ilk mısraları, genellikle Türkçe olur. Farklı dil kullanımının mısrada değil, beyitte bulunduğu mülemma gazellere de rastlanır.
Bazı gazeller, karşılıklı konuşma şeklinde şekillenmiştir. “Dedim:&#;.” , “Dedi: &#;&#;&#;.” tarzında şekillenen bu tip gazellere “mürâca’alı gazel” denir. Bu tarzda soru cevap şeklinde yazılmış gazellerde soru ve cevap aynı mısra’da veya soru ilk mısra’da cevap ikinci mısra’da olur.
Gazelde İşlenen Konular:
Nazım biçimleri, divan edebiyatında nesre göre daha çok ilgi görmüştür. Şairler, sadece şairane duygu ve düşünceleri değil, türlü bilimsel konuları da işlemişlerdir. Ancak, gerçek şiir özelliği taşıyan ürünler arasında ilk sırayı, gazeller alır.
Gazel, şiirin sadece sanat için ele alındığı nazım şekillerinden biridir. Türlü duygu ve düşünceler, en hür ve serbest şekilde, ancak gazelde ele alınır. Divan edebiyatı nazım biçimlerinin en kısalarından olduğu için, gazel şaire kafiye ve redif bakımından kolaylık sağlar. Anlam bütünlüğü, genellikle beyit içinde tamamlanır. Bu da her beytin, adeta bir kuyumcu titizliğiyle işlenmesi imkanını verir.
Şiirin bütünlüğü, özenle işlenmiş beyitlerin bir araya gelmesiyle oluşur. Bu sebeple gazel, bir ipliğe dizilmiş inci tanelerine benzetilir. Şair, gazel beyitlerinde ‘âşıkâne, rindâne, sofîyâne, zâhidâne, hakîmâne duygu ve düşüncelere yer verdiği gibi; şiir, şair ve sanat üzerine eleştiri ve değerlendirmeler de yapar. Bu türlü düşüncelere, gazellerin genellikle makta’ beyitlerinde rastlanır.
Şair, bu beyitlerde yaptığı fahriyelerin yanı sıra, bilhassa gazelin nasıl olması, nasıl yazılması gerektiğini de belirtir. Şairler “şiir”, “gazel” redifli gazeller yazarak da bu yoldaki düşüncelerini anlatmışlardır. Ayrıca bu türlü düşüncelere, dîvân önsözlerinde de rastlanır.
Gazel Türleri:
a. Aşıkane Gazel:
Gazelde en çok işlenen konu kadın ve ‘aşktır. Bunun yanı sıra sevgilinin güzelliği, çekiciliği; ona duyulan hayranlık ve özlemin ve sevgilinin ‘âşıka olan kötü muâmelelerinin verdiği ıztırap, rakîbin âşıkta uyandırdığı kızgınlık ve kıskançlık; feleğin ve tâlihin âşıka cevirleri de anlatılır. Bunun dışında meyhâne, içki âlemleri, şarabın zevki, bahaârın verdiği neşe, tâlihin iyi veya kötü cilveleri, en çok işlenen konulardır.
Dîn ile ilgili düşünceler; tasavvuf, ham sofularla alay, hayat, dünyâ ve âhiret hakkında türlü görüş ve hikmet yorumları da gazellerde sık sık söz konusu edilir. Bu konuların kesîf olarak işlendiği gazeller, üslûp yönünden çeşitli adlar alır. ‘Aşkın verdiği mutluluğu, ayrılık acısını, sevgilinin cefâsından ve vefâsızlıklarından yakınmayı; sevgiliye yalvarışları, kavuşma isteğini, içli ve duygulu bir biçimde anlatan gazeller, ‘âşıkâne gazel gurubuna girer.
b. Rindane Gazel Nedir:
Genellikle dünyadan zevk alarak fânî hayatın bütün fırsat ve imkanlarını değerlendirip mutluluğa kavuşmayı, toplum kurallarını, dinin ve şeriatın emir ve yasaklarını umursamadan kendince daha yüksek bir insanlık seviyesine ulaşmayı; yeyip içip eğlenmeyi; içkiyi, içki zevkini, içkiyle ilgili türlü düşünceleri işleyen yani rind ve rindlik felsefesine geniş yer veren gazellerdir. (Rind: Etvârı sâde, mu’tâdı bâde, aklı nûr-ı ‘irfân ile pîrâste –olan kişi-).
c. Şuhane Gazel Nedir:
Kadını, kadın güzelliğini, aşkın maddî ve manevî zevklerini konu alan zarif, nükteli ve çapkın bir üslupla yazılmış gazellerdir. Divan şiirinde bu yolda yazılmış gazellerin en parlak örneklerine, Nedim’de rastlanır. Ondan sonra yazılan bu tarz gazellerin “Nedimâne gazel” diye anılması dahi söz konusu olmuştur.
ç. Hikemi Gazel:
Ahlâk ve edeple alakalı öğütler veren, şairin hayat tecrübelerine dayanan ve bu konudaki görüşlerini ihtiva eden, özdeyiş denilebilecek sözlerin ağır bastığı gazellerdir.
d. Sofiyane gazel:
Daha çok mutasavvıf şâirlerde görülen ve tasavvufu, sofî inançlarını anlatan, tarîkatlerin düşünce sistemini işleyen, bunlar arasında dini konulara da yer veren gazellerdir.
e. Sebk-i Hindi gazel:
İran şairlerinin etkisiyle divan şiirimizde XVII. yüzyıldan itibaren ortaya çıkan bu akım, çok rağbet görmüş ve bu yolu benimseyen şairlerce, bu tarzın özelliklerini taşıyan pek çok gazel yazılmıştır. Bu şiir tarzı, sözden çok anlama, gerçekten çok hayâle önem veren, yeni mazmunlar bulmaya, zincirleme terkiblerle ince istiare, benzetme (teşbih) ve kinaye, mübâlağa ve tezat sanatını çok kullanmaya dayanan bir akımdır. Bu yola, eski mazmunları tekrarlamamak ve şiire yeni bir söyleyiş getirmek amacıyla girilmiştir.
f.Türkî-i Basît gazel:
Divan şiirinde basit bir Türkçe&#;yle gazel yazmaya verilen addır. Böyle gazeller basîtname adıyla da tanınır. Bu gazellerde Arapça, Farsça kelime ve terkibler, yok denecek kadar azdır. Edirneli Nazmî (Ö. ) ve Tatavlalı Mahremî (Ö. ), Türkî-i Basît cereyânının ilk tatbikçileri olarak kaydedilirler.
g. Meselâmîz gazel:
Deyimleri ve atasözlerini kullanmakta ve mecazlı anlamlarıyla başka sözler arasında ilişki kurarak gazel yazmakta ustalaşan şairlerin meydana getirdiği akımın ürünleridir. Böyle şairlere “meselgû”, bu tür gazellere de “mesel-âmîz- gazel” denir. XV. Asırda çok tutulan bu tarz, Bosnalı Sâbit (Ö. )’te zirveye çıkmıştır.
Musammat Gazel Nedir
Bazı gazellerde iç kafiyeye yer verilir. Dize ortaları uyaklı olan, ortadan ikiye bölünüp dörtlük yapılabilecek şekilde yazılan gazellere musammat gazel adı verilir.
Musammat Gazel Örneği
BAŞKA BİR KAYNAK
Divan şiirinde aşk, kadın, şarap konularında yazılan lirik şiirlere gazel denir. Nazım birimi beyit, birim sayısı arasındadır. Kafiye örgüsü (aa, ba,ca,da…) şeklindedir. Gazelin ilk beytine “matla” son beytine “makta”, en güzel beytine “beytül gazel” denir. Gazelin son beytinde şairin mahlası geçer. Aralarında konu birliği bulunan gazellere “yek ahenk”, her beyti aynı güzellikte olan gazellere &#;yek avaz gazel&#; denir. Mahlas genellikle makta beyitte (son beyitte) yer alır.
Bu tür aruzun her kalıbı ile yazılabilen bir şiir türüdür. Gazelin beyit sayısı beş ile on beş arasında değişir. ilk beytine &#;matla&#;, son beytine &#;makta&#; adı verilir. Makta beytinde şairin adı (mahlası) geçer. Gazelin uyak düzeni (aa/ ba/ ca/ da&#;) biçimindedir. Gazelin her beyiti anlamca bağımsızdır. Yani gazelde konu birliği yoktur. Az da olsa konu birliği görülen gazellere &#;yek-ahenk gazel&#; denir. Beyitlerindeki konu birliğinin yanında, beyitlerin tümü aynı söyleyiş güzelliğindeyse buna da &#;yek-avaz gazel&#; denir. Gazelin en güzel beytine &#;beyt-ül gazel&#; denir. Gazelin konu yönünden benzeri, o da lirik bir tür olan, Halk edebiyatındaki koşmadır. Gazelin konusu; din ve tasavvuf, aşk, şarap, felsefe, yaşanan zamandan yakınmadır.
Gazel Örnekleri:
Başka bir gazel örneği
Beni candan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı
Felekler yandı âhımdan muradım şem’i yanmaz mı
Kamu bîmânna canan deva-yı derd eder ihsan
Niçin kılmaz bana derman beni bîmâr sanmaz mı
Şeb-i hicran yanar canım döker kan çeşm-i giryânım
